PAUL HERRMANN

POKAŻCIE MI TESTAMENT

ADAMA

NA SZLAKACH NOWOŻYTNYCH ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH

Przełożył Kazimierz Rapaczyński

TOM 2

Część czwarta

„PAŃSTWO CZTERECH STRON ŚWIATA'

Cóż za szalone życie na Haiti! O wiele weselsze niż w zacnej starej Hiszpanii za wielką wodą. Tam, co prawda,
Nunez de Balboa nie musiałby siedzieć na skrzyniach w porcie i czekać, aż marny szyldwach na rufie „Santa
Barbara" przejdzie na lewą burtę — inaczej nie mógłby niepostrzeżenie wkraść się na pokład Tam, w Hiszpanii,
byłby już co najmniej kapitanem, a może nawet pułkownikiem i mógłby wejść na każdy okręt, jaki by mu się
spodobał. A tu był tylko zbankrutowanym plantatorem, któremu już nikt nie pożyczy złamanego szeląga. Nie, na
Haiti wszystko skończone; jutro rano przyjdą pewnie po niego, by go wtrącić do więzienia za długi, a długów
miał tyle, że drugiego życia nie starczyłoby, by je odsiedzieć. Nie ma co, trzeba wiać!

— Niezbyt rycerskie pożegnanie — mruknął do siebie na wpół kpiąco siedzący na skrzyniach człowiek,

pokrywając tym pewne zmieszanie. Właściwie to wstyd, że w ciągu trzydziestu pięciu lat ziemskiego bytowania
nie doszedł do niczego więcej niż do roli pasażera na gapę. Ale, do kroćset, narzekanie na nic się nie zda, teraz
najważniejsze, by się stąd wymknąć. Jest przecież jeszcze młody — trochę szczęścia, a da rzeczywiście spokój
głupstwom.

No, Bogu dzięki, teraz chłopak u góry przeszedł wreszcie na drugą stronę! Tak, teraz nadeszła chwila, na

którą Balboa czekał przez cały wieczór. Wspiął się zręcznie po linie zwisającej z dziobowego kasztelu „Santa
Barbary". U góry, na drugim pokładzie, luk był otwarty — tędy dostanie się na okręt. Jest już na wysokości gale-
rii _ byleby tylko nikogo nie było w koi! Przez krótką chwilę Nuńez zatrzymuje się przy luku nadsłuchując —
nie, nie słychać mc. Lekki skok — luk zamknął się cicho za zbiegiem.

Przypadek tylko zrządził, że do owej kahiny karaweli „Santa Barbara" nie wrócił jeszcze żaden z

marynarzy, którzy otrzymali przepustkę na ląd; temu jedynie, błahemu na pozór, przypadkowi

zawdzięcza Peru swe odkrycie przez białych ludzi. Może się to wydać dziwne, ale jest faktem. To niezwykłe
zdarzenie: zdobycie dobrze zorganizowanego, wielkiego państwa, dysponującego potężną armią, przez stu
siedemdziesięciu miernie uzbrojonych Europejczyków pod wodzą człowieka, który nie umiał czytać ani pisać i
przez całe swoje życie nie nauczył się nawet skreślić własnoręcznie swego podpisu — to, jak powiadamy,
niezwykłe zdarzenie miało również niezwykły początek.

Z początkiem 1510 roku adwokat Enciso z Haiti postanowił zawrzeć spółkę z don Pedro Ojedą, któremu

korona hiszpańska przyznała rozległe tereny na północnym wybrzeżu dzisiejszej Kolumbii, i uczestniczyć
finansowo w eksploatacji tych obszarów. Wynająw- szy okręt, zwerbował ludzi, zakupił prowiant i udał się w
podróż do Uraba w Kolumbii, gdzie Ojeda założył swą bazę operacyjną. W tej to podróży wziął udział także
Nuńez de Balboa — jako pasażer na gapę i w warunkach, które bynajmniej nie przystoją rycerzowi. Ale było mu
to dość obojętne, tak samo zresztą jak don Encisowi, gdy w dwa dni po wyjeździe Nuńez de Balboa nagle
wyłonił się z towarowni i stanął przed armatorem. Stało się to bowiem w chwili, kiedy Enciso żałował, że wdał
się w całą tę imprezę. Dwa dni podróży wystarczyły zupełnie, aby powziąć jak najgorsze mniemanie o załodze
statku i o własnych zdolnościach przewodzenia gromadzie podejrzanych awanturników.

Nuńez de Balboa natomiast był jakby stworzony do tego zadania. Rosły, silnie zbudowany, wytrzymały,

lekkoduch, nienawidził jak morowej zarazy błogiego spokoju mieszczańskiej egzystencji. Enciso, uradowany,
przyjął go natychmiast do służby i tym sposobem Balboa awansował nagle na kierownika ekspedycji. Po
wylądowaniu został nawet burmistrzem nowo założonego miasta Darien, Enciso zaś, zapomniany przez
wszystkich i rozgoryczony, wrócił do Hiszpanii. Balboa, pyszałek i fanfaron, stał się rozumnym, przez swoich
ludzi uwielbianym wodzem, z którym fnimo febry i zatrutych strzał tubylców przemierzali wzdłuż i wszerz całą
okolicę.

Balboa nawiązał stosunki ze szczepami indiańskimi, a ponieważ starał się zapobiec krzywdzie i gwałtom,

udało mu się w krótkim czasie pozyskać dla siebie miedzianoskórych tubylców. Dawali białym do dyspozycji
siłę roboczą, zbierali i płukali dla nich złoto,
dostarczali regularnie żywności. A gdy Balboa ożenił się z córką kacyka Carety, pokój był zapewniony.

Przyjazny stosunek do krajowców umożliwił Nunezowi odsłonięcie największej tajemnicy, jaką krył jeszcze

Nowy Świat. Na zachodzie, niedaleko stąd — opowiadali Indianie — leży olbrzymie, nieznane „Niebieskie
Morze", którego dotychczas nie oglądało oko białego człowieka. Balboa słuchał pilnie. Był nie tylko
zawodowym poszukiwaczem złota i awanturnikiem. Mile połechtało go napomknienie Indian, że dalej na
zachodzie znajduje się dużo złota, ale nowina o oceanie po drugiej strome kontynentu amerykańskiego
zainteresowała go i pobudziła w równym stopniu co wiadomości o obwieszonych złotem czerwonoskórych, ich
pałacach i zamkach zbudowanych wśród rozległych parków i długich alei palmowych. Od czasu powrotu
Kolumba nie ustawało zgadywanie, gdzie genueńczyk właściwie był i czy kraj, do którego dotarł, to
rzeczywiście Azja. Nieznane morze na zachodzie, od którego dzieliła Balboę tylko krótka podróż, stanowiło
dowód, że wielki genueńczyk odkrył nie Azję, lecz nowy kraj, nową część świata.

Balboa był niezwykle podniecony wieścią o „Niebieskim Morzu". Tej samej jeszcze nocy, jak stał, dosiadł

konia i pędził po rozległym Darien, objechał okoliczne haciendy, domy publiczne i podmiejskie knajpy. Gdy
zaświtał poranek, korpus ekspedycyjny, złożony ze 190- pijanych, ale przedsiębiorczych ludzi, był już gotów do
drogi Towarzyszyło mu nadto kilkuset Indian w charakterze tragarzy i sfora ujadających psów gończych.
Czerwonoskórzy już się nie bali koni, ale drżeli ze strachu na widok półdzikich psów. Kto wybiera się w podróż
odkrywczą w nieznaną dżunglę, ten postąpi mądrze zabierając z sobą psy.

Była to piekielna wyprawa. Trwała zaledwie trzy tygodnie, ale każdego tygodnia umierało około

czterdziestu ludzi. Ze stu dziewięćdziesięciu, którzy wyruszyli, pozostało tylko sześćdziesięciu dziewięciu, gdy
wreszcie przebyli kraj bogatych obszarników indiańskich z lśniącymi świątyniami, pełnymi powykrzywianych
mord demonów, warownymi zamkami, ludźmi uzbrojonymi w strzały, oszczepy i proce. Droga wiodła przez
cuchnące bagna, rojące się od aligatorów i wężów wodnych, płaszczek kolczastych i drętw elektrycznych, przez
cierniste strome góry i okropne przepaście. Kleszcze wisiały na liściach i gałęziach, na ziemi roiło się od
skorpionów,

mmm
Część czwarta — „Państwo czterech stron świata"
olbrzymich stonóg i mrówek wszelkich gatunków i wielkości. Gęste chmary komarów unosiły się nad każdym
stworzeniem. Ręka, która ocierała je z twarzy, była natychmiast zalana krwią, jak gdyby przesunęła się po
otwartych ranach. Pokąsanymi, zataczającymi się ludźmi wstrząsały lodowate dreszcze. W ciężkich, gorących
wyziewach tropikalnego lasu szczękali zębami, drżeli na całym ciele, marzli do szpiku kości. Później płonęli
godzinami szaloną gorączką, widzieli w malignie duchy zmarłych towarzyszy, poległych na polach bitew
Europy, rozmawiali, grali z nimi w kości, przepijali do nich. Nagle wyciągali miecze, cięli na ślepo dokoła
siebie, piana toczyła się im z ust — trzeba było przywiązać gdzieś tych obłąkanych i pozostawić ich swemu
losowi. Gdy niedostępna ściana skalna zmusiła ekspedycję do odwrotu, ludzie zobaczyli, że z przywiązanych
chorych pozostały tylko ohydne resztki usiane mrówkami taioca. Od tego czasu każdego, kogo chwyciły
dreszcze i gorączka, zabijano pchnięciem sztyletu. W tym piekle mord z premedytacją był aktem anielskiej łaski,
najokrutniejsze przekleństwo — modlitwą.

Ponquiaco, syn jednego z bogatych, potężnych kacyków, przez których obszary Hiszpanie przechodzili,

dołączył się do obcych przybyszów. Poprowadził ich na górę, z której można było ujrzeć „Niebieskie Morze".
Ostatnich kilkanaście metrów Balboa szedł sam na przedzie. Przedzierał się na czworakach przez gęste poszycie
lasu. Gdy nareszcie podniósł wzrok — była godzina 11 przed południem, 22 września 1513 roku — ujrzał
niezmierzoną dal oceanu bijącego
0 brzeg potężnymi, spienionymi falami. To był punkt szczytowy życia Nuńeza de Balboa. Nie przeczuwał, że
w niedługi czas potem zostanie ścięty jako buntownik. Ale duma rozsadzała mu pierś, wiedział, że będzie
nieśmiertelny jak Kolumb i Aleksander Wielki. W trzy dni później stanął nad brzegiem nowego morza. W
hełmie
1 pancerzu, z lśniącymi nagolennikami i obnażonym mieczem wszedł po pierś w słoną wodę. Zbryzgany białą
pianą, wezwał swych towarzyszy na świadków, że w tej chwili objął w posiadanie dla korony hiszpańskiej nowy
ocean oraz wszystkie graniczące z nim kraje i królestwa.

Pochód przez przesmyk lądowy od Darien do Ooeanu Spokojnego nie był pierwszą wyprawą Balboi. Od

swego przybycia do Nowego Świata przemierzał nieraz krótszymi lub dłuższymi marszami wszerz
Odkrycie Oceanu Spokojnego
i wzdłuż Amerykę Środkową. Podczas jednej z takich ekspedycji, w których wziął -udział także Francisco
Pizarro, Balboa, jak podaje Prescott, otrzymał około 1511 roku pierwszą wiadomość o Peru. Gdy pewnego dnia
ważył złoto, które otrzymał od jakiegoś krajowca, ten uderzył nagle pięścią w wagę i zawołał: „Jeżeli tak
kochasz złoto, że dla niego opuściłeś swą daleką ojczyznę, a nawet życie swoje narażasz, to mogę ci wskazać
kraj, gdzie się je i pije ze złotych naczyń i gdzie złoto jest równie tanie jak u was w domu żelazo!"

Od tego zdarzenia aż do zdobycia Peru, o którego bogactwie i wielkości doszły niel>awem Hiszpanów

dalsze wiadomości, była jeszcze daleka droga, ale odkrycie Balboi usunęło rzekome główne niebezpieczeństwo,
a mianowicie obawę, że Indianie mogliby wezwać na pomoc Wielkiego Chana Tatarów. Teraz stało się
oczywiste, że między Azją a Ameryką leży wielkie morze, które byłoby nie lada przeszkodą w szybkiej
interwencji Tatarów. Toteż znalazł się niebawem człowiek, który był gotów przebyć i istotnie przebył drogę do
Peru. Człowiekiem tym był Francisco Pizarro, prosty najmita w wojsku Nuńeza Balboi.

Ujrzał on światło dzienne w 1475 roku w Trujillo w Hiszpanii jako nieślubny syn skromnego szlachcica

wiejskiego, pułkownika Gon- zalo Pizarro. Nad jego kołyską nie śpiewano dźwięcznych pieśni bohaterskich.
Nikomu się nie śniło, że syn brudnej dziewki służebnej mógłby zostać czym innym niż świniopasem. Ale choć
pierwsze lata jego życia upłynęły całkiem nie po bohatersku — Pizarro został istotnie świniopasem i porzucił
podobno zagrodę ojczystą, ponieważ jeden z jego czworonożnych podopiecznych pożegnał się ze swym
towarzystwem w podobny sposób jak potem sam Pizarro — to przecież nosił już w plecaku buławę generała
królestwa Aragonii i Kastylii. W Sewilli, hiszpańskim porcie wyjazdowym do Ameryki, gdzie w ostatnim
dziesięcioleciu XV wieku zbiegli się wszyscy, którzy mieli w Europie coś na sumieniu, nie zwrócono chyba
jeszcze na ten nędzny plecak baczniejszej uwagi. Młody Pizarro był jednym z wielu tysięcy i dopiero w
kilkanaście lat później, jako obywatel Panamy i właściciel rozległych włości, mógł uważać, że jednak do ozegoś
doszedł.

Jako dobrany spólnik przyłączył się do Pizarra Diego de Almagro, odznaczający się niepospolitym talentem

organizacyjnym, ale poza tym typ równie podejrzany, jak według pojęć hiszpańskiego towa

rzystwa, sam Pizarro. Bardzo interesujące jest porównanie przekazanych nam portretów obu tych ludzi. Pizarro
był niewątpliwie człowiekiem większego formatu, ale też z pewnością bardziej niesympatycznym. Chłopska,
chytra twarz Almagra — ojciec jego był wyrobnikiem w jakiejś małej "Wioszczynie hiszpańskiej — zdradza
wprawdzie, że jest on zdolny do brutalności lub porywczej nierozwagi, ale nie jest to twarz człowieka złego,
okrutnego czy nieuczciwego. A to właśnie zdaje się być zasadniczym rysem Pizarra, któremu nieobce były
najbardziej ponure tajnie natury ludzkiej. Mimo to jest w tej twarzy przepastnej jakiś wyraz szatańskiej dumy i
imponującej siły, której nawet my, dzisiejsi, przy oglądaniu jego portretu nie możemy się oprzeć. Jest to pośród
konkwistadorów charakter najbardziej zmienny, oscylujący między podłością a bohaterskimi porywami, między
szatańskim okrucieństwem a gotową na śmierć ofiarnością, między zimnym wyrachowaniem a donldszoterią.
Nie posiadamy niestety podobizny trzeciego uczestnika spółki dla zdobycia Peru — wikarego z Panamy, ojca
Hernando de Luque. On był głową, kierowniczą siłą firmy, on też był duszą wyprawy, by potem, jak to zwykle
bywa, nagle stwierdzić, że mimo uroczystych umów stał się piątym kołem u zwycięskiego wozu swych
wspólników.

Ta trójka hultajska, bo.tak musimy ją nazwać, połączyła się około 1522 roku w celu zdobycia i eksploatacji

bogatego wielkiego kraju Biru, o którym w owym czasie doszły już do Panamy nieco dokładniejsze słuchy.
Nawet mieszkańcy Panamy, choć obyci z mrzonkami i fantastycznymi planami, byli jednak zaskoczeni, gdy
rozeszła się wieść o założeniu nowego interesu. Pater Ferdynand, który wniósł do „firmy" dwadzieścia tysięcy
peso w złocie, otrzymał przezwisko „Ferdynand Szalony"; podobnie też patrzono na obu pozostałych. Przez
długie tygodnie byli celem mniej lub więcej udanych kawałów, które wymyślali oaballeros z Panamy i okolic.
Doszło do tego, że trzej wspólnicy woleli nie pokazywać się w Panamie.

Pierwsze ekspedycje podjęte w latach 1524—1526 zbankrutowały z kretesem. Ze zwerbowanych, załóg

wracała, na szczęście dla firmy, za każdym razem tylko połowa — reszta poległa od zatrutych strzał lub zmarła z
głodu i wycieńczenia — ale i to wystarczyło, aby wyrobić przedsiębiorstwu złą opinię. Mimo to Pizarro i
Almagro, w owym czasie liczący już ponad pięćdziesiątkę, pozostali niewzru
szeni i tak niezłomnie przekonani o tym, iż pewnego dnia nie tylko odkryją legendarną krainę złota Biru, ale ją
także zdobędą, że na wiosnę 1526 zawarli między sobą umowę w sprawie podziału tego kraju. Pater Luąue
również w tym uczestniczył i uroczyście podpisał kontrakt, a pozostali wspólnicy, zachowując wszelkie formy
prawne i ręcząc swym majątkiem, zapewnili mu udział w jednej trzeciej części wszystkich ziem, repartimientos,
złota, srebra, drogich kamieni i wszystkich innych dochodów. Almagro i Pizarro nie umieli nawet się podpisać.
Dwaj szacowni obywatele Panamy złożyli za hiszpańskich analfabetów podpisy pod szaleńczym dokumentem.

Byli i w Panamie śmiałkowie marzący o odkryciu Peru, o wymianie handlowej z obszarami przybrzeżnymi.

Ale całkowite opanowanie tego kraju — na taką skalę, jak Cortez opanował Meksyk — uważali za mrzonkę.
Albowiem wiadomości, które nadchodziły w ciągu ostatnich lat o stosunkach panujących w imperium Inków,
wzbudziły dla tego państwa największy szacunek. Granic imperium chronionych przez potężne, niedostępne
góry strzegły podobno dziesiątki tysięcy znakomicie wyćwiczonych, odważnych żołnierzy. Świetnie
rozbudowana sieć dróg, znakomicie funkcjonująca służba informacyjna łączyła, jak opowiadano, każdy punkt
olbrzymiego kraju ze stolicą i rezydencją króla Inków. Potężne, niezwyciężone twierdze osłaniały najsłabsze
choćby miejsce w systemie obronnym. Olbrzymie silosy, kilometrowej długości wodociągi zaspokajały także w
ciężkich czasach potrzeby armii i ludności. Jeśli nawet wziąć w rachubę niewątpliwie lepsze uzbrojenie
Hiszpanów, to wobec potęgi tego państwa nadzieja powodzenia wydawała się zuchwalstwem.

Wszystko to jednak ześlizgiwało się po Pizarze, a jego żelazna stanowczość w czasach, gdy w oczach

całego świata musiał uchodzić — i nie bez słuszności — za szaleńca, czyni z niego po6tać godną uwagi. Owa
opętańcza wiara w wytknięty cel podnosi go, mimo ciemnych stron jego charakteru, do rzędu nielicznych ludzi,
których historia świata przekazała pamięci potomności. Ostateczne spełnienie się jego planów było tylko
zewnętrznym potwierdzeniem tkwiących w nim zdolności; ale sama indywidualność Pizarra nie ujawniła się
nigdy wyraziściej niż to owych dziesięciu latach zaciekłych przygotowań do przyszłych triumfów. Albowiem
dopiero w 1531 roku udało mu się wyruszyć do Peru na ozele 180 ludzi.

Przedtem było jednak jeszcze kilka interludiów, których nie możemy przemilczeć, gdyż rzucają one jaskrawe
światło na postać Pizarra.

W pierwszym interludium odegrał pewną rolę Pedro de los Bios, gubernator Panamy, który widząc, że

okręty Pizarra wracały stale do Panamy z nieboszczykami, chorymi, kalekami, zakazał staremu landśknechtowi
jakichkolwiek dalszych wypraw, W walce z don Pedrem siła woli Pizarra zabłysła pełnym blaskiem. Gdy w r.
1528 podczas wstępnej wyprawy wywiadowczej do Peru nadszedł od gubernatora rozkaz odwrotu, stary
zabijaka wyrwał miecz z pochwy, pociągnął wobec zebranej załogi linię po piasku nadbrzeżnym, wskazał na
południe i powiedział: „Towarzysze! Tędy prowadzi nasza droga krzyżowa. Zakończymy ją dopiero w Biru, ale
staniemy się bogaczami!" Następnie zwrócił się ku północy i zawołał: „A tamtędy droga do leniwych
wywczasów w Panamie, ale i do wiecznego ubóstwa! Wybierajcie!" Mówiąc to przekroczył zakreśloną przez
siebie linię, a trzynastu ludzi spośród załogi okrętowej poszło za nim. To był rdzeń straceńczej gromady, która
niedługo później podbiła Peru.

W następnym interludium widzimy dwór cesarski w Toledo, na którym, za pożyczone pieniądze, w lecie

1528 roku zjawił się niezbyt dworny konkwistador Pizarro. Poznał on tylko kilka miast nabrzeżnych w Peru, ale
to, co tam widział i przeżył, wzmogło potężnie jego apetyt. Był przekonany, że relacja jego wywoła wrażenie w
hiszpańskiej- ojczyźnie. I istotnie tra£ił na odpowiedni moment. Właśnie kiedy Cortez bawił w Hiszpanii, ukazał
się przed Ich Cesarskimi Mościami Pizarro, aby prosić o finansowe poparcie. Na dowód prawdziwości swego
sprawozdania zaprezentował kilka lam, delikatne, nie znane jeszcze wówczas w Europie jedwabiste tkaniny z
wełny wikuni oraz złoto i srebro, a jako świadka — rycerza Pedra de Candię, pochodzącego ze szlachetnego
rodu na Krecie, wysłannika Pizarra, który wyszedł na ląd w porcie peruwiańskim Tumbez położonym na 9°
szerokości południowej. Wrażenia Candii przekazał nam obszernie Prescott:

„Pedro de Candia został wysłany na ląd w pełnej zbroi, jak przystało na rycerza, z mieczem u boku i

arkabuzą na ramieniu. Indianie przypatrywali mu się ze zdziwieniem, gdyż słońce padało na błyszczącą zbroję i
odbijało się od broni wojennej. Słyszeli już wiele o straszliwej aikabuzie i prosili Candię, «aby pozwolił jej
przemówić

do nich». Candia postawił deskę jako tarczę, wycelował starannie i wystrzelił. Błysk prochu, nagły huk fuzji

i strzaskana w kawałki deska przepełniły tubylców strachem. Niektórzy rzucili się na ziemię zakrywając twarz
dłońmi, inni zbliżyli się do rycerza z uczuciem trwogi, która stopniowo znikała, gdy ujrzeli uśmiech na jego
twarzy.

Okazali mu wielką gościnność, a jego relacja po powrocie o cudach miasta zajęła żywo wszystkich

słuchaczy. Twierdza otoczona potrójnym rzędem wałów miała ■ silną załogę. Świątynia była dosłownie
wyłożona złotymi i srebrnymi płytami. Do tej budowli przylegał rodzaj klasztoru urządzonego dla dziewcząt
zaręczonych z Inką, które okazały wielką ciekawość zobaczenia Candii. Czy rycerz zaspokoił tę ciekawość, nie
wiadomo; ale opisał ogrody klasztorne pełne imitacji owoców i roślin ze szczerego złota i srebra. Widział też
pracujących robotników, których jedynym zajęciem zdawało się być sporządzanie takich błyszczących ozdób dla
świątyń."

W Toledo, gdzie wszyscy byli pod wrażeniem cudów meksykańskich, o których doniósł Cortez,

wiadomości tych wysłuchano z najżywszym zainteresowaniem. Ale gdy przybysz zorientował się w przychylnej
postawie dworu hiszpańskiego, obudziła się w nim nędzna natura dawnego poganiacza bydła. Nie wspomniał ani
słowem o Almagro — uważał, że wystarczy, gdy towarzysz, który w ciągu długich lat walczył o wspólną sprawę
nie mniej uparcie niż on sam, otrzyma w kontraktach z koroną tylko połowę tego, co Pizarro zastrzegł dla siebie.
Almagro będzie zadowolony, jeśli Jego Cesarska Mość uczyni go gubernatorem jakiejś zakazanej dziury w Peru,
którą notabene trzeba dopiero zdobyć. Pizarro został mianowany głównym wodzem sił zbrojnych w. Peru.
Krzywdząc w ten sposób Almagro, Pizarro postarał się jednak, aby trzynastu wiernych, którzy

w swoim czasie opowiedzieli się za nim, podniesiono do godności hidalgów. Taka była w przybliżeniu treść

kontraktu, który Pizarro zawarł w lipcu 1529 roku z koroną Hiszpanii „W zamian za to — pisze kronikarz
hiszpański Gómara — Pizarro przyrzeka wielkie skarby i państwa. By zwerbować żołnierzy, opowiadał o dużo
większych bogactwach, aniżeli były mu znane. A przecież wszystko to pozostało daleko w tyle za
rzeczywistością."

Di ego de Almagro nie mógł przeboleć tej krzywdy. Mimo przyznanych godności uważał się za

oszukanego, a w swej chłopskiej chytrości nigdy tego Pizarrowi nie wybaczył. I słusznie! Pizarro zachował się w
Hiszpanii równie sprytnie, jak podle. W kraju, który trzeba było dopiero zdobyć, nie mogło być dwóch równo-
prawnych władców. Almagro musiał ustąpić. Pizarro nie przeczuwał, że przyjdzie mu kiedyś zapłacić za to
życiem.
2

Po tym intermezzo rozpoczął się wielki dramat Peru. Kosztował on życie wielu, wielu tysięcy ludzi. Także

główni aktorzy — Pizarro, Athahualpa, panujący Inka, Huascar, jego brat, i Almagro — zrosili swą krwią
kamienisty grunt niesamowitego kraju.

Zdaje się, że obaj królowie Inków byli jedynymi, którzy z góry wiedzieli, że przegrali i że umrą. Podobnie

jak w Meksyku w czasie wylądowania Corteza, tak i nad Peru zabłysły złowrogie komety, trzęsienia ziemi
wstrząsały górami, a krwawe, ogniste pierścienie otaczały przyjazne oblicze księżyca. Wszyscy wróżbici i
mędrcy przepowiadali zgodnie, że zbliża się śmierć i czas jej straszliwego żniwa. Z głębokim przejęciem
oglądano obrazy tańców śmierci, przekazane przez starą, świętą tradycję, i jak na Zachodzie, zapanował także w
Peru ponury, beznadziejny nastrój upadku.

Gdy w r. 1527 panujący wówczas Inka, Huayna Capac, dowiedział się, że do Tumbezu przybyli obcy biali

ludzie, ogarnęło go przerażenie. Pedro Sarmiento de Gamboa, marynarz i dziejopisarz hiszpański; który wkrótce
po zdobyciu Peru napisał historyczne dzieło o państwie Inków i przedłożył je do oceny i zatwierdzenia
czterdziestu dwóm znanym i poważanym Inkom, opowiada o tym w taki sposób:

„Gdy Inka dowiedział się o tym, osłupiał ze zdumienia i ogarnęła
go taka trwoga i smutek, że zamknął się w swoim pokoju i nie wyszedł z niego aż do wieczora. Potem

przybyły znad wybrzeży inne sztafety wysłane przez jego namiestników; doniosły one, że obcy ludzie wtargnęli
do jego domów i pałaców, splądrowali je i wynieśli stamtąd wszystkie skarby. Nie pomogły żadne prośby i nic
nie mogło ich odstraszyć, nawet gdy posłano ich do domów, w których znajdowały się dzikie zwierzęta Inki.
Król usłyszawszy o tak niesłychanych rzeczach rozkazał posłańcom, aby jeszcze raz powtórzyli, co zaszło.
Posłańcy odrzekli: «Inko, nie ma więcej nic do opowiedzenia poza tym, że lwy i inne dzikie zwierzęta, które
trzymasz w tych domach, pełzały po ziemi przed obcymi i przymilnie machały ogonami, jak gdyby były
oswojone.* Wówczas król przesiadł się na drugi stołek i kazał gońcom opowiadać jeszcze raz i ciągle od nowa,
co zaszło. Albowiem nie mógł dać wiary tak niebywałym i niesłychanym wydarzeniom."

A w kilka lat później, na łożu śmierci, w oficjalnym testamencie Huayna Capac nakazał swemu ludowi, aby

nie sprzeciwiał się niebiosom. Wezwał do siebie naczelników ayllusów, tj. pierwszych rodów państwa, i
oświadczył im:

„Przed kilku laty wyjawił mi ojciec nasz, słońce, że po panowaniu dwanaściorga jego królewskich dzieci

przybędzie obcy lud, którego w tych okolicach nigdy jeszcze nie widziano, i zdobędzie, i opanuje to królestwo i
jeszcze wiele innych. Przypuszczam, że chodzi o tych ludzi, których ujrzano niedawno na morzu u naszych
wybrzeży. Ma to być silny rodzaj ludzi, we wszystkim nas przewyższający. Wiemy zaś, że na mnie spełniła się
ilość dwunastu Inków. Przeto przepowiadam wam: w niewiele lat po moim odejściu zjawi się ów silny lud i
spełni proroctwo naszego ojca, słońca, zdobędzie nasze państwo i zawładnie nami. Nakazuję wam, abyście mu
byli posłuszni i służyli mu, bowiem przewyższa was we wszystkim, prawa jego są lepsze od naszych, a broń
jego silniejsza i niezwyciężona.

Pokój i wami — odchodzę teraz do mego ojca, słońca, który mnie woła..."
Jaka zastanawiająca zbieżność zjawisk! Kilkanaście zaledwie lat przedtem, wiele stopni szerokości

geograficznej bardziej na północ, oddalony o tysiące kilometrów ostatni cesarz Azteków zaskakująco podobnym
dokumentem poddaje się białym intruzom. Teraz dokonywa się to samo w Ameryce Południowej, w państwie
Inków. Nie

jest to naturalnie ani przypadek, ani dorabianie historii. Tak jak abdykacja Montezumy została nam wiernie
przekazana — tak i testament polityczny Huayny Capac jest w treści swej niewątpliwie autentyczny. Montezumą
był przekonany, że pozostała mu jedynie kapitulacja, ostatni Inka niepodzielnego państwa Peru wiedział, że czas
jego ludu minął.

Ale z jakich źródeł czerpali obydwaj władcy indiańscy tę wiedzę? Dotychczas brak danych, by móc

odpowiedzieć na to pytanie. Istnieją tylko poszlaki wskazujące, że w Ameryce istniało mniej lub bardziej
wyraźne przeczucie przemożnej siły białych ludzi — tak samo jak Europa w swych snach i przepowiedniach
przewidywała i przeczuwała istnienie dalekiego, obcego kontynentu zachodniego.

Rozkaz króla, by nie stawiać przybyszom oporu, obezwładnił Inków. Na dobitek wielkie państwo było

rozdarte wojną domową. Wbrew starej tradycji dwunasty król Inków, Huayna Capac, podzielił władzę między
dwóch synów, Athahuaipę i Huascara. Wkrótce po jego śmierci bracia zaczęli się zwalczać; właśnie wtedy, gdy
Pizarro wyruszył na podbój Peru. To było jego szczęściem — nigdy bowiem nie osiągnąłby swego oelu, gdyby
Peru było państwem jednolitym i zespolonym przez tradycję. Teraz jednak wrogie partie zwalczały się
wzajemnie, urządzając straszliwe rzezie; gromada awanturników Pizarra wbiła się jak twardy klin w ciało
schorzałego wewnętrznie ludu.

Z początkiem stycznia 1531 roku Pizarro wyruszył z trzema okrętami z Panamy, w trzynaście dni później

ujrzał wybrzeże Ekwadoru. Po wylądowaniu w zatoce San Mateo postanowił już tutaj rozpocząć zdobywanie
państwa Inków i w krótki czas potem Hiszpanie, pocąc się w pancerzach i grubo watowanych kaftanach, wkro-
czyli do miasta Coaque, które od razu zaczęli plądrować, rabując złoto, srebro i inne kosztowności. Następnie
wzięli szturmem wolne miasto Tumbez — to samo, które przed czterema laty tak przyjaźnie przyjęło i ugościło
Hiszpanów. I tam znów znaleziono złota co niemiara.

Już pierwsze wypady u wybrzeży były bardzo uciążliwe. Nie było tu żadnej roślinności, olbrzymie wydmy

piaszczyste, niezmierzone pustynie, łyse góry — oto ponury krajobraz, jaki roztaczał się przed Hiszpanami. A po
pokonaniu zachodnich Kordylierów trudności bynajmniej się nie skończyły. Andy osiągają, jak wiadomo,
znaczną wysokość, nawet ich przełęcze leżą częściowo na wysokości 5000 m, a soroche, choroba górska,
oszczędza tylko bardzo niewielu. Gdy Hiszpanie pokonali wreszcie góry, weszli na punę, płaskowyż, który w
dzień spalają padające prawie pionowo promienie słońca, a w nocy skuwa mróz. Prócz rzadkiej, wyschniętej
trawy nie ma tu żadnej niemal roślinności.

Pizarro pozostawił przezornie na wybrzeżu wszystkie niezupełnie pewne elementy spośród swych załóg;

reszta, złożona ze 102 piechurów rozporządzających łącznie około 17 kuszami, 63 konnych i 3 muszkieterów, z
którą wyruszył do Cajamarki, rezydencji Atha- hualpy, była mu oddana na śmierć i życie. To właśnie
przyczyniło się walnie do sukcesu wyprawy, gdyż Hiszpanie przechodzili przez przełęcze i wąwozy tak
korzystnie położone, że garstka odważnych mężów mogła tu zatrzymać całą armię. Jednakże w żadnej z licz-
nych twierdz Inków w Wysokich Kordylierach nie było wojska. Hiszpanie, przyjaźnie przyjmowani,
zaopatrywani obficie w żywność, przebyli wysokie górskie przełęcze, aż pewnego dnia stanęli przed stolicą
Cajamarca.

Pizarro był równie dokładnie poinformowany o wewnętrznych stosunkach Peru, jak Athahualpa o

charakterze i wyglądzie zbliżających się Hiszpanów. W Cajamarce rozważano długo, czy nie wysłać przeciw
obcym intruzom wojska i zniszczyć ich już w czasie marszu. Ale Athahualpa na krótko przedtem pobił na głowę
swego brata Huascara i czuł się dość silny, by zwabić wrogów w głąb kraju.

15 listopada 1532 roku Hiszpanie wtargnęli do Cajamarki. Zstępując z wyżyn górskich do stolicy widzieli

po drugiej stronie miasta, na przeciwległym zboczu góry, obozowisko wojskowe Inków z mnóstwem namiotów,
ludzi, połyskujących włóczni, narzędzi, szat — liczące 50 000 wypróbowanych w boju żołnierzy, którzy właśnie
powrócili z pól bitewnych wojny domowej. Nocą na stokach gór jarzyły się i świeciły ogniska nieprzyjaciół. W
tej chwili może nawet Pizarro uświadomił sobie szaleństwo swych zamiarów. Ale nie było już odwrotu. Tak jak
Cortez podczas zdobywania Meksyku — mógł przejść przez ten kraj, jeśli tu, na płaskowyżu peruwiańskim,
odniesie walne zwycięstwo. Obojętne, zdradą czy podstępem, musi zwyciężyć! I zwyciężył! Lecz zwycięstwo to
okupione zostało najohydniejszą rzezią, zdradą wobec ludzi nie przeczuwają

cych nic złego — a plan ten wymyślić i przeprowadzić mógł tylko człowiek taki jak Pizarro.

Po wkroczeniu do wyludnionego, opuszczonego miasta Pizarro zatrzymał się na głównym placu. Jego brat

przyrodni, ślubnie urodzony Hernando de Pizzaro, który otrzymał na dworze hiszpańskim wychowanie
pozwalające mu na występowanie w charakterze wysłannika nawet na dworze Inki, udał się późnym
popołudniem 15 listopada 1532 konno do Athahualpy zapraszając go, ażeby zechciał odwiedzić swego „brata"
Pizarra w Cajamarce. Athahualpa słuchał z kamienną obojętnością; nie podniósł nawet głowy, gdy Hernando
przed nim stanął. W końcu jeden z doradców Inki odpowiedział krótko i lodowato, że w tej chwili król odbywa
jeszcze święte dni postu. Nazajutrz odwiedzi Hiszpana w Cajamarce, po czym zarządzi, co należy. Jeden z
towarzyszących Heraandowi oficerów kawalerii, Hernando de Soto, wykonał podczas tej rozmowy na swym
koniu kilka wolt, po czym popędził przez plac cwałem w stronę Inki, jak gdyby chciał go stratować. Tuż przed
królem ściągnął konia wiedząc, jak wielkie wrażenie sprawiały na Inkach te nieznane zwierzęta, i skłonił się
dwornie. Athahualpa siedział nadal milczący i ani drgnął. Kilku dworzan, którzy cofnęli się z przerażeniem
przed parskającym „potworem", ścięto jeszcze tego samego wieczoru za tchórzostwo.

Pierwsze spotkanie z inkaskim władcą wywarło na Hiszpanach silne wrażenie. Modląc się i ostrząc broń

spędzili noc wśród wojska nieprzyjacielskiego. Można było się założyć dziesięć do jednego, że w ciągu
najbliższych 24 godzin ani śladu po nich nie zostanie. Ale miało się stać inaczej. Pizarro obmyślił czyn
wzorowany na uwięzieniu Montezumy przez Corteza. Gdy nazajutrz Athahualpa w otoczeniu wysokiej szlachty,
duchowieństwa i gwardii przybocznej wybrał się w odwiedziny do Hiszpanów, zastał gniazdo puste. Nigdzie nie
było widać przybyszów. Król zapytał zdziwiony, gdzie się po- dziewają. Odpowiedziano mu, że
prawdopodobnie ukryli się z obawy przed dostojnym monarchą. „I prawdą jest — pisze Pedro Pizarro, brat
stryjeczny gubernatora — że niektórzy z nas drżeli ze strachu i zmoczyli spodnie." Tymczasem ukazał się
kapelan polowy Vincente Valverde i wygłosił mowę o religii chrześcijańskiej, Bogu, papieżu i cesarzu, którą
rozumiejący po hiszpańsku Indianin przełożył z trudem i jąkaniem się na język Inków, ąuechwa. Kapelan
wzywał Atha- hualpę do zrzeczenia się władzy na rzecz Karola V i swoich bogów
Upadek państwa Inków
na rzecz Chrystusa. Athahualpa przysłuchiwał się temu przez jakiś czas bardzo cierpliwie; potem odpowiedział
ostro, sięgnął po brewiarz, z którego pater odczytywał, przyłożył do książki ucho, a gdy brewiarz nie chciał
przemówić, jak tego król widocznie oczekiwał, rzucił go z gniewem na ziemię. Teraz stało się to, na co Pizarro
tak żarliwie czekał. Inka podał mu hasło. Święta religia chrześcijańska została znieważona. Z okrzykiem
bojowym: „Santiago! Nacierajcie!", Pizarro wybiegł z dwudziestu uzbrojonymi po zęby Hiszpanami ze swej
kryjówki i, podobnie jak to uczynił Cortez z Monte- zumą w Meksyku, kazał ująć Athahualpę.

„W tej chwili rozległ się grzmot działa. Zabrzmiały trąbki, piechota i jazda wypadły z zasadzki, w której

ukrył je wódz. Gdy Indianie zobaczyli cwałujące konie, rzucili się prawie wszyscy do ucieczki, i to z takim
impetem, że ciałami swymi wybili kawałek muru oka- lającego plac. Jeźdźcy natarli na nich i zabili prawie
wszystkich. Pozostałych przy życiu dobiła piechota. W ten sposób w ciągu pół godziny zabitych zostało cztery
tysiące ludzi."

W ciągu tej półgodzinnej rzezi upadło państwo Inków. Warto może rzucić okiem na jego stosunki

wewnętrzne, choćby po to, aby zrozumieć, że największe trudności czekały Pizarra dopiero po walnym
zwycięstwie.
3

Do wagonów pierwszej klasy linii kolejowej La Paz—Guaąui dolatuje przenikliwe wołanie: Monolos,

monolos! Nie zaaklimatyzowany jeszcze Europejczyk zrywa się przestraszony z półsnu. Serce, serce! W
rozrzedzonym powietrzu tego dziwnego kraju bije ono
0 wiele za szybko. C do wiek żyje tu jak w upojeniu, podniecony
1 ożywiony. Ale w nocy trudno zasnąć, toteż nowicjusze, znużeni, zapadają często za dnia w krótką drzemkę.
Monolos, monolos! Brązowe twarze dzieci, wesoło roześmiane, ale o melancholijnych oczach, ukazują się u
okien. Na szyldzie stacyjnym napis:
TI AHUANACO 81 km, wysokość 3825 m nad poziomem morza Forjador de CivUlzadones

Nieporuszony faktem, że znajduje się w „kuźni cywilizacji", długonogi Anglik wstaje i sięga po walizkę.

Czyżby tutaj mieszkał?

Czy ktoś w ogóle może tu żyć? W tej samotni? Cztery dni temu, owego chłodnego kwietnia 1954 roku,

radiatory promieni ultraczer- wonych tak nas grzały na tarasie Hotelu Kempińskiego na Kur- furstendamm w
Berlinie, jak gdybyśmy siedzieli na ruszcie. A dziewięćdziesiąt sześć godzin później jesteśmy już tutaj, na wyso-
kości 4000 metrów, na altiplano, płaskowyżu południowoamerykańskich Kordylierów, a stacja nazywa się
Tiahuanaco. Monolos, monolos! — drze się cztery, pięć głosów. Dzieci ofiarowują małe, wcale udatne imitacje
owych dziwnych monolitów, słynnych olbrzymich posągów, stojących wokół jeziora Titicaca, Wzrokiem obej-
mującym wieczność posągi te patrzą na pustynny, szarobrunatny kraj.

Gdy przed sześćdziesięciu laty inżynier Artur Poznański przybył nad jezioro Titicaca i do Tiahuanaco, był

tak samo przejęty i poruszony jak my. Potężne posągi kamienne, a w szczególności „świątynię słońca" z
Tiahuanaco, Kalasassaya, której potężne ruiny wznoszą się blisko wsi po drugiej stronie toru kolejowego,
szacował na szesnaście tysięcy lat i sądził, że tu znajduje się kolebka ludzkości i początek wszelkiej kultury.
Mylił się zapewne, w każdym razie dzisiaj nauka już w to nie wierzy. Ocenia się Tiahuanaco najwyżej na dwa
tysiąoe lat i uważa, że początki tej kultury przypadają na czas około narodzenia Chrystusa. Ale jeśli staniemy
przed potężną budowlą świątyni, przed bogato rzeźbioną „bramą słońca", wyciosaną z jednego ogromnego bloku
andezytu, przed filarami kamiennymi, postawionymi jakby przez gigantów, o 3 m wysokości, 2 m grubości i do
5 m szerokości, jeśli zmierzymy olbrzymie płyty kamienne ołtarza, którego fragmenty mają do 6 m długości, 4
m szerokości i

l

/t m grubości, to zrozumiemy, dlaczego Poznański sądził, że w zamierzchłej przeszłości musiał

tu żyć nieznany lud
0 wysokiej kulturze i technice.

Nie można sobie po prostu wyobrazić, aby prymitywni tubylcy wznieśli te budowle, wspaniałe jeszcze w

stanie zniszczenia. Dłuta
1 topory tyah artystów były przecież sporządzone tylko z kamienia. Tępiały po każdym uderzeniu i trzeba je
było bezustannie ostrzyć. Mimo to płyty i filary świątyni słońca są tak precyzyjnie, tak
dokładnie ociosane i do siebie dopasowane, że żaden dzisiejszy kamieniarz nie umiałby tego wykonać.

Statki, którymi przewożono przez wodę owe bloki o wadze stu i więcej ton z kamieniołomów położonych

po drugiej stronie jeziora Titicaca, były marnymi tratwami trzcinowymi. My nigdy byśmy tego nie dokonali. Bez
berlinek i dźwigów parowych bylibyśmy bezradni.

Ludzie z Tiahuanaco nie mieli też do dyspozycji wozów ani zwierząt pociągowych. Nie mieli nawet

wielokrążków. Mimo to wznieśli owe cyklopiczne budowle. Ich wiedza techniczna stała więc niezwykle
wysoko! Wszystko to dawno już przeminęło i przebrzmiało, gdy w XI wieku po Chr. przybyli do tego kraju
Inkowie, więc zrozumiałe wydają się początkowe przypuszczenia, że kultura Tiahuanaco była prastara i
najwcześniejsza ze wszystkich.

450 000 m

a

starego, świętego obszaru nad jeziorem to jeden wielki cmentarz. Wszędzie leżą czerepy urn i

kości ludzkie. Potem oglądaliśmy w Cuzco czaszki ludzkie, wyblakłe i kruche ze starości, z dziwnymi dziurami
wielkości pięciozłotówki w kości ciemieniowej, w tylnej części głowy i w kości czołowej. Jeśli to były rany
odniesione w walce, musiały one być śmiertelne. Ale obwody tych dziur są tak odmierzone i równe, jak gdyby
wycięła je piłka nowoczesnego chirurga. Nie są to więc obrażenia wojenne, lecz raczej ślady pooperacyjne.
Zdziwienie zapiera nam dech: najtrudniejsze operacje czaszki, wykonane przed dwoma tysiącami lat przez
chirurgów, którzy używali pilników z kamienia i skalpeli z obsydianu? I to w dodatku wykonane tak czysto i
fachowo, jak gdyby mieli obok siebie na stole podręcznik operacji mózgu!

Brzmi to niewiarygodnie, ale tak było. Już w La Paz opowiadano nam o tym. Widzieliśmy tam opaskę

tętniczą liczącą dwa tysiące lat, przy pomocy której lekarze peruwiańscy dokonali niedawno skomplikowanego
zabiegu operacyjnego tak znakomicie, że pacjent cierpiący na poważną anemię nie stracił prawie krwi. Jeżeli już
ten 'fakt jest zdumiewający, to czaszki z niewątpliwymi śladami udanych operacji przedstawiają niezgłębioną
zagadkę. Zabiegów tych dokonywano na ludziach żyjących, a wyniki były prawdopodobnie pozytywne. W wielu
wypadkach widoczne są bowiem blizny kostne, świadczące o tym, że usunięte przez operację kawałki kości

odrosły. Dowodzi to, że pacjent żył zarówno w czaiło zabiegu, jak 1 przez długie lata -potom.

2aden dowód pisemny nie stwierdza tych cudów medycznych. Są tylko czoizki, setki czaszek z wszystkich

prawie atron Boliwii li Peru. Na wielu z nich znajdują sfa} blizny kostne, ale bynajmniej
nie na wszystkich. I gdyby n przed kilku zaledwie wic- ■ kami nie było także w Polinezji operacji mózgu,
przeprowadzanych w celu przywrócenia zdrowia ofiarom nieszczęśliwych wypadków lub rannym, to można by
przypuścić, że trepanacje czaszki w Ameryce Południowej nie miały charakteru medyczno- leczniczego, lecz
były dokonywane z pobudek jakiegoś nieznanego kultu religijnego.

Ponieważ tak trudne zabiegi operacyjne wymagają długiego i bogatego doświadczenia, podobnie jak

budowa cyklopicznych budowli, o których wyżej mówiliśmy, więc szukano bez ustanku źródeł kultury
Tlahuanaco. Do tej pory niewiele znaleziono. Uczeni sądzą wprawdzie, że ludność z Tlahuanaco należała do
szczepu Indian Almara, którzy jeszcze działaj zamieszkują rozległe części płaskowyżu Kordylierów. Ale
dowieść tego nie można i nie wyjaśniałoby to też, dlaczego kultura Tlahuanaco ukazuje cię obserwatorowi nagle
w formie niezwykle wykształconej.

Nauka zadaje sobie wciąż jeszcze pytanie, czy Jakaś nieznana

________________ Zagadki kultury Tlahuanaco
kultura nte wywarła z zewnątrz wpływu na kulturę Tlahuanaco. .Stanowisko to zajmuje m. in. etnolog norweski
Thor Heyerdahi Powołuje się on na słynną „legendę o Virakosze", która w wielu częściach Ameryki
Południowej Jest dzisiaj Jeszcze tak żywa, że każdego białego określa się tam jako „Vlrakochę".

Według Heyerdahla Virakocha jest odpowiednikiem mitycznego Quetzalcoatla Majów ł Azteków.

Vlrakocha był bowiem także białym bogiem i misjonarzem, starym i brodatym, który pewnego dnia, na długo
przed Inkami, zjawił aię w kraju. Przyniósł z sobą krzyż, zatknął go na górze, nauczał i chrzcił, przyjmował
spowiedź, nakładał pokutę skruszonemu winowajcy i ogłaszał odpuszczenie grzechów. Założył 1 wzniósł Cuzco,
wdrożył krajowców we wszelkie kunszty techniczne i dobre obyczaje i wycofał się później na wyspę słońca na
jeziorze Tlticaca, gdzie, jak głosi legenda, miał odtąd swą główną siedzibę. Potem Jednak popadł w spór z
kacykiem Carl z doliny Coąuimbo. Carl zwyciężył Virakochę, zabił jego białych wojów, tylko kobietom i
dzieciom darował życie. Sam biały zbawiciel uszedł nie ledwie cudem. Z kilkoma najbliższymi zwrócił się w
kierunku zachodniego oceanu i usiadłszy na rozpostartym na falach czarodziejskim płaszczu, zniknął z oczu.
Przedtem jednak wygłosił jeszcze raz kazanie i Obwieścił całemu światu, że gdy spełni się czas, w dalekiej,
dalekiej przyszłości, przyśle swych wysłanników —. „białych, brodatych mężów"!

Heyerdahi wymienia jako swe źródło Kron(ką Peru, napisaną w 1993 roku przez dziejopisarza

hiszpańskiego Cieza de León, towarzysza walk Pizarra. Ale kronika ta, na co amerykaniści wyraźnie zwrócili
uwagę, jest w tej kwestii opisem z drugiej ręki. Virakocha nie był przecież bogiem Inków, a to, co Hiszpan
zanotował na podstawie opowiadań swych brunatnych informatorów, było dla Inków także już tylko legendą i
tradycją. Mimo to Hiszpanie byli zdumieni. Dopiero co Majowie i Aztecy powitali ich jako „białych bogów", a
teraz w Peru spotyka ich to samo. Widocznie takie Inkowie wiedzą, że istnieją biali. Jasnowłosi ludzie. Nieznani
wysłannicy ze świata białych ludzi musieli zatem dawno temu dotrzeć do Ameryki.

Cieza de León nie wyciągnął wyraźnie tego wniosku. Ale nie mógł uporać się z faktem, że gdy jego rodacy,

wśród których znalazło się zapewne niemało jasnowłosych, niebieskookich i biaio-

skórych potomków Gotów i Wandalów, wtargnęli w 1527 roku do Peru, zostali przywitani przez Indian z
trwożnym szacunkiem jako biali bogowie. My znajdujemy się obecnie w takiej samej sytuacji jak Cieza de
León. Jak ostatnio podniósł podróżnik szwajcarski Isiegfried Huber w swej książce Im Reich der Inka („W
państwie Inków"), wszystko to „byłoby zupełnie niewytłumaczalne, gdyby

■ nie istniała wspomniana tradycja, gdyby więc biali, brodaci ludzie nie byli już znani i nie oczekiwano ich

powrotu w późniejszych czasach".
Oczywista, że Hiszpanie stali się teraz bardzo spostrzegawczy. Z zainteresowaniem stwierdzili, że u Inków
istnieje nie tylko spowiedź, którą przyj mu- _|je kapłan obowiązany do przestrzegania tajemnicy spowiedzi, I ale
że podobnie jak w Europie
■

nakłada się tu pokutę i udziela

■

rozgrzeszenia. Tak samo w Cuz- I co rzuca się im w oczy rodzaj I symbolu

trójcy: obrazy „słońca-
|

1 pana", „słońca-syna" i „słońca-

brata", którym składano ofiary i które nasuwały porównanie Hz Trójcą Świętą. Zdziwiło Hisz- / panów również
niezmiernie, że istnieją tam zakony, w których mnisi umartwiają się, biczują do krwi, przestrzegają surowych
postów; że podobnie jak w Starym Świecie znajdują się w Peru święci pustelnicy, którzy żyją w straszliwych
samotniach oddając się rozmyślaniom.

Zrozumiałe, że przybysze snuli porównania ze zwyczajami chrześcijańskimi. Nie wpadło im nawet na myśl,

że te rzekome paralele mogły być złudzeniem, toteż ówcześni kronikarze nie mieli potrzeby przyozdabiania i
upiększania w duchu chrześcijańskim wiadomości o życiu religijnym Inków. Najjaśniej wyraził to nie
dawno amerykanista fiński Rafael Karsten. Podkreśla on, że Inkowie, jak wszyscy Indianie, byli politeistami.
Nad Olimpem an- tropomorficznie pojętych bóstw istniał jednak jeden najwyższy władca, pojmowany, w sposób
zupełnie nieindiański, jako istota duchowa i bezcielesna — bóg-stwórca Virakocha, którego znajomość i kult
Inkowie przejęli z kultury Tiahuanaco. Virakocha stał wysoko ponad słońcem: „Wieczny pan, uzmysłowienie
świata i jego wiecznie trwająca praprzyczyna. On jest słońcem słońca, stwórcą świata..." — mówi jedna z
najstarszych modlitw in- kaskich.

Według nowszych poglądów, Virakocha, podobnie jak Quetzal- coatl, był białym wysłannikiem, przybyłym

z Zachodu. Na poparcie tej teorii warto przytoczyć, że za czasów konkwisty hiszpańskiej można było wśród
ayllusów inkaskich, tj. wśród wysokiej szlachty peruwiańskiej, spotkać wielu ludzi o jasnej cerze. W
szczególności coyas, „miłe panie", jak nazywano kobiety należące do najwyższych rodów magnackich,
wyglądały często zupełnie jak Europejki. Fakt ten jest bardzo dziwny, gdyż Inkowie należą etnologicznie do
grupy szczepowej Indian Quechua, przybyłej prawdopodobnie z północnego Peru, której pochodzenie i początki
są jeszcze nie znane. Antropologicznie natomiast są oni, jak ustalił Rafael Karsten, „jedną z ras egzotycznych,
które swym typem zbliżają się najbardziej do rasy białej". Relacje hiszpańskie wyraźnie to potwierdzają. Pisze o
tym ze zdziwieniem Pedro Pizarro, brat stryjeczny zdobywcy Peru, w swej Relación del descubńmiento y
conąuista de los reinos del Peru. Ludzie ci byli schludni i czyści, okazali i piękni dla oka. Uważali się sami za
kształtnie zbudowanych i byli takimi w istocie.

„Klasa panująca w królestwie Peru miała jasną barwę skóry i ciemnoblond włosy, mniej więcej koloru

dojrzałej pszenicy. Wielcy panowie i damy byli przeważnie biali jak Hiszpanie. Spotkałem w tym kraju kobietę
indiańską z dzieckiem, oboje tak jasnego koloru skóry, że nie różniły się prawie Od jasnowłosych, białych ludzi.
Mówi się tam, że są dziećmi bogów."

Ponieważ Relación Pedra Pizarra jest dość trudno dostępna, przytaczamy dosłownie także tekst hiszpański:
Esta gente del reino del Peru era blanco, de color trigueno, y entre los seflores y sehoras eran mds blancos

como espanoles. Yo vide en

estra tierra utną muger india y un nino que de blcmeos y rubios casi no vian. Estos decian ellos que eran hijos de
los (dolos.

Wydaje się to niewiarygodne i bywa z reguły odrzucane jako j przesada, a nawet celowe kłamstwo.

Jednakże w .poprzednim rozdziale czytaliśmy już o kolorowych malowidłach ściennych w Chi- chen Itza,
przedstawiających biały lud w walce z ciemnoskórymi wojownikami. Świadectwo Pizarra nie musi więc być
fałszywe, jeśli zważymy, że na dworze królów inkaskich były od dawna w zwyczaju małżeństwa między
rodzeństwem, co (miało na celu zachowanie czystej krwi królewskiej; możliwe jest, że wśród wyższych warstw
w Peru istniały jeszcze za czasów Hiszpanów liczne osobniki o białej skórze.

Skąd biorą się pierwiastki europejskie u ludów amerykańskich odznaczających się wysoką kulturą — jeżeli

w ogóle założymy, że pierwiastki takie rzeczywiście istnieją i że liczne poszlaki nie są tylko złudzeniem? Ta
kwestia jest jeszcze nie zbadana. Elementy te mogły, podobnie jak składniki mongoloidalne u tubylców ame-
rykańskich, przywędrować z Azji, a wówczas liczne indo-europejskie grupy odpryskowe w północno-
wschodniej Azji byłyby ich krewnymi. Mogły także przybyć do Ameryki przez Ocean Atlantycki. Jest to na
pozór dziwne. Ale w rzeczywistości morze przy sprzyjających wiatrach i prądach przedstawiało nie tyle zaporę,
ile raczej pomost. Kolonizacja Madagaskaru przez Malajczyków jest argumentem przemawiającym za
słusznością tej hipotezy.

Poza tym zdaje się, że „biali" Indianie istnieją jeszcze po dziś dzień. Etnolog amerykański Harris, który

badał Indian z San Blas, oświadczył w r. 1926, w sprawozdaniu ze swych 'badań, że kolor włosów tych Indian
waha się między odcieniem lnu a słomy, a barwa ioh skóry jest „prawie biała". Badacz angielski, pułkownik
Fawcett, członek Brytyjskiego Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, który zaginął w 1925 roku podczas
swej ostatniej wyprawy do dziewiczych lasów Ameryki Południowej, podał kilka razy w swym dziele
Exploration Fawcett, opisującym podróże po dżungli amerykańskiej w latach 1906—1921, że on i inni
wędrowcy leśni spotkali „białych" Indian: „ludzi o rudych włosach i niebieskich oczach, jakich nie powstydziłby
się Gringo

1

". Wiadomości takie zbywano

stale twierdzeniem, że chodziło o albinosów. Ale wyjaśnienie to nie wydaje się wystarczające. W każdym razie
Fawcett opisując niebieskookiego, rudowłosego Indianina, należącego do dzikiego szczepu indiańskiego
Maksubi z dorzecza Amazonki, zaznacza: „Nie był to albinos!"

Jeszcze obszerniej mówi o tym informator Fawoetta, francuski dyrektor plantacji gumy Santa Rosa nad

Abuną, dopływem Rio Negro. Opowiedział on Fawcettowi podczas jego pierwszej wyprawy w latach 1906—
1907 co następuje:

„Nad Rio Acre żyją biali Indianie. Brat mój płynął łodzią w górę rzeki, gdy doniesiono mu pewnego dnia,

że w pobliżu znajdują się biali Indianie. Nie uwierzył i pokpiwał sobie z tego, mimo to jednak wyszedł i znalazł
wyraźne ślady po Indianach. Niebawem on i jego ludzie zaatakowani zostali przez wysokich, rosłych, dorodnych
dzikusów, całkiem białych, o rudych włosach i niebieskich oczach. Walczyli oni jak szatany... Niektórzy
twierdzą, że nie ma białych Indian, że chodzi tu o mieszańców pochodzących od Hiszpanów
i Indian. Tak bają ludzie, którzy ich nigdy nie widzieli. Kto ich widział, jest innego zdania!"

Fawcett, który od 1906 do 1914 podróżował bez przerwy w dorzeczu Amazonki, a po pierwszej wojnie

światowej podjął na nowo działalność badawczą, by ustalić kartograficznie granicę między Peru, Brazylią a
Boliwią, był nowoczesnym courreur de bois, jakich dzisiaj jest już mało; nie należy ignorować świadectwa tego
badacza. W związku z relacją Pedra Pizarra, która była punktem wyjścia naszych rozważań, zyskuje ono
szczególną wagę.

Starsza amerykanistyka, która zwykła podkreślać niewątpliwe mongolskie rysy Indian, nie poświęciła wiele

uwagi temu ustępowi opisu Pedra Pizarra. Biorąc rzecz emocjonalnie skłonni jesteśmy przyznać jej rację.
Według wszelkich pozostałych wiadomości indiańsfkie sąuaws nie odznaczały się powabami niewieścimi. Ale
albo nadworna szlachta hiszpańska miała za czasów Karola V i Filipa II inne wyobrażenia o piękności niż my —
co znając malarstwo starohiszpańskie byłoby niezwykle dziwne i zupełnie niezrozumiałe — albo też opis coyas
przekazany nam przez Pizarra zasługuje na baczniejszą uwagę.

Gdyby choć ułamek podobnych świadectw istniał na przykład co do Etrusków lub tajemniczego ludu

Hyksosów w Egipcie, uznano

by je za dostatecznie wiarygodne. Jeśli chodzi o Inków, pozostaje ciągle sporo wątpliwości i niepewności
Tłumaczy się to po części tym, że do państwa Inków przylgnęło od samego .początku coś dziwnie dwoistego i
wieloznacznego. Wtargnąwszy do Peru Indianie Quechua przynieśli z sobą wprawdzie wysoko rozwiniętą
kulturę, ale w ich późniejszych osiągnięciach politycznych i artystycznych uczestniczyli w dużym stopniu
Indianie Aimara. Inkowie bez wahania przyswajali sobie wcześniejsze formy cywilizacyjne i kulturowe, jeśli
uznali je za odpowiednie i dające się w ich warunkach przystosować.

Jedną z nich była kultura Tiahuanaco. Drugą — kultura Chavinu, której najwcześniejsze ślady sięgają mniej

więcej 800 roku przed Chr., a nazwa pochodzi od starego miejsca pielgrzymek Chavin de Huantar. Podobnie jak
kultura Tiahuanaco z jej zagadkowymi osiągnięciami z dziedziny medycyny i techniki, tak i kultura Chavinu
wynurzyła się nagle z nicości. Cudowne świątynie tego około tysiąc łat trwająoego okresu, przepyszna ceramika
i wspaniałe urządzenia nawadniające budziły głęboki podziw już u Hiszpanów konkwisty. Trzecią, najmłodszą,
była kultura Chimu, stworzona przez szczep indiański zamieszkujący dolinę Trujillo na północy kraju. W drugiej
połowie XV wieku wpływy tego ludu sięgały od Tumbezu po Limę. Został on dopiero na krótko przed
pojawieniem się białych podbity przez Inków i wcielony do ich państwa: obcy element, którego artyści —
złotnicy, budowniczowie, garncarze, kamieniarze i architekci — złożyli swymi godnymi podziwu pracami
wymowne świadectwo wysokiego poziomu kulturalnego swego ludu.

Gdy Hiszpanie zdobyli Peru, zajmowało ono obszar od południowej Kolumbii do środkowego Chile,

wynoszący około 36 stopni szerokości geograficznej, a więc ponad 4000 kilometrów; kraj ten obejmował oprócz
dzisiejszego Peru także państwa sukoesyjne Ekwador, Boliwię i północne Chile. Naturalną granicę od zachodu
stanowiło morze, od wschodu łańcuch Andów. Kraj Inków był więc niezwykle wąski i długi, z tego też powodu
rząd przywiązywał szczególną wagę do dobrych połączeń komunikacyjnych. Przystąpiono do budowy
wspaniałych dróg, przewyższających słynne drogi wojskowe Rzymian; pod względem rozmachu dadzą się one
porównać tylko z murem chińskim. Jedna z dróg biegnąca ze stolicy Cuzoo w kierunku przeważnie północnym
przez Abancay, Andahuylas i Aya-
cucho do Cajamarki, a stamtąd przez Quito, stolicę Ekwadoru, do Pasto w południowej Kolumbii, miała około
2000 kilometrów długości. Główna droga na południe biegła nad jeziorem Titicaca i przez dolinę Desaguadero
do Chuąuisaca w Boliwii południowej, a stamtąd dalej do Tucuman w Argentynie. Niemal równolegle do tej
linii biegły szlaki łączące
W
IW
10
n

miasta nadbrzeżne od Tumbezu na północy do Nasca na południu; posiadały one liczne połączenia z drogą
wyso-J kogórską.

Na tych trasach trzeba by-1 ło pokonywać bardzo trudne ] partie górzyste i pustynne. Podróżni, którzy

kiedykolwiek mieli sposobność poznać owe drogi o 8 metrach szerokości, są pełni zachwytu
i podziwu dla osiągnięć technicznych dawnych indiańskich inżynierów. Ameryka- nista Hans Dietrich Dissel-
hoff przytacza w swej Historii kultur staroamerykań- skich bardzo ciekawy ustęp z kroniki Ciezy de Leóna:

„Huayna Capac kazał wybudować drogę, która miała być bardziej królewska, większa i szersza od tej, po

której zwykł był podróżować jego ojciec... Zbudowano więc najwspanialszą i najbardziej godną widzenia drogę,
jaka jest na świecie. Biegła od Cuzco do Quito i łączyła się z drogą prowadzącą do Chile. Jak daleko sięga
pamięć ludzka, nie słyszano ani nie czytano o czymś tak wspaniałym jak ta droga. Wiodła ona przez głębokie
doliny i wysokie pasma górskie, przez góry pokryte śniegiem, przez zdradzieckie bagna, lite skały i wzdłuż
rwących rzek. Przez niektóre okolice biegła równo i była wybrukowana kamieniami, to znowu wiła się

wzdłuż stoków, przez pasma górskie, wyrąbana w. skale, z murem ochronnym nad brzegami rzek, poprzez

pola śnieżne, ze stopniami i platformami, a wszędzie dokładnie wymieciona, oczyszczona z rumowisk, po jej
bokach zaś wznosiły się liczne zajazdy, spichlerze, świątynie słońca i stacje pocztowe. Wszystko to było przy tej
drodze. Ach, czy tego rodzaju wspaniałości znane są z historii, czy dokonał ich Aleksander lub którykolwiek z
wielkich królów, jacy rządzili światem? Czy zbudowali oni podobną drogę lub wznieśli takie budowle?..."

Drogi wybudowane przez Indian nie nadają się, co prawda, dla wozów, choć odcinki biegnące przez

równinę służą dzisiaj za autostrady. Albowiem mimo wielkich osiągnięć cywilizacyjnych, które tak często
wydają się nam niewytłumaczalne, Inkowie nie znali wozu. Nie skrępowani wymogami komunikacji kołowej,
wznosili wszędzie tam, gdzie zachodziła potrzeba, stopnie lub schody; mosty budowali z takim rozmachem, że
nowoczesny podróżnik dostaje wprost zawrotu głowy, gdy przez nie przechodzi. Skonstruowane przeważnie
jako mosty wiszące, o potężnych linach z włókna agawy, mogą śmiało unieść ciężar stada lam.

Specjalnie zatrudnieni urzędnicy doglądali mostów i dróg oraz należących do nich tambos, tj. zajazdów

państwowych. Poszczególne wsie miały dbać o to, aby naprawa dróg i mostów na przydzielonych im odcinkach
była wykonywana bezzwłocznie i z wszelką starannością. Do obowiązków gmin należała również troska o
należyty stan zajazdów i stacji pocztowych znajdujących się w ich rejonie. Inkowie poświęcali wiele uwagi
budowie składów z Zapasami żywności i magazynów dla potrzeb wojskowych. Oto co pisze w swej Historia del
nuevo mundo Bernabe de Cobo o magazynach w Peru za czasów konkwisty.

„Zapasy przechowywane w tych spichrzach składały się z wszystkich płodów, które lud składał jako daniny,

a więc z wielkich ilości kukurydzy oraz suszonych kartofli i innych jarzyn. Znajdowało się tam suszone mięso
lam, jeleni i wikuni oraz wielkie ilości najrozmaitszych materiałów, jak wełna, bawełna, pierze i tym podobne.

Była tam także broń służąca do uzbrojenia annii, gdy wyruszała z jednej części kraju do drugiej. Ponadto

znajdowały się tam wielkie ilości wszelakich rzeczy, które z całego państwa Składano władcy jako daninę,
nawet czerwone muszle morskie, przywożone z Tum-
n i
i
bez u do Cuzco, ponad trzysta mil; robiono z nich małe perły wyglądające jak korale."

Rząd inkaski zdawał sobie sprawę nie tylko z ważności należycie utrzymanej sieci drogowej, zaopatrzenia

składów i magazynów, ale troszczył się również o szybkie i sprawne przenoszenie wiadomości. Inkowie
stworzyli wspaniały system sztafet pocztowych, w którym gońcy zmieniali 9ię co dwa lub trzy kilometry, aby
możliwie ■ szybko przekazać ważne meldunki. Na przebycie drogi z Cuzco do Q uito poczta inkaska nie potrze-
bowała podobno więcej niż dziesięć dni, a więc sztafety przebiegały dziennie przeciętnie 175 kilometrów.
Sztafety pocztowe Inków, chasąui, były o wiele szybeze niż poczta korma, którą później wprowadzili Hiszpanie.

Jest bardzo dziwne, że Peru- wianie nie zdołali czy też nie chcieli rozwinąć formy pisemnego

porozumiewania się, która nadawałaby się do ogólnego użytku. Mimo rozlicznych możliwości wyrazu, które
posiadało bez wątpienia ich „pismo", quipu, składające I się z węzłów i przeplatań kilku- I
kolorowych nici, służyło ono w - ______________
gruncie rzeczy tylko do statystyki
i ustalania wartości liczbowych. Wartości te były wyrażone przez węzły, których odległość od początku sznura
odpowiadała ich miejscu ustalonemu według ściśle przestrzeganego systemu dziesiętnego. Metoda ta nadawała
się znakomicie do uchwycenia siły liczebnej wojsk, stad bydła, wymiarów podatkowych, świadczeń z tytułu da-
nin itp., ale nie do przekazywania wiadomości. Do służby telegraficznej, uprawianej za pomocą znaków
ogniowych, „pisma" tego nie można było użyć. Przy wielkiej wynalazczości, którą odznaczali się Inkowie w
innych dziedzinach wiedzy, brak ten szczególnie

rzuca się w oczy i nasuwa wprost przypuszczenie, że klasy rządzące nie chciały dać szerokim masom
możliwości porozumiewania się przy pomocy pisma, gdyż mogło się to okazać niebezpieczne. Tylko w bardzo
nieznacznej mierze liczono się z prywatnymi, indywidualnymi potrzebami, do których niewątpliwie należy także
możliwość pisemnego porozumiewania się. Z tej samej przyczyny nie było u nich na przykład także pieniądza.
System gospodarczy Inków można określić jako swoisty komunizm agrarny, co prawda, nie w znaczeniu
ekonomiczno-materialistycz- nym, lecz teokratyczno-hierarchicznym. Uprawa roli była obowiązkiem religijnym,
któremu rok w rok poddawał się także sam Inka, syn słońca. Do niego należały w zasadzie dwie trzecie całego
obszaru ziemi, resztą, jako własnością społeczną, rozporządzała wspólnota gminna. Ustrój taki istniał nie we
wszystkich częściach Peru, ale prywatnego posiadania ziemi nie było. Pieczołowita uprawa roli, nawadnianie i
dbałość o plony były nie tylko koniecznością państwową, lecz w wyższym jeszcze stopniu nakazem wiary,
religii. , Z natury rzeczy wynikało z tego szczególnie ścisłe zespolenie wsi — klany wiejskie tworzyły właściwe
jądro państwa Inków i władza centralna nieraz miewała kłopoty z niesfornymi wspólnotami wiejskimi. Mimo to
jednak władcy nie znieśli tradycyjnych form życia społecznego. Zadowalali się na ogół tym, że naczelników wsi
i sędziów mianowali urzędnikami, przeciągając ich na swą stronę podarunkami, nadaniami ziemi i innymi
dowodami łaski. Oprócz tego trzymali ich jednak pod ostrym nadzorem tzw. tucui-ricuc (wszystkowiedzących),
kontrolerów wyposażonych w specjalne pełnomocnictwa. Tymi środkami udało się panującym pozyskać dla
państwa wspólnoty wiejskie i pokrewne im organizacje szerokich mas. Należy też wspomnieć, że wymiar
sprawiedliwości nakładał drakońskie kary. Znamienne jest, że za przestępstwa przeciwko państwu wymierzano
kary bez porównania surowsze aniżeli za wykroczenia natury prywatnej. W systemie kar na pierwszym miejscu
znajdowała się chłosta, za cięższe przewinienia skazywano na roboty przymusowe; jeśli jakaś miejscowość nie
wywiązała się ze swych zobowiązań, wymierzano kary kolektywne w postaci domiarów podatkowych i
podwyższonych dostaw. Często dokonywano też przymusowego przesiedlenia całych >wsi, częściowo jako
zarządzenie karne, częściowo zaś także z powodów politycznych,
System gospodarczy i wojskowy Inków
np. gdy chodziło o zabezpieczenie nowo zdobytej prowincji przez osadzenie kolonistów. Jak widzimy, nie ma
nic nowego pod słońcem.

Mimo to nie można twierdzić, że władza Inków była dyktaturą. Dzisiejszy świat uważałby tak niewątpliwie

i odczuwałby ten ustrój jako szczególnie nieznośny, tym bardziej że organizacja państwowa stanowiła jedność z
duchowieństwem. Ale podobne uczucia ■^■■i wyróść mogą jedynie na podłożu znacznego zróżniczkowania
świadomości jednostek, dążących do niezależności od państwa w najważniejszych dziedzinach życia. W
zespolonej tradycją społeczności agrarnej i klanowej uczucia tego rodzaju, jeżeli w ogóle występowały, były
chyba bardzo rzadkie.

Rozumie się, że w hierarchicznie zbudowanym „państwie termitów" funkcje systemu podatkowego i

wojskowego były szczególnie wykształcone. Jak we Francji ancien rógime'u, tak i w państwie Inków szlachta,
stan oficerski i duchowieństwo były wolne od podatków. Nie płacili ich także mężczyźni
poniżej dwudziestu pięciu i po- -■■ ---------------- — -------- _
wyżej pięćdziesięciu lat. Wszyscy inni byli opodatkowani w ten sposób, że nakładano na nich obowiązek
wykonania pewnej ilości pracy lub dostarczenia produktów. Urzędy finansowe, tzn. miejsca przechowywania
ęuipu podatkowych, sznurów rachunkowych, z których po węzłach odczytywano świadczenia podatkowe,
znajdowały się w stolicach prowincji. W mniejszych miejscowościach i po wsiach specjalnie wysyłani urzędnicy
finansowi dbali o terminowe wypełnianie dostaw. Jeśli tak skomplikowany system pracował skutecznie — a
sądząc po niezmierzonych bogactwach leżących w skarb

cach Inków, peruwiański system podatkowy pracował skutecznie — łatwo sobie wyobrazić, o ile doskonalej
funkcjonował system wojskowej ewidencji poddanych. Między systemem finansowym a wojskowym istnieje
przeważnie jakiś ukryty związek. W każdym Tazie rzadko się zdarza, aby wykształcona była tylko jedna strona
„ewidencji" poddanych, a druga leżała odłogiem. W zasadzie daje się stwierdzić, że rozwój jednego systemu
ewidencji prowadzi w niedługim czasie do tego, że hydrze państwowej wyrasta i druga głowa.

Podobnie było u Inków i już Hiszpanie podkreślają, jak dokładnie funkcjonował u nich mechanizm

wojskowy. Mężczyźni między dwudziestym piątym a pięćdziesiątym rokiem życia byli podzieleni w każdej wsi
i w każdej miejscowości «na pięćdziesiątki i setki pod dowództwem oficerów. Pięć setek, odpowiadających
mniej więcej nowoczesnemu batalionowi, i tysiąc setek, równających się w przybliżeniu jednej dywizji,
tworzyły jednostki taktyczne wojska inka- skiego, którego siła wojenna wynosiła 200 000 ludzi. Przy poborze
rekruta armia wyrastała jakby spod ziemi, a wyszkolenie wojskowe i sposób prowadzenia wałki były z precyzją
obmyślone. Francisco de Xeres, sekretarz Pizarra, podaje w swej Verdadera Relación de la Conąuista del Peru
interesujące szczegóły o organizacji wojska Inków:

„O sposobie walki Inków należy powiedzieć co następuje: Straż przednią tworzą miotacze, którzy używają

gładkich kamieni mniej więcej wielkości jaja; trafiają nimi śmiertelnie nawet na większą odległość. Miotacze
mają tarcze sporządzone z cienkich, ale bardzo odpornych desek i noszą rodzaj pancerza z grubo wypchanych
kaftanów. Za miotaczami postępuje czoło właściwego wojska: wojownicy z maczugami i berdyszami. Maczugi
mają długość p|| sążnia i są tak grube jak lanca przodownika. Głowica maczugi ma kształt pięści ludzkiej, jest z
metalu, wysadzana metalowymi kolcami. Berdysze Indian są równie długie; ostrze z brązu lub miedzi ma
szerokość dłoni, mniej więcej jak naszej halabardy. Niektórzy naczelnicy mają maczugi i berdysze ze złota lub
srebra. Oba rodzaje broni są w rękach Indian bardzo niebezpieczne. Za tym oddziałem postępuje drugi,
posługujący się lancami podobnymi do dzirytów, które wyrzuca się za pomocą deszczułki do miotania. Straż
tylną tworzą pikadorzy, których lance mają długość około 30 stóp. Wojsko Athahualpy dzieliło się na wiele
pojedynczych
System gospodarczy i wojskowy Inków
oddziałów, z których każdy miał własny sztandar. Składało się bez wyjątku z rosłych, wyszkolonych w boju
młodych ludzi, których tysiąc wystarczało, aby zdobyć każde miasto tego kraju, choćby liczyło ono 20 000 i
więcej mieszkańców."

Istnieje na ogół przekonanie, że Inkowie i wszyscy Indianie midi większe osiągnięcia na lądzie niż na

morzu. Jeżeli zważymy, że linia wybrzeża państwa inkaskiego wynosiła wiele tysięcy kilometrów, wyda się nam
to niezbyt zrozumiałe. Także Hiszpanie z okresu konkwisty byli przeciwnego zdania, oświadczając zgodnie, że
Inkowie są świetnymi żeglarzami. Źródłem owych mylnych poglądów była prawdopodobnie książka poety
niemieckiego Adelberta Cha- misso. W latach 1815—1818 brał on jako przyrodnik udział w podróży dookoła
świata na rosyjskim brygu „Ruryk" i wkrótce po swym powrocie ogłosił świetnie napisany, dziś jeszcze bardzo
zajmujący opis swych przeżyć. Znajdujemy tam lapidarne zdanie: „Żaden lud amerykański nie był ludem
żeglarzy!" Ponieważ dzieło jego było jednym z wielkich bestsellerów XIX wieku, opinia J^hamissa — nie
odpowiadająca istotnemu stanowi rzeczy — była bardzo rozpowszechniona. Powtarza się ją ciągle aż do naszych
czasów.

Wytłumaczenie sprzeczności między świadectwem Chamissa a tym, co przekazali nam Hiszpanie, jest

stosunkowo proste. Od tysiącleci ludy żeglarskie Starego Świata przyzwyczaiły się do używania konstrukcji w
formie łodzi, które wzięły początek od czółna sporządzonego z jednego pnia i w długim rozwoju doprowadziły
do nowoczesnego okrętu. Gdy więc żeglarze Starego Świata spotykali gdzieś tubylców używających tratw,
patrzyli na nich z lekceważeniem, nie pamiętając oczywista o tym, że i ch przodkowie również zaczynali
niegdyś od tratw. Nie wpadło im też na myśl zapytać, jak się właściwie te tratwy sprawują podczas podróży. Z
nieufnością oglądali owe rzekomo tak wątłe statki; zaobserwowano też nieraz, że podczas rozbicia się okrętu nie
zwracano prawie wcale uwagi na tratwy ratunkowe. Nikomu z owych żeglarzy pędzonych bezradnie po wodzie
nie przyszło nawet do głowy, że na ozymś takim można przepłynąć tysiące mil morskich. Podobnemu
uprzedzeniu uległ Chamdsso.

Jest to jeden z często obserwowanych wypadków, gdzie technika poraża człowieka ślepotą. Zapewne, tratwa

nie jest szczególnie

wygodna. Ale jeśli się ją za pomocą dryfującej kotwicy utrzyma w kierunku wiatru i fal, jest o wiele pewniejsza
od łodzi, którą zalewa każda większa fala.

Dowiódł tego niedawno lekarz francuski Alain Bombard, który przepłynął Ocean Atlantycki na

nadmuchiwanej tratwie gumowej i potwierdził teorie wysunięte kilka lat przedtem przez badacza norweskiego
Thora Heyerdahla. Heyerdahi chciał, jak wiadomo, dowieść, że kolonizacja Polinezji nastąpiła z Ameryki. Nie
zadowolił

I się przeprowadzeniem tego dowodu teoretycznie, zza biurka, lecz wybudował według staro- indiańskich

wzorów wielką tratwę żaglową; on i jego towarzysze powierzywszy się pasatowi i prądom morskim wylądowali
po trzymiesięcznej po-_ dróży na małej wyąpie polinezyjskiej. • Na pierwszy rzut oka tratwy J wydają się
niezgrabne i kruche. Mimo to od niepamiętnych czasów odbywano na nich dalekie podróże i istnieją liczne
opisy, świadczące, że indiańskie tratwy z balsy pływały z kobietami i dziećmi często przez całe tygodnie po
morzu. Do sfery wpływów Inków należały nie'tylko wyspy położone blisko wybrzeży, jak Lobos, Santa Olara
koło Tumbezu lub La Plata u wybrzeży Ekwadoru, lecz także wyspy Galapagos oddalone o tysiące kilometrów
od lądu stałego. Podczas jednej ze swych ostatnich wypraw Heyerdahi przeprowadził tam wiele robót wykopa-
liskowych, (które zdają się dowodzić, że nieraz z Peru zawijano do tych samotnych wysp. Jeżeli ogłoszone dotąd
sprawozdania są słuszne, stanowiłyby potwierdzenie wiadomości uważanej za legendarną, według której Inka
Tupać Yupanąui (1470—1495), dziad Athahualpy, odkrył daleko na morzu szereg wysp. Tradycja nie
przekazała nam, czy czterysta tratw z balsy, które Tupać Yupanąui użył do tego celu, dotarło rzeczywiście do
wysp Galapagos. Na wyspach Mangarewa w Polinezji, jednym z najdalej na wschód położonych archipelagów
Mórz Południowych, zachowała się stara tradycja, że zjawił się tam niegdyś wielki żeglarz imieniem Tupa
z potężną flotą tratw żaglowych. Wysuwano stąd wielokrotnie przypuszczenie, że podczas swej wyprawy
morskiej trwającej prawie rok Tupać Yupanąui dotarł do Polinezji Jest to dość nieprawdopodobne, aczkolwiek
należy przypomnieć, że zarówno on, jak w siedemdziesiąt lat po nim Hiszpanie wyruszyli na morze, ponieważ
wzdłuż całego wybrzeża południowoamerykańskiego krążyły pogłoski o bogatych i urodzajnych wyspach po
drugiej stronie zachodniego oceanu.

Tratwy z balsy, choć spełniały swój cel, były jednak prymitywnymi konstrukcjami, a wobec tylu innych

zaskakujących i wspaniałych osiągnięć zacofanie Inków na tym polu wywołuje zdumienje. Tego rodzaju „braki"
zdarzały się jednak u nich w wielu innych dziedzinach. Nie znali wozu; konstrukcji budowlanych umożliwiają-
cych budowę mostów w naszym rozumieniu nie było. Na świątynie zbudowane pozornie wszelkimi środkami
nowoczesnej techniki nakładano bardzo prymitywne dachy. Z drugiej strony, nawet inżynierowie naszych
czasów łamią sobie głowę, jak odbywał się transport stutonowych bloków skalnych, które układano warstwami
w olbrzymie ściany, i bez zaprawy murarskiej lub gliny tak mocno spajano, że dziś jeszcze nie można wetknąć
między nie ostrza noża. Jest to do tej pory zagadką mimo krążących pogłosek, jakoby Inkowie znali jakiś
tajemniczy sok roślinny, który niejako „zmiękczał" i czynił adolnym do obróbki najtwardszy kamień. Bryan
Fawcett, syn podróżnika, który zaginął bez wieści w dziewiczych lasach Ameryki Południowej, często o tym
wspomina.

Przy wybitnych zdolnościach politycznych Inków, którzy nieraz dowody tego złożyli w ciągu długich

stuleci uporczywych walk, wydać się też musi dziwne, że Cuzco, stolica i serce państwa Inków, leżało na
uboczu, ściśnięte olbrzymimi pasmami górskimi. Po przyłączeniu prowincji Quito na północy i obszarów
przybrzeżnych u stóp zachodnich Kordylierów pierwotna siedziba ojców znalazła się w odległym zakątku —
symbol zanikającej siły władzy centralnej i geopolityczna przyczyna, dla której Pizarro w styczniu 1535 założył
na wybrzeżu nową stolicę, Limę. Gdy wreszcie Athahualpa przeniósł stolicę do oentralnie położonej Cajamarki,
było już za późno. Pod uderzeniami garstki hiszpańskich awanturników odpadły zrazu obszary kresowe; nieco
później upadło całe państwo. Ale mimo to było ono bez porównania bardziej spoiste niż Meksyk, składający

się z równorzędnych, raniej lub więcej własnowolnych państewek. A choć państwo Inków zginęło

ostatecznie m wirach bezlitosnej wojny bratobójczej — pęd do stworzenia państwa, zaszczepiony przez ich
władców, pozostał nie złamany.
4

Pizarro i jego ludzie przeszli zwycięsko pierwszą próbę walki. Zakończyła się ona tak, jak tego oczekiwali

— Athahualpę wzięto d<? niewoli, a jego gwardia, zdjęta panicznym strachem, rozproszyła się w górach. Ale co
dalej? W tej sytuacji przyszedł bezradnym Hiszpanom w pomoc — co prawda mimo woli — sam Athahualpa.
Kazał zamordować swego brata Huascara. Athahualpa, który przy pomocy swych generałów zwyciężył w
walkach o tron peruwiański, uwięził brata rezydującego w Cuzco i będącego narzędziem duchowieństwa.
Obawiał się, że Hiszpanie nawiążą stosunki ze zwolennikami Huascara, co mogło być dla niego niebezpieczne.
Istotnie też w Cuzco powitano z zadowoleniem inwazję Hiszpanów. Istniała wszak możliwość, że dziwni ludzie,
którzy przybyli z dalekich stron na potężnych okrętach, walczyli błyskawicą i gromem i zdawali się zrośnięci z
osobliwymi, nigdy jeszcze nie oglądanymi dzikimi zwierzętami — że ci intruzi opowiedzą się z a Huascarem, a
przeciw Athahualpie.

Po zamordowaniu Huascara całą władzę przejął Athahualpa. Nietrudno było przewidzieć, że wkrótce

nadejdzie dzień, kiedy Hiszpanie i z nim przestaną się liczyć. Co prawda, chwilowo rzeczy jeszcze tak daleko
nie zaszły. Przy podziale łupów z wzdętego szturmem obozu Indian Athahualpa po raz pierwszy poznał
^chorobliwą żądzę złota zwycięzców. To naprowadziło go na fantastyczny pomysł, jak by zaczerpnięty z baśni
Tysiąca i jednej nocy.

„Kazał się zaprowadzić przed namiestnika — opowiada Francisco de Xeres — i zaproponował, że jeżeli

Hiszpanie zwrócą mu wolność, komnatę, w której jest uwięziony, wypełni złotem tak wysoko, jak sięga końcami
palców. Namiestnik zapytał, ile potrzebuje na to czasu. Athahualpa odpowiedział: «Dwa miesiące.* Namiestnik
zgodził się i oświadczył, że jeśli Inka dotrzyma swego przyrzeczenia, nie potrzebuje się niczejgo obawiać. Król
wysłał zaraz posłańców
do swych dowódców z rozkazem, aby wyprawili do niego dwa tysiące Inków obładowanych złotem."

Teraz posypała się na Hiszpanów istna lawina złota. Dzień w dzień przybywali Indianie obładowani

dzbanami, garnkami i innymi naczyniami ze szczerego złota. Stos darów rósł bez ustanku. Upłynęły już prawie
dwa miesiące, a zostawało jeszcze dość dużo miejsca do linii wyznaczonej przez Athahualpę. Na życzenie Inki
Pizarro wysłał trzech Hiszpanów do stolicy i miasta świątyń Cuzco z poleceniem, aby zdjęli i przywieźli mu
obicie ze złota z głównej świątyni Coricancha.

Trzej hiszpańscy najemnicy, których Pizarro wysłał do Cuzco, byli, o ile wiemy, pierwszymi białymi,

którzy przestąpili próg tego miasta. Ich relacja o tym, co tam ujrzeli, należy do najbardziej zdumiewających
dokumentów w historii odkryć. Przytaczamy ją zatem w dłuższym wyciągu według wersji sporządzonej w 1609
roku w Lizbonie przez Garcilassa de Ja Vegę:

„Stolica Inków jest wielkim miastem, leży w szerokiej dolinie, otoczonej z wszystkich stron wysokimi

górami. Dolina ta jest bardzo urodzajna i ma wspaniały klimat, raczej chłodny niż ciepły. W ciągu całego roku
nie ma tam większych wahań temperatury, dolina mimo obfitego nawodnienia przez kilka spadających z gór
potoków jest tak sucha, że nawet mięso prawie tam nie gnije. Okolica jest też niemal zupełnie wolna od
robactwa; tu i ówdzie znajdzie się tylko kilka moskitów. Samo miasto, podzielone na cztery części według
czterech stron świata, liczy 20 000 mieszkańców. W pobliżu głównej ulicy biegną dwa podziemne wodociągi.
Urządzenie to jest niewątpliwie bardzo stare, gdyż nikt nie wie, kiedy zostało założone. Domy i pałace
arystokracji, które opiszemy dokładniej w innym miejscu, lśnią od blasku i przepychu. Jednakże budowlą
najokazalszą i największe sprawiającą wrażenie jest bezspornie twierdza. Gdy się ją ogląda, można raczej
uwierzyć, że została wykonana przez czary demonów niż przez zwykłych ludzi. Składa się bowiem z kamieni
tak olbrzymiej wielkości, że jest wprost niepojęte, jak je sprowadzono z miejsca oddalonego o dziesięć do
piętnastu godzin marszu po niezwykle stromej i prawie niedostępnej drodze. Indianie nie mieli przy tym ani
wozów, ani bydła pociągowego, tak że transport tych (potężnych mas kamienia odbywał się tylko przy pomocy
siły ludzkiej. Nie mieli też stali ani żelaza do ociosania bloków, ani

poziomnicy, ani węgtelnicy, ani prostomierza, ani wapna, ani zaprawy, a przecież potężne te bloki były tak
cudownie dopasowane, że między fugi z trudem dałoby się wcisnąć ostrze noża. Dźwigi i wielokrążki również
były Indianom nie znane; jest wprost cudem, jak mogli te ogromne kamienie ruszyć z miejsca. Były to prawie
wyłącznie bloki mające 38 stóp długości, 18 stóp szerokości i 2 stopy grubości.
\Lhhhh ^^^

Największym szacunkiem otaczali jed-

I fT®

nak Indianie nie twierdzę, lecz poświęconą

I

słońcu świątynię królewską. Piętrzyły się

W

niej niezmierzone skarby, przekracza- jąoe wszelkie ludzkie wyobrażenie. Ściany I (/ były od góry do dołu

wyłożone złotem, m X najwspanialszy wszakże był wielki ołtarz, na którym widziałeś olbrzymi obraz słońca I
sporządzony z litego złota. Słońce miało 1 oblicze okrągłe, okolone płomieniami, tak jak przedstawiają je nasi
malarze, i się- gało od jednej ściany do drugiej. W całej świątyni znajdował się tylko ten jeden obraz; albowiem
Inkowie czcili tylko jednego boga — słońce. Po obu stronach słońca ustawione były mumie królów inka- skich
tak kunsztownie zabalsamowane, że zdawały się żyć. Siedziały na złotych tronach, które znowuż stały na
złotych podstawach. Był to potężny, wstrząsający widok."

Tyle sprawozdanie trzech Hiszpanów, którzy mimo chciwości odczuwali, być może, pewien wstyd przy

świętokradczej robocie. Oczywiście wszystko zostało doszczętnie zniszczone — złote słońce zerwano i
przetopiono, podobnie jak złote okładziny ścian świątyni. Kiedy wreszcie przyszło do podziału łupów,
przyniesiono około 1325 funtów złotych sztab — ilość oszacowana bez wątpienia za nisko. W tym strumieniu
złota tak pożądany metal nie miał już prawie wartości. Kto chciał spłacić długi, obwieszał swych indiańskich
niewolników mnóstwem złotych dzbanów, garnków i innych przedmiotów i ciągnął z tym od jednego
wierzyciela do drugiego. Jeżeli któremuś z nich ofiarowany towar nie wystarczał, dodawano mu bez wielu
targów jeszcze jedną sztukę; podobnie postępowano, według
opisów hiszpańskich, przy odważaniu sztab złota przetopionych ze zdobyczy. Można śmiało przyjąć, że łączny
zysk tej barbarzyńskiej wyprawy łupieżczej ustalony na 1 326 500 peso w złocie (około 100 do 150 milionów
złotych franków) został oszacowany o połowę za nisko. Nadmiar złota miał zresztą także swe ujemne strony.
Ponieważ nie było żelaza, podkuwano konie srebrem, co bądź co bądź było trochę kosztowne. Francisco de
Xeres podaje, że trzeba było płacić wprost zawrotne oeny za niezbędne do życia artykuły. Za konia dawano 2500
peso — w Hiszpanii taka szkapa kosztowałaby jedną czwartą tej sumy — za butelkę wina 60 peso, za płaszcz
120 peso itd. Uczestnicy wyprawy zdobywczej Pizarra uchodzili według .pojęć ojczystych za bogatych ludzi —
każdy najemnik pobierał 4400 peso w złocie i 181 złotych w srebrze — tutaj w rzeczywistości pozostali tym,
czym byli — biedakami.

Przed upływem dwóch miesięcy Athahualpa spełnił swe przyrzeczenie — jego komnata więzienna długości

22 i szerokości 17 stóp była wypełniona złotem do ustalonej wysokości Mimo to nie zwrócono mu wolności,
lecz postanowiono zrobić to, do czego Athahualpa przez zamordowanie swego brata sam utorował drogę, tzn.
pozbyć się go. Jest niezmiernie charakterystyczne, że przedtem wysłano z obozu jedynych dwóch ludzi, którzy
zachowali jeszcze iskrę rycerskości, tj. Hernanda Pizarra, przyrodniego brata namiestnika, i dowódcę kawalerii
de Soto. Teraz szajka była już między sobą i rzecz odbyła się prędko: w sierpniu 1533 Athahualpa został ścięty.
Jeszcze idąc na śmierć Indianin wydał się białym wzorem dumnej wielkości. Tajny sekretarz mordercy podaje:
„Umierał odważnie, nie okazując trwogi..."

Inny współczesny sprawozdawca, który nie miał tak wielkiego długu wdzięczności wobec Pizarra, pisze:
„Poza grzechem wobec Boga mordercy wyrządzili szkodę panu naszemu Karolowi V i narodowi

hiszpańskiemu, pozbawiając go niezmierzonych skarbów, które ów książę byłby im jeszcze dał. Ponadto żaden z
jego poddanych nie byłby się zbuntował, jak to nastąpiło po jego śmierci. Było ogólnie wiadomo, że gubernator
poręczył za życie Athahualpy."

Athahualpa mógłby był dać im o wiele więcej. Niebawem mordercy doszli też do tego przekonania. Zaczęli

sobie stopniowo uświadamiać, że przez usunięcie króla sami podkopali podstawy swego

autorytetu i że bez Athahualpy niewiele zdziałają w tym państwie, zależnym wyłącznie od swego władcy. Traf
chciał, że obydwie strony odznaczały się kompletnym brakiem rozumu politycznego. Zamordowanie brata
musiało oczywiście zemścić się na Athahualpie, a ścięcie Athahualpy na sprawcach tej zbrodni. Krew rodzi krew
— to powiedzenie miało sprawdzić się i tutaj. Po wielu zwycięskich walkach przeciw wojskom cesarskim, po
zajęciu w dniu 15 listopada 1533 stolicy Cuzco, która wskutek popełnionych wówczas przez Hiszpanów
morderstw, gwałtów, tortur, wymuszeń i kradzieży zmieniła się w istne piekło, wybuchł wśród Inków aż nadto
zrozumiały bunt przeciwko białym ciemięzcom, zakończony straszliwą rzezią. Za okrucieństwa, które popełnili
Inkowie, Hiszpanie odpłacili im w dwójnasób i trójnasób. Wstręt bierze przed odtwarzaniem okropnych obrazów
tych walk.

Mimo to jednak Hiszpanie pozostali zwycięzcami — nie dzięki lepszemu uzbrojeniu, które w tych walkach

wręcz nie miało wielkiego znaczenia, lecz z całkiem innej przyczyny. Nastał czas zasiewów, a Inka Manco,
wódz powstańców, wiedział, że kraj jego nawiedzi głód, klęska straszliwsza niż Hiszpanie, jeśli w tak ważnej
dla całego ludu chwili zatrzyma żołnierzy pod bronią. Rozpuścił więc wojsko i z kilku mężami szlachetnego
rodu ukrył się w puszczy, skąd przez długie lata prowadził przeciw Hiszpanom zaciekłą wojnę podjazdową.
Dopiero w 1544 roku Hiszpanie wytropili go i ścięli.
Wśród tych wydarzeń udało się Hiszpanom w innym miejscu dokonać wielkiego odkrycia geograficznego. Nie
było ono dziełem Francisca Pizarra, lecz jego młodszego brata Gonzala, a dokonano go — jak tylekroć w historii
— na skutek pomyłki. Już podczas zdobywania Peru doszły Hiszpanów niejasne pogłoski, że wielka rzeka, którą
przebyli w marszu na Cuzco i nazwali Marańon, prowadzi daleko na wschodzie do bajecznie bogatych,
niezmierzonych krain leśnych, pełnych złota, szmaragdów, gdzie obfitość wszelkich korzeni i
najszlachetniejszych rodzajów drzew przechodzi wszelkie wyobrażenie. Gdy żądni złota Hiszpanie, którzy pod
wrażeniem zwycięskiego pochodu przez państwo Inków wszystko uważali za możliwe, zaczęli sprawę tę
dokładniej badać, okazało się, że Inkowie nie wiedzą więcej niż to, co zawierały pogłoski. Ale te skąpe wiado-
mości, przywiezione zapewne z jakichś wypraw handlowych w dzie-
wlcze lasy wschodu, padły u zdobywców hiszpańskich na podatny grunt.

Meldunek, który późnym latem 1537 roku kapitan Lula Daza przesłał do Limy przez zadyszanych gońców,

podziałał na nich jak iskra. Daza donosił, że jako komendant miasta Latacunga przyjął indiańskie poselstwo
hołdownicze i dowiedział się, że daleko na wschodzie, w górach, leży święte jezioro, którego wody kryją
miliony w złocie i drogich kamieniach. Podczas święta indiańskiego panuje tam bowiem zwyczaj, że wierni
obsypują naczelnika złotym piaskiem, z którego następnie obmywa się on w jeziorze, a podczas tej kąpieli
Indianie wrzucają do jeziora olbrzymią złotą misę wypełnioną po brzegi szafirami, diamentami, złotymi
klejnotami i szmaragdami. Kacyka nazywają „Ozłocony", El dorado. Wobec tego obrazu bladło olbrzymie
bogactwo Inków, nie mogąc się równać z niesłychanym przepychem El dorado,

W szale zwycięstwa, odurzeni rozrzedzonym powietrzem wysokogórskim i indiańskim napojem chicha,

wyrabianym ze sfermentowanych orzeszków ziemnych i kukurydzy, pod przemożnym wpływem tego dziwnego
kraju, Hiszpanie biorą doniesienie kapitana Dazy za dobrą monetę, wierzą we wszystkie szczegóły. Najsilniej
przejął się Gonzalo Pizarro. Nurtowała go chęć dokonania czegoś nadzwyczajnego, zdumiewającego, pragnął,
by obok sławnego, wielkiego brata i jego widziano. Wyróżnił się już niejednym brawurowym czynem w wojnie
z partyzantami Inki Manco i nie spoczął, póki w 1540 roku nie został gubernatorem Quito.

Objęcie tego stanowiska dało mu sposobność zorganizowania wyprawy do wielkich dziewiczych lasów

wschodu, o których w Quito krążyły niejasne słuchy. Miały tam żyć jednookie ludy, istniały podobno potężne
państwa rządzone przez wojownicze kobiety, rosły olbrzymie lasy pełne drzew cynamonowych i drogocennych
korzeni i przypraw, a przede wszystkim żył tam El dorado w krainie z bajki. Przygoda kusiła, Gonzalo drżał z
niecierpliwości, by rzucić się w jej objęcia.

Już w kilka tygodni po przybyciu do Quito zwerbował trzystu pięćdziesięciu Hiszpanów dla swej wyprawy.

Poza tym przyłączyły się do niągo cztery tysiące żołnierzy indiańskich. Na początku roku 1541 armia ta, dobrze
uzbrojona, znakomicie wyposażona i zaprowiantowana, wyruszyła z dwustu końmi w drogę na wschód;

w taborach szło za nią olbrzymie stado świń i tysiąc psów gończych. Jakby dla spełnienia marzeń Gonzala,
wyprawa zapowiadała się już na samym wstępie bardzo dramatycznie. Gonzalo i jego ludzie znaleźli się w
ognisku jednego z owych potwornych trzęsień ziemi, które ten wulkaniczny rejon Andów czynią jeszcze dzisiaj
groźnym. Dymiąoe czeluście rozwarły się przed oczami przerażonych Hiszpanów, którzy widzieli, jak cała
ludna wieś indiańska zapada się w ziejącą siarką szczelinę.

Dalej na wschód wyprawę ogarnęła wilgotna dżungla. Gonzalo i jego ludzie przebijali się krok za krokiem

przez dziewiczą puszczę, odbywając dziennie zaledwie cztery kilometry. Potwierdziły się wprawdzie wieści o
olbrzymich lasach cynamonowych i wspaniałych korzeniach, ale gdy po długich miesiącach straszliwego marszu
Hiszpanie stanęli wreszcie przed drzewami o drogocennej korze, zrozumieli, że tutaj, w sercu puszczy, z dala od
cywilizowanego świata, rzeczy te nie przedstawiają dla nich żadnej wartości. Zapragnęli wrócić. Ale
napotkawszy w puszczy kilku Indian i dowiedziawszy się od nich, że zaledwie o dziesięć dni drogi leży bogaty,
urodzajny kraj, obfitujący w złoto i szmaragdy, poderwali się jeszcze raz do dalszego marszu.

W siedem miesięcy po wyruszeniu z Quito przybyli wreszcie nad rzekę Napo, dopływ górnej Amazonki.

Rozległa przestrzeń wodna, straszliwe bagna, splątany gąszcz szuwarów były pieszo nie do przebycia. Hiszpanie
postanowili zbudować okręt; po ośmiu tygodniach statek sklecony jako tako w środku puszczy był gotów. W
pierwszy dzień Bożego Narodzenia 1541 roku Francisco de Orellana, rycerz rodem z Trujillo, który w wojsku
Pizarra pełnił służbę oficera, otrzymał dowództwo nad statkiem i rozkaz, aby popłynął naprzód z sześćdziesięciu
ludźmi i zdobył dla wyprawy żywność. Świnie z taborów Pizarra bądź zamarzły w wysokich Andach, bądź
zostały pożarte przez aligatory w bagnach dżungli albo uciekły, a Hiszpanie, wyczerpani długimi miesiącami
marszu przez lasy, -potrzebowali pilnie pomocy.

Orellana dowodził dotychczas przednią strażą Gonzala Pizarro i dał się poznać jiako przezorny i roztropny

oficer. Ale zaledwie stanął na pokładzie brygantyny „Victoria", i on dał się ponieść żądzy przygód. Nie
troszcząc się o Gonzala i jego ludzi, postanowił popłynąć na los szczęścia z biegiem Napo i próbować dotrzeć
Amazonką do Oceanu Atlantyckiego. Spośród awanturniczych podróży, które tu opisywaliśmy, ta była
niewątpliwie jedną z najbardziej niezwykłych.

Zaraz na początku natknęli się na osobliwych Indian, którzy płatki uszu obciążali wielkimi kołkami z

fioletowego drzewa, sięgającymi im niemal do ramion. (Podobnie jak arystokraci inkascy noszący kołki z
masywnego złota.) Hiszpanie dowiedzieli się, że wielka rzeka, o której opowiadali Inkowie, oddalona jest
jeszcze tylko o dziesięć dni drogi; tam też przekonali się, że postanowienie Orellany odłączenia się od Pizarra
było słuszne. Niemożliwością byłoby wrócić „Victorią" w porze deszczowej przez liczne progi rzeczne przeciw
silnemu prądowi Teraz istniało tylko jedno wyjście: Iść naprzód! Zbudowano drugą brygantynę, „San Pedro",
którą uszczelniono od biedy za pomocą cdhuchu, żywicy drzewa gumowego, i ruszono ku Amazonce.

Znowu sprawdziły się pogłoski, o których mówili Inkowie. Olbrzymia rzeka była tak szeroka, że jej

przeciwległy brzeg majaczył zaledwie jako czarniawy rąbek na horyzoncie. Ale rzeka, którą miano teraz płynąć,
nie była spokojna. Hiszpanie znaleźli się w obliczu wszystkich tych trudności, które w porze deszczowej jeszcze
dzisiaj muszą pokonywać sternicy płaskich lanchas, łodzi motorowych, stanowiących dotąd jedyny środek
lokomocji po górnej Amazonce. W gmatwaninie odnóg rzecznych, lagun, wysp, dżungli, pędzonego po wodzie
drzewa i bagien pokrytych szuwarem niezmiernie trudno jest utrzymać się w głównym nurcie i w odludnych
połaciach ogromnych rozlewisk nie zabłądzić w martwe, boczne wody.

Cudem odnajdują Hiszpanie główny nurt rzeki. Nad Rio Negro napotykają po raz pierwszy poważny opór

ze strony Indian. Srebrzyste chmary długich świszczących strzał trzcinowych i ciemniejsze roje złowrogo
syczących, zatrutych pocisków spowijają obie brygantyny. Pod osłoną tego ognia zaporowego tłumy
czerwonoskóryćh wspinają się już z dzikim wyciem na pokład, gdy nagle z ołowianych chmur zrywa się burza.
Statki hiszpańskie gnane huraganem pędzą przy wtórze dział na zaporę z indiańskich kanu, przerywają ją i
chronią się w bezludnej puszczy leśnej.

Tak więc Hiszpanie raz jeszcze uszli cało. Ale rozpaczliwy opór Indian natchnął Orellanę i jego ludzi myślą,

że Rio Negro prowadzi

Część czwarta — „Państwo czterech stron świata"
niechybnie do El dorado. Czerwonoskórzy nie broniliby się z tak fanatycznym męstwem, gdyby kraina złota nie
leżała blisko. To przekonanie towarzyszy konkwistadorom na Atlantyk i do Hiszpanii. Nic dziwnego, że w
następnych dziesięcioleciach i stuleciach wciąż nowe wyprawy wyruszały w górę Amazonki do Rio Negro.
Ginęły one przeważnie bez śladu, a rozbitkowie, którzy z wypraw tych tu i ówdzie wracali żywo, donosili
jedynie, że nie udało się im odnaleźć jeziora ani El dorada, ozłoconego króla. Niepodobna ich było zresztą
znaleźć nad czarnymi wodami Rio Negro, gdyż święte jezioro leży w Kolumbii, na północ od Bogoty, w
Guatavita, obszarze znajdującym się pod władzą Indian Chibcha, którzy nigdy nie zostali podbici przez Inków.
Tam istotnie główny kapłan-król, obsypany złotym piaskiem, co roku zstępował dla pokuty w fale jeziora, tam
rzeczywiście zatopiono w wodzie bajeczne skarby, które dzisiaj kosztowne ekspedycje usiłują przy pomocy
nurków i bagrów wydobyć na powierzchnię. Ale nie działo się to nad Rio Negro. Gonzalo
Wieś Amazonek
Pizarro i Orellana gonili za fantasmagorią, zwabiła ich w dziewiczą puszczę pomyłka, może źle przełożone
słowo indiańskie w doniesieniu kapitana Luisa Dazy. Tej pomyłce zawdzięcza świat odkrycie kraju nad
Amazonką.

Choć dotychczasowy przebieg wyprawy Orellany obfitował w najrozmaitsze przygody, najdziwniejsze —

do dzisiejszego dnia nie wyjaśnione — dopiero ją czekały. Już przed miesiącami, nad Napo, Hiszpanie słyszeli,
że płynąc wiele mil morskich w dół rzeki dotrą do państwa olbrzymich wojowniczek coniupuara — tzn. „wiel-
kich władczyń". I znów sprawdziły się pogłoski — przynajmniej jeśli wierzyć ojcu Gasparowi de Carvajal,
późniejszemu arcybiskupowi Limy, jednemu z dwóch duchownych, którzy wzięli udział w podróży Orellany.
Albowiem u ujścia Jamundy Hiszpanie przybyli rzekomo do państwa kobiety-naczelnika Conori i jej żeńskich
poddanych. Carvajal spotkanie to dokładnie opisał.

Być może, że pater Carvajal nie odznaczał się szczególnym wykształceniem, lecz był raczej rębajłą i

awanturnikiem. Tyle jednak chyba liznął z wiedzy swoich czasów, że nieobce mu były ówczesne wyobrażenia o
wyspach, w których pod panowaniem kobiety żyły tylko istoty płci żeńskiej. Już w starożytności istniały relacje
o Amazonkach i państwach Amazonek, które początkowo umieszczano w Małej Azji, a później, w związku z
wyprawą Aleksandra Wielkiego, przeniesiono do południowej Rosji. Także w Europie północnej wśród
Germanów i Słowian krążyły wieści o wyspach na Bałtyku z wojowniczą ludnością żeńską. Bajki te ożyły
znowu podczas wypraw krzyżowych. Arabowie opowiadali, że podczas dalekich podróży morskich widzieli
wyspy lub kraje zamieszkałe tylko przez kobiety i rządzone przez wojowniczą władczynię. Owe państwa
Amazonek odwiedzane były w określonym czasie przez mężczyzn, a zrodzone potem dzieci, jeżeli były płci
męskiej, odsyłano na wyspy męskie, dziewczęta zaś pozostawiano przy matkach.

Pater Carvajal znał zapewne owe opowiadania. Za jego czasów państwa Amazonek umieszczano

przeważnie na wyspach Oceanu Indyjskiego. Gdy usłyszał od Indian, że wielka, groźna rzeka, którą on i jego
towarzysze płynęli już tyle miesięcy, nazywa się Amasso- nas, co znaczy „niszczyciel łodzi", mogła zrodzić się
w nim wiara w istnienie Amazonek.

Zważywszy, że wieści o państwach Amazonek pochodzą z wszysfc-

kich -prawie części świata, musimy zadać sohie pytanie, czy jest to rzeczywiście tylko wspomnienie o
wczesnych matriarchalnych ustrojach społecznych ubrane w formę legendy. Problem nie jest rozwiązany do dnia
dzisiejszego. Baśnie te odnoszą się prawie bez wyjątku do wysp lub obszarów o charakterze oaz, -których niedo-
stateczna baza żywnościowa wymagała ograniczenia liczby ludności, możliwe więc, że nie są to jedynie mity.
Podobne ustroje mogły rzeczywiście istnieć, i to zarówno na ubogich wyspach Morza Bałtyckiego, jak na
urodzajnych wyspach Oceanu Indyjskiego albo na obszarach wykarczowanych mozolnie w zachłannej dżungli
nad Amazonką. Z prerii Ameryki Północnej, z szerokich równin Europy i Azji nie przekazano nam wiadomości
o Amazonkach; nie przekazano ich też z oaz pustyń afrykańskich czy arabskich. W każdym razie nie ma powodu
przypuszczać, że Gaspar de Carvajal, biskup Limy, bezwstydnie kłamał. Może trochę przesadził, jednakże
relacje jego są w gruncie rzeczy -prawdziwe; jeszcze dzisiaj wśród Indian znad Amazonki rozpowszechnione są
podania o „kobietach-łucznicz- kach". Ostatnio o istnieniu takich podań pisał badacz szwajcarski Franz Caspar,
który w 1949 roku odbył wyprawę do Mato Grosso.

A oto, co mówi w swym suchym sprawozdańiu Carvajal: W delcie Madeiry, wypływającej z Mato Grosso w

środkowej Brazylii, Hiszpa«- nie dowiedzieli się od gościnnych Indian Tupi, że niedaleko od ich terenów, po
drugiej stronie rzeki, zaczyna się państwo Amazonek, wojowniczych kobiet, słynących jako znakomite
łuczniczki. Za wysoką zapłatą Indianie Tupi po długim wahaniu dali im dziesięciu najdzielniejszych mężczyzn
jako przewodników; wziąwszy ich na pokład Hiszpanie wyruszyli następnego dniia do kraju Amazonek... 24
czerwca 1542 nad brzegami Jamundy, w głębi dziewiczej puszczy dotarli do wioski Amazonek i zajęli ją mimo
zaciekłej obrony zaskoczonych kobiet. Zanim arkabuzy i działa były gotowe do strzału, zanim można było
napiąć kusze, rosłe, jasnobrązowe wojowniczki były już na pokładzie i z wielkim trudem udało się je odeprzeć.
Nie powiodło się, niestety, pochwycić kilku okazów tych długowłosych bestii. Hiszpanie radzi byli, że wyszli
cało z opresji-!

Według Carvajala położenie Hiszpanów było bardziej rozpaczliwe niż nad Rio Negro. Tylko dzięki

nieustraszonej waleczności udało im się wypłynąć z kanałów Jamundy i dotrzeć do Amazonki. Ale
niektóre strzały i pociski Amazonek były zatrute — wprawdzie nie kurarą, działającą natychmiast zabójczo, lecz
jadem, który po upływie jednego dnia powodował pełną mąk śmierć z porażenia. Tylko starszy oficer Alcantara
nie był ranny; obejmuje kierownictwo obydwóch okrętów i nie dbając o liczne progi rzeczne stara się z całych
sił flotę swą utrzymać w coraz bystrzejszym nurcie rzeki.

Szybko zapada tropikalna noc. Nadciąga burza. Po spienionych wodach potężnej rzeki okręty hiszpańskie

pędzą z szybkością strzały. Na pokładach pełno konających, zatruci jadem strzał tarzają się w konwulsyjnych
drgawkach. Inni, milczący już i nieruchomi, zaczynają się rozkładać w zwrotnikowym upale. Ciężko ranni jęczą
i skomlą, przekleństwa przeplatają się z pełnymi skruchy modlitwami — straszliwa to noc!

11 września 1542 roku Orellana i jego ludzie dotarli do brzegów Oceanu Atlantyckiego po 260 dniach

.podróży i po przebyciu z górą czterech tysięcy kilometrów. Niemal w tym samym czasie Gonzalo Pizarro po
ciężkim marszu powrócił do Quito z resztą swej załogi — dziewięcioma ludźmi śmiertelnie chorymi i
wychudłymi jak szkielety. Już w ostatnim etapie podróży wyprawa Orellany znalazła się w wielkim
niebezpieczeństwie; tym razem zagładą groziła nieokiełznana przyroda. Przy ujściu Amazonki następujący nagle
przypływ osiąga niebywałą wysokość. Olbrzymi wał wodny nadciąga z szumem, niszcząc wszystko, co
napotyka na swej drodze. Ostrzeżeni przez przyjaźnie usposobionych Indian, Hiszpanie zdążyli jeszcze w
ostatniej chwili uciec na ląd i przyglądali się, jak -potworna fala z hukiem i sykiem opadała. To było niejako
ostatnie pozdrowienie dzikiej, nieposkromionej części świata, która dzisiaj jeszcze bynajmniej nie wszędzie
toleruje obecność białych ludzi.

Orellana udał się następnie do Hiszpanii, aby złożyć sprawozdanie. W 1545 roku wrócił na czele pięciuset

ludzi nad Amazonkę szukając krainy złota El dorado. Jak tylu innych po nim, zaginął w czasie tej wyprawy bez
.śladu. Pochłonął go las, któremu za pierwszym razem z trudem zdołał umknąć.

5

Zanim Athahualpa -wydał ostatnie tchnienie pod rękami siepaczy Pizarra, rzucił na obcych straszliwe

przekleństwo — tak wierzy lud peruwiański, któremu koniec ten wydał się zbyt- szary i za mało dramatyczny.
Indianie są jeszcze dzisiaj tak głęboko o tym przekonani, że w Casa Blanca, w pobliżu miejsca straoenia, kobiety
noszą tylko czarne suknie — woda, ziemia i powietrze są tu przeklęte.

Jest to najprawdopodobniej późniejszy wymysł, tak samo jak nie było słynnego „przekleństwa faraonów",

rzuconego rzekomo na badaczy piramid. Legenda ma, być może, źródło w oburzeniu kapitanów Pizarra, 'którzy
ścięcie Athahualpy uważali za mord i plamę na ■swym rycerskim honorze. Stare przysłowie hiszpańskie: El
vencido vencido y el vencedor perdido! („Przeciwnik zwyciężony, zwycięzca zgubiony"), powtarzane przez
członków ekspedycji miało wówczas iwą groźną wymowę.

Przejmujące dreszczem proroctwa egipskie na ogół nie spełniły się, w Peru natomiast wszyscy, którzy mieli

cokolwiek wspólnego z zamordowaniem ostatniego Inki, zmarli rzeczywiście nienaturalną śmiercią. A więc
przede wszystkim trzynastu spośród dwudziestu czterech przysięgłych, którzy 3 sierpnia 1533 roku uznali
Athahualpę winnym. Mimo najściślejszej tajemnicy Indianie wykryli ich nazwiska, a urządziwszy na nich
formalne polowanie zabijali ich kolejno, jednego po drugim.

Bogini zemsty nie nasyciła się tym. Gdy tylko Pizarro założył nową stolioę Limę, wybuchła bratobójcza

wojna domowa między białymi. Almagro, od dawna obrażony na swego dawnego przyjaciela i wspólnika,
gotował się teraz do zadania ciosu. Nie udało mu się jednak pomścić za liczne krzywdy, których doznał.
Zwyciężony w otwartej waloe pod murami Cuzco, został uduszony w więzieniu przez zbirów Pizarra.

Było to na wiosnę 1538 roku. Francisco Pizarro przeżył Almagra tylko o trzy lata. 26 czerwca 1541 roku

napadli go we własnym domu zwolennicy partii Almagra i zamordowali broniącego się zaciekle. To morderstwo
było pierwszym ogniwem w łańcuchu ustawicznych wstrząsów, które trwają po dziś dzień na rozległych po-
łaciach Ameryki Południowej.

Na Almagrze spełniło się najpierw rzekome przekleństwo Inki. Drugim, którego dosięgła klątwa

Athahualpy, był Pizarro. Trzecią ofiarą stała się Hiszpania. Zginęła ona z nadmiaru bogactw — jak legendarny
król Midas. Zamiast zwiększać swój potencjał przemysłowy, przyciągać siły robocze i eksportować złoto,
ustanawiając w ten sposób konieczną równowagę między importem szlachetnego kruszcu a produkcją krajową,
Hiszpania wydała zakaz wywozu złota i srebra, zdławiła własną produkcję wełny i sukna, „ażeby nie pobudzać
ludzi do zbytku", a wygnawszy ze swych granic Maurów i Żydów pozbawiła się najlepszych robotników i
najbardziej doświadczonych kupców. Złoto ciągle taniało, chleb drożał. Ludziom wydawało się to niepojęte i
widzieli w tym dzieło szatana.

Ostatnim wreszcie, którego według wierzeń południowoamerykańskich dotknęła klątwa Inki, był wielki

bojownik wolności, Bo- livar. Ci, których oswobodził, sami go haniebnie przepędzili. Przejęty głębokim bólem
Bolivar wyznał przed śmiercią:

„Nie ma wierności w Ameryce Południowej ani wśród jednostek, ani wśród narodów. Ich umowy są

bezwartościowe; ich konstytucje to papier i atrament; ich wybory są bitwami; ich wolność jest anarchią, a życie
— męką."

Te wstrząsające słowa wyrzekł bohater narodowy pięciu państw południowoamerykańskich o kraju, który

był jego ojczyzną, któremu zawdzięczał życie i któremu życie swoje poświęcił. Skłonni bylibyśmy niemal
uwierzyć w istnienie owych złych mocy, które cesarz Azteków Montezuma i ostatni Inka Athahualpa wezwali
na pomoc, by zniszczyć swych śmiertelnych wrogów. Tak, wiemy oczywiście, że to głupota i nierozsądek były
przyczyną ich zguby. Ale na kogo bogowie się zawzięli, tego porażają ślepotą, tak aby obarczył się winą i
uwikłał w sieć przeznaczenia. Tak właśnie stało się tutaj — zę straszliwą, bezlitosną logiką.

DRZEWO GWAJAKOWE I FRANCUSKA CHOROBA

1
Tarcza słoneczna toczy się po ołowianym niebie rozżarzona do białości, bezrzęsa jak oko złego demona. Gęste,
ciężkie powietrze zawisło nieruchomo wśród domów. Nie słychać żadnego głosu. Chorągiew księcia biskupa
zwisa bezwładnie z masztu. Nawet na zamku, wysoko nad miastem i jeziorem, nie czuć najlżejszego powiewu. Z
dolnych dzielnic unoszą się przykre wyziewy. Podczas długotrwałej suszy poziom jeziora obniżył się odsłaniając
brzegi pełne ścierwa zwierzęcego i cuchnących odpadków. Powietrze czuć zgnilizną.

Pola są spalone. Studnie wysychają. Głębokie cysterny stoją puste. Na chudej szkapie jedzie głód. A w jego

orszaku zbliża się złowrogi dusiciel — mór.

Panie, zmiłuj się nad nami!
Gdyby choć wino obrodziło! Jak często pomogło już w złych czasach. Nie ma lepszego w całej okolicy! Nie

tylko dodaje otuchy pijącemu, jest też prawdziwym lekarstwem, oczyszczającym krew i soki. Ach, musujące,
dobre meersburskie wino!

Jest dzień sobotni. Sierpień. Warkot warsztatów umilkł od południa. Teraz byłaby pora dla kobiet i

dziewcząt, dźwięcznego szmeru studzien, plotek i śmiechów oraz tęgiego, ciężkiego zapachu pieczeni,
zmieszanego z kościelnym dymem kadzideł i pikantną wonią korzeni indyjskich rozchodzącą się z apteki na
rynek. Ale nic z tego! Okna są szeroko otwarte, aby wpuścić choć trochę świeżego powietrza. Pełzające
nieszczęście lęgnie się szybko w tępym żarze słonecznym. Rynek i uUce są puste i wyludnione.

Ciszę przerywa nagle bicie bębnów. Z zamku schodzi straż biskupia — marsowe chłopiska w szarawarach,

w stalowych szyszakach rzucających cień na zuchwałe twarze, z pancerzem na piersi i halabardą w ręce, z
ciężkim, dwuręcznym mieczem u lewego boku. Sześć bębnów bije miarowo, strażnicy maszerują rytmicznie, z
wieży

Dagoberta rozlegają się fanfary, sześć cieniach trąbek wtóruje dudnieniu bębnów.

Herold biskupa niesie uroczyście na purpurowej poduszce długi, gruby zwój pergaminu, do którego

pięknymi, skórzanymi paskami przymocowana jest wielka pieczęć Maksymiliana I, cesarza rzymskiego narodu
niemieckiego. Herold kroczy poważnie pośrodku straży. Jest jeszcze młody, po raz pierwszy sprawuje swój
urząd. Przynosi wiadomości z wielkiego sejmu Rzeszy w Wormacji, który obraduje tam od marca 1495 roku.
Herold zwilża językiem grube, mięsiste wargi, z dumą uderza się w pierś. Cieszy się, że oto nadeszła jego
chwila. Nie wie, co obwieszcza, nie wie, że jest zwiastunem okropnej choroby i że on sam, zanim pół roku
przeminie, uhirze wyjąc z bólu, oszpecony i pokryty wielkimi, cuchnącymi wrzodami.

Jeszcze raz zagrały trąby, jeszcze raz uderzono w bębny, po czym wśród kamienic rozlegają się słowa

słynnego edyktu Maksymiliana I przeciw blużniercom. Cesarz, elektorowie i stany ogłaszają, że surowo karani
będą wszyscy, wzywający imienia Boga „nadaremnie i niepotrzebnie", jak i ci, co rzucają przekleństwa lub
fałszywie przysięgają, znieważają Marię, Syna Bożego i świętych Pańskich! Śmiercią winni być karani, jeśli
bluźnią umyślnie, więzieniem i ciężkimi grzywnami, jeśli majestat i chwałę Pana nieumyślnie lub z niedbałej
bezmyślności obrażają. Zawsze Bóg karał za te grzechy „głodem, trzęsieniem ziemi, morową zarazą i innymi
plagami. Szczególnie w tych dniach naszła ludzi ciężka choroba i zaraza, zwana złą ospą, której przedtem, jak
pamięć ludzka sięga, inie było i o której nigdy dotąd nie słyszano, z czego gniew Boga łacnie poznać możemy..."

Choć herold mówi wyraźnie i głośno, tylko skrzypliwe charczenie przenika do dusznych komnat wysokich

domów, w wąskie uliczki i cuchnące podwórza.

Herold podnosi wysoko zwój pergaminu z ciężką, żółtawą pieczęcią z twardego wosku, aby gapie wokoło

mogli się przekonać, że dokument jest prawdziwy.

„Dane i naszą królewską pieczęcią przypieczętowane w Wormacji siódmego dnia miesiąca sierpnia roku

tysiącznego czterechsetnego dziewięćdziesiątego piątego po narodzeniu Chrystusa."
Cztery razy wywija herold edyktem cesarskim jak chorągwią w cztery strony świata, po czym straż
odmaszerowuje. Dzieci i gapie
rozbiegają się, upał kładzie się ołowiem na plac. Wydaje się, jakby nic nie zaszło.

Cesarz obwieścił światu nową, nieznaną zarazę, która od roku skrada się podstępnie z krajów romańskich.

Słyszano o niej wprawdzie tu i ówdzie już wcześniej, ale teraz stoi u bram.

Kiła nawiedziła kraj.
W najbliższych tygodniach i miesiącach odbędzie się we wszystkich miastach i wsiach niemieckich to

samo, co w Meersburgu, starej posiadłości biskupów Konstancji; herold w otoczeniu doboszy i trębaczy
obwieści uroczyście edykt Maksymiliana. Już od dłuższego czasu mówi się o jakiejś tajemniczej chorobie. Jak
świadczą współczesne relacje, edykt Maksymiliana wzbudza powszechne zainteresowanie, zwłaszcza zaś ustęp,
w którym jest wzmianka o nowej chorobie, o „złej ospie", „francuskiej chorobie", mdlum frantzos, jak magistrzy
i doktorowie zło to w uczonej mowie nazywają.

Edykt okazał się skuteczny. Roztropni szambelanowie cesarza, którzy go redagowali, mogą być zadowoleni.

Przekleństwa i bluż- nierstwa stały się tak powszechnym przyzwyczajeniem, że nawet naj życzliwsze
upomnienia pobożnego cesarza nie byłyby wywarły wrażenia na szerokiej publiczności. Zagrożenie karami
nikogo nie przerażało. Trzeba było zaprawić edykt jakąś domieszką sensacji, ażeby go w ogóle wysłuchano.
Redaktor edyktu robi więc aluzję do zawleczonej z krajów romańskich nowej choroby, która nie była dżumą i
nie zawsze kończyła się śmiercią, ale nie znano jeszcze przeciwko niej środków.

|j||

Według tradycji historycznej syfilis wybuchnął w wojsku króla francuskiego Karola VIII, gdy w r. 1495 na

czele swych armii od 22 lutego do 20 maja oblegał Neapol. Tak to .podają wszystkie niemal -podręczniki
historii. Ale nie jest to prawdą. Epidemia kiły nie wybuchła podczas oblężenia Neapolu. W kronikach Neapolu i
w ówczesnych opisach oblężenia Neapolu, utrwalających wypadki każdego dnia z dokumentaryczną wiernością,
nie znajdujemy najmniejszej wzmianki o epidemii lub choćby o pojawieniu się jakieś nowej podejrzanej
choroby. Wszystkie relacje o tym dziwnym, nieznanym cierpieniu pojawiły się dopiero, gdy Francuzi znajdowali
się już daleko od Neapolu, w drodze powrotnej na północ.

Było to z końcem maja 1495 roku. W tym samym czasie redaktor edyktu cesarskiego przeciw blużniercom -

wspomina już o nowej

chorobie. Wynika z tego, że w chwili, gdy cierpienie owo wybuchło we Włoszech, było ono znane już także na
północ od Alp. Z tego zaś należy wnosić, że istniało więcej ognisk infekcji.

Istnieje w medycynie pogląd, że syfilis jest chorobą pochodzącą z Europy. Występował istotnie w krajach

Zachodu, co prawda, w formie ukrytej. Wybuchał zapewne od czasu do czasu, ale.wobec wielkich epidemii
trądu, dżumy czy „czarnej śmierci" nie zwracano na to schorzenie baczniejszej uwagi-. U schyłku średniowiecza
sprawa syfilisu przedstawiała się więc podobnie jak dzisiaj sprawa porażenia dziecięcego, które w pewnych
częściach Skandynawii istniało zawsze, lub tyfusu, który na Bałkanach i w Meksyku -panuje endemicznie, nie
przybierając jednak charakteru masowego.

Przedstawiciele tego poglądu przytaczają dwa dokumenty wspominające o mai franzoso. Pierwszym jest

rękopis włoski pochodzący z 1430 roku, który używa tego określenia, drugim zaś źródło duńskie, według
którego „i 1483 kom thmne svare franzoske siuge og krank- het ibland kristet folk" (w 1483 ciężka francuska
zaraza i choroba nawiedziła lud chrześcijański). Jest to oczywiście bardzo interesujące. Dziwne tylko, że nie ma
żadnych dalszych wiadomości z owych czasów, ze ani starożytność, która miała przecież bardzo doświad-
czonych lekarzy, ani arabscy lekarze średniowiecza nie wspominają ani słówkiem o straszliwej pladze boskiej.
Dziwne, że wszyscy ludzie żyjący w czasie wybuchu tej choroby około roku 1500 opisują ją jako nową,
dotychczas zupełnie nie znaną zarazę.
Dlatego słuszniejszą wydaje się nam starsza hipoteza, która już pięćset lat temu określiła syfilis jako chorobę -
pochodzącą z Ameryki. Wspomniany już ksiądz Las Casas, wielki przyjaciel Indian, pisze w swej Historia de las
Indias, że cierpienie to istniało w Ameryce już przed przybyciem białych w formie endemicznej, jak byśmy to
dzisiaj określili. Opis swój kończy słowami: „Nikt nie powinien w to wątpić!" W każdym prawie narzeczu
indiańskim istnieje osobne wyrażenie na oznaczenie kiły, co jest wskazówką, że czerwonoskórzy znali tę
chorobę od dawna. Były to jednakże aż do, ostatnich czasów tylko poszlaki, nie dowody. Dopiero kilkanaście lat
temu szwedzki profesor Folke-Henschen dowiódł w swej pracy NajdauftiAejsza historia syfilisu w świetle
znalezionych óstatrpio szkieletów, że kiła jest istotnie pochodzenia amerykańskiego.
Ta najstraszniejsza z chorób wenerycznych atakuje, jak wiadomo,
nie tylko miękkie tkanki ciała ludzkiego, lecz wywołuje również poważne zmiany w kościach. Niezawodną
oznaką choroby jest corona Veneris, określone zmiany czaszki; zaatakowane części głowy wyglądają, jak gdyby
były nadżarte przez robaki. Podobne zmiany występują także w długich kościach ramion i nóg. Są one tak
typowe i oczywiste, że można je wyraźnie rozpoznać na szkieletach o ustalonym czasie pochodzenia,
znajdowanych w Nowym Świecie na przestrzeni od Ohio w Ameryce Północnej aż po Argentynę i Peru.
Szkielety te, datujące się z czasów przedkolumbijskich, dowodzą, że syfilis znany już był w Ameryce przed
pojawieniem się tam białych. A więc Las Casas miał słuszność. W Europie przed Kolumbem nie stwierdzono
podobnych zmian na czaszkach. Badania, które przeprowadził Amerykanin Elliot Smith na dwudziestu kilku
czaszkach pochodzących ze starożytnego Egiptu, również nie wykazały zmian syfi-litycznych.

W jaki sposób dostał się syfilis do Europy? Czy przez Kolumba? W dzienniku okrętowym „admirał

Oceanu" nie wspomina o żadnej nowej chorobie. Ludzie jego powracający do Hiszpanii byli wprawdzie
wyczerpani, ale zupełnie zdrowi. Gdyby się byli w Ameryce zarazili, to przy szybkich postępach, jakie choroba
wówczas czyniła, byłaby ona już w drodze powrotnej na morzu dała o sobie znać. Nic takiego nie zaszło.

Na okręcie, którym dowodzili Pinzónowie, nie wszystko było natomiast w porządku, a pewne stare źródło

hiszpańskie twierdzi wręcz, że jeden z Pinzónów oraz liczni członkowie jego załogi zarazili się w Ameryce.
Faktem jest, że Martin Alonso Pinzón, kapitan „Pinty", zmarł zaraz po powrocie z Nowego Świata; zresztą
relacje o stanie zdrowotności na „Pincie" wykazują luki. Więcej jednak nie wiadomo. Załoga „Pinty" mogła po
powrocie ze swej pierwszej podróży zawlec syfilis do Europy.

Kolumb przywiózł do Barcelony nie tylko swych marynarzy. Miał na pokładzie także sześciu Indian.

Ponieważ na Wyspach Bahama, Kubie i Hispanioli syfilis panował endemicznie, byłoby dziwne, gdyby właśnie
krew tych sześciu ludzi była wolna od spirochaeia pallida. Pewtne jest natomiast, że po przyjęciu chrztu ci
czerwonoskórzy zostali zrównani i białymi chrześcijanami. Nie było jeszcze wówczas na Zachodzie pychy
rasistowskiej, dobrze zbudowani, uprzejmi egzoci byli jako mężczyźni z pewnością bardzo -pożądani.

Według świadectwa Diaza de Isla, słynnego w swoim czasie lekarza portugalskiego, syfilis wybuchnął w

Barcelonie w 1493 roku. Jego nosicielami mogli być owi Indianie Kolumba lub zarażeni członkowie załogi
„Pinty". W 1493 roku znano już syfilis w Anglii. Nazywa się on tam infirmity cumm out of Franche, wczesną
wiosną 1495 roku okropna choroba była szeroko rozpowszechniona w Niemczech. Nazywano ją tam, jak
wspominaliśmy, malum frantzos. W tym samym czasie Francuzi wracający z Włoch południowych określają
nową chorobę jako mai de Naples, chorobę neapolitańską. Włosi narzekają, podobnie jak Niemcy, na mai
francese, pozostawioną im przez armię króla Francji Karola VIII. W 1496 Polacy klną na grasującą u nich
„chorobę niemiecką", w 1499 r. Rosjanie mówią o „chorobie polskiej", a w 1512 mieszkańcy Dalekiego Wscho-
du aż po Japonię wspominają o chorobie „portugalskiej", narriba- niassa. We wszystkich tych wypadkach chodzi
o syfilis, określany wszędzie jako nowa, dotychczas nie znana choroba.

Po wygaśnięciu średniowiecznej epidemii' dżumy pierwszy wybuch syfilisu można chyba tylko porównać z

światową epidemią grypy w roku 1918. Nawet straszliwe wybuchy cholery w ostatnim stuleciu nie rozszerzały
się tak szybko. Być może, każda epoka posiada jakąś szczególną dyspozycję fizyczną i psychiczną do owych
zaraźliwych, błyskawicznie szerzących się chorób.

W Niemczech u schyłku XV wieku istniała rzeczywiście chyba pewnego rodzaju predyspozycja psychiczna

do syfilisu. Bliski wybuch przebiegającej jak mór, niesłychanie zaraźliwej choroby wenerycznej przepowiadano
w licznych kalendarzach znachorskich już w 1483 roku, a więc na dziesięć lat przed jej pojawieniem się. Po-
twierdzają to liczne współczesne świadectwa.

Anno 1484, w dniu św. Katarzyny, 25 listopada nastąpiła koniunk- cja Jowisza i Saturna. O ile Jowisz

uchodził za gwiazdę przychylną, to Saturna uważano za złowróżbne ciało niebieskie. Ponieważ ko- niunkcja obu
planet nastąpiła pod znakiem Skorpiona, któremu od wieków przyznawano sferę narządów rozrodczych,
zapanowało przekonanie, że owo zbliżenie się dwóch wielkich gwiazd przyniesie chorobę narządów rodnych.

Dzisiaj wiemy, że zarówno infekcja syfilityczna, jak i przeniesienie grypy wirusowej lub paraliżu

dziecięcego to zjawiska racjonalne. Ale dlaczego jeden człowiek ulega zakażeniu, a drugi nie,
dlaczego epidemie „oszczędzają" nie tylko poszczególne jednostki, lecz nieraz nawet całe okolice, dlaczego w
jednym miejscu są endemiczne i ukryte, podczas gdy w drugich występują i szerzą się w straszliwy sposób —
tego i dziś nie wiemy. Możliwe, że odgrywają tu pewną rolę nie wyjaśnione momenty natury psychicznej.

Przodkom naszym konkluzje takie były bliższe aniżeli nam, którzy mamy naukowy stosunek do zjawisk

tego świata. Dlatego też próbowali zapobiec okropnościom nowej choroby przez spowiedź, posty i modlitwy. W
lecie 1506 roku Albrecht Diirer tak pisał do domu z Włoch:

„Przekażcie naszemu priorowi moje ochotne służby. Powiedzcie mu, by prosił za mnie Boga, ażeby mnie

strzegł, przede wszystkim przed chorobą francuską, albowiem im mniej wiem, tym bardziej się boję, gdyż tutaj
wprost każdy ją ma. Wielu ludzi zżera ona tak, iż z tego umierają." — Powstał nagle kult specjalnych świętych,
którzy mieli chronić przed syfilisem, jak nie znany przedtem Sankt Minus, a obrotni nakładcy zapewniali w
przypisach do wydanych przez siebie pięknie ilustrowanych modlitw: „Kto modlitwę tę będzie nosił przy sobie
lub odmawiał, ten ustrzeże się przed ospą."

Ta profilaktyka duchowa prawdopodobnie nie na wiele się zdała, toteż wprowadzono ogólne przepisy

higieniczne regimina sanitatis, których przestrzegano zresztą podczas każdej epidemii. Obcych wa- gantów, jeśli
zachorowali, wydalano z kraju i eskortowano do granicy. Jeżeli byli osiadli w jakiejś miejscowości, zamykano
ich w „domu francuzowym" i miejsoe odosobnienia otaczano kordonem sanitarnym. Poza tym unikano
zbiegowisk publicznych, palono kadzidło lub jałowiec, płukano usta rano i wieczorem i dokładnie czesano włosy
— zabiegi te w czasach normalnych nie były prawdopodobnie powszechnie przestrzegane. O specyficznym
leczeniu kiły nie było więc z początku mowy, tym bardziej że nawet nie wszyscy lekarze byli przekonani, że
przyczyną choroby są lekkomyślne hołdy Wenerze. A laik wyobrażał sobie nową chorobę i jej genezę w sposób
dreszczem przejmujący. Opisał to obszernie tajny sekretarz cesarza Maksymiliana, włóczęga i literat w jednej
osobie, Józef Griinpeck, urodzony w 1470 roku. Jako młody człowiek był świadkiem odwrotu pobitej armii
francuskiej Karola VIII z Włoch do Szwajcarii, Szwabii, Breisgau i Alzacji. Griinpeck tak pisze:

„Wśród żołnierzy jedni byli od głowy do kolan pokryci straszli

Część pląta — Drzewo gwajakowe 1 francuska choroba
wymi czarnymi krostami i wyglądali tak odstraszająco, że, opuszczeni przez towarzyszy, w samotności życzyli
sobie śmierci. Inni mieli krosty w niektórych tylko miejscach, nip. z przodu i z tyłu głowy, na czole, na szyi, na
piersiach, na tyłku itd., ale były to strupy tak twarde jako kora drzewna; z bólu rozdrapywali je paznokciami.
Jeszcze inni byli na całym ciele pokryci niezliczonym mnóstwem pryszczy. U niektórych wreszcie wyrastały na
policzkach, na uszach i na nosie grube, szorstkie pryszcze, jak czopy lub małe rogi, które pękały cuchnąc jak
zaraza...

Uważano, że obcowanie i mieszkanie razem z nimi, używanie ubrań, łóżek, miejsc kąpielowych lub naczyń

stołowych, które były przez nich używane, całowanie, a nawet samo dotknięcie ręką wystarcza, by się zakazić.
Starano się nawet unikać rozmowy z tymi chorymi, albowiem wielu ludzi było zdania, że już oddech chorych
zatruwa powietrze i czyni ich nosicielami infekcji. Sądzono, że żadna inna choroba tak łatwo się nie przenosi jak
ta. Nawet trędowaci nie chcieli mieszkać z syfilitykami w obawie, że zakażą się chorobą gorszą jeszcze niż
trąd."
Mimo nieznajomości przyczyn i istoty nowej choroby już z początkiem XVI wieku zaczęto stosować kurację
polegającą na smarowaniu maścią rtęciową, a obok tego używano przez długi czas jako lekarstwa drzewa gwa
jako w ego. Z początkiem XVI wieku cały świat, starzy i młodzi, chłopi, mieszczanie i szlachcice, książęta i
królowie, zakażeni byli syfilisem, toteż import drzewa gwajako- wego przynosił wielkie zyski.

Lignum sanctum, święte drzewo, z początkiem czasów nowożytnych nazywane także w Europie lignum

vitae, rośnie na Florydzie, Antylach, w Gujanie, Wenezueli i Kolumbii, a więc w okolicach, z których
prawdopodobnie zawleczono syfilis do Europy. Na skutek wysokiego ciężaru gatunkowego (około 1,5) nawet
cienkie drzazgi tego drzewa nie pływają na wodzie, lecz spadają na dno, co uważano za cudowne zjawisko.
Ponadto pachnie ono osobliwie, nie pali się jak drzewo europejskie i po spaleniu pozostawia masę lepką jak
guma.

Średniowiecze uznawało zasadę „odpowiedników". Jak światło rodzi cień, tak Bóg stworzył sohie

przeciwwagę w szatanie. Jeśli istnieją moce nadziemskie, to muszą istnieć podziemne. Jeśli syfilis przywędrował
z Ameryki, to tam znajduje się też lekarstwo na tę
Drzewo gwajakowe 1 jego wartość lecznicza
straszliwą zarazę. Toteż gdy w świecie zachodnim pojawiły się pierwsze, nie sprawdzone pogłoski o cudownym
działaniu leczniczym, jakie wywiera lignum vitae u chorych na syfilis Indian, cała Europa była przekonana, że
teraz wreszcie znaleziono zbawczy lek.

Już około r. 1516 pogłoska o działającym cuda drzewie amerykańskim dotarła na dwór Karola V. Lekarz

nadworny cesarza Nikolaus Poll otrzymał w tym czasie oficjalne polecenie, aby udał się do Hiszpanii i zbadał
działanie nowego środka leczniczego. W 1517 roku Poll ogłosił wyniki swych badań i wykazał, że Indianie
posługiwali się tym lekiem i że już 3000 Hiszpanów odzyskało zdrowie przez zażywanie wywaru z drzewa
gwajakowego. Jest to nietrafne lub co najmniej przesadzone. Wprawdzie i nasze apteki mają drzewo gwajakowe
na składzie i czasami zapisuje się je jako lekarstwo przeciw chronicznym egzemom, reumatyzmowi i podagrze.
Działa ono uśmierzająco dzięki zawartości saponiny, która w rozcieńczonym roztworze pobudza żołądek, kiszki
i nerki do żywszej przemiany materii. Był to więc lek przeczyszczający, innego działania zapewne nie wywierał.

Być może, na skutek sprawozdań, które dożył lejhmedyk cesarza niemieckiego, Franciszek I, król Francji,

wyprawił tegoż roku kapitana Jana Be Langer de Beserets na obszernym galeonie do Ameryki Południowej, aby
przywiózł drzewo gwajakowe. Albowiem Franciszek I także się zaraził. Lekarze próbowali początkowo pięk-
nymi słówkami zbagatelizować pryszcze i wrzody, pokrywające ciało ich pana i króla. Wrzody te szybko się też
zagoiły i król nic złego nie podejrzewał. Ale gdy w drugim stadium wystąpił brzydki, cuchnący wyprysk,
lekarzom nie pozostawało nic innego, jak powiedzieć prawdę i wyjawić mu, że jest ciężko chory.

Wiadomość ta uderzyła w króla jak grom. Według historycznej tradycji Franciszek I domyślił się od razu,

od kogo się zaraził; tylko u Madame Ferron, ostatniej swej kochanki, pięknej żony poważanego adwokata
paryskiego Ferrona. Malował ją Leonardo da Vinci i dziś jeszcze oglądać można w Luwrze jej portret zwany La
belle Ferroniere. Każdy, kto w przestronnych salach muzeum zatrzyma się na chwilę przed obrazem, zrozumie,
że król mógł ulec czarowi tej pięknej kobiety.

Franciszek I, jak tylu innych królów francuskich, miał szerokie

Część piąta — Drzewo gwajakowe i francuska choropa
seroe, Ale -piękną Ferroni&re kochał chyba naprawdę i z pewnością ciężko przyszło mu pogodzić się z faktem,
że los tak okrutnie go ukarał. Nigdy nie dowiedział się, że chorobę swą zawdzięcza szaleńczemu czynowi
zazdrosnego męża. Tajna służba królewska nie odważyła się donieść królowi o tym, o czym wróble na dachu
ćwierkały, a mianowicie, że adwokat Ferron świadomie zakaził się w domach publicznych Paryża, aby
unieszczęśliwić swą żonę i jej królewskiego przyjaciela. Ferron przeżył swą piękną żonę, która niedługo potem
umarła. Swego rywala jednak, niewątpliwie ku swemu ubolewaniu, nie widział umierającego i zjeżdżającego do
piekieł. Dopiero w trzydzieści lat później, w 1547 roku, gdy adwokat Ferron dawno już nie żył, Franciszek I
zeszedł z tego świata jako ofiara kiły.

Entuzjastycznym zwolennikiem „drzewa życia" był w Niemczech słynny humanista Ulryk von Hutten,

który zachorował i zmarł na kiłę. W swym traktacie wydanym w 1515 roku De gtuiiaci medicina et morbo
gallico („O sile leczniczej gwajaku i o chorobie francuskiej") nie tylko zachwalał skuteczność egzotycznego
drzewa, lecz podał także dokładny sposób przyrządzania i aplikacji rzekomego leku. Sposób użycia napisany jest
tak przekonywająco, jak gdyby pochodził spod pióra wysoko opłacanych lekarzy-propagandystów nowo-
czesnych koncernów środków leczniczych. Można by zatem podejrzewać, że Fuggerowie i Welserowie, którzy
w kilka lat później wyruszyli do Ameryki, aby szukać na własną rękę złota i importować drzewo gwajakowe,
zaangażowali Huttena do układania tekstów reklamowych. Hutten nie wspomina o Welserach ani słówkiem —
jego brat stryjeczny Filip von Hutten został, co prawda, później gubernatorem i dowódcą wojsk Welserów w
Wenezueli — a Fug- gerom, którzy w imporcie gwajaku byli oczywiście również zainteresowani, nieraz nawet
dość szpetnie przymawia.

Mimo to pewien związek między Huttenem a tym lub innym południowoniemieckim domem handlowym

nie jest wykluczony. Dowodzą tego nieprzyjemności, które spotkały Paracelsusa z Hohen- heim, jednego z
największych lekarzy u progu czasów nowożytnych i twórcę chemii medycznej. Gdy mianowicie w 1529 roku
Paraoelsus przystąpił w Norymberdze do wydania swej pracy o syfilisie, natrafił na niespodziewany opór.
Dziekan wydziału medycznego w Lipsku założył w magistracie norymberskim energiczny protest przeciw
Przepis Ulryka von Huttena
poglądom Paracelsusa w sprawie leczenia francuskiej choroby i uzyskał zakaz wydania trzeciej części jego
dzieła, choć ono dopiero dopełniało całości i znajdowało się już w składaniu. A dlaczego? Otóż wiel-ki lekarz
dał tak dobitny wyraz swemu głębokiemu przekonaniu o bezskuteczności leczenia kiły drzewem gwajakowym i
o daremności pokładanych w tym nadziei, że naraziłby na szwank interesy importerów drzewa gwajakowego.
Aczkolwiek Paracelsus nie wystąpił wprost przeciwko Fuggerom, być może, rację ma Karl Sudhoff, nestor
niemieckiej historii medycyny, twierdząc, że właśnie Fuggerowie byli inspiratorami protestu lipskiego wydziału
medycyny.

A więc już przed pięciuset laty istniały podstępne machinacje, ukryte wpływy i „kanty", jak za naszych

czasów. Wprawiano je w ruch, aby tłumić niewygodne poglądy, można ich było naturalnie także użyć do
poparcia akcji przynoszących korzyść importerom. Traktat Huttena zachwalający używanie gwajaku jak
najbardziej do tego się nadawał. Przedrukowywano go też wiele razy w wysokich nakładach i rozprowadzano
wśród szerokich warstw ludności. Import drzewa gwajakowego, które stosowali podobno ludzie światowej
sławy, jak Albrecht Diirer i Benvenuto Cellini, przynosił ogromne zyski; nie jest wykluczone, że między
Huttenem reklamującym drzewo gwajakowe a Welserami istniały jakieś powiązania.

Firma Bartłomiej Welser, zajmująca pierwsze miejsce w handlu zachodnioindyjskim, importowała

prawdopodobnie drzewo gwajakowe. Ale ze zbioru dokumentów w archiwum prywatnym barona Welsera nie
można tego dowieść z dostateczną jasnością, a materiały hiszpańskie w sprawie Welserów są tylko częściowo
zbadane, podobnie jak znajdujący się w Londynie Codex Welserów. Biorąc jednak pod uwagę, że uzyskanie
lekarstwa na kiłę było rzeczą naglącą, brak dowodów pisanych nie umniejsza wagi naszej hipotezy.
Posunęlibyśmy się prawdopodobnie za daleko przyjmując, że Iignum vitae było jedynym bodźcem, który skłonił
Welserów do założenia kolonii w Wenezueli, ale chęć zdobycia leku -przeciw kile odegrała tu z pewnością dużą
rolę.

Oczywista, Welserowie nie mówili na głos o tym, iż są zainteresowani finansowo w przywozie nowego

środka leczniczego. Wszak fabrykanci penicyliny i innych nowoczesnych cudownych środków

leczniczych także nie mówią o tym, że chcą nie tylko leczyć i pomagać, ale że równie chętnie inkasują
dywidendy. Welserowie uzasadniali swój plan założenia kolonii w Wenezueli zamiarem poszukiwania złota —
nie w sposób lekkomyślny na wzór Hiszpanów czy Portugalczyków, którzy w gruncie rzeczy wszystko
pozostawiali przypadkowi, lecz z iście niemiecką systematycznością. Z początkiem 1528 r. zawarty został
kontrakt między Hieronimem Sailerem, dyrektorem spółki Welserów, a koroną hiszpańską, na podstawie któ-
rego Welserowie zobowiązali się do zwerbowania pięćdziesięciu górników niemieckich i do przewiezienia ich
do Wenezueli, do założenia tam w ciągu dwóch lat co najmniej dwóch osad po trzysta dusz i do zbudowania
trzech fortów.

Wykonano to też niebawem. Złota znaleziono wprawdzie niezbyt wiele, jednakże zaopatrywanie owych

pięćdziesięciu górników, ich rodzin i niewolników afrykańskich, potrzebnych do utrzymania kopalń w ruchu,
okazało się zyskownym interesem. Poza tym już w r. 1529, a więc w rok później, wyszło na jaw, że Welserowie
nie ograniczali się tylko do eksploatacji szlachetnego kruszcu i dostaw środków konsumpcyjnych. W kwietniu
tegoż roku przyjechał do Wenezueli były lekarz nadworny księcia Kalabrii i króla Portugalii, Francisco de Ulate,
aby z ramienia Welserów zorganizować produkcję tajemniczego środka leczniczego. Wiemy o tym tylko od
wenezuelskich urzędników korony hiszpańskiej, którzy złożyli swemu rządowi sprawozdanie o tajemniczej
działalności Franciszka Ulate i wskazali na to, że w stacji doświadczalnej, założonej przez Niemców w
dziewiczym lesie o kilka godzin drogi od wybrzeża, wytwarza się leki. Hiszpańscy radcy dworu w Madrycie
zareagowali na to doniesienie z zadziwiającą szybkością. Już 17 lutego 1531 zażądali od Welserów, aby
przedłożyli próbki tajemniczego medykamentu.

Nie wiadomo, o jaki środek leczniczy chodziło. Wiemy tylko, że był to jakiś cudowny lek staroindiański,

który uzyskiwano z wywaru kory pewnego drzewa. Ponieważ nie mogło chyba chodzić o korę drzewa
chinowego, które rosło wówczas głównie w Peru, nasuwa się przypuszczenie, że Francisco de Ulate wyrabiał
balsam gwajakowy. Pogląd ten znajduje w pewnej mierze poparcie w sposobie przyrządzania gwajaku podanym
przez Ulryka Huttena, który pisze:
308

„W celach leczniczych przyrządza się ten środek w sposób następujący: Najpierw rozszczepia się drewno na

możliwie cienkie drzazgi. Następnie moczy się je w wodzie przez 24 godziny, zarówno drzazgi, jak i trociny, i to
w stosunku 1 funt drzewa na 8 funtów wody. Tę mieszaninę gotuje się przynajmniej przez sześć godzin w
nowym polerowanym garnku na małym ogniu z rozżarzonych węgli, aż zgę- ści się do połowy. Szumowinę
tworzącą się na powierzchni podczas gotowania zbiera się łyżką i używa do smarowania wrzodów, a sam wywar
przepuszcza przez sito i wlewa do płaskiego naczynia. Osad miesza się znowu z ośmiu funtami wody i jeszcze
raz przego- towuje.

Ten cienki wywar pije się podczas jedzenia, a tęższy zażywa się jako lekarstwo. Jest on alfą i omegą,

punktem ciężkości całej kuracji i leczy z owej choroby."

Sposób przyrządzania gwajaku podany przez Huttena pokrywa się dokładnie ze sposobem Francisca de

Ulate, przekazanym nam przez hiszpańskich urzędników koronnych. Ta zgodność, jak i paląca wówczas
potrzeba znalezienia leku przeciwko kile pozwalają na domysł, że chęć znalezienia remedium na straszną
chorobę weneryczną przyczyniła się do założenia pierwszej niemieckiej posiadłości zamorskiej.
2

Drzewo gwajakowe nie było oczywiście jedynym bodźcem, który skłonił Welserów do założenia swych

faktorii w Wenezueli. Ale jest godne uwagi, że już w 1534 roku, a więc w kilka lat później, przestawili oni
zupełnie kierunek swej polityki handlowej. Zmarł Hutten i bardzo wielu innych ludzi zeszło z tego świata na
„francuską chorobę". Lignum vitae nie pomogło. Ugruntowało się przekonanie, że nie jest ono owym
wymarzonym lekarstwem na syfilis. Zbyt tego środka sprawiał coraz więcej trudności i to doprowadziło
zapewne do zmiany stosunku Welserów wobec kolonii założonej w Nowym Świecie.

Porzucono plantacje, osady podupadły, pozostało tylko Coro i nieco dalej na zachodzie położone

Maracaibo, nie zajmowano się więcej -poszukiwaniem i wydobywaniem złota. Welserowie i ich ka
309

pitanowie dokładali natomiast wszystkich sił, by posunąć się w głąb nieznanego lądu. Właśnie wtedy Pizarro
zdobył państwo Inków. Saga o „Dorado", tajemniczej krainie złota, była na ustach wszystkich, kusiła
perspektywa, aby za poniesione wysiłki znaleźć ekwiwalent w niezmierzonych dziewiczych lasach, ciągnących
się poza wąskim skrawkiem wybrzeża. Gubernatorowie Welserów mają wolną rękę, jeśli chodzi o ekspedycje i
wyprawy zwiadowcze. W latach 1536 do 1546 puszcza nad Orinoko została tak dokładnie zbadana, jak
podówczas żadna chyba inna okolica Ameryki Południowej.

Wśród owych gubernatorów znajdował się Filip von Hutten, brat stryjeczny sławnego Ulryka. Byli to ludzie

niespokojnego ducha, którzy stanowisk swych nie uważali za synekury i nie mieli bynajmniej ochoty siedzieć w
miejscowościach nadmorskich jako urzędnicy administracyjni lub prezydenci policji, podczas kiedy courreurs de
bois przemierzali wolne obszary dzikiej puszczy i mogli istotnie odkryć sławne „Dorado". Wiodła ich żądza
przygód i tęsknota do niezmierzonej dali, do nich wszystkich więc odnosi się to, co Filip von Hutten pisał
wówczas z Wenezueli do „Szlachetnego i Czcigodnego" Bernarda von Huttena:

„Bóg mi świadkiem, że nie żądza złota skłoniła mnie do tej podróży, lecz tylko szczególna chęć, jaką od

dawna żywiłem. Zdaje mi się, że nie umarłbym w spokoju ducha, gdybym nie był przedtem zobaczył Indii — i
zaiste, nie żałuję tego. Toteż proszę Was, byście nie mieli mi za złe tej podróży i pozdrowili ode mnie mateczkę
moją i siostrę..."

Urzędnicy Welserów zamiast pozostać spokojnie na wybrzeżu i uprawiać handel pomnażając zyski swych

pracodawców, pewnego dnia znikali wyruszając na większe lub mniejsze, lecz przeważnie wojownicze wyprawy
do lasów w głąb lądu. Często przez wiele lat nie było ich w faktorii, po czym pewnego dnia ku zdziwieniu osia-
dłych kolonistów wracali — obdarci, w łachmanach, nie znalazłszy „Dorada". Często też przepadali na zawsze.
Las ich pochłaniał.

Dla późniejszego obserwatora pierwsze miejsce wśród kapitanów welserowskich zajmuje bezspornie

Mikołaj Federmann. Pochodził on z poważanej rodziny i nie wierny, co zawiodło go za morze. Gdy w 1529 roku
wybór Welserów padł na niego jako na kapitana korpusu ekspedycyjnego do Wenezueli, miał 23 lub 24 lata i był
zapewne gotów pójść śladem Corteza, którego sprawozdania wówczas właśnie ukazały się w druku. Już w końcu
tegoż roku Federmann przybył na Haiti i w początku marca 1530 znajdował się w Wenezueli.

Zaledwie pół roku później, bez doświadczenia i znajomości życia kolonialnego i Warunków tropikalnych

wyruszył ze 126 Hiszpanami i 100 Indianami w swą pierwszą wyprawę w głąb Ameryki Południowej. Miał
nadzieję, że dotrze do legendarnego Orinoko, a może nawet do owego morza południowego, które piętnaście lat
temu odkrył Bal/boa. Panowało wtedy mniemanie, że morze południowe wrzyna się na wschodzie głęboko w
kontynent południowoamerykański. Federmann spodziewał się więc, że z Wenezueli można je osiągnąć bez
większego trudu. Gdyby młody podróżnik owego 12 września 1530 roku, w którym wyruszył z miasta
portowego Coro, miał to doświadczenie, które nabył później, nie byłby z pewnością podjął swego marszu z tak
lekkim sercem.

Wyprawa skończyła się oczywiście niepowodzeniem. Po dotarciu do Rio Cojex i poprzez Acarigua do

stepów trawiastych nad Rio Portugeza Federmann był już w połowie marca 1531 z powrotem w Wenezueli
przywożąc z sobą 9586 pesos w złocie w jukach swych zwierząt pociągowych, kupę landsknechtów
wyczerpanych chorobami tropikalnymi i pełny zasób wiadomości i doświadczeń tak co do geograficznych
właściwości obszarów położonych w głębi Ameryki Południowej, jak i co do techniki podróżowania w
dżunglach tropikalnych. Poza tym wiedział teraz, że następnym razem musi skierować się na zachód, a nie na
południe.

Najcenniejszą jednak rzeczą, którą przywiózł ze swej pierwszej podróży, był chyba odpis relacji, którą

notariusz towarzyszący każdej wyprawie sporządzał dla rządu hiszpańskiego. Relację tę Federmann przełożył na
język niemiecki i książka ta, Indianische Historia („Historia indiańska"), wydrukowana w 1557 roku, jest
jednym z pierwszych niemieckich dzieł podróżniczych. Znajdują się w niej między innymi dwie wiadomości
specjalnie nas interesujące. Najpierw opowiada Federmann, że w południowoamerykańskiej puszczy krążyły
wśród krajowców pogłoski, że biali, brodaci przybysze są „synami słońca",'a następnie podaje z własnych
obserwacji, że wśród bagien Wenezueli żyją Pigmeje, karły, dochodzące tylko do czterech lub pięciu piędzi
wzrostu. Wiadomość ta uchodziła przez

długi czas za zwykłe upiększenie opisu. W świetle ostatnich badań wydaje się jednak możliwe, że zbadane przez
mego okolice Ameryki Południowej były dawniej istotnie zamieszkałe przez ludność o kar- lim wzroście.

W roku 1536 Federmann wyruszył w drugą wyprawę badawczą, tym razem uwieńczoną powodzeniem.

Udało mu się nie tylko przejść piekło dżungli, ale po przekroczeniu Aranca i Rio Meta przeszedł na wysokości
4000 metrów przełęcze Kordylierów i dotarł do Bogoty, głównego ośrodka kultury Indian Chibcha. Było to na
wiosnę 1539 roku. W Bogocie Federmann zastał już białych, a mianowicie konkwistadora Ximenesa de
Quesado, który z Kolumbii popłynął rzeką Magdaleną w kierunku południowym i już w 1537 roku przybył do
Bogoty. Równocześnie z Federmarmem zjawia się z południa, od strony Quito, także Hiszpan Sebastian de
Benalcazar, mąż zaufania Pizarra, poszukujący tajemniczej krainy złota, „Dorado". Trzej awanturnicy, którzy tak
niespodzianie się zetknęli, dobywają już szpad — opanowują się jednak i zawierają porozumienie, w myśl
którego korona hiszpańska ma rozstrzygnąć o granicy między Wenezuelą, Kolumbią a Quito. Wszyscy trzej
wyjeżdżają do Hiszpanii, Federmann przybywa następnie do Niemiec i tam z końcem 1541 roku umiera na
skutek choroby tropikalnej. Nie odnaleziono dotychczas relacji z jego drugiej podróży; wiemy tylko z obcych
źródeł, -że on pierwszy przemierzył wszerz Amerykę Południową i przebył Andy ze wschodu na zachód.

Nie zachowały się bliższe wiadomości o żadnych prawie wędrówkach, podejmowanych w owym czasie

przez innych kapitanów, jak Ehinger, Hohermuth. Tylko ostatnie wyprawy opisał, bardzo co prawda lakonicznie,
Filip von Hutten, wówczas jeszcze zwyczajny oficer, w listach do swych rodziców i krewnych. Dają one wyo-
brażenie o trudach, z jakimi wyprawy te były połączone:

„Wróciliśmy do Coro 27 marca 1538 roku. Ludzie od dawna mieli nas za zmarłych, toteż podzielili między

siebie lub sprzedali nasze ubrania i inną naszą własność, którą pozostawiliśmy. Nic też w tym nie ma dziwnego
— wszak przez trzy lata nic o nas nie słyszeli. Hohermuth wrócił ze swej podróży z 80 pieszymi i 30 konnymi,
żaden z nich nie był lepiej odziany niż pogańscy Indianie, którzy chodzą zupełnie nago. Spośród czterystu,
którzy wyruszyli, żyło stu dziesięciu. Bóg tylko wie, co ci biedacy podczas trzech lat
wycierpieli. Strach zbiera, gdy wspomnieć, jakie podczas tej wyprawy musieli jeść plugastwo, np. węże, żaby,
jaszczurki, robaki, żmije inp. Niektórzy jedli też wbrew naturze — ludzi. Znaleziono jednego, który razem z
różną zieleniną ugotował ćwierć dziecka. Z .powodu tego przeciwnego naturze jedzenia, a także z powodu leże-
nia na deszczu, słońcu i wietrze biedni ci chrześcijanie tak zmarnieli, że było wielką łaską Boga, jeżeli któryś z
nich uszedł z życiem."

Mimo złych doświadczeń, jakie jego towarzysze poczynili w służbie Welserów, Filip von Hutten niedługo

wytrzymał na wybrzeżu. Z synem szefa firmy Welser, młodym Bartłomiejem Welserem, wyruszył niebawem
znowu na wyprawę w głąb lądu, z której ani on, ani jego towarzysz już nie powrócili. Zostali skrytobójczo
zamordowani przez Hiszpanów, patrzących zawistnym okiem na konkurencję Niemców. Ich śmierć
przypieczętowała też los całej akcji. Utrata spadkobiercy firmy była zbyt wielką ofiarą złożoną w imię interesu,
którego wartość przedstawiała się w ogóle dość problematycznie. Do roku 1555 kolonia pozostawała wprawdzie
nominalnie jeszcze pod zwierzchnictwem Welserów, potem jednak przypadła w udziale Hiszpanom.

Lecz i korona hiszpańska nie miała szczęścia w Wenezueli. Udało się jej zawładnąć jedynie przybrzeżnymi

skrawkami dzikiego lądu. Każdego, kto próbował wedrzeć się w dziewicze lasy, zasypywał grad złowrogich
strzał. Tak jest zresztą do dnia dzisiejszego. Wielkie koncerny eksploatujące naftę w Wenezueli zdobyły
wprawdzie część dżungli, kilometr po kilometrze, ale znajdują się w stanie nieustannej i zaciekłej wojny z
właściwymi panami tego obszaru — Indianami Motilon. Jeszcze przed kilku laty byli oni ludem nieomal
legendarnym. Nie wiedzieliśmy o nich nic bliższego, kto się z nimi zetknął, tego znajdowano później nieżywego
z sercem przeszytym strzałą.

A rozgrywało się to i rozgrywa zaledwie o dwie godziny drogi samochodem od Maracaibo, drugiego co do

wielkości miasta Wenezueli i właściwego centrum naftowego tego bogatego kraju. Sto dwadzieścia kilometrów
dalej na południo-zachód biały człowiek nie ma tam już absolutnie nic do roboty. A właśnie tam, w sercu kraju
Motilonów, znajdują się, jak twierdzą geologowie, bogate złoża nafty, złota i miedzi. Oczywiście stale
ponawiane są próby dobrania się przemocą, podstępem lub perswazją do skarbów. Motilonów.

Ostatnim, który odważył się tam dotrzeć, był etnolog Preston Holder, wysłany przez amerykański Instytut

Historii Naturalnej. Zaopatrzony w polecenia do Motilonów przez sąsiednie półcywili- zowane szczepy,
wyruszył z bogatymi darami na początku 1953 roku łodzią motorową w górę rzeki do obszaru wojowniczych
Indian. Podróż szła zrazu gładko. Pozwolono mu wyjść na brzeg, mógł też u brzegów rzeki złożyć swe
podarunki — noże, tytoń, płótno. Ale gdy rankiem zapuścił motor, by ruszyć w dalszą drogę, spadł na białych
deszcz syczących strzał. Łódź była silnie opancerzona, nawet ilumi- natory były z kuloodpornego szkła. Mister
Holder znał Motilonów. Przez noc wyskubali płótno, otrzymanymi w ten sposób nićmi przymocowali
podarowane noże do strzał i sporządzili bardzo niebezpieczną broń. Ekspedycję amerykańską ostrzeliwano
czasem z większej odległości, aniżeli wynosił zasięg łuku lub kuszy, potwierdzała się więc pogłoska, krążąca
wśród stacji misyjnych na przedpolach Maracaibo, że Motilonowie rozporządzają przenośnymi kata- pultami.

Motilonowie byli chyba Indianami szczególnego pokroju. Nie ma dowodów, aby jakikolwiek inny szczep

indiański od Cieśniny Beringa aż do Ziemi Ognistej używał dalekosiężnych katapult. Tylko wpływy europejskie
mogły przywieść Indian do posługiwania się bronią, która — choć nie wynaleziona przez nich — odpowiadała
jednak ich kulturze technicznej. Katapulty napięte strunami z kiszek, których dostarczały zwłoki każdego
zwierzęcia, zaopatrzone w trzcinowe strzały, przynoszone w dowolnej ilości z dziewiczego lasu przez kobiety i
dzieci — to była broń techniczna niezawodna, a jej uzupełnienie nie przedstawiało trudności. Gdy Wikingowie
grenlandzcy zakładali swe osady w Massachusetts, akcja ich utknęła na martwym punkcie głównie z powodu
trudności w dowozie broni. Ostrych mieczy, które nie nadawały się już do użytku lub zaginęły, nie można było
zastąpić innymi. Każda siekiera, każdy metalowy grot, jaki wpadł w ręce Indian, był bezpowrotnie stracony. A
ponieważ w rozwoju technicznym z reguły nie ma odwrotu, ponieważ ludy należące do kultury metalowej nie
cofają się do epoki kamiennej, Wikingowie musieli opuścić swe osady amerykańskie. Motilonowie dowiedli, że
posiadają zdrowy instynkt! Nowoczesną broń — granaty ręczne, karabiny maszynowe, karabinki, rewolwery,
które nieraz zdobywali — pozostawiali spokojnie na miejscu. Nigdy żaden z nich nie
próbował posługiwać się ową technicznie o tyle skuteczniejszą bronią. Zadowolili się strzałami, łukami i
katapultami.

Było to niezmiernie osobliwe i stało w jaskrawej sprzeczności z zachowaniem się wszystkich innych ludów

indiańskich. Toteż nikt nie dziwił się w Maracaibo, gdy jakiś misjonarz chrześcijański po powrocie z puszczy
opowiadał, że Motilonowie są białymi Indianami. Nikt zresztą nie widział żadnego członka tego szczepu.
Misjonarz powtarzał tylko to, co mu opowiadali brązowi wychowankowie z puszczy. A w dziewiczych lasach
wszystko było możliwe, nawet to, co opowiadali sobie szeptem ludzie z Maracaibo, że w dżungli żyją
potomkowie dawnych landsknechtów monieckich, owych zbrojnych jeźdźców, którzy niegdyś pod dowództwem
Filipa Huttena, Mikołaja Federmanna i Hansa Hohermutha zaginęli w dziewiczych lasach. Zabili oni podobno
mężczyzn wrogich szczepów indiańskich, pożenili się z ich kobietami i w ten sposób stali się praojcami białych
Indian,
0 których ciągle przebąkiwano.

Wielkie spółki naftowe nie zwracały uwagi na tę gadaninę. Gdy „Standard-Oil" stwierdziła, że robotnicy i

inżynierowie padają jeden po drugim ofiarą ostrych strzałów Motilonów, trafiających z odległości ponad 300
metrów — porzuciła zrazu eksploatację pola naftowego Santa Ana. Ale powróciła w porze deszczowej, w czasie
której Motilonowie wędrują z lasów nizinnych w okolice górskie, położone na granicy między Wenezuelą a
Kolumbią. Powróciła z długimi kolumnami drwali, buldożerów i traktorów, z drutem kolczastym
1 wielkimi reflektorami. Robotnicy, pracując dniem i nocą, wykarczo- wali olbrzymie, wielokilometrowe
przestrzenie lasu, obwiedli je drutami naładowanymi prądem elektrycznym, ustawili szkielety wież
wiertniczych. Gdy po ustaniu deszczów Motilonowie wrócili, rozpościerała się przed nimi szeroka, otwarta
równina, oblana w dzień i w nocy jasnym światłem i strzeżona przez strzelców zaopatrzonych w lunety.

Brzmi to tak nieprawdopodobnie, że pragniemy przytoczyć źródło, z którego wiadomość tę zaczerpnęliśmy.

Jest nim wychodzący w Hamburgu dziennik „Die Welt", który otrzymał ją od swego korespondenta z Machiąues
w Wenezueli w jesieni 1953 r.

3

W tym samym czasie, gdy akcja Welserów zaczęła chylić się ku upadkowi, znajdował się dalej na południu

w tejże części świata Niemiec, który nie miał wprawdzie tak głośnego nazwiska jak syn Bartłomieja Welsera, ale
za to szczęśliwie uniknął losu potomka tego zacnego rodu, po powrocie zaś do ojczyzny opisał swe przeżycia w
niezwykle interesującej książce. Był to Ulryk Schmiedel, syn burmistrza miasta Straubing w Bawarii.

Ulryk Schmiedel był w najdziwniejszy sposób spokrewniony z owym Hannsem Schiltbergerem z Freysing

koło Monachium, który w 1394 roku, a więc około sto pięćdziesiąt lat przed synem burmistrza ze Straubing,
wyruszył jako giermek rycerza Lienhardta Reichartingera w pole przeciw poganom i w trzydzieści dwa lata
później, w 1427 roku, jako człowiek prawie pięćdziesięcioletni, powrócił do domu z niewoli wojennej w
dalekich krajach Wschodu. Nie łączy tych Judzi pokrewieństwo rodowe ani nawet wspólność losu. Jeden z nich
był jeńcem najpierw u Turków, a potem u Mongołów i Rosjan, drugi zachował wolność i podlegał tylko swemu
własnemu prawu. Co tych ludzi czyni tak do siebie podobnymi, to zgodność ich typów. Obydwaj przedstawiają
specyficzną formę odkrywcy wolontariusza, który wyrusza w daleki, obcy świat, nie wspomagany przez
państwo i nie jako rzecznik korony, lecz samotny, zdany całkowicie na siebie i nie obowiązany do zdawania
komukolwiek sprawy ze swoich czynów.

Wolontariuszem był Schiltberger i Ulryk Schmiedel. Byli nimi także Engelbert Kampfer, który w XVII

wieku zgłębił tajemnice Japonii, Hornemann, który z końcem XVIII wieku. zbadał Saharę, Ludwig Leichhardt,
który w XIX wieku przeszedł wszerz Australię. Daje to ich przeżyciom niesłychaną barwność, ale nierzadko
znikali oni, ginęli i marli pewnego dnia bez śladu wraz ze swymi zapiskami i spostrzeżeniami. Toteż często nic o
nich nie wiemy. Tylko tu i ówdzie zachowało się samo nazwisko, jak na przykład magistra Johannesa, który pod
admirałem portugalskim Cabralem pełnił w roku 1500 służbę jako pilot i oficer nawigacyjny podczas odkrycia
Brazylii, Hansa Mayra i Baltazara Sprengera, którzy w latach 1505—1506 popłynęli z Franciszkiem Almeidą do
Indii. Do nich na
leżą marynarze Hans Barge i Hans Aleman, którzy wzięli udział w podróży Magellana dookoła świata, i
wreszcie kapitanowie Welserów, o których wspominaliśmy. Z początkiem XVII wieku spotykamy nazwisko
syna patrycjuszowskiego z Augsburga Ferdynanda Crona. Jako ekspert do spraw wschodnioazjatyckich i
generalny dyrektor Filipa II hiszpańskiego zorganizował on dla korony Ara- gonii i Kastylii handel między
Indiami Przedgangesowymi a Chinami i zapewnił w nim Hiszpanom przodującą rolę. Sto kilkadziesiąt lat
później uczynił to samo dla Portugalii Feliks von Oldenburg, który od 1753 roku prowadził z polecenia króla
Portugalii handel portugalski z Indiami i Chinami i był przez dziesięć lat niekorono- wanym królem Sumatry,
Makao i Moluków.

Mimo to nie wiemy prawie nic o tych ludziach. Albowiem na wyprawy wyruszały zawsze tylko jednostki. Z

zachowanej przypadkowo statystyki dowiadujemy się, że z 94 okrętów, które w październiku i listopadzie 1597
wpłynęły na Gwadałkwiwir, prawie połowa pochodziła z portów niemieckich, a spośród pasażerów jedna trzecia
część z Hamburga. Być może, ten wysoki udział Niemców był w innych latach, zwłaszcza w sprzyjających
porach roku, nie mniejszy.

Wyprawę, w której wziął udział Ulryk Schmiedel, finansowali w znacznej mierze Welserowie. W składzie

floty dowodzonej przez don Pedra de Mendoza, szambelana Karola V, znajdował się okręt, na którym faktor
Welserów Heinrich Peime zgromadził część stu pięćdziesięciu niemieckich uczestników podróży. Wśród nich
znajdował się prawdopodobnie także młody Ulryk Schmiedel.

Czternaście okrętów z 1500 Hiszpanami i 150 Niemcami wypłynęło z Sewilli na morze 1 września 1534

roku. W kilka miesięcy później, a więc już w 1535 roku, kotwice okrętów zaryły się w dno u ujścia rzeki La
Plata. Tu zaczyna się relacja Schmiedla o kraju Indian Chibcha, w którym założono miasto Buenos Aires.

„Znaleźliśmy wioskę indiańską, gdzie mieszkało około 2000 mężczyzn, którzy nazywają się Zechuruas.

Gdy tam przybyliśmy, rzucili się oni do ucieczki i opuścili wioskę z żonami i dziećmi, tak że nie mogliśmy ich
znaleźć. Ten lud indiański chodzi całkiem nago, a kobiety ich osłaniają srom małą bawełnianą szmatką od pępka
do kolan. Tam zbudowaliśmy miasto, nazywało się Bonas Ayers, co

znaczy „dobre powietrze". I budowano dookoła mur ziemny na pół włóczni wysokości; mur miał trzy stopy
szerokości, ale co dzisiaj zbudowano, to nazajutrz znowu się zapadało. Lud nie (miał co jeść, umierał z głodu i
był bardzo biedny. Zdarzyło się, że trzej Hiszpanie ukradli konia, zjedli go potajemnie, a gdy się to wydało,
schwytano ich i wśród ciężkich mąk wypytywano, ażeby się prźyznali, po czym skazano ich . na szubienicę i
wszystkich trzech powieszono. W nocy przyszli pod szubienicę inni Hiszpanie, odrąbali powieszonym uda i
wykroili z nich kawałki mdęsa, by zaspokoić swój głód. Pewien Hiszpan zaś zjadł swego brata, który umarł w
mieście Bonas Ayers."

Kto dzisiaj, wiosną, przy pełni księżyca, słyszy brzdąkanie mandolin, zawodzenie jazzu i piosenkę:

Bw&nos Aires, mi tierra ąuerida, Buenos Aires, la perlą del Plata, temu serce bije żywiej z miłości do tego kraju,
do tej perły nad srebrzystą rzeką. Przed 450 laty nikomu zapewne nie wpadłoby na myśl nazwać perłą marny fort
na bagnistych mieliznach u ujścia La Platy. Niebezpieczną sytuację pogarszały jeszcze bardziej ustawiczne
napady Indian, tak że Mendoza wysłał w górę rzeki korpus pomocniczy złożony z trzystu ludzi na siedmiu
brygantynach wiosłowych, który miał postarać się skądś o żywność. Hiszpanie nie mogli nic przeciwstawić
taktyce Indian polegającej na tym, że z chwilą zbliżania się białych palono wsie i pola i z całym dobytkiem
uciekano w lasy. Połowa koipusu hiszpańskiego zginęła z głodu, reszta wróciła śmiertelnie wyczerpana do
Buenos Aires. Za radą Schmiedla Hiszpanie zmienili teraz sposób postępowania. Nie usiłowali już .podbić kraju,
lecz pozyskać dla siebie przychylność jego mieszkańców.

Nowa taktyka wydała wkrótce pożądane owoce. Hiszpanom udało się przekonać o swych pokojowych

zamiarach szczep Timfoów. Mimo to położenie było tak krytyczne, że Mendoza postanowił zaniechać wszelkiej
dalszej akcji. Do owej chwili włożył około 4000 dukatów w poszukiwanie nie odkrytej krainy złota i nie chciał
nic więcej inwestować. Opuścił swoich ludzi i w 1538 roku powrócił do Hiszpanii. Schmiedel jednak nie upadł
na duchu. Pozostał przy garstoe skazańców i choć nie był oficerem, został jednym z ich przywódców. Obok
talentów dyplomatycznych, które okazały się nieraz skuteczne w stosunkach z Indianami, umiał też, gdy zaszła -
potrzeba, nieźle się bić. A ,po dobremu nie zawsze można sobie -było z Indianami
poradzić. Zwłaszcza z hardymi Indianami Charrua dochodziło nieraz do poważnych starć, dopóki nie pojęli, że
nie sprostają błyskawicy i gromowi białych. Wyobrażenia o Indianach i ryciny, które wówczas
rozpowszechniano w ulotkach i innych popularnych publikacjach, były w znacznej mierze oparte na opisach
Ulryka Schmiedla. Przytoczymy tu jeden z nich:

„Bronią ich są toporki długie na pół włóczni, ale nie tak grube, a z przodu mają umocowaną halabardę z

krzemienia; item mają pałkę za pasem, długą na cztery piędzi, zakończoną kulistym zgrubieniem. Każdy
Indianin ma również 10 lub 12 drewienek, długich na dobrą piędź, zakończonych ostrym, szerokim zębem
rybim. Ząb ten kraje jak nożyce. A teraz zrozumcie, co z tym robią i do czego tego potrzebują. Najpierw walczą
wspomnianymi toporkami, potem rzucają pałkę wrogowi pod nogi, ażeby upadł na ziemię. Następnie odcinają
mu zaraz głowę zębem rybim. Zważcie jednak, co Indianin robi dalej z głową ludzką i do czego jej .potrzebuje.
Gdy zdarzy się sposobność po potyczce, bierze taką głowę i zdziera z niej skórę razem z włosami przez uszy, po
czym bierze skórę razem z włosami i przechowuje ją, aż wyschnie. Potem bierże wyschniętą skórę i wkłada ją na
żerdź, którą na pamiątkę wbija przed swoim szałasem, tak jak u nas rycerz lub hetman stawia w kościele
zdobyczny proporczyk."

Zwyczaj polowania na głowy i skalpowania Schmiedel komentuje przez porównanie ze stosunkami

rycerskimi w Niemczech lp naszym zdaniem, nie bez odcienia ironii — ale nawet ten obyty z okrucieństwami
żołnierz oburza się na brutalność, z jaką Indianie Gharrua zwykli obchodzić się ze swymi kobietami. Tak więc
mężczyźni zjadają je po prostu, gdy się im sprzykrzą. Nie dość na tym — mężczyzna urządza przy tej
sposobności „wielki bankiet, jaki u nas wyprawia się z okazji wesela. Stare kobiety pracują w polu, póki nie
umrą."

Przypomina to grozą przejmujące bajki, w które tak obfituje dawna literatura o odkryciach geograficznych.

Ale relacje o upośledzeniu społecznym kobiet posiadamy także z licznych innych źródeł. Gdy król Nore, jeden z
naczelników plemienia Chibcha w Kolumbii, złożył. oficjalną wizytę dowódcy hiszpańskiemu, którego korona
ustanowiła tam gubernatorem, przyprowadził z sobą cztery kobiety. Dwie z nich, rozciągnięte na ziemi, służyły
mu za łóżko, trzecia za

Część piąta — Drzewo gwajakowe i francuska choroba
poduszkę, a czwarta — za prowiant! Została zjedzona przez swągo pana i króla.

Schmiedel pisze też o ich sposobie obchodzenia się z jeńcami wojennymi: „Tuczą jeńców bez względu na

płeć, jak w Niemczech tuczy się świnie." I to, jak wiemy, odpowiada faktom. Jeńców pożerano nie tylko dlatego,
że mięso ludzkie uchodziło za szczególnie smaczne — kanibalizm miał często tło nie tyle gospodarcze, ile
religijne. Wywodził się z mistycznej wiary, że wchłonięcie rwe własne ciało innej walecznej istoty ludzkiej
wzmacnia siłę zwycięzcy.

•Siła bojowa Indian natomiast budzi szacunek Schmiedla. Palisady, wilcze doły i wysokie szańce ochraniają

ich twierdze; biali muszą je najpierw porządnie ostrzeliwać, zanim przypuszczą do nich szturm. W otwartym
boju Indianie dokonują czynów, które zdumiewają nawet obytego z wojną landsknechta.

Schmiedel przemierzył kraj wzdłuż i wszerz, dotarł w głąb Mato Grosso, do Peru, w górę i w dół Parany i

Paragwaju, przedzierał się wiele tysięcy kilometrów przez zielone piekło Ameryki Południowej. Pomagał w
założeniu faktorii Corpus Christi i Asunción, był nie tylko żołnierzem, ale także osadnikiem, budowniczym
okrętów, przepłukiwaczem złota, handlarzem niewolników. Prawie dwadzieścia lat przebywał w Ameryce
Południowej.

Ulryk Schmiedel w końcu lipca 1552 r. wrócił do ojczyzny. Z ludzi, którzy niegdyś przybyli z Mendozą,

pozostało przy życiu tylko pięćdziesięciu. Postarzeli się i posiwieli po straszliwych przejściach owych lat. Ta
garstka na wpół zagłodzonych mężczyzn marszami przez cały kontynent aż do ściany Andów i daleko w głąb
Peru utorowała Europie drogę do zdobycia i opanowania tego wielkiego, urodzajnego, bogatego kraju.

Część szósta ZMORA SZKORBUTU

W ■podręcznikach geograficznych naszych czasów znajdujemy po Hdziś dzień twierdzenie, że zbadanie
Pacyfiku, największego morza świata, nastąpiło późno, gdyż dopiero wynalazek chronometru i sekstansu
lustrzanego na początku XVIII wieku umożliwił osiągnięcie tego celu. To słuszne, a zarazem z gruntu fałszywe.
Albowiem Ocean Spokojny zbadano i udostępniono dla żeglugi nie dzięki tym postępom nautyczno-
technicznym, lecz dzięki — kiszonej kapuście i paście bulionowej.

Może się to wydać paradoksalne i mało wiarygodne, ale w gruncie rzeczy zbadanie Pacyfiku było

problemem nie tyle nawigacyjnym, ile raczej dietetycznym. Dowodem tego jest postępowanie Hiszpanów. Aż
do połowy XVIII wieku płynęli oni świadomie z Nowego Świata najkrótszą drogą do swych posiadłości na
Filipinach. Każda niedokładność w odczytaniu kompasu, każda burza oznaczała poważne niebezpieczeństwo,
gdyż mogła zapędzić okręt w owe strefy ciszy morskiej, które już Magellana zawiodły nieomal nad brzeg
przepaści, a w kilka wieków później przyprawiły wprost o szaleństwo Jacka Londona, gdy próbował żeglować z
Tahiti na Hawaje.

Każde morze jest nieobliczalne i podstępne. Pacyfik zaś, najpotężniejszy ocean świata, jest szczególnie

złośliwy. Jednakże tajfuny, trzęsienia morza i rafy podwodne kosztowały o wiele mniej istnień ludzkich aniżeli
szkorbut.

Wspominaliśmy już o tym najstraszliwszym wrogu wszystkich podróżników morskich, opisując podróże

Vasco da Gamy. Jeszcze w dwieście pięćdziesiąt lat później, w XVIII wieku, wróg ten był równie okrutny i nie
znany jak przedtem. Uniemożliwiał prawie podróże po obcych, nie zbadanych morzach, a liczba ofiar, które
pochłaniał nawet na wodach od dawna uczęszczanych, była przerażająca. Carl Friedrich Behrens, który jako
dowódca małego oddziału wojskowego towarzyszył kapitanowi holenderskiemu Roggeveenowi

Część szósta — Zmora szkorbutu
w latach 1721—22 w jego podróży dookoła świata, dał przejmujący opis piekielnych cierpień, o jakie szkorbut
przyprawiał marynarzy wszystkich narodowości świata.

„Żadne pióro nie opisze nędznego życia na naszych okrętach. Bóg jeden wie, cośmy wycierpieli. Okręty

cuchnęły trupami i chorymi. Już z samego tego zaduchu można się było rozchorować. Chorzy jęczeli i wyli
rozdzierająco. Niektórzy byli od szkorbutu tak chudzi i wynędzniali jak szkielety wyobrażające śmierć. Ci
umierali i gaśli jak świece. Inni zaś byli całkiem grubi i nabrzmiali. Ci przed śmiercią zaczynali szaleć. Jeszcze
inni mieli czerwonkę. Lała się z nich sama krew. Ale na dwa lub trzy dni przed śmiercią wydzielali zamiast krwi
jakąś wstrętną ciecz, która wyglądała jak szara siarka. Gdy ta się ukazała, los ich był przesądzony. Inni wreszcie
byli przez szkorbut całkiem pokurczeni. Zamiast na nogach poruszali się tylko na rękach albo na tyłku.
Niektórzy zapadali też na ciężką chorobę umysłową... Nie pomaga żadne inne lekarstwo, jak tylko świeże
potrawy z mięsa, zielenina, owoce, brukiew i inne jarzyny... Kto pozostał zdrów, jak ja, był tak samo
wyczerpany i osłabiony jak chorzy. Każdy z nas miał szkorbut. Moje zęby były prawie całkiem oddzielone od
dziąseł, które spuchły na grubość palca. Na rękach, nogach i brzuchu mieliśmy guzy większe niż orzechy
laskowe. Kolor guzów był czerwony, żółty, zielony i niebieski. Tak to było nawet u zdrowych..." .

Tak pisał Carl Friedrich Behrens w swej naiwnej książce Der wohlversuchte Sudlander („Ciężkie

doświadczenia południowca"), w której opowiada o swych przeżyciach podczas wyprawy Rogge- veena.
Obliczono, że w pierwszym dwudziestoleciu XVII wieku zmarło tylko na szkorbut dziesięć tysięcy marynarzy
europejskich. Uważano wówczas za rzecz zupełnie normalną, gdy ubytek .w ludziach wynosił 50 procent. Ale
jeszcze w poło wie. XVIII wieku stan ten nie uległ poprawie. Niezmiernie znamienne i bynajmniej nie
wyjątkowe są na przykład straty wykazywane przez listy załogi angielskiego okrętu liniowego „Eagle", na
którym na początku swej kariery James Cook pełnił służbę jako marynarz. Gdy okręt ten po krótkiej podróży
kaperskiej zawinął na początku czerwca 1756 roku do portu macierzystego w Plymouth, jego dowódca, Hugh
Palliser, zameldował, że w ciągu ostatnich czterech tygodni, podczas których nie było zresztą żadnych działań
wojennych, zmarło 22 ludzi, a 130
Dieta witaminowa na okrętach
jest chorych. Już w porcie zmarli ponadto lekarz okrętowy i czterej marynarze, a w dzień po meldunku o
powrocie dowódca okrętu zachorował śmiertelnie i na wpół martwy został wyniesiony na ląd.

Była to sytuacja nieznośna. Ponieważ zaś siła bojowa jednostek znajdujących się na morzu po krótkim

czasie na skutek wszelkiego rodzaju chorób, zwłaszcza szkorbutu, dotkliwie malała, lordowie admiralicji
angielskiej zaczęli myśleć o środkach zaradczych. Postanowili skorzystać z propozycji przedłożonej przez
lekarza Johna Prihgle'a, w myśl której każdy okręt wyruszający w daleką podróż powinien zabierać z sobą
możliwie dużo świeżych środków żywności.

Pringle łamał sobie już od lat głowę nad zagadką szkorbutu. Wykrył niebawem, że cierpienie to nie ma nic

wspólnego z mrozem lub upałem ani ze stale wiejącym wiatrem, jak to wielu przypuszczało, lecz że wynika ze
złego sposobu odżywiania się. Początkowo przypisywał winę słonemu mięsu peklowanemu, które za jego
czasów było głównym środkiem żywności na morzu. Ale gdy podczas wojny angielsko-francuskiej w latach
1756—1763 zauważył, że w obozie jeńców Sisinghurst Castle w Kent wśród internowanych Francuzów
wybuchł szkorbut, mimo że nie żywiono ich solonym mięsem, uświadomił sobie, że przyczyna leży gdzie
indziej. Sprawozdania lekarzy angielskich praktykujących wśród ubogiej ludności naprowadziły go na właściwy
trop. Szkorbut występował mianowicie czasem także w slumsach wielkich miast. Zastanawiające było, że w
latach
0 dobrych zbiorach owoców nie było wypadków szkorbutu. Pod wpływem tych obserwacji Pringle zbadał
rozliczenia z zakupów żywności dla Sisinghurst Castle i stwierdził, że szkorbut zanikał, gdy zamiast zupy
dawano jeńcom jarzyny, zieleninę i korzenie, a więc świeżą żywność.

Ale jak to zrobić na morzu? W wilgotnych, ciasnych pomieszczeniach pod pokładem wszystko zaczynało

natychmiast gnić. Poza tym nie starczyłoby miejsca na załadowanie potrzebnej ilości jarzyn.
1 tu Pringle wpadł na genialny pomysł. Przypomniał sobie, że żeglarze północni, zarówno Skandynawowie, jak
później Hanzeaci, wozili na pokładzie wielkie ilości beczek z surową kiszoną kapustą i że na ich okrętach
szkorbutu nie było. Sięgnął także do literatury antycznej i znalazł zarówno u Katona, jak i u Pliniusza słowa po-
chwały dla wartości leczniczych tej jarzyny. Zaproponował zatem.

aby zabierać kiszoną kapustę na okręty angielskie i dawać ją marynarzom.

Wywołało to ogólne oburzenie. Prawie wszystkie powagi medyczne owych czasów stanęły jak jeden mąż

przeciw Pringle'owi oświadczając, że kwaszona kapusta zawiera pierwiastki gnilne, wywołuje wzdęcie i jest
ciężkostrawna. Jeden z najsławniejszych lekarzy angielskich twierdził nawet, że jest trująca.

Admiralicja angielska postanowiła mimo to przeprowadzić próbę z kapustą. Oczywiście nie można było

wykonać tego z dnia na dzień. Ale gdy w roku 1767 prezydent, rada i członkowie Royal Society of London
zwrócili się do króla Anglii z prośbą o postawienie do ich dyspozycji dwóch okrętów i 4000 funtów, aby z Mórz
Południowych obserwować oczekiwane w dniu 3 czerwca 1769 r. przejście Wenus przez tarczę słoneczną,
nadarzyła się lordom admiralicji sposobność, której .potrzebowali. Admiralicja nie miała wprawdzie zbyt
wielkiego zainteresowania do spraw astronomicznych, była to rzecz uczonych. Ale ponieważ Dania, Szwecja,
Francja i Hiszpania wyposażyły już podobne wyprawy, a Rosja założyła na swych olbrzymich terytoriach liczne
obserwatoria na lądzie, więc i Anglia musiała wziąć w tym udział. Może da się skorzystać ze sposobności, by
rozejrzeć się po Pacyfiku, który był jeszcze prawie zupełnie nie zbadany. Jeśli leżał tam — jak wielu
przypuszczało — wielki kontynent, terra australis, było rzeczą niezmiernej wagi zatknąć na nim „Union Jack".
Ale to pozostawało oczywiście w cieniu i o tym nie mówiono. Oficjalnie podróż była ekspedycją naukową, za
którą lordowie admiralicji nie ponosili odpowiedzialności. Było też jasne, że nadarza się znakomita okazja do
wypróbowania skuteczności zaleceń Prin- gle'a. Jeżeli próba skończy się niepowodzeniem, nie obciąży to
marynarki ani admiralicji, lecz zwariowanych naukowców.

Jeśli sobie uświadomimy, że jeszcze w 1907 roku szkorbut uważano za chorobę zakaźną, to ostrożność

dowództwa marynarki angielskiej wyda się nam zupełnie zrozumiała. Od dawna już wiedziano, jak ważne są
owoce i jarzyny, od dawna już wszystkie handlujące narody świata zawijały podczas dalekich podróży morskich
do specjalnych portów, aby zabierać na pokład świeże środki żywności, choćby było nimi kilka główek
warzuchy, cochlearia officinalis, jak botanicy nazywają tę roślinę z rodziny krzyżowych. Geograf szwajcarski
Ronald Nitsche w swej książce Uralte Wege,
ewige Fahrt („Prastare drogi, odwieczna wędrówka"), traktującej
0 roli handlu w poznaniu świata, nazwał owe porty bardzo trafnie „stacjami witaminy C", które, jego zdaniem,
zapoczątkowały nową erę w polityce kolonialnej. Tak istotnie było. Ani położona daleko na południowym
Atlantyku Wyspa Sw. Heleny, ani miejscowości
1 wyspy, jak Capetown, Mauritius i Madagaskar, które w epoce odkryć nieraz zmieniały właściciela, nie były
przyczółkami polityki mocarstwowej, lecz raczej ogrodami warzywnymi i stacjami aprowizacji. Musiano je, co
prawda, przez budowę twierdz i stacjonowanie wojsk okupacyjnych zabezpieczać przed zamachami konkurencji.
Nie robiono tego jednak dla demonstrowania władzy, lecz tak jak dobry gospodarz otacza płotem swój ogród. W
końcowym rozrachunku okazywało się zawsze, że takie „ogrodzenie" kosztowało bardzo dużo pieniędzy, i to
skłoniło prawdopodobnie admiralicję brytyjską do wypróbowania zaleceń PringŁe'a. Kwaszona kapusta była w
każdym razie tańsza niż twierdze!

Wolno wątpić, czy James Cook, kierownik angielskiej ekspedycji na Pacyfik w 1769 roku, wykazywał

wiele zrozumienia dla idei naukowego sposobu odżywiania się. Ale był to oficer wykonujący rozkazy swych
przełożonych z niezwykłą sumiennością. A o to lordom admiralicji właśnie chodziło. Tylko przy ścisłym
przestrzeganiu nowych przepisów dietetycznych można było sprawdzić, czy posiadają one istotnie wartość
praktyczną. W rezultacie okazało się, że rozważania te były słuszne. Cook podczas dwuletniej podróży nie
stracił ani jednego człowieka na skutek szkorbutu. Wynik jego drugiej podróży był równie pomyślny. W ciągu
trzech lat i osiemnastu dni zmarło ogółem nie więcej niż czterech ludzi, a żaden z powodu szkorbutu. Było to
wręcz sensacyjne. Cook otrzymał od admiralicji zezwolenie, aby w „Philosophicai Transactions of the Royal
Society" zdał sprawę z metody dietetycznej Pringle'a, co dowodzi, jak wielką wagę do tego przykładano.

Nam, oczywista, sprawozdanie Cooka nie przynosi nic nowego. Zalecenie spożywania kiszonej kapusty,

ekstraktu słodowego, marmolady z marchwi, soku cytrynowego i pomarańczowego stało się od dawna czymś
oczywistym. Ale jest zaskakujące, że w Anglii istniała już w 1776 roku pasta bulionowa, zwana portable bro.h,
tWffll known, that it needs no description", jak pisze Cook. Wynalazek ekstraktu mięsnego przypisuje się
zazwyczaj chemikowi nie

mieckiemu Justusowi Liebigowi, Widocznie jednak już na długo przed nim Brytyjczycy wpadli na podobny
pomysł. Przyrodnik Georg Forster, który towarzyszył Cookowi w jego drugiej podróży, uważa ów „przenośny
rosół" za godny szczególnej uwagi. W opisie podróży Forstera czytamy:

„Placki bulionowe sporządza się w olbrzymich ilościach w Londynie i w innych portach Anglii pod nazwą

portable soup ze świeżego mięsa, zwłaszcza wołowego, kości i innych odpadków, gotując je, aż zgęstnieją na
brunatną galaretę, którą następnie kraje się w małe kostki. Mają one kolor i twardość kleju stolarskiego, można
ich też używać do klejenia. Trzymają się przez wiele lat, jeżeli się je chroni przed wilgocią i pleśnią, i są bardzo
wygodne i szczególnie pożyteczne podczas długich podróży, przede wszystkim morskich, gdy brak świeżego
mięsa. Jeden lub dwa łuty tej pasty, pokrajane, rozpuszczone w gorącej wodzie i zagotowane, dają mocny rosół
lub zupę na jedną osobę. Sprzedaje się ją na funty po bardzo niskiej cenie, gdyż można do niej użyć kości i
odpadków. Sztuka kucharska nigdy chyba nie zrobiła lepszego wynalazku. Na nasz okręt zabraliśmy aż 3000
funtów pasty w blaszanych puszkach po 25 funtów."

Portable soup była więc istotnie poprzedniczką naszej pasty bulionowej. Nie należy sądzić, ażeby ten

ekstrakt mięsny był skuteczny przeciwko szkorbutowi. Ale przyczynił się, być może, do nadania posiłkom
lepszego smaku. Cook tak pisze: „Pasta bulionowa pomogła nam w przyrządzaniu rozmaitych smacznych i
zdrowych potraw; dzięki niej udawało nam się nakłonić naszych marynarzy do spożywania większej ilości
jarzyn, aniżeli zjadaliby bez tej przyprawy."

Cook, typowy Brytyjczyk, traktował zapewne z wewnętrzną niechęcią ustalone przez admiralicję przepisy

dietetyczne. Porter i stek były mu niewątpliwie milsze od ekstraktu słodowego i marmolady z marchwi. Ale
wykonał otrzymane rozkazy, a to stworzyło możność zbadania Pacyfiku. Oczywista, prócz diety witaminowej
odegrały tu najważniejszą rolę zalety Cooka jako człowieka i marynarza.
2

Z Jamesa Cooka Albion słusznie może być dumny. Takich ludzi wydać może kraj miłujący wolność

indywidualną, a jednocześnie przywiązany do tradycji. Cooka zalicza się od dawna do wielkich odkrywców kuli
ziemskiej. Co prawda, jeśli go porównamy z tak wyjątkowymi postaciami jak Kolumb czy Magellan, okaże się
od razu, że nie był geniuszem. Wiele dokonał z własnej inicjatywy, na ogół jednak działał na polecenie.
Wykonywał je z żelaznym uporem, niestrudzoną obowiązkowością i niezaprzeczalną zręcznością — "jako
człowiek owej wspaniałej przeciętnej miary, która w Anglii tak często się zdarza.

Cook urodził się w ubogiej rodzinie wyrobnika, day labourer, w małej wiosce Marton pod Middlesbrough w

hrabstwie York. Z siedmiorga czy ośmiorga dzieci zmarło wcześnie pięcioro, rodzicom Cooka żle się powodziło
i bieda była u nich częstym gościem. Drugi syn, James, urodzony 27 października 1728 roku, uchodził
widocznie za dziecko szczególnie rozgarnięte i uzdolnione, gdyż — co dla syna wyrobnika było wówczas rzeczą
niecodzienną — otrzymał wykształcenie szkolne, najpierw uczył się prywatnie, a później chodził do szkoły
parafialnej. Trwało to jednak tylko pięć czy sześć lat. James Cook nie zdobył tam więcej prócz elementarnych
wiadomości, a ojciec jego rad był, gdy mógł oddać trzynastoletniego chłopca na naukę do Mr. Williama
Sandersona, właściciela sklepiku w Staithes niedaleko Newcastle w zagłębiu węglowym.

Z początku wszystko zapowiadało się dobrze. James, obdarzony chłopskim sprytem, chłodny, opanowany,

dobry rachmistrz, szybko przystosował się do nowego życia i byłby może został zamożnym kupcem w
przybrzeżnym miasteczku angielskim, gdyby wielkie, kuszące morze nie było tak blisko. Po upływie półtora
roku opuścił swego patrona i wstąpił w Whitby jako chłopak okrętowy na „Free- love", 450-tonowy bark
węglowy, należący do kwakra Johna Walkera i dwóch jego synów, kursujący między Newcastle a Londynem.
Młody Cook stanął na pokładzie nie jako pan, lecz jako sługa. Zrozumiał niebawem, że jego warunki życiowe
nie ulegną zmianie na lepsze, jeżeli sam nie ujmie swego losu w ręce.

Tym razem nie uciekł, pozostał wierny swemu zawodowi. Przez

siedem lat oszczędza każdego pensa, przez siedem lat studiuje w rzadkich wolnych chwilach na pokładzie i przy
nadarzającej się sposobności na lądzie — nawigację, miernictwo i kartografię.

Po upływie tego czasu dostaje się jako pierwszy oficer na „Friendship", nowo zbudowany statek firmy John

Walker, przeznaczony do żeglugi między Anglią a Norwegią i po Bałtyku. Ma to być próba sprawności młodego
Jamesa. Zdaje ją świetnie — szefowie mają właśnie zamiar zamianować go kapitanem i powierzyć mu statek,
gdy Cook, wówczas dwudziestosiedmioletni, zaciąga się niespodziewanie jako marynarz do angielskiej
marynarki wojennej. 25 czerwca 1755 roku zaczyna karierę wojskową na pokładzie okrętu liniowego „Eagle".

Nieraz starano się odgadnąć, co go do tego skłoniło. James Cook wie, że coś umie. Wie także, że od lat

mnożą się skargi na brak odpowiedniego narybku w angielskiej marynaroe wojennej. Nie będzie zatem trudno
się wybić. Gdy w maju 1756 roku wybuchła na nowo wojna między Anglią a Francją, którą przed ośmiu»laty z
trudem tylko udało się zażegnać, otworzyły się wielkie możliwości awansu. Już w 1757 roku Cook został jako
master, oficer pokładowy, przeniesiony na okręt liniowy „Pembroke".

Teraz zaczyna się właściwa kariera Cooka. „Pembroke" oraz osiemnaście innych okrętów liniowych

wyrusza w podróż zamorską i podczas gdy Francję zaprząta wojna siedmioletnia w Europie, Anglia połyka
kluczowe pozycje francuskie w Kanadzie. James Cook uczestniczył w tym na swój sposób. W r. 1759 Anglia
zajmuje Quebec dzięki mapom, które Cook sporządził w obliczu wroga i często wprost pod ogniem
nieprzyjaciela. Wkrótce dowódca floty zwraca uwagę na dzielnego oficera. W styczniu 1760 roku Cook w
nagrodę za swą służbę otrzymuje premię w wysokości 50 funtów sumę na owe czasy pokaźną. Wkrótce potem
niestrudzony master krąży u wybrzeży Nowej Fundlandii i Nowej Szkocji. Gdy dokonał pomiarów i sporządził
mapy mało dotąd znanych i zdradliwych dróg wodnych, lew brytyjski kładzie swą łapę na te tereny. W r. 1761
„Union Jack" powiewa nad tymi surowymi, niegościnnymi obszarami.

Z końcem października 1762 roku, po czteroletniej nieobecności, Cook przybył znowu do Londynu. Siedem

lat służby w marynarce wojennej umiał wyzyskać także w celach prywatnych; mając lat trzydzieści cztery
posiada już dostateczny majątek, aby pomyśleć
o ożenku. Dla Elżbiety Batts, dwudziestojednoletniej córki kupca londyńskiego, pożycie z Jamesem Cookiem
nie było chyba łatwe. Małomówny, trzeźwy mąż, o wydatnym podbródku, ostrym, prostym nosie, głęboko
osadzonych oczach i chłodnym, szerokim czole, bywał rzadkim gościem w domu.

Zapisany w listach okrętowych jako

lf

Mr. James Cook, engineer and retinue", z uposażeniem 10 szylingów

dziennie, kontynuuje od wiosny 1763 r. do późnej jesieni 1767 r. prace pomiarowe w Labradorze, nad Zatoką
Sw. Wawrzyńca, w Nowej Fundlandii, Nowej Szkocji i u ujścia Hudsonu. Gdy po powrocie przedkłada
admiralicji swoje mapy, wprawiają one w podziw przełożonych. Admirable, nazywają pracę Cooka. Przez długi
czas, prawie do naszych dni, mapy jego z tego niezwykle trudnego terenu uchodzą za najlepsze.

Kapitanów o kwalifikacjach naukowych ściąga się w każdej marynarce świata z okrętów, aby posadzić ich

przy biurku. Być może, spotkałoby to także Cooka. Ale właśnie gdy wrócił ze swej wyprawy, wpłynęło do
admiralicji wspomniane już podanie Royal Society, ażeby król raczył postawić mu do dyspozycji dwa okręty w
oelu obserwacji na Morzach Południowych przejścia Wenus przez tarczę słoneczną. Po krótkim wahaniu zapada
postanowienie, aby kierownictwo ekspedycji powierzyć Cookowi przy równoczesnym awansowaniu go na
porucznika i zlecić mu systematyczne zbadanie Oceanu Spokojnego.

Cook zadanie to wykonał wzorowo. Dzięki niemu Pacyfik zbadany został wzdłuż i wszerz, od Antarktydy

aż po daleką północ. Nie był on pierwszym, który przyniósł wieść o olbrzymich Morzach Południowych.
Czterdzieści pięć lat po przepłynięciu oceanu przez Magellana, kiedy dostrzeżono tylko clwa nieurodzajne atole,
Alvaro Men- dańa de Neyra wyruszył w 1567 roku z Callas w Peru w podróż na Pacyfik. Szukał na morzu
zachodnim bogatych wysp, o których opowiadali Inkowie. Ale jak Magellan, tak i on przepłynął obok plejady
wysp na Morzach Południowych i żadnej z nich nie zauważył. Daleko na zachodzie, po osiemdziesięciu dniach
podróży, dopłynął wreszcie z obu swymi okrętami do Wysp Salomona w głębi Melanezji. Przez sześć miesięcy
Hiszpanie żyli na wielkiej wyspie wśród negroidalnych ludożerców, po czym wrócili do Ameryki. Blisko
trzydzieści lat później Mendańa de Neyra podjął drugą wyprawę, w czasie której odkrył wyspy Markizy.

W roku 1605 udał się w jego ślady Pedro Fernandez de Quiros. Miał stwierdzić, czy na Morzach

Południowych istnieje nie znany jeszcze wielki kontynent. Nie mówili wprawdzie o nim kapitanowie Inków,
wspominając tylko o pojedynczych wyspach lub grupach wysp, mimo to jednak panowało ogólne przekonanie,
że istnieje kontynent południowy, terra australis. Nie można sobie było wyobrazić, ażeby według planu
stworzenia większa część kuli ziemskiej miała być niezamieszkałym obszarem wód. Sądzono, jak tego uczył w
150 roku przed Chr. astronom Hipparch z Nikei i w trzysta pięćdziesiąt lat po nim Ptolemeusz, że doskonała
równowaga, w jakiej znajduje się kula ziemska, wymaga, ażeby olbrzymie masy lądu na półkuli północnej miały
swój odpowiednik na półkuli południowej. Twierdzono, że przemawiają za tym także argumenty astronomiczne.
Podział gwiazd stałych na niebie odzwierciedla podział lądu na kuli ziemskiej, a gwiazdy stale na nieboskłonie
południowym dowodzą, że po drugiej stronie równika, gdzieś wśród potężnej toni, musi leżeć nie odkryty
jeszcze kontynent.

Ale mimo to i Quiros nie znalazł terra australis. Dotarł wprawdzie do Pitcairn, Tahiti i na Nowe Hebrydy,

towarzysz jego Torres przepłynął szczęśliwie nazwaną po nim niebezpieczną cieśninę między Nową Gwineą a
Australią, ale wielkiego lądu nie znaleźli. Jednakże Hiszpanie zdawali sobie sprawę z ważności wypraw Quirosa
i Torresa, a akta i mapy obu kapitanów zostały złożone w tajnych archiwach. Dopiero w pięćdziesiąt lat później
świat dowiedział się o tych odkryciach, a Cook w r. 1770 przepłynął przez Cieśninę Torresa.

W r. 1615 ukazali się na Morzach Południowych Holendrzy i statek holenderski „Eendracht" dobił do

"brzegów Australii. Ale kapitan nie przywiązywał do tego większej wagi. Pozostawił na obcym wybrzeżu talerz,
na którym umieścił swoje nazwisko i nazwę statku — talerz ten potem odnaleziono i umieszczono w muzeum w
Amsterdamie — po czym odpłynął. W latach 1642—44 Holendrzy odkryli Tasmanię i Nową Zelandię i, nie
wiedząc o tym, opłynęli całą Australię. Ale handel z Indiami Wschodnimi był dla nich ważniejszy. Zaprzestali
podróży odkrywczych. Inne narody europejskie wyruszają na Morza Południowe. W latach 1764 i 1766—67
kilka okrętów angielskich odbyło podróże okrężne po Pacyfiku. Jeden z nich, „Del- phin", pod komendą
kapitana Wallisa, dotarł w 1767 na Tahiti.
W kilka miesięcy później, w roku 1768 Francuz Bougainville bawił na tej przepięknej wyspie, a wkrótce potem
na Wyspach Salomona, których od czasu podróży Mendani w 1567 poszukiwano na próżno przez dwieście lat z
górą. Żadna z wypraw nie mogła zatrzymać się dłużej na tych szerokościach geograficznych z braku wody i z
powodu szkorbutu, nikt nie przeprowadzał systematycznych badań, Ocean Spokojny był nadal mare incognitum,
niezmierzonym, prawie nie znanym, mało uczęszczanym morzem.

Ale w następstwie tych podróży Morza Południowe stały się w Europie „modne". Cały świat zaczął nagle

mówić o wyśnionych, arkadyjskich wyspach, położonych wśród wiecznie niebieskiego oceanu, o ich miłych,
uwieńczonych kwiatami kobietach i o wysokich, atletycznie zbudowanych mężczyznach, którzy polując i łowiąc
ryby prowadzą beztroskie, dziecinnie szczęśliwe życie. Że ci ludzie stawiani za wzór — naiwni, rzekomo nie
splamieni żadnym występkiem, nie uciskani przez despotów i żyjący w niewinności — byli prawie wszyscy
ludożercami, mordercami i łowcami głów, tego nikt nie chciał dostrzec, gdyż nie godziło się to zupełnie z
obrazem rokokowych owieczek i łagodnych pasterzy.

Źródło zaś owej legendy o arkadyjskich Morzach Południowych było całkiem konkretne. Zbadanie Polinezji

zaczęło się mianowicie od „romansu" — królowej Purei z Tahiti z kapitanem Wallisem, dowódcą angielskiej
fregaty „Delphin". Wiemy o tym ze służbowego meldunku, który Wallis po powrocie do Londynu złożył
admiralicji. Sztywny Brytyjczyk z pewnością źle zrozumiał brunatną władczynię. Była ona czarująco uprzejma.
Podczas wizyty pożegnalnej tonęła we łzach; było to tylko wymogiem ceremoniału polinezyjskiego, a nie, jak
sądził Wallis, wzruszony również do łez r— wyrazem miłości ku niemu. Kto się żegnał, ten miał prawo do żalu.
Do tego nakazu uprzejmości zastosowała się też Purea i byłaby zapewne wybuchnęła gromkim śmiechem, gdyby
mogła przeczytać meldunek Wallisa. Opowiedział on w nim mianowicie dokładnie o łzach Purei i o swoich
własnych, a dla udokumentowania swej relacji dodał: „Cały orszak Purei dał wyraz swemu zmartwieniu z
powodu mego odjazdu."

W Londynie przyjęto wszystko poważnie, tym bardziej że kapitan Wallis uchodził za szczególnie

nieprzystępnego. Trzeba jeszcze dodać,. że dowódca ,.Delphina" przedstawił wprawdzie nie Pureę, która

bądź co bądź miała już czterdzieści pięć lat i odznaczała się pokaźną tuszą, ale damy jej orszaku jako „kobiety o
niezwykle ujmującej powierzchowności". „Niektóre były nawet wybitnymi pięknościami." A między wierszami
jego sprawozdania znajduje się — bardzo po rycersku zawoalowana, ale zupełnie niedwuznaczna — aluzja, że
kapitan, oficerowie i załoga Jego Królewskiej Mości nie poprzestali na samej rejestracji wrażeń optycznych, lecz
że damy dworu Purei i ich orszaku uczyniły niejedno, aby wejść w bardziej osobisty kontakt z brytyjskimi
marynarzami.

„Ładna historia!" — gorszyli się zasuszeni urzędnicy admiralicji, a Horace Walpole pisał do swego

przyjaciela jeszcze w pięć lat później, gdy'już od dawna komendę dzierżył zimny jak bryła lodu Cook:
„Spodziewam się, że jest pan tymi nowymi podróżami tak samo oburzony jak ja!" Było to wyrazem nie tyle
purytańskiej zawiści, ile raczej żalu, że nie udało się odnaleźć lądu południowego, obfitującego w szlachetne
kruszce i wszelkiego rodzaju klejnoty, a odkryto tylko kilka wysp, których jedynymi klejnotami były równie
nadobne, jak liczne młode damy.

Najgorsze było wszakże, że w niespełna osiem miesięcy po Brytyjczykach zawinęli do Tahiti na dwóch

okrętach Francuzi pod dowództwem kapitana Ludwika Antoniego de Bougaumlle i że ich meldunki doszły do
wiadomości ogółu prawie w tym samym czasie co sprawozdanie kapitana Wallisa. Francja wysłała swoich
najlepszych ludzi — rosłych, krzepkich i wesołych chłopców z Bretanii i Normandii oraz południowców o
gorącej krwi. Byli zdumieni, uszczęśliwieni, zachwyceni, a ponieważ nie mieli purytańskiego i komercjalnego
usposobienia Anglików, nie martwili się wcale, że jedynymi klejnotami — wyruszyli bowiem także na
poszukiwanie drogich kamieni — były piękne i przystępne kobiety. Wręcz przeciwnie! Nawet ich dowódca,
opryskliwy komandor Bougainville, był oczarowany. Podczas uroczystego obejmowania Tahiti w posiadanie dla
korony francuskiej nazwał wyspę La Nouvelle Cythere, Nową Cyterą, czyniąc tym zrozumiałą wówczas dla
każdego aluzję do wyspy jońskiej, u której wybrzeża wyszła na ląd zrodzona z piany morskiej Afrodyta, bogini
miłości.
Już z końcem maja 1768 roku w rozmaitych czasopismach angielskich, między innymi w tak szacownych jak
„The St. James Chronicie or the British Evening Post" i „The Gazetteer and New
Daily Advertiser" ukazały się artykuły nieznanego autora opisujące w sposób dość dyskretny wyspy miłości na
Morzach Południowych i przygody kapitana Wallisa. Wkrótce potem wrócili Francuzi i to, czego nie podały
gazety angielskie, można było przeczytać w kilka miesięcy później w „Mercure de France". Sprawozdawcą był
dr Commerson, doradca BougainvUle'a w sprawach przyrodoznawstwa. Po ogłoszeniu jego artykułów Anglicy
ubolewali, że człowiek ten, w zasadzie poważny, nosi angielskie nazwisko. Pisał on bowiem pełen zachwytu:

„Jest to jedyny zakątek na ziemi, gdzie ludzie żyją bez występków, bez przesądów stanowych, bez potrzeb i

sporów. Urodzeni pod wiecznie pogodnym niebem, żyjący z dziko rosnących płodów urodzajnej ziemi, pod
władzą nie tyle królów, ile ojców rodziny, znają oni i mają tylko j ednego boga — miłość! Każdego dnia
składają hołdy temu bogu, cała wyspa jest jego świątynią, wszystkie kobiety służą mu za ołtarz, a wszyscy
mężczyźni są jego kapłanami. «Et quelles femmes, me demanderez vous? Les rivales des Georgiennes en beautć
et les soeurs des gr&ces t out es rtues!»"

Do tego nic nie można było dodać. Już choćby dlatego, że dr Commerson wiedział wiele o tych sprawach.

W podróż na Morza Południowe zabrał swą paryską przyjaciółkę, przebraną za służącego. Odegrała ona swą rolę
tak znakomicie, że nikt na pokładzie nie żywił najmniejszych podejrzeń. Ale skoro tylko znalazła się na Tahiti,
tubylcy przejrzeli ją natychmiast. Biała kobieta! Cóż za sensacja! Nazywają ją kotu hi haua — mój złoty
paluszek, i ohu — mój kolczyk! I od stóp do głów, każdą część ciała młodej damy brązowi tubylcy, „wielcy
kapłani miłości", opisują z takim samym zachwytem, z jakim Francuzi unosili się nad „świątynią Erosa".

To dopełniło w Anglii miary cierpliwości. Być może, że pod wpływem tych opowiadań lordowie admiralicji

postanowili, że jeśli w ogóle kogoś wyślą na Morza Południowe, to tylko najbardziej nieczułego na wdzięki
niewieście spośród kapitanów marynarki angielskiej. Francuzi zareagowali całkiem inaczej. Ujęli sprawę filozo-
ficznie i zanim skorzy do miłości tubylcy Tahiti zdołali się obejrzeć, już zaawansowali na koronnych świadków
nauk Jana Jakuba Rousseau o wrodzonej dobroci człowieka pierwotnego. Kto przeczyta wspomnienia
księżniczki Arii Taimai i Tahiti, wydane w 1901 roku

w Paryżu, po jej śmierci, będzie zdumiony sarkazmem, z jakim o tych poglądach opowiada.

Wśród takich nastrojów panujących w Europie James Cook przybywa na wyspy Mórz Południowych.

Przybywa jako oficer Jego Królewskiej Mości króla Anglii, ale nie na okręcie wojennym marynarki brytyjskiej,
ani na żadnym z wielkich żaglowców handlowych Kompanii Wschodnio-Indyjskiej. Wie, że podczas ekspedycji
nie na wiele mu się przyda szybki okręt o dużym zanurzeniu. Jego potrzebom odpowiada niezbyt wielki, szeroki
żaglowiec o jak najmniejszym zanurzeniu, który by zniósł należytą porcję wiatrów, i mógł się pomyślnie
poruszać także u płaskich wybrzeży i na płytkich wodach. Taki statek odpowiada wymaganiom okrętu
ekspedycyjnego, a ponadto jest dość obszerny, aby można nań załadować zapasy żywności i sprzęt na tak długą
podróż. Załodze też byłoby na nim wygodniej niż na wąskim okręcie wojennym. A przy tak dalekiej podróży
jest to bardzo ważne. Cook powitał z zadowoleniem plan admiralicji, aby zakupić węglowiec w Whitby, jego
dawnym porcie ojczystym. Za 2480 funtów 10 szylingów i 11 pensów został nabyty trójmasztowy bark i
włączony do floty pod nazwą ,,Endeavour".

26 sierpnia 1768 roku, około drugiej godziny po południu, „Ende- avour" rozwija żagle. Na pokładzie

znajdowała się załoga złożona z 80 marynarzy, prócz niej 14 pasażerów, astronomów, przyrodników i ich sztab.
Statek zabrał odpowiednią ilość żywności i wyposażenie na osiemnaście miesięcy oraz 10 dział lafetowych i 12
mniejszych armat. Pod pokładem umieszczono poriadto dziesiątki olbrzymich beczek z kiszoną kapustą, pastą
bulionową, marmoladą z marchwi i słód — istny sklep jarzynowy. Marynarze krzywią się — istotnie, nie było to
zbyt imponujące. Gdy 13 listopada „Endeavour" zawija do Rio de Janeiro, trudno wytłumaczyć rezydującemu
tam wicekrólowi portugalskiemu, że ma do czynienia z jednostką marynarki angielskiej, a nie z jakimś statkiem
handlowym.

Po kilkutygodniowym odpoczynku w cudownym porcie „Ende- avour" ruszyła w dalszą podróż i popłynęła

wzdłuż wybrzeża na południe. W połowie stycznia 1769 opłynęła w rekordowym czasie Przylądek Horn, a w
osiem tygodni później, 11 kwietnia 1769, wynurzyły się z morza góry Tahiti. Pierwszy cel podróży został osiąg-
nięty..

Cookowi kamień spadł z serca. Ponieważ nie miał na pokładzie chronometrów, owych szczególnie

dokładnych zegarów, które właśnie w tym czasie zostały wynalezione przez Francuzów, ale były taką samą
rzadkością jak niedawno temu sporządzone sekstanse lustrzane, musiał oznaczać położenie statku bardzo
skomplikowanym sposobem astronomicznym. Przy tej metodzie błędy były prawie nieuniknione. Szczęśliwym
trafem dotarł jednak od razu do Tahiti W jego dzienniku okrętowym nie ma oczywiście ani słowa o troskach,
które go nieraz trapiły. Westchnienie ulgi dobywa się z jego piersi, gdy notuje, że do tej pory nie było ani
jednego wypadku szkorbutu. Z okazji lądowania w Zatoce Królewskiej (dzisiejszej zatoce Matavay) tak pisze:

„Czwartek, -13 kwietnia 1769. Zawinąłem o piątej godzinie rano do Zatoki Królewskiej i rzuciłem kotwicę

na głębokości 13 sążni (24 m). Tylko bardzo niewielu ludzi było zapisanych na liście chorych, i to z powodu
drobnych dolegliwości. Z początku nie chcieli jeść kwaszonej kapusty, dopóki nie chwyciłem się środka, który u
marynarzy, jak widziałem, zawsze prowadzi do celu. Kazałem mianowicie codziennie podawać kwaszoną
kapustę na stół kapitański, częstowałem nią oficerów, a reszta załogi mogła jeść tyle kwaszonej kapusty, ile
chciała, albo też wcale jej nie jeść. Nie upłynął tydzień, a trzeba było każdemu odmierzać należną porcję.
Marynarz ma bowiem tę właściwość, że będzie zawsze szemrał na to, co mu się daje, choćby było nie wiedzieć
jak pożyteczne. Ale skoro tylko zobaczy, że przełożeni rzecz tę cenią, wyda mu się najlepszą w świecie."

Cook zapisał to spostrzeżenie po ośmiu miesiącach podróży, a na pokładzie, jak już podaliśmy, nie było ani

jednego wypadku szkorbutu. Rzecz niezwykła! Usuwa to u niego chwilowo na dalszy plan wszelkie inne
wrażenia. Dopiero po kilku dniach notuje w dzienniku okrętowym: „Cała sceneria sprawia wrażenie, jak gdyby
pochodziła z poetycznych baśni opowiadających nam o Arkadii." Trzeźwy Yorkshirczyk, widocznie
niezadowolony z tej nazbyt osobistej uwagi, wydaje równocześnie następujący rozkaz dzienny: „Rozkazuję:
1. Zjednywać sobie wszelkimi godziwymi sposobami przychylność tubylców i obchodzić się i nimi z jak

największą życzliwością.

2. Wyznaczyć jednego lub kilku ludzi, którzy będą odpowiedzialni

za nabywanie od tubylców żywności, owoców i innych płodów rolnych. Żadnemu oficerowi, marynarzowi lub
innemu członkowi załogi nie wolno bez mego specjalnego zezwolenia uprawiać handlu jakimikolwiek środkami
żywności, owocami lub innymi produktami.
3. Każdy, kto otrzyma polecenie wyjścia na ląd, winien ściśle je wykonać. Jeżeli z powodu niedbalstwa zgubi

lub pozwoli sobie ukraść broń lub narzędzia, będzie musiał pokryć pełną ich wartość. Ponadto spotka go
kara stosownie do stopnia przewinienia.

4. Tak samo karany będzie każdy schwytany na sprzeniewierzeniu, wymianie lub oferowaniu jakiegokolwiek

przedmiotu należącego do wyposażenia okrętu.

5. Żadnego żelaza lub przedmiotu żelaznego, żadnych części odzieży i innych potrzebnych lub pożytecznych

przedmiotów nie wolno wymieniać na nic innego, jak tylko na żywność."
Rozkaz ten jest z wielu względów pouczający. Ujawnia on problemy, nad jakimi zastanawiał się Cook, gdy

Tahiti wyłoniło się przed nim z morza. Przede wszystkim należało nawiązać przyjazne stosunki z tubylcami.
Cook wiedział aż nazbyt dobrze, jak łatwo marynarze, zabijaki w gorącej wodzie kąpane, pociągali za cyngiel.
Pamiętał doskonale opis podróży swego poprzednika Wallisa. Zaszły wtedy podczas lądowania pożałowania
godne wypadki, Anglicy strzelali, na wybrzeżu leżeli zabici i ranni. To nie powinno się powtórzyć. Musi
postawić sprawę jasno. Jeżeli się coś takiego zdarzy, nie tylko nie będzie bronił swych ludzi, lecz karał surowo.

Następnie należało nabyć jak największe ilości owoców i płodów rolnych. Czekała ich daleka podróż i

ciągle groziła zmora szkorbutu. Zapewne, kwaszona kapusta była bardzo pożyteczna. Ale tylko ten, komu przez
trzy ćwierci roku podają ją codziennie jako główne danie, może zrozumieć, jak niesłychanie ważna jest odmiana
w posiłkach. Cook nie mógł dopuścić do tego, aby mu pomieszał szyki „dziki" handel wymienny) który
wywołuje niesnaski i powoduje wzrost cen. Los jego wyprawy zależał, być może, od tego, czy będzie w tej
sprawie twardy i nieugięty.

On sam chyba miał wątpliwości, czy potrafi przeprowadzić punkty 4 i 5 swego rozkazu. Analizując

meldunki Wallisa, uświadomił sobie, że tu grozi główne niebezpieczeństwo. Wallis nie uporał się z tymi
problemami i — przekreślił swoją karierę. Jemu, Cookowi, nie
śmie coś takiego się zdarzyć. Ale naturalnie i on nie mógł powstrzymać biegu świata, a cóż dopiero cofnąć go.
Przede wszystkim jednak nie wolno mu było pisnąć ani słówka o tym, co wiedział.

Wiedział mianowicie, że ludzie na Tahiti żyją jeszcze w epoce kamiennej, ale poznali już w pełni wartość i

znaczenie techniczne metali, a zwłaszcza żelaza, i szaleją wprost za żelaznymi gwoździami. 19 marca 1767
Wallis rzucił kotwicę u wybrzeża Tahiti. Już nazajutrz Brytyjczycy zakupywali wszystko, co chcieli, za
gwoździe — świnie, banany, bataty, orzechy kokosowe, kury, a nawet psy, uchodzące u dzikich za wielki
przysmak.

Tubylcy, naiwne dzieci przyrody, zastanawiając się głęboko, na jakim nieznanym gatunku drzew

kolczastych rosną gwoździe, wpadli w końcu na wzruszająco dziecinny pomysł. Zasadzili gwoździe jako
szczepki w swych ogrodach i podlewali je obficie, ażeby nie uschły w tropikalnym słońcu, lecz rozmnożyły się.
Inni, którzy w drodze wymiany nabyli nożyce i topory, wkładali te obce przedmioty, gdy stępiały, do pieca,
ażeby żar je wyostrzył i pozwolił im znów gładko ciąć łyko i drzewo.

Ale na próżno. „Zasadzone" gwoździe nie wzeszły, lecz zardzewiały i rozsypały się, a „wypieczone"

nożyce, topory i piły były oczywiście nadal tępe.

Wówczas tubylcy wpadli na świetny kupiecki pomysł. Zjawiali się ze swymi żonami, siostrami i córkami na

wybrzeżu, proponując je białym przybyszom. Cena: jeden gwóźdź! Tu i ówdzie powstawały wprawdzie
niesnaski, gdyż nie wszystkie brązowe kobiety zgadzały się na ten „interes". Ale na ogół pomysł miał
powodzenie. Obcy marynarze mieli gwoździ, ile dusza zapragnie. Wykradali je z arsenału, wyciągali płaskimi
obcęgami z kadłuba okrętu i z takielunku, wyrywali z ławek i stołów. Wallis musiał uciec się do surowych
środków, nie chcąc wydać swego statku na łup zniszczenia. Ale to niewiele pomogło. W każdym razie ceny
wymienne za żywność podskoczyły szalenie w górę.

Cook chciałby tego uniknąć. Ale nie może nazwać rzeczy po imieniu, nie wolno mu wyjawić tego, o czym

dowiedział się 1 akt, a sam także ma chyba poważne wątpliwości, czy jego rozkaz będzie skuteczny, tym
bardziej że na pokładzie znajdowali się trzej ludzie z ekspedycji kapitana Wallisa, żaglomistrz, starszy mat i
trzeci oficer. Istotnie też wkrótce po lądowaniu znikł z magazynu cetnar gwoździ.

Cookowi udało się jednak zapobiec zdemolowaniu okrętu, nie spotkało go to co Wallisa. Ludzie z Tahiti są
równie chciwi na tkaniny europejskie jak na żelazo. Umieli wprawdzie sporządzać z kory krzaku mahute miękki
materiał włóknisty, zwany tapa. Materiał ten jednak nie mógł się równać z suknem z Zachodu, toteż tubylcy
nabywali w drodze wymiany albo jeszcze częściej kradli, gdzie tylko mogli, spodnie, kapelusze, koszule,
surduty.

Jest to zrozumiałe, lecz zarazem dziwne. Gdy dookoła u wybrzeży Azji epoka metalowa zaczęła się już na

długie wieki przed narodzeniem Chrystusa, Polinezyjczycy żyli jeszcze w epoce kamiennej. I podczas gdy
dokoła u wszystkich wybrzeży przędło się i tkało, mieszkańcy wysp na Morzach Południowych nosili marne
okrycia sporządzane mozolnie z kory i łyka.

Spotykamy tu po raz pierwszy zagadki, które Polinezyjczycy po dzień dzisiejszy zadają swym białym

gościom. Na wiele tych problemów natknął się oczywiście także Cook, który nałamał sobie niemało nad nimi
głowę. Najbardziej uderzający był dla niego wygląd zewnętrzny wyspiarzy i już w pierwszych dniach pobytu na
Tahiti zapisał w dzienniku:

„Różnią się bardzo pod względem koloru skóry. Ludzie prości, bardziej narażeni na działanie słońca i

powietrza, mają kolor skóry ciemnobrunatny. Szlachta natomiast żyjąca w domach lub pod dachami ochronnymi
nie ma ciemniejszej skóry niż ludzie, którzy urodzili się w Indiach Zachodnich albo tam przez dłuższy czas żyli.
Niektóre kobiety są nawet tak jasne jak Europejki."

Jak widzimy, Cook tłumaczy sobie różnicę w kolorze skóry szlachty polinezyjskiej i szerokich warstw

ludności w sposób dość naiwny, jako skutek silniejszego lub słabszego promieniowania słonecznego. Takie
tłumaczenie wskazuje, że był on w pełni dzieckiem swego czasu, w którym uważano np. Murzyna nie po prostu
za ciemnoskórego, lecz za człowieka opalonego na czarno, a jego barwnik ^kóry za rodzaj bardzo intensywnej
opalenizny. Dziś wiemy oczywiście, że to wyjaśnienie jest niesłuszne i że kolor skóry zależy od całkiem innych
czynników. Ale o tym później!
340
3

W sobotę 3 czerwca 1769 roku nastąpić ma przejście Wenus przez tarczę słoneczną. Od wielu dni panuje na

okręcie wielkie podniecenie. Aż do ostatniego midshipmana każdy na pokładzie wie, że jest to ważne zdarzenie i
że najbliższe przejście Wenus nastąpi dopiero za sto lat. Profesor Edmund Halley, słynny astronom i dyrektor
obserwatorium w Greenwich, obliczył to w 1693 roku, a więc prawie przed osiemdziesięciu laty, i doniósł o tym
Royal Society. Ale nikt mu tam na dobre nie uwierzył. Jakże to? Dwa razy w ciągu siedmiu lat, w 1762 i 1769,
można będzie zaobserwować przejścia Wenus, a potem już żadnego aż do roku 1874? Sprawozdanie Haileya
wędruje do akt. Halley obliczył jednak również, że odkryta przez niego kometa, która w latach 1531, 1607 i
1682 niepokoiła ludzkość, wynurzy się w 1759 znowu z nieskończoności kosmosu i będzie widoczna z ziemi. A
gdy to istotnie nastąpiło, dokładnie co do minuty, zgodnie z przepowiednią wielkiego uczonego, zrodziły się w
Royal Society wątpliwości, czy jej poprzednie stanowisko było słuszne. Wyszukano z archiwów pożółkłe i
zakurzone akta z obliczeniami Haileya i w r. 1762 w rozmaitych punktach ziemi stanęli naukowcy-
obserwatorzy, którzy oczekiwali z zainteresowaniem wielkiej chwili przejścia Wenus. Ale wszędzie prawie
chmury wsunęły się między słońce a perspektywy obserwacyjne, wyniki były skąpe i niezadowalające.

W roku 1769 ma być inaczej. Wydział przygotowawczy Towarzystwa Królewskiego postanowił już dwa

lata wcześniej wysiać dwóch astronomów na Morza Południowe, dwóch do północnej Kanady oraz dwóch do
Europy południowej. Członkiem tego wydziału jest niejaki dr Bevis, w swoim czasie znany w Anglii astrofizyk,
jak byśmy go dzisiaj nazwali. Bevisowi wpada na myśl, że właściwie jest ktoś, kto by mógł poprowadzić
ekspedycję na Morza Południowe — doświadczony marynarz i kartograf, a w dodatku wyszkolony astronom.
Damnedl — mruczy Bevis. Jak się ten dziwny człowiek nazywa? Musi tu gdzieś być sprawozdanie o zaćmieniu
słońca, którego miejsce i godzinę obliczył, a potem istotnie zaobserwował! Bevis sam odczytał to sprawozdanie
podczas jednego z ostatnich posiedzeń Royal Society. Było ono datowane „Nowa Fundlandia,
341

5 sierpnia 1766" — ach, a oto i nazwisko! James Cook, oficer pokładowy w marynarce wojennej Jego
Królewskiej Mości, odkomenderowany jako kartograf do Nowej Fundlandii!

Tak, to byłby właściwy człowiek. Dość dużo czasu upłynęło, zanim go Bevis odnalazł, a tymczasem Royal

Society wybrało już innego szefa ekspedycji i ostatecznie niemal dzięki przypadkowi admirałowie, którzy
chcieli powierzyć okręt królewskiej marynarki wojennej tylko jednemu ze swoich ludzi, a nie jakiemuś naukow-
cowi, przypomnieli sobie o Cooku. Ach, do kroćset, naturalnie! Kartograf, astronom, świetny marynarz — ten i
żaden Inny! I ażeby osłodzić ten rozkaz Towarzystwu Królewskiemu, które głośno lamentując broni się przed
nim rękami i nogami, mianują swego kandydata 25 maja 1768 porucznikiem. James Cook, syn wyrobnika, został
dżentelmenem Royal Society może z nim teraz pertraktować. Wyznacza mu też honorarium w wysokości 100
gwinei, daje mu rocznie 120 funtów na wyposażenie i wyżywienie oraz zatwierdza go ze swej strony jako
kierownika ekspedycji. Marynarka nie zdobywa się na szerszy gest. Zamiast 10 szylingów dziennie, które płaciła
dotąd swemu engineer and retinue, wyznacza mu tylko 5 szylingów. Admiralicja nie interesuje się prawie całą tą
wyprawą. Pięć szylingów wystarczy!

Cook myśli o tym z pewnością owego pamiętnego dnia 3 czerwca 1769 roku. Jest to najwspanialszy dzień w

jego życiu. Marynarze na „Endeavour" odczuli niewątpliwie, że ich „stary" jest szczęśliwy i zadowolony. Nie
mają pojęcia, co oznacza astronomiczny termin „przejście Wenus", i robią głupie dowcipy. Uświadamiają sobie
jednak, że uczestnictwo w tej ekspedycji jest zaszczytem. Nadchodzi wielka chwila, pogoda jest wspaniała i
przez zaczernione teleskopy widać wyraźnie, jak o godzinie 9-tej 25 minut i 42 sekundy mały, ciemny punkt
zaczyna wędrować przed tarczą słoneczną — to Wenus! Astronomowie są uradowani. Przyda im się to do
obliczenia odległości słońca od ziemi i do uzyskania pewnej podstawy matematycznej dla teoretycznych
wycieczek we wszechświat.
Cook wykonał otrzymane zadanie. Sam stał przy teleskopie i pomagał, jak mógł, astronomom. Potem na lekkiej
łodzi opłynął dookoła wyspę i sporządził zdjęcia kartograficzne. Ale teraz chce wreszcie ruszyć dalej.
,JEndeavour" zostaje gruntownie odremontowana, zaopatrzona w żywność i wodę i w cztery tygodnie później,
13 lipca 1769, Anglicy odpływają. W pobliżu leżą Wyspy Towarzystwa, grupa gęsto rozsianych atoli. Przez
uroczyste wywieszenie flagi" zostają objęte w posiadanie, następnie spionowane i kartograficznie ujęte. Potem
droga wiedzie na południe, zgodnie z tajnym rozkazem admiralicji:

„Po przeprowadzeniu obserwacji astronomicznych popłynie pan na południe aż do 40° szerokości

geograficznej. Jeżeli nie znajdzie pan tam lądu, zwróci się pan między 40° a 35° na zachód, aż dotrze pan do
Nowej Zelandii. Zbada ją pan i powróci drogą, którą uzna za odpowiednią, do Anglii. Jeżeli odkryje pan
kontynent, zwróci pan całą swą uwagę na to, aby zbadać na możliwie wielkiej przestrzeni jego wybrzeża.
Winien pan następnie sporządzić mapy zatok, portów i tych odcinków wybrzeża, które mają znaczenie dla
żeglugi... Zbada pan właściwości lądu i jakość jego ziemi, żyjące tam ptaki i zwierzęta oraz rozmaite gatunki
ryb. Jeżeli znajdzie pan złoża minerałów lub drogich kamieni, winien pan przywieźć próbki... Tak samo zbada
pan właściwości, charakter i obyczaje tubylców, jeśli tam są, oraz ustali w przybliżeniu ich liczebność. Winien
pan dołożyć wszelkich starań, aby nawiązać z nimi przyjazne stosunki i zawrzeć przymierze... Korzystne
terytoria zechce pan za zgodą tubylców objąć w posiadanie w imieniu Jego Królewskiej Mości, króla Wielkiej
Brytanii..."

Rozkaz ten jest logiczną konsekwencją holenderskich podróży odkrywczych, o których już poprzednio

mówiliśmy i których wyniki mimo tajności dotarły do wiadomości ogółu. Abel Tasman, jeden z
najdzielniejszych kapitanów floty holenderskiej, stwierdził około 1640 roku, że w południowej części Oceanu
Indyjskiego nie ma żadnego wielkiego kontynentu. Żeglując z wyspy Mauritius w kierunku południowo-
wschodnim, przepłynął on niezmierzone morze, odkrył w 1642 r. Tasmanię i Nową Zelandię. Czy są to wyspy,
czy też daleko na północ wysunięte przylądki hipotetycznego lądu południowego?

Nikt tego nie wiedział. Wtem ukazała się w 1767 w Londynie książka, która wywołała ogólne poruszenie.

Jej tytuł brzmiał: Odkrycia na Morzach Południowych do roku 1764, a autorem był niejaki Mr. Alexander
Dalrymple, kierownik biura Brytyjskiej Kompanii Wschodnio-Indyjskiej. Admiralicja brytyjska dcwiedziała się
wkrótce, że Mr. Dalrymple wiele podróżował, choć nie jest właściwie

✓

—^

człowiekiem morza, lecz raczej zbieraczem, domatorem i naukowcem Lordowie admiralicji kręcili nosem.
Książka Dalrymple'a była jednak tak starannie opracowana, wyposażona w liczne mapy i tak przekonywająco
napisana, że nie można jej było pominąć milczeniem. Jeżeli słuszne jest, że rojowisko wysp na Morzach
Południowych to w istocie nie zbadana linia wybrzeża rozczłonkowanego potężnego lądu, to gdzieś między
równikiem a 50° szerokości południowej rozciąga się olbrzymi kontynent południowy. Admirałowie Jego
Królewskiej Mości naraziliby się na ciężkie zarzuty, gdyby się o to zawczasu nie zatroszczyli i tej hipotezy
bliżej nie zbadali.

Z tych powodów wydano Cookowi rozkaz, aby z Tahiti płynął kursem południowym, a później zwrócił się

w kierunku Nowej Zelandii. Wykonując ściśle otrzymane polecenie, Cook gorliwie wypytywał tubylców o
wielki ląd położony na południu, ale nikt o nim nie wiedział, a gdy dnia 1 września 1769 dopłynął do 40° 22'
szerokości południowej, nie napotkawszy owej terra australis, Cook zmienił kurs na północno-zachodni. W sześć
tygodni później, po bezustannym kołowaniu między 35° a 40° szerokości południowej, w sobotę, 7 października
dostrzegł wyłaniające się przed nim z morza góry Nowej Zelandii.

Po zbadaniu i sporządzeniu map tego kraju Cook mógłby udać się najbliższą drogą w podróż powrotną, tym

bardziej że był przekonany, iż terra australis — jeśli w ogóle istnieje — leży o wiele dalej na południu. 31 marca
1770 zapisał w dzienniku:

„Jeśli chodzi o kontynent południowy, to nie wierzę weń, chyba że leży na bardzo dalekich szerokościach

południowych. Jest to moje osobiste zdanie, przy czym nie mam bynajmniej zamiaru odradzać dalszych prób w
tym kierunku. Przeciwnie, uważałbym za pożałowania godne, gdyby to, co stanowiło przedmiot zainteresowania
tylu wieków i narodów, nie zostało teraz dokładnie wyjaśnione. Jednakowoż stan mojego okrętu nie pozwala na
to, aby obecnie, zimą podjąć próbę dotarcia do tak dalekich szerokości geograficznych półkuli południowej."

- MHR8

Choć „Endeavour" żeglowała już przez dwa lata po obcych morzach z dala od Anglii, oficerowie zgodzili

się z propozycją Cooka, ażeby najpierw zbadać wschodnią część Nowej Holandii, jak wówczas nazywano
Australię, i Hebrydy, a potem powrócić do ojczyzny

drogą przez Archipelag Malajski, Przylądek Dobrej Nadziei i Ocean Atlantycki.

31 marca „Endeavour" opuściła Nową Zelandię, 18 kwietnia wynurzyło się wschodnie wybrzeże Australii,

wówczas jeszcze zupełnie nie znane. Obcy ląd wyglądał wcale zachęcająco. Były tam wprawdzie rozległe
obszary pustynne, w innych wszakże miejscach ukształtowanie jego urozmaicały lasy i łąki, grzbiety górskie i
doliny, a tu i ówdzie widać było także dymy ognisk. Ale przed wybrzeżem — miły Boże! trwoga lodowatymi
szponami ścisnęła serce kapitana — morze pieniło się wokół ostrych skał i raf podwodnych. Jak daleko okiem
sięgnąć, na przestrzeni niezliczonych mil morskich, ciągnął się podwodny pas koralowy. Można było oczywiście
trzymać się z dala od niego, na bezpiecznym pełnym morzu. Ale Cook chcąc poznać kraj musiał podpłynąć
blisko, przepłynąć między diabelskimi rafami, rzucić kotwicę i spuścić łodzie.

Udało się to po raz pierwszy mniej więcej w okolicy dzisiejszego Sydney. Port ten jest jednym z

najspokojniejszych i najdogodniejszych w Australii. Zadziwił on już Cooka i jego marynarzy, tu też nastąpiło
pierwsze lądowanie. Przy tej sposobności Cook poznał kangura i jego zalety — kulinarne. Opisuje obszernie,
lecz sucho, że ujrzeli i upolowali jedno z tych dziwnych zwierząt, którego mięso jest „niezwykle smaczne".
Cook widocznie dopiero podczas lądowania dowiedział się, iż w Australii żyje osobliwe zwierzę, mniej więcej
wielkości człowieka, o głowie sarny, z dużym, silnym ogonem — zwierzę, które trzyma się prosto na dwóch
łapach, ale porusza się skokami jak żaba. Już sto trzydzieści lat przed Cookiem, w 1640 roku, opowiadał o tym
dziwnym stworzeniu żeglarz holenderski Pelsaert, a zdumiewającą opowieść potwierdziło kilku kapitanów
Holenderskiego Towarzystwa Wschodnio-Indyjskiego. Mimo to nauka europejska odniosła się sceptycznie do
istnienia takiego zwierzęcia. Oświadczyła, że nie może ono istnieć, a opowiadania
0 nim to zwykłe bajki żeglarzy. Wywiązała się długa dyskusja za
1 przeciw, ale uczniowie Linneusza obstawali przy zasadzie: „Tyle jest gatunków w przyrodzie, ile ich na
początku świata stworzył nieskończony Duch." Kangur wyglądem swym wprowadzał całkowite zamieszanie w
zasady, formy i prawidła, więc nie może istnieć, ponieważ istnieć nie powinien.

Cook był nieczuły na takie subtelne roztrząsania. Obejrzał dziwaczne stworzenie z ciekawością

przeciętnego bywalca ogrodu zoologicznego, skosztował jego mięsa, stwierdził, że zupa i pieczeń z kangura są
bardzo smaczne — i na tym koniec! Był marynarzem i oficerem, nie chciał być niczym więcej. Skoro tylko
wrócił na pokład, kazał podnieść kotwicę i rozwinąć żagle.

Podczas dalszej podróży nastąpiło pewnego dnia to, co na tym szlaku wodnym tak pełnym raf właściwie

dawno już stać się było powinno — „Endeavour" wjechała na rafę. Zdarzyło się to setkom okrętów przed tym
nieszczęśliwym wypadkiem i p o nim i zdarza się jeszcze bardzo często w naszych czasach. Tylko nieliczne
okręty są tak skonstruowane, że mogą sprostać rafom koralowym; najbardziej nowoczesny system grodzi nie na
wiele się przydaje, gdyż rafy są tutaj spiczaste i ostre jak noże, przebijają nawet stal. Gdy zdarzy się taka awaria,
to nieraz tylko SOS radiotelegrafisty dotrze do zamieszkałego świata. Jeśli uda się spuścić na wodę łodzie,
rekiny i równie groźne bezwodne, pustynne wybrzeża pozwalają niewielu tylko rozbitkom ujść cało. Opis Cooka
jest więc jednym z nielicznych, jakie zachowały się o tych katastrofach. Przytaczamy go z nieznacznymi
skrótami:

„Było to 10 czerwca 1770 r. Żeglowaliśmy po otwartym morzu, mając pod stępką 17 do 21 sążni wody. Tak

zapadł wieczór. Oficerowie opuścili pokład i położyli się spać. Około godziny 11 głębokość nagle zmalała i
zanim mogliśmy rzucić sondę, okręt osiadł z okropnym, do szpiku kości przejmującym zgrzytem i trzaskiem. W
kilka chwil potem cała załoga zbiegła się na pokład i na twarzach wszystkich odmalowało się przerażenie.
Zwinęliśmy żagle i spuścili łodzie, aby zmierzyć głębokość wokół skał. Nasze obawy sprawdziły się. Osiedliśmy
na rafie koralowej, w odległości ośmiu mil morskich od pustynnego i jałowego wybrzeża. Wszelkie wysiłki
ściągnięcia okrętu na głęboką wodę były daremne. Fale uderzały z taką gwałtownością o leżący pochyło kadłub,
że nie mogliśmy prawie ustać na nogach. W świetle księżyca ujrzeliśmy niebawem pływające w wodzie deski
poszycia dna i w tej samej prawie chwili oficer pokładowy zameldował, że woda wdarła się do wnętrza kadłuba.
Skoczyliśmy natychmiast do pomp, wyrzuciliśmy za burtę wszystkie ciężkie przedmioty, jak działa, balast,
zapasy itd. Ale choć «Endea- vour» stała się lżejsza o 50 ton, nie ruszyła się ani o cal z rafy. Na

nieszczęście osiedliśmy podczas przypływu; jeśliby okręt wytrzymał do następnego wieczora, istniała iskierka
nadziei, że będzie można ściągnąć go z rafy. Przypływ dzienny jest tu mianowicie o wiele słabszy od nocnego i
nie wystarczyłby, by uwolnić nas ze skały.

Załoga zachowała się w sposób godny podziwu. Choć równie jasno jak ja zdawała sobie sprawę z

beznadziejności położenia, pracowała niezmordowanie przy pompach. W ciągu dwudziestu czterech godzin
najokropniejszego pasowania się ze śmiercią nie słyszałem ani jednego przekleństwa, nie widziałem u nikogo
zgorzkniałego lub zniechęconego wyrazu twarzy. Niestety, dwie pompy pękły, tak że tylko trzy pompy
pozostały zdatne do użytku. Pomimo nieustannej i niezwykle wytężonej pracy coraz więcej wody wlewało się
przez otwór do pomieszczeń i zachodziła obawa, że podczas zejścia ze skały zatoniemy. Toteż chwili tej nie
oczekiwaliśmy jako naszego ocalenia, lecz jako pewnej śmierci. Łodzie nie mogły zabrać wszystkich na ląd i ze
zgrozą mówiłem sobie, iż w chwili, gdy zaczniemy tonąć, ustanie wszelkie posłuszeństwo, wszyscy zaczną
cisnąć się do łodzi i wybuchnie straszliwa walka o tę odrobinę nadziei utrzymania się przy życiu. A przecież los
tych, którzy pozostaliby na okręcie, ażeby znaleźć śmierć w falach, nie byłby ani w przybliżeniu tak straszny, jak
los nieszczęsnych, którym udałoby się dopłynąć do brzegu. Ich bowiem czekały straszliwe męki śmierci z
pragnienia. Oto była alternatywa, która stała przed nami w ciągu owych dwudziestu czterech godzin. Kto w
podobnym położeniu nie czuł zbliżającej się śmierci, ten nie zna jej najstraszliwszej postaci."

„Endeavour" cudem wyszła ostatecznie z tej opresji; cudem udało się uszczelnić prowizorycznie otwór w

dnie podczas przejścia do zatoki, nad którą znajduje się dzisiaj miejscowość Cooktown; szczęśliwy los uchronił
w ostatniej chwili załogę przed paniką wykluczającą wszelką rozwagę. „Endeavour" dobiła wreszcie do lądu;
tam w ciągu dwumiesięcznego prawie pobytu załoga odremontowała okręt do dalszej podróży. Przy tej
sposobności okazało się, że zawdzięcza swe ocalenie dziwacznemu przypadkowi: wierzchołek rafy koralowej,
na której osiadła „Endeavour", wbił się w dno okrętu, następnie odłamał się i tkwił jak korek w otworze.

Ze wschodniego wybrzeża Australii Cook popłynął w kierunku zachodnim między północnym cyplem tego

kontynentu a Nową
Gwineą przez Cieśninę Torresa na Timor i Jawę, gdzie rzucił kotwicę na dłuższy pobyt w Batawii.

Kiedy tu wyszedł na ląd — według swego obliczenia we wtorek

9 października 1770, według rachuby miejscowej ludności we środę
10 października — nie miał prawie żadnych strat, ani jeden marynarz nie był zapisany na liście chorych. W trzy
miesiące później, gdy podniesiono kotwicę udając się w podróż powrotną do ojczyzny, 26 grudnia 1770,
opłakiwano stratę siedmiu marynarzy, a pod pokładem leżało tylu chorych, że „Endeavour", jak Cook z bólem
zapisał, stała się istnym pływającym szpitalem. Malaria („złe powietrze") — choroba endemiczna w bagnistej
Batawii, połączona z gorączką i dyzenterią — która w ciągu dwudziestu lat od 1735 do 1755, zanim zaczęto
stosować chininę jako skuteczne lekarstwo, pochłonęła wśród marynarzy wszystkich narodów milion ofiar,
poczyniła straszliwe spustoszenia także wśród Anglików. Jako jeden z pierwszych zmarł 5 listopada, zaledwie w
cztery tygodnie po wylądowaniu, lekarz okrętowy Monkhouse. Do końca lutego 1771 r. zmarło dalszych
dziewiętnastu ludzi, wśród nich jeden z astronomów. Przez pewien czas znajdowało się na „Endeavour" tylko
dwunastu marynarzy zdolnych do pełnienia służby.

W połowie marca 1771 r. „Endeavour" zawija po monotonnej podróży do Capetown, a w cztery miesiące

później, 13 lipca 1771,
0 godzinie trzeciej po południu, przybywa do Anglii, z poszarpanymi
1 połatanymi żaglami, ze zniszczonym takielunkiem. Z 94 członków załogi, którzy przed trzema laty wypłynęli
w czwartą z przedsięwziętych do owej pory podróży dookoła świata, 34 znalazło śmierć. Nieznany ląd
południowy nie został odkryty, pytanie, czy istnieje, pozostało nadal bez odpowiedzi. Anglicy dokonali, co
prawda, nie lada dzieła: zbadali Nową Zelandię i wschodnie wybrzeże Australii, odbyli podróże zwiadowcze po
Morzach Południowych. Osiągnięcia te nie wywołały jednak zbyt wielkiego wrażenia wśród ogółu, tym bardziej
że admiralicja zabroniła Cookowi i jego towarzyszom jakichkolwiek publikacji o wyprawie. Dzienniki podróży
zostały opieczętowane i zasekwestrowane. Upłynie 122 lata, zanim ogłoszony zostanie drukiem oryginalny opis
podróży Cooka. Toteż zaczęły krążyć szepty i plotki, do głosu doszli ludzie, którzy zawsze wszystko lepiej
wiedzą i wszystko z góry przewidzieli. Król angielski udzielił Cookowi audiencji, wysłuchał jego sprawozdania
i mianował go

kapitanem. To położyło kres plotkom i upewniło wszystkich, że owiany mgłą tajemniczości kapitan, którego
patent Jerzy III własnoręcznie podpisał, wyruszy niebawem znowu w podróż.
4

Wspominaliśmy o tym, że Cook zdawał sobie sprawę z wielu zagadek, jakie Morza Południowe zadają

nauce do dnia dzisiejszego. Przede wszystkim uderzyło go, że Polinezyjczycy nie byli ani czarni jak Murzyni,
ani żółci jak Chińczycy, ani też miedzianoskórzy jak Indianie i że znajdowało się wśród nich wielu mężczyzn i
wiele kobiet prawie tak jasnoskórych jak biali. O tym osobliwym zjawisku napomykał kilka razy; podobne
uwagi znajdują się również w wielkim opisie podróży dwóch niemieckich przyrodników, Jana Reinholda
Forstera i Jerzego Forstera, którzy towarzyszyli Cookowi w jego drugiej podróży.

Rzecz zrozumiała, że w owym czasie, w końcu XVIII wieku, wiadomość ta wywarła duże wrażenie. U

brzegów Oceanu Spokojnego poznano dotychczas tylko rasy indo-malajskie lub mongolskie. Mieszkańców
wysp polinezyjskich nie sposób było zaliczyć do żadnej z nich. Ponieważ zajmujące się tymi sprawami gałęzie
nauki były bardzo słabo rozwinięte — znajdowały się właściwie jeszcze w powijakach — zaklasyfikowano bez
namysłu Polinezyjczyków jako odmianę rasy malajskiej. Aż do naszych dni mówiono i mówi się o jednolitej
rasie i kulturze „malajo-polinezyjskiej".

Od czasu słynnej „wyprawy Kon-tiki" etnologa norweskiego Thora Heyerdahla zajęto się tą kwestią

ponownie. Nauka wyciągnęła najpierw relacje dawnych odkrywców, pierwszych Europejczyków, którzy dotarli
na Morza Południowe i dokładnie je zbadali. Okazało się, że ich uwagi o Polinezyjczykach są identyczne.
Tubylcy są wysokiego wzrostu, silni, o wiele okazalsi od drobnych Malajezyków; mają kolor skóry nie
żółtawobrunatny, lecz prawie tak biały jak Europejczycy i rumienią się tak samo jak oni; lekko faliste, cienkie
włosy Polinezyjczyków podobne są do włosów mieszkańców Europy. Spotyka się też u nich włosy
jasnobrązowe, nieraz z odcieniem rudawym lub blond, a czasem także niebieskie oczy. Poza tym mężczyźni z
Polinezji są w przeciwieństwie do Malajezyków i Mon-
golów brodaci i widocznie świadomi owej wyróżniającej ich cechy, gdyż poświęcają sporo czasu na
pielęgnowanie tej męskiej ozdoby, której się poza tym na Pacyfiku nie spotyka. Wreszcie Polinezyjczycy nie
mają szerokich i płaskich nosów, a usta mniej pełne niż ludy malajskie. I pod tym względem przypominają
raczej ludzi rasy białej. Jest to, jak mówią wcześni odkrywcy, niejako „szlachecki" typ Polinezyjczyków. Obok
niego istnieją również jednostki, które nie są tak wysokiego wzrostu i mają ciemne, często kosmykowate włosy,
szerokie nosy, wydęte wargi i o wiele ciemniejszy kolor skóry. Począwszy od Pedra Fernandeza de Quiros, który
przybył na Morza Południowe w r. 1595, Karola Fryderyka Behrensa, który dotarł do Wyspy Wielkanocnej w
1727, i kapitana Wallisa, który •wylądował na Tahiti w 1768, aż do Cooka i obu Forsterów — prawie wszyscy
dawni odkrywcy są w tych spostrzeżeniach zgodni, podając je nieomal w identycznym brzmieniu.

Polinezyjczycy sami zdali sobie rychło sprawę ze swego podobieństwa do białych; świadomość ta była u

nich czasem jeszcze żywsza niż u białych.

Jeszcze dzisiaj istnieje wśród Polinezyjczyków silna świadomość ich pokrewieństwa z Europejczykami.

Potwierdził to niedawno Arthur Grimble, który jako angielski komisarz żył przez wiele lat na Wyspach Ellice i
Gilberta. W swej książce A Pattern of Islamds opowiada:

„Wielka serdeczność mieszkańców Wysp Gilberta wobec Europejczyków ma swe źródło nie w poczuciu

własnej niższości, lecz przeciwnie, w świadomości pokrewieństwa. Ich wielcy bohaterowie mieli według
tradycji jasną skórę, jak my... Należeli do'jasnej, niebieskookiej «społeczności drzewa*, do rodu matang.., Gdy
przed około dwustu laty mieszkańcy Wysp Gilberta ujrzeli u siebie pierwszego białego człowieka, powiedzieli:
«Spójrzcie, ród matang do nas powrócił... Przyjmijmy ich jako naszych wodzów i braci, tak ażeby przodkowie
nie musieli się nas wstydzić...»"

Dowody tego rodzaju, z których najbardziej zdumiewające zebrał etnolog Bundenzahl, można dowolnie

mnożyć. Ale nie ma potrzeby szerzej się nad tym rozwodzić. Przytoczone przykłady tłumaczą, dlaczego
antropologowie już przed dziesiątkami łat doszli do wniosku, że jasnoskóra „europidalna" grupa
Polinezyjczyków należy do rasy białej.

Część szósta — Zmora szkorbutu

Pogląd ten zyskał bardzo poważne poparcie — bylibyśmy niemal skłonni powiedzieć: dowód — dopiero za

naszych dni w pracach serologów, zajmujących się badaniem osocza krwi i jego właściwości. Landsteiner
stwierdził w r. 1901, że krew ludzką można podzielić na trzy odrębne grupy o określonych cechach. Grupy te
oznaczono literami O, A i B. Dalsze badania wykazały, że grupa krwi A występuje przede wszystkim w Europie.
Im dalej na wschód, tym rzadziej spotyka się grupę A, a tym częściej grupę B. Grupa B jest więc
charakterystyczną cechą wszystkich ludów azjatyckich aż po Mikronezję i Melanezję. Tylko w Polinezji jest
inaczej. W zachodniej części wielkiego trójkąta polinezyjskiego grupa krwi B, przypuszczalnie importowana z
Indonezji, występuje wprawdzie jeszcze tu i ówdzie, natomiast w Polinezji środkowej i na wyspach wschodnich
brak jej zupełnie. Jasnoskórzy, europidalni tubylcy Mórz Południowych mają więc taki sam skład krwi jak ludy
Europy środkowej i zachodniej. To zdumiewające zjawisko zostało stwierdzone tak wieloma badaniami, że
można je niewątpliwie uznać za prawdziwe.

Jest to nie lada sensacją. Wyłania się jednak pytanie, jakim sposobem i jaką drogą ludy europejskie dotarły

do dalekich Mórz Południowych. Wkraczamy tu w istną dżunglę najrozmaitszych problemów. Nie dość bowiem
na tym, że Polinezyjczyków należy zaliczyć do rasy białej — objęcie przez nich w posiadanie czarownych wysp
na Morzach Południowych musiało się odbyć wcale nie tak dawno temu. Nastąpiło to prawdopodobnie z
początkiem europejskiego średniowiecza, a więc w czasach historycznych.

Sam Cook dostarczył zasadniczych materiałów obserwacyjnych na poparcie tej hipotezy. Podczas swej

pierwszej podróży po Morzach Południowych zabrał w Tahiti na pokład kacyka Tupię, inteligentnego, żądnego
przygód człowieka, który chciał poznać świat. Gdy AngUcy wylądowali w Nowej Zelandii, stwierdzili ku
swemu zdumieniu, że Polinezyjczyk porozumiewa się bez trudności z miejscowymi ludożercami. Człowiek z
Tahiti i mieszkańcy tej odległej wyspy mówili tym samym językiem.
; Jest to istotnie niezwykle zadziwiające. Odległość między Tahiti a południowym cyplem Nowej Zelandii
wynosi w linii powietrznej około 5500 km. W transpozycji na europejskie rzędy wielkości odpowiada to
odcinkowi sięgającemu od Przylądka Północnego, najdalej na północ wysuniętego punktu Skandynawii, do
jeziora Czad

„Europldalnl" Polinezyjczycy
w Afryce lub jeśli wziąć pod uwagę kontynenty amerykańskie odległości od Nowej Fundlandii do San
Francisco. W Ameryce istnieją na tej przestrzeni setki narzeczy, tak że Indianie już w zamierzchłej przeszłości
nie mogli porozumiewać się z sobą, w Europie na obszarach tej wielkości używa się od niepamiętnych czasów
aż po dzień dzisiejszy kilkudziesięciu, często zupełnie różnych języków

kacyk Tupią zaś rozmawiał

całkiem swobodnie z tubylcami Nowej Zelandii.

Cook przekonał się w dalszym ciągu swej podróży, że w trójkącie polinezyjskim, którego wierzchołkiem są

Hawaje, a podstawą linia biegnąca od Wyspy Wielkanocnej do Nowej Zelandii, tj. od 30° szerokości północnej
do 50° szerokości południowej, panuje wiara w tych samych bogów, istnieją takie same tradycje i mówi się tym
samym językiem. Dziwiło go to naturalnie, ale ponieważ jemu i jego epoce brak było tej wiedzy historycznej,
którą my dziś rozporządzamy, więc nie wyciągnął wniosku, do jakiego dochodzimy z logiczną konsekwencją, a
mianowicie że od skolonizowania wysp Mórz Południowych przez Polinezyjczyków do dnia dzisiejszego nie
upłynęło wiele czasu. Izolowane wyspy, zwłaszcza jeśli leżą pośrodku olbrzymiego morza, rozwijają zazwyczaj
całkiem odrębne życie duchowe. Musiałoby dojść do bardzo głęboko sięgających różnic w kulturze i do
nieopisanego wręcz zamętu językowego, gdyby objęcie w posiadanie tych wysp przez Wikingów Mórz
Południowych nastąpiło tak dawno, jak na przykład przybycie Indoeuropejczyków do krajów między Indusem a
Gangesem.

W ostatnich kilkudziesięciu latach nauka zajęła się tą kwestią szczególnie gorliwie. Posłużono się

genealogią polinezyjską i stwierdzono, że przekazane nam w wielkiej ilości królewskie drzewa genealogiczne i
linie przodków zaczynające się przeważnie od krewnych wstępnych pierwszego praszczura, który niegdyś
przywędrował do Polinezji, sięgają do wczesnego średniowiecza. Mniej więcej od 400 roku mogą one w
głównych zarysach uchodzić za ustalone. W porównaniu z czasem, który obejmuje historia Starego Świata, nie
jest to wiele. Ale nie należy przy tym zapominać, że Polinezyjczycy nie posiadali pisma w naszym rozumieniu.
Nie było u nich dzid historycznych ani archiwów, istniała tylko tradycja podawana z ust do ust. Działo się to
zrazu oczywiście w ramach własnej rodziny, własnego klanu. Istniała jednak także odrębna grupa ludzi

Część szósta — Zmora szkorbutu
rongo-rongo, jak nazywali się na Wyspach Mangarewa i Wyspie Wielkanocnej, albo orero, jak zwano ich na
Tahiti — uczonych, którzy uczyli się na pamięć wszystkich ważnych rzeczy o następstwie pokoleń, rozwoju
religijnym, zwyczajach kultu i stanowili jak gdyby „żywe archiwa".

Nam, szybko żyjącym ludziom nowoczesnym, wydaje się wątpliwe, ażeby ^a tradycja mogła być

dostateczną formą dokumentacji
[ _________________ ________________ historycznej. Nie możemy
I sobie jpo prostu wyobrazić, że czterdzieści następujących po sobie pokoleń opowiadało i rozpowszechniało
przez tysiąc Lat jakiś fakt historyczny bez zmian, bez dodatków, bez błędnych tłumaczeń lub upiększeń. Zdaje
się, że tak jednak było. Gdy w r. 1864 peruwiańscy łowcy niewolników uprowadzili Polinezyjczyka Mauratę,
ostatniego króla Wyspy Wielkanocnej, umiał on wyliczyć z pamięci szereg swych przodków od początku XI
wieku. Samoańskie rodziny | szlacheckie posiadają drzewa genealogiczne od 400 roku po Chr., a król Kalakaua
na Hawajach chlubił się, że jest potomkiem rodu liczącego siedemdziesiąt pokoleń. Jeżeli zważymy, że rody
panująoe, które istniały w Europie w 1914 roku, miały na ogół bardzo poważne trudności z zebrar niem choćby
trzydziestu dwóch szlachetnie urodzonych przodków, to musimy pochylić czoło przed starożytnością
ludożerczego rodu książąt Mórz Południowych 1

Nawet prosty człowiek potrafił wyliczyć bez trudu długi szereg swych przodków, a świętość ustnej tradycji

zachowała się w niektórych okolicach Polinezji aż do naszych dni. Potwierdził to
354
Genealogia i tradycje polinezyjskie
niedawno wspomniany już Arthur Grimble. Podaje on, że gdy był młodym urzędnikiem kolonialnym, Nei
Tearia, najlepsza narratorka Wysp Gilberta, opowiedziała mu pewnego razu legendę o wygnaniu ludzi ze
szczęśliwego kraju Matang:

„W piętnaście lat później, gdy miała już chyba dobrze ponad siedemdziesiątkę, prosiłem ją, aby mi

wszystko jeszcze raz opowiedziała, gdyż chciałem to porównać z zapiskami, które sobie w swoim czasie
poczyniłem. Powtórzyła mi całą legendę dokładnie tak jak za pierwszym razem, a ja pochwaliłem jej doskonałą
pamięć. Po jej surowej twarzy przemknął uśmiech i odpowiedziała po prostu: •Jakżeby mogło być inaczej?
Każda karaki, każda opowieść, ma od pokoleń swoją własną formę. Tych samych słów używali ojcowie naszych
dziadów, a my podajemy je nie zmienione dzieciom naszych dzieci. Czyż miałabym zmienić te słowa?*"

Brzmi to przekonywająco i może uchodzić za dowód, że tradycja i daty genealogiczne Polinezyjczyków są

na ogół prawdziwe. Zagadkowy ten lud przywędrował więc istotnie, jak twierdzą jego dawne sagi, około V
wieku po Chr. do swej bezludnej lub tylko bardzo rzadko zaludnionej nowej ojczyzny położonej wśród
olbrzymich wód.

Ale skąd przywędrował? Tradycja polinezyjska nie daje na to jasnej odpowiedzi. Obok danych, które

wskazywałyby, że Polinezyjczycy pochodzą z kraju leżącego daleko za morzem na wschodzie, a więc z
Ameryki, nie brak też argumentów całkiem różnych, tak że dotąd nie osiągnięto pewnych wyników.

Gdy okazało się, że historia i genealogia w tym wypadku zawodzą, na plan pierwszy wysunęli się filolodzy.

Stwierdzili rychło, że w języku polinezyjskim istnieją pewne zgodności z językiem malaj- skim. Tak na
przykład:

Wynikałoby z tego, że Polinezyjczycy przybyli z zachodu, tj. z Indii lub Indonezji. Ale same zgodności

językowe nie są jeszcze
355

dostatecznym dowodem i nie mogą uchodzić za całkiem pewny sprawdzian pochodzenia. Między językiem
malajskim a polinezyjskim może jednakże istnieć pewne pokrewieństwo datujące się niewątpliwie z bardzo
dawnych czasów. Filolog amerykański W. D. Alexander pisał w r. 1910:

„Wielkie różnice w mowie i wyglądzie Polinezyjczyków i obecnych mieszkańców Archipelagu Malajskiego

jako też rozmaite inne obserwacje wskazują na to, że Polinezyjczycy odłączyli się .od pozostałych gałęzi rasy
oceanicznej już w czasach bardzo odległych."

Do tego stanowiska przyłączyło się wielu lingwistów, inni obstają natomiast przy poglądzie, że istnieje

blisko z sobą spokrewniona kultura malajo-polinezyjska. Jak widać, kwestia nie jest jeszcze definitywnie
wyjaśniona. Zamiast dość ściśle określonego pojęcia wspólnej kultury malajo-polinezyjsklej nauka dzisiejsza
przyjęła
0 wiele szerszy termin „austronezyjsklej" wspólnoty kulturalnej. Etnolog Hans Nevermann oświadczył
niedawno: „Język polinezyjski
1 języki indonezyjskie są z sobą blisko spokrewnione i dadzą się wywieść ze wspólnego prajęzyka —
praaustronezyjskiego."

Ale tym samym sprawa nie jest jeszcze bynajmniej załatwiona. Jeżeli — argumentują językoznawcy —

istnieje rzeczywiście pokrewieństwo między językiem malajskim a polinezyjskim — choćby stosunki te były
bardzo starej daty, a pokrewieństwo bardzo dalekie — to język polinezyjski musiałby wykazywać bardzo duże
wpływy pierwiastka indoeuropejskiego. Zalew Indii przez ludy aryjskie nastąpił przed wielu tysiącami lat. Około
roku 350 przed Chr. sanskryt, indoeuropejski język potoczny, opanował także Indonezję. Ponieważ
Polinezyjczycy przybyli na wyspy oceaniczne dopiero około 400 roku p o Chr., język ich powinien zawierać
wiele wyrażeń sanskryckich. Pełni zapału językoznawcy przystąpili do sprawdzenia tego rozumowania. Ale
gorzko się rozczarowali. Język malajski wykazuje dość znaczne wpływy sanskryckie, w*języku polinezyjskim
natomiast nie sposób znaleźć choćby ich śladu. Zamiast tego wyszły na jaw pewne wpływy wskazujące wprost
na Europę i jej języki i zgodnie z tym nowozelandzki uczony E. Tregear oświadczył już w r. 1891 w swym
słowniku porównawczym języka polinezyjskiego:
„Główny zarzut przeciw imigracji Maorysów z Azji polega na tym, że wiele ich słów wykazuje ściślejsze
pokrewieństwo ze sło-

wami aryjskich ludów Europy, ba, nawet Europy zachodniej, aniżeli ze słowami ludów Azji"

Jest to zdumiewające, ale bynajmniej nie wszyscy językoznawcy przyjęli pogląd Tregeara. Zgodni są tylko

co do tego, że język polinezyjski istotnie nie wykazuje wpływów sanskrytu. Teraz jednak uczeni znaleźli się
przed bardzo niemiłym dylematem. Polinezyjczycy przybyli do swej nowej ojczyzny na wyspach oceanicznych
ok. 400 r. po Chr., a sanskryt zaczął rozszerzać się w Indonezji już około roku 350 przed Chr. Jak to wyjaśnić?
Czy Polinezyjczycy nie przybyli wcale z Indii? A jeśli rzeczywiście przyszli stamtąd, to czy wyemigrowali już
przed wtargnięciem sanskrytu? Jeśli tak, to gdzie podziewali się przez owych 750 lat, zanim ukazali się na arenie
historii?

Pytania te wciągają nas w nowy rój zagadek, na które do dnia dzisiejszego nie ma odpowiedzi.

Wspominaliśmy już, że gdy szczepy polinezyjskie zostały odkryte przez białych, żyły one jeszcze w epoce
kamiennej. Nie znały metali, choć na wielu wyspach Mórz Południowych znajdowały się bogate rudy darniowe,
nie mieli garncarstwa, choć glina nie należy tam bynajmniej do rzadkości, obcy im był warsztat tkacki, chociaż
rosła tam dzika bawełna, nie znali koła ani wozu, żadnej architektury, ani zaprawy murarskiej, ani sklepień —
nie znali wina palmowego i nie żuli betelu. Nie znali też ryżu, choć jest on jedną z najstarszych roślin
użytkowych Azji. A w ich sztuce sakralnej czy świeckiej nie odkryto dotąd żadnych wyobrażeń słoni, bawołów
ani innych świętych zwierząt Indii

A przecież około roku 350 przed Chr., a więc mniej więcej w epoce Aleksandra Wielkiego, okres kamienny

dawno się już w Indiach skończył. Znano tam tkactwo i sztukę garncarską, od niepamiętnych czasów używano
koła i wozu, uprawiano ryż. Od dawna Indowie żuli betel, umieli sporządzać wino palmowe, wznosili wielkie
budowle i na ich ścianach przedstawiali bawoły i słonie jako zwierzęta święte. W Polinezji natomiast wszystko
to było zupełnie nie znane. Tego nie sposób zrozumieć. Jeżeli — jak się uporczywie twierdzi — Polinezyjczycy
pochodzą z Indii Wschodnich, to powinni by znać choć część tych zwyczajów, rękodzieł czy kunsztów.
Teoretycznie istnieje naturalnie możliwość, że w. jakimś totalnym upadku kulturalnym wszystko to
„zapomnieli". Jest to jednak wysoce nieprawdopodobne, a poza tym nie da się udowodnić, zwłaszcza u ludu,
który od samych
swych początków tak bardzo cenił tradycję jak Polinezyjczycy. Toteż chciałoby się wyciągnąć wniosek, że nie
może być mowy o ich pochodzeniu z Indii czy Indonezji.
Ale to jest dopiero początek sprzeczności. Obserwacje zoologów
i botaników na wyspach polinezyjskich dowodzą, że z Indonezji — przypuszczalnie drogą przez Melanezję i
Wyspy Fidżi — przybyły na Morza Południowe nie tylko niektóre główne rośliny użytkowe, jak np. banany,
trzcina cukrowa, drzewo chlebowe, yam i korzenie taro, ale także zwierzęta domowe, świnia, pies, kura. Nie
wszystkie te rośliny i zwierzęta są, co prawda, równomiernie rozpowszechnione w całej Oceanii i można
przypuścić, że zostały one tam wprowadzone przez późniejszy import, przez polinezyjskie wyprawy handlowe i
wojenne albo przez pokojową wymianę, co nie przesądzałoby w niczym trasy wędrówki Polinezyjczyków. Jest
to oczywiście możliwe, choć skłonni bylibyśmy raczej przyjąć, że europi- dalni mieszkańcy wysp na Morzach
Południowych przybyli z tych stron, gdzie znajdują się niezbędne im do życia rośliny i zwierzęta.

A jeśli wywędrowali z Melanezji na wschód, to dlaczego nie znali garncarstwa? Dlaczego panuje wśród

nich patriarchat, a nie matriarchat, jak wszędzie niemal na obszarach melanezyjskich? Dlaczego nie żują betelu?
Dlaczego nie ma wśród nich osobników z grupą krwi B? Dlaczego nie ma Murzynów? Przecież 950 000 km

1

obszaru „Czarnych Wysp", jak nazywa się Melanezja w dosłownym przekładzie, nie mogli przebyć w tempie
błyskawicznym! Wszak wiemy, że wędrówkę swą musieli rozpocząć najpóźniej około 350 roku przed Chr., a
przybyli na Morza Południowe dopiero około 400 roku p o Chr. To zaprawdę dostatecznie długi okres czasu, by
od negroidalnej ludności kraju, w którym znaleźli gościnę, przyjąć ten lub ów zwyczaj, a także, by pozostawić
cywilizacyjne, kulturalne lub antropologiczne ślady własnej tam bytności. Ale nic takiego nie zaszłol Nie ma
najmniejszego choćby dowodu dłuższego lub krótszego pobytu ludzi polinezyjskich w Nowej Gwinei, na
Wyspach Admiralicji lub Salomona, na Nowych Hebrydach czy w Nowej Kaledonii. Nasi Wikingowie Mórz
Południowych nie zabrali też stamtąd żadnej pamiątki, choćby tylko malarii. Albowiem podczas gdy cała
Melanezja jest jeszcze w naszych czasach, mimo chininy i atebryny, niepodzielnie zakażona jadem komara
widliszka, to malaria i inne objawy tej choroby tropikalnej są nieznane na cza-

równych wyspach Polinezyjczyków, brak tam też, co prawda, warunków klimatycznych dla powstania tej
choroby. A więc przyjaciele nasi nie przywędrowali tu z Indonezji ani przez Melanezję!

Dopiero co sądziliśmy, że możemy, ba, że musimy ten pogląd przyjąć, a teraz znów wydaje się on

wątpliwy! Niestety, to nie wszystko. Albowiem możliwa jest jeszcze droga przebiegająca o wiele dalej na
północ, mianowicie z Celebes i Filipin wielkimi skokami przez Mariany i Karoliny, a potem przez Mikronezję
do Wysp Gilberta, Feniks i Ellice. Przy bliższym przyjrzeniu się napotykamy jednak i tutaj nieprzezwyciężone
trudności. Mikronezja, „świat małych wysp", składa się łącznie z 1458 atoli i wysp, a więc stopniowe posuwanie
się tamtędy wydaje się teoretycznie możliwe. Ale owych półtora tysiąca wysp zajmuje razem tylko 2700 km

8

, są

one więc znikomo małe, a przy tym rozsiane na obszarze morskim
0 około 15 milionach kilometrów kwadratowych. Leżą więc tak odosobnione na ogromnym oceanie jak garść
szpilek w stogu siana. Przedrzeć się po tej „drodze" na wschód z kobietami i dziećmi, żywnością, bydłem i paszą
na pokładzie, na prymitywnych statkach, przeciw wichrom i falom, mimo burz i straszliwych upałów — nie, jest
to wręcz nie do pomyślenia!

Jak wiadomo, Europejczycy zbadali dokładnie Melanezję właściwie dopiero w XIX wieku. Jeden rzut oka

na mapę wystarcza, by zrozumieć, dlaczego stało się to tak późno. Odległości między wyspami, na których
można znaleźć wodę i żywność, są tak wielkie, że dla ich pokonania potrzebna jest wysoko rozwinięta żegluga
1 nowoczesne przyrządy nawigacyjne. Nie może zatem być nawet mowy o tym, aby atole mikronezyjskie
służyły lub mogły służyć wędrującym na wschód Polinezyjczykom za stepping stones, tj. bazy do dalszych
wypraw. Są to bowiem bardzo często nagie rafy koralowe albo skały pochodzenia wulkanicznego, na których nie
udaje się ani ryż, ani banany, ani drzewo chlebowe. Na Wyspach Ellice i Gilberta dotąd jeszcze, jak podaje
Arthur Grimble, nie można było zasadzić nawet trochę jarzyn. Przywieziona na okrętach ziemia nie utrzymała
się na czystym, białym piasku koralowym, wysuszył ją na proch żar słoneczny i uniósł wiatr. Toteż nie udało się
tam wyhodować fasoli lub pomidorów. Brak również często wody. Nierzadkie są okresy posuchy trwające do
osiemnastu miesięcy.

Nic dziwnego zatem, że w Mikronezji również brak wszelkich śla

dów przejścia ludów polinezyjskich. Tam gdzie takie ślady pozornie istnieją, należy je odnieść do późniejszych
podróży zwiadowczych i kupieckich, przedsięwziętych przez Wikingów Mórz Południowych już ze wschodu.
Praktycznie i teoretycznie nie należy więc brać pod uwagę drogi przez Mikronezję, jak to w 1949 roku wyraźnie
potwierdził Kongres Nauk Pacyfiku.

Skąd więc, na Boga, Polinezyjczycy przybyli na wyspy Oceanii?
Do dnia dzisiejszego nie można dać na to pytanie przekonywającej odpowiedzi. Wspaniała wyprawa „Kon-

tiki" Thora Heyerdahla, zuchwała podróż tratwą przez Pacyfik, dowiodła niewątpliwie, że Polinezja mogła
zostać osiedlona z Ameryki Południowej. Nie jest jednak pewne, czy była to jedyna droga, czy imigracja poli-
nezyjska nastąpiła rzeczywiście t y. 1 k o ze wschodu. Ale tego Heyer- dahl wcale nie twierdzi. Wykazał on,
narażając życie swoje i swych towarzyszy, jedynie możliwość. Hipotezę jego wspierają wszakże bardzo ważkie
argumenty.

Jednego z nich dostarczył już Cook. 21 października 1769 zapisał w swym dzienniku:
„Rośnie tu w Nowej Zelandii wiele dzikiego seleru, a od tubylców zakupiliśmy 10 do 15 funtów słodkich

kartofli. Sadzą je w dość wielkich ilościach, ale chwilowo, z powodu wczesnej pory roku, jest ich jeszcze mało."

Sześć tygodni później, w czwartek, 30 listopada 1769, znajduje się w rejestrze kar „Endeavour" następująca

notatka:

„Kazałem wymierzyć po dwanaście batów marynarzom Mathew Coxowi, Henry'emu Stevensowi i

Emanowi Parreyrze, ponieważ wczoraj wieczorem przekroczyli swe obowiązki na lądzie i wykopali kartofle z
uprawy. Pierwszego z nich posłałem znowu do aresztu, gdyż upierał się, że nie zrobił nic złego."

Jesteśmy zdumieni. Słodkie kartofle w Nowej Zelandii? Skąd się tam wzięły? W Europie poznano tę roślinę

pochodzącą z Ameryki
0 wiele później. Jak to możliwe, żeby kartofle znalazły się w odległej Nowej Zelandii przed pojawieniem się
białych? I uprawiano je w znacznych ilościach? Cook stwierdził także, że batat rozpowszechniony był prawie w
całej Polinezji, znany tam od dawna
1 uprawiany starannie od wielu pokoleń.

Początkowo przypuszczano, że to prądy morskie przyniosły kartofle z ich amerykańskiej ojczyzny do

Polinezji albo że dostały się

tam na szczątkach rozbitych okrętów. Ale wkrótce okazało się to niemożliwe, gdyż słodki kartofel nie znosi
wody, w słonej wodzie morskiej bardzo szybko gnije.

Należy więc przyjąć, że batat został przywieziony na Morza Południowe z Ameryki, i to na okrętach

sterowanych i obsadzonych przez załogi. Istnieli więc, i to wcale nie tak dawno temu, żeglarze, którzy podjęli się
olbrzymiego ryzyka podróży z Ameryki Południowej przez Pacyfik. Uczynił to wprawdzie także Heyerdahi i
załoga jego tratwy. Ale mieli oni mapy morskie, sekstansy i radio, wiedzieli, że w tej okolicy pustyni wodnej,
dokąd pędziły ich wiatry i prądy, istnieje ląd. Nieznani dawni żeglarze nie wiedzieli o tym, mimo to wyruszyli i
wylądowali szczęśliwie gdzieś w Polinezji. Ten wniosek znajduje dodatkowe oparcie w tym, że po jednej i
drugiej stronie Pacyfiku, w Peru i w Polinezji, słodki kartofel ma tę samą nazwę. W języku polinezyjskim i w
ąuechua, języku Inków, nazwano go kumara. Nie jest to oczywiście przypadek, zgodność językowa wskazuje
raczej wyraźnie na istnienie nieznanych wczesnych związków między Ameryką Południową a Polinezją. Batat
nie jest zresztą jedyną rośliną, która mogła zostać przywieziona z Ameryki. Jest ich wcale pokaźna liczba — a
najważniejszą z nich jest bawełna.

Już w jednym z poprzednich rozdziałów wspominaliśmy, że bawełna hodowana przez Indian Ameryki

prekolumbijskiej jest skrzyżowaniem nasion bawełny Starego i Nowego Świata i że posiada 26 chromosomów.
Botanicy amerykańscy zbadali liczbę chromosomów w gatunkach bawełny rosnącej w Polinezji i stwierdzili, że
nie występuje tam gatunek ze Starego Świata o 13 wielkich chromosomach, lecz tylko bawełna z Nowego
Świata o 26 chromosomach.

Z opisów kapitana Robertsona, który brał udział w wyprawie angielskiej w latach 1766—1768, wynika, że

bawełna istniała już w Polinezji, gdy przybyli tam pierwsi europejscy odkrywcy. Nie została więc przywieziona
przez białych. Ptaki nie mogły jej tam przenieść z Ameryki, gdyż nie tkną one nasion bawełny. Nie mogą tu
również wchodzić w rachubę prądy morskie, gdyż w wodzie nasiona te szybko gniją. Pozostaje więc jedynie
ymiosek, że nasiona bawełny przywiezione zostały z Ameryki do Polinezji przez ludzi, którzy przybyli na
okrętach sterowanych.

Zapewne, są to tylko poszlaki, a nie konkretne dowody. Poza starym grotem znalezionym niedawno na

wyspie polinezyjskiej
Pitcairn, a według wiadomości dziennikarskich sporządzonym z amerykańskiego kwarcu, nie ma żadnego
innego dowodu rzeczowego, który by przemawiał za naszym przypuszczeniem, że już na długo przed
Europejczykami statki obsadzone załogami pokonały olbrzymią przepaść między Ameryką a cza równymi
wyspami Mórz Południowych i że Polinezyjczycy przybyli do swej oceanicznej ojczyzny ze wschodu.

A jednak trzeba przyznać, że wiele za tym przemawia. Między Ameryką Południową a Polinezją są tak

liczne zgodności kulturalne, że identyczny rozwój po obu stronach Oceanu Spokojnego nie może chyba być
tylko dziełem przypadku.

Etnolog norweski Erland Nordenskjóld zestawił w 1931 roku w swej książce Origin of the Indian

Civilisations in South America listę 49 elementów kulturowych, stanowiących wspólną własność Ameryki
Południowej i Polinezji. Lista ta wykazuje zadziwiające zgodności. Dokonywanie najtrudniejszych operacji
mózgu i czaszki — ten kunszt lekarski znany jest w równej mierze w Peru, jak i w Polinezji. Nordenskjdld
stawia quipu, sznury rachunkowe Inków, obok sznurów węzłowych Polinezyjczyków; za ich pomocą można
było podawać obserwacje astronomiczne, kursy żeglarskie i krótkie wiadomości. Wymienia trąbki z muszli,
flety, ozdoby z piór, poncho, osobliwe zgodności w kalendarzu, identyczność kauyy, upajającego piwa
Polinezyjczyków, z chichą, odurzającym napojem Ameryki Południowej, wskazuje na jednakowe sposoby
sporządzania tkanin z łyka i kory drzewnej, porównuje haczyki u wędek, aieci, wiosła itd. Katalog ten sprawia
wielkie wrażenie, zwłaszcza jeżeli się ogląda wymienione przedmioty i narzędzia. Nie chcemy tu twierdzić, iż
jest to pełny dowód amerykańskiego pochodzenia Polinezyjczyków. Problem jest zbyt wielowarstwowy i
złożony. Ale nie ulega wątpliwości, że istniały nie znane w szczegółach kontakty między wyspami Mórz
Południowych a kontynentem amerykańskim.

Jeżeli wreszcie zajrzymy do jakiejś locji Oceanu Spokojnego, to skłonni jesteśmy przyznać słuszność

Heyerdahlowi i przyjąć, że polinezyjscy wyspiarze, jak w tysiąc lat po nich pierwsi Europejczycy, przybyli tam z
Ameryki i że dla prymitywnych statków nie ma w ogóle żadnej innej drogi.

Od zachodniego wybrzeża amerykańskiego do 160° długości wschodniej, a więc mniej więcej do Australii,

dmie rokrocznie

pasat wschodni. Zmienia on wprawdzie kierunek, zależnie od pory roku, z północnego na bardziej południowy,
ale od równika aż do trzydziestu kilku stopni szerokości południowej panuje na ogół niepodzielnie. Nie ma tam
prawie wiatrów zachodnich, wskutek czego wszystkie niemal prądy morskie płyną ze wschodu na zachód.
Szybkość ich dochodzi nierzadko do dwóch lub trzech mil morskich i jeszcze między Wyspami Fidżi a Nowymi
Hebrydami wynosi 40—45 mil morskich na dobę.
I ----- ---------------- riźr. -------------- " ----------- ES --------------- S ------

-HMK.HUDUHW^^hwmm i i

.I.J

Także w rejonie Hawajów, na 20—30° szerokości północnej, pasat wschodni dmie przez sześć miesięcy w

roku. W zimie, od listopada do marca, wieje około piętnaście dni w miesiącu wiatr wschodni. Co dziwna, nawet
Mariany i Karoliny znajdują się pod znacznym wpływem pasatu wschodniego. Im bliżej wysp Palau, tym
częstsze są zmienne, co prawda, wiatry z kierunków, wschodnich. Przewaga monsunu jest wszelako ograniczona
do Filipin, Nowej Gwinei i wschodniej Australii. Monsun północno-zachodni połączony z ulewnymi burzami i
gwałtownymi orkanami występuje tam szczególnie zimą, tak że tubylcy zwykli od dawna odkładać swe podróże
na przychylniejsze pory roku.

Tak mówią locje. Lakoniczne dane wzmagają jeszcze nasz sceptycyzm w odniesieniu do twierdzenia, że

Polinezja została skolonizowana z Azji południowo-wschodniej, a kto sam jest starym żeglarzem, ten nie może
sobie wyobrazić, jak można odbyć taką podróż po trasie liczącej wiele tysięcy mil morskich.

Thor Heyerdahl zajął się gruntownie tymi problemami w swoim wspomnianym już przez nas kilkakrotnie

dziele American Indiana in the Pacific. Czy rozwiązał te kwestie — to rzecz inna. W każdym razie dostarczył
ważkich argumentów przemawiających za tezą, że już dawno przed Europejczykami statki obsadzone załogą
przepłynęły Pacyfik ze wschodu na zachód.

Ostatni temat, który teraz wypada nam jeszcze w krótkości poruszyć, jest może najbardziej zagadkową

częścią tego rozdziału, tak bogatego w zagadki. Mówiliśmy już o dziwnym „białym" bogu nazwanym
Virakochą, który pewnego dnia zniknął na zachodzie, za morzem. Nazwisko Virakocha pochodzi z quech.ua,
języka Inków, jest więc stosunkowo świeżej daty. Sam bóg jest jednak chyba
0 wiele starszy. Należy niewątpliwie do przedinkaskiej kultury Tiahuanaco i nazywał się w owej epoce
prawdopodobnie Kon-tiki, Illa-tiki albo Tiki.

Tę samą nazwę na określenie boga, półboga lub świętego antenata spotyka się, o dziwo, także w. Polinezji.

Heyerdahl podał wiele dowodów i tak pisze:

„W tradycji krajów należących do rozległego państwa Inków bóg słońca Tiki znany był jako dawny władca,

który w czasach przedinkaskich opuścił Peru, aby podjąć wyprawę na wschodni Pacyfik. Jest niewątpliwie
godne uwagi, że w całej Polinezji istnieje również tradycja bogopodobnego praojca słonecznego, od którego
bierze początek najwcześniejsza historia polinezyjska."

Jest to w istocie godne uwagi, a znaczenia tej zbieżności nie umniejsza w niczym pogląd etnologa Hansa

Plischke, który zwrócił niedawno uwagę, iż treść pojęciowa peruwiańskiego „Tiki", boskiego początku
wszechrzeczy, nie pokrywa się z polinezyjskim „Tiki", który jako praojciec oznacza ludzki początek rzeczy.

Bóstwa są, jak wiadomo, łatwo przenośne. Dowodzi tego wymownie wielość bóstw w Rzymie cezarów u

schyłku czasów antycznych, zdumiewające rozprzestrzenienie się religii światowych i ich obrzędów wśród ras i
na obszarach geograficznych, których rozwój nie był bynajmniej współmierny do tego rozprzestrzenienia oraz
niezwykle ożywiony import i eksport wszelkich wyobrażeń o niebie
1 Hadesie w „ojkumene". Pojęcie Kon-Tiki — świętego peruwiań- sko-polinezyjskiego praszczura i początku
wszechrzeczy — było widocznie równie sugestywne jak niegdyś babilońsko-hebrajska

koncepcja Adama, praojca rodu ludzkiego. Imię boga Kon-Tiki spotykamy również w Afryce u szczepu
Bambara w Sudanie francu" skim. Madame Georges Magnan w Same pod Kayes zwróciła piszącemu te słowa
uwagę na zdumiewający fakt, że Bambarowie tłumaczą słowa „szef", „dyrektor", „pan" itd. na swój język jako
„Koungh-Tighi". Nie jest to zgodność przypadkowa. Trudno byłoby nam uwierzyć, że osobliwym zbiegiem
okoliczności Bambarowie utworzyli te słowa bez żadnych wpływów zewnętrznych. Musiał tu istnieć jakiś nie
znany bliżej kontakt ze światem Mórz Południowych. Jeśli przyjąć to założenie, ujawni się dopiero w całej pełni,
jaki blask mesjaniczny i urzekająca siła biły od pojęcia Kon-Tiki.

Jak to wytłumaczyć? Niewątpliwie tylko tak, że historyczny pra- wzór półboga i praszczura Kon-Tiki był

nosicielem wielkiej, nowej idei. Zgodnie z tą koncepcją Kon-Tiki—Virakocha byłby wysłannikiem
chrześcijańskim, którego jakieś osobliwe, nieznane losy zapędziły do Peru i na Morza Południowe. Nie da się to,
oczywiście, udowodnić. Ale jeśli we wspomnieniach Marka Polo, Ibn Batuty i innych podróżników
średniowiecznych czytamy, jak nieoczekiwanie spotykali się oni na całym świecie, pod obcym niebem, z roz-
proszonymi rodakami, jeśli zbadamy dowody stwierdzające, że misjonarze chrześcijańscy dotarli w
średniowieczu do Indii i Chin, to nie wyda nam się niemożliwe, że naukę Jezusa o zbawieniu głoszono na
wyspach Mórz Południowych na długo przed zbadaniem Pacyfiku przez Europejczyków. Zwłaszcza w
Środkowej i Południowej Ameryce myśl o miłosiernym, łaskawym i wszechmocnym ojcu musiała uderzyć jak
grom. Trudno o jaskrawsze oświetlenie „niemocy" własnych bóstw, które dla zachowania swych sił wymagały
ofiar ludzkich, drgających serc i dymiącej krwi. Jeśli wysłannicy świata chrześcijańskiego istotnie przebyli
wielki ocean dzielący dwa kontynenty, to oddziałali jako niezwykle silny ferment. Gdy to sobie uzmysłowimy,
wówczas nie wyda nam się już zdumiewające, że promienna postać Virakochy—Kon-Tiki, Zbawiciela Inków,
blask swój rozszerzyła po Afrykę.

5

Cook po wielkich osiągnięciach swej pierwszej podróży został w niespełna rok później wysłany po raz drugi

na Morza Południowe, co było niewątpliwie dowodem zaufania, jakie pokładali w nim lordowie admiralicji.
ALe nie wyjaśnia to jeszcze, dlaczego drugą wyprawę w ogóle przedsięwzięto. Jest wątpliwe, ale nie
wykluczone, że na tę decyzję wpłynęły zainteresowania geograficzne, prawdopodobnie jednak motywy lordów
były o wiele konkretniejsze. Stosunki między Anglią a jej koloniami amerykańskimi zaczynały się psuć. Liczono
się z możliwością usamodzielnienia się rozległych krajów za Oceanem Atlantyckim, które byłyby dla macierzy
brytyjskiej stracone jako kolonie. W miarę jak ewentualność ta stawała się coraz bardziej realna, rosło z natury
rzeczy zainteresowanie słynną terra australis, tajemniczym prakontynentem, którego szukali także Francuzi
wysyłając tam coraz to nowe ekspedycje. Może leżał on na południo-wschód od Tahiti i Wysp Towarzystwa. A
jeśli nie rozciągał się dalej niż do trzydziestu kilku stopni szerokości południowej, to był zapewne urodzajny.
Możliwe, iż zawierał bogactwa naturalne, złoto, srebro, perły i drogie kamienie, jak Ameryka, dzięki której
Hiszpania i Portugalia stały się w swoim czasie wielkimi i bogatymi państwami. Gdyby się te nadzieje spełniły,
można by buntownicze kolonie pozostawić ich własnemu losowi. Byłoby to dostatecznym odszkodowaniem za
nadwerężenie prestiżu i straty materialne, jakie pociągnęłoby za sobą odpadnięcie kolonii amerykańskich.

Na wiosnę r. 1772 Cook otrzymał rozkaz odbycia drugiej podróży na Morza Południowe. Zdawał sobie

jasno sprawę, że tym razem nic nie będzie ryzykował i nic ryzykować nie potrzebuje. Zażądał dwóch okrętów
ekspedycyjnych i otrzymał je. Były to żaglowce handlowe „Drakę" i „Raleigh" o wyporności 462 i 336 ton;
przemianowano je na „Resolution" i „Adventure" i oddano pod jego komendę. Okrętem flagowym jest
„Resolution", „Adventure" prowadzi kapitan Furneaux. Znowu ładuje się na oba okręty kwaszoną kapustę,
cytryny i pastę bulionową, tym razem na podróż obliczoną na dwa lata. Znowu wchodzą na pokład przyrodnicy:
dwaj naukowcy niemieccy Johann Reinhold Forster i jego osiemnastoletni
syn Johann Georg Adam Forster, udział w wyprawie biorą też dwaj astronomowie oraz malarz W. Hodges jako
sprawozdawca albo, jak byśmy to dzisiaj powiedzieli, fotoreporter. Zabrano na pokład armaty, działa
sześciofuntowe i kilka lżejszych dział obrotowych.

Młodzi inżynierowie wielkich stoczni angielskich krzywią się na widok tych okrętów. Uważają to za

straszliwy krok w tył! Potężna marynarka angielska zdobyła panowanie na morzach dzięki temu, że przed
dwustu laty, jako pierwsza w świecie, zrobiła wyraźny podział między statkiem handlowym a okrętem
wojennym. Statek handlowy jest poza kilkoma lekkimi działkami obrotowymi nie uzbrojony, pękaty, ciężki i
wypełniony ładunkiem, okręt wojenny natomiast wąski i smukły, naszpikowany działami, a cała konstrukcja
obliczona jest na jak najlepszą jego żeglowność. Nadaje mu to ogromną siłę bojową. Specjalizacja ta sprawiła,
że angielska marynarka wojenna w ciągu stu lat, od połowy XVI do połowy XVII wieku, stała się najlepszą w
świecie. Przestarzały typ okrętu uniwersalnego, który wiezie ładunek i armaty, musiał się wydać inżynierom z
Plymouth i Bristolu krokiem wstecz.

Ale Cook wiedział, czego chce. Nie chodziło mu wcale o doprowadzone do perfekcji zalety żeglarskie.

Przeciwnie, gdy maszty „Resolution" wydają mu się za wysokie, każe je skrócić o dwie stopy. Pociągnęło to za
sobą zmianę całego takielunku i spowodowało pewną zwłokę, Cook pozostał jednak niewzruszony; „Resolution"
i „Adventure" wypłynęły z portu macierzystego w Plymouth dopiero 13 lipca 1772.

Cook otrzymał tym razem rozkaz zupełnie jasny i określony. Ma żeglować przez Maderę do Przylądka

Dobrej Nadziei, stamtąd posunąć się na południe, zbadać ląd, jeśli go odkryje, i płynąc na możliwie dalekich
szerokościach południowych Pacyfiku wrócić przez Przylądek Horn do Anglii. Po raz pierwszy w historii
żeglugi miało nastąpić opłynięcie kuli ziemskiej z zachodu na wschód. Rozkaz ten był wynikiem obserwacji
nautycznych poczynionych przez Anglików podczas ich pierwszej podróży. Przekonali się bowiem wówczas, że
tylko w okolicy 40° szerokości południowej mogą w pewnej mierze liczyć na stałe wiatry zachodnie. Prawie
dwieście lat przed nimi wiedzieli już o tym Holendrzy. W 1598 roku kapitan Peter Plank z Holenderskiej
Kompanii Wschodnio-Indyjskiej ułożył wytyczne żeglarskie, w których zaleca okrętom holenderskim płynącym
do

Część szósta — Zmora szkorbutu
Indonezji, ażeby, począwszy od Przylądka Dobrej Nadziei, nie przebijali się przez obszar pasatów i ciszy
morskiej w kierunku północno- wschodnim, lecz trzymali się możliwie najdłużej na południe od zwrotnika. Na
tym kursie oszczędzą dziesięć do dwunastu miesięcy podróży. W szesnaście lat później, w r. 1614, nowy kurs
został wypróbowany i okazało się, że kapitan Peter Plank miał słuszność. Statek płynący według jego
wskazówek przebył trasę Capetown— Jawa w. sześć miesięcy, podczas gdy dwa statki żeglujące dawnym
kursem wzdłuż wybrzeża Afryki wschodniej przybyły do celu dopiero po szesnastu względnie osiemnastu
miesiącach. Było to jednak tajemnicą i Cook nie miał pojęcia o tych poczynionych już dawno doświadczeniach.

Z końcem października 1772 r. obydwa okręty zawijają do Przylądka Dobrej Nadziei, a w trzy tygodnie

później, po wzięciu na pokład nowych zapasów żywności, ruszają dalej na spotkanie wielkiej przygody.
„Ryczące czterdziestki", jak żeglarze nazwali później równoleżniki w okolicy 40° szerokości południowej,
zasługują w pełni na to określenie. Przez cały prawie czas wiatr dmie niemiłosiernie, burze następują po burzach,
robi się zimno i 10 grudnia 1772 r. Cook zapisuje w dzienniku okrętowym, że choć na półkuli południowej
panuje właśnie lato, to jednak pada gęsty śnieg i jest tęgi mróz.

Podobnie jak podczas pierwszej wyprawy Cook wprowadził wachtę na trzy zmiany zamiast ogólnie

dotychczas przyjętych dwóch zmian. Zarządzenie to ma na celu oszczędzanie sił marynarzy. Poza tym załoga
otrzymuje ciepłą odzież i od czasu do czasu porządny łyk rumu. Nastrój jest dobry. Dopiero pierwsze wielkie
góry lodowe, dostrzeżone 10 grudnia 1772, kolosy o długości trzech i pół kilometra i dwudziestu metrach
wysokości, budzą pewną trwogę. Cook notuje w dzienniku:

„A jednak siła i wysokość fal były tak wielkie, że morze chwilami góry te całkowicie zalewało. Był to

wprawdzie piękny widok, ale gdy pomyśleliśmy o niebezpieczeństwie, ogarniała nas trwoga. Statek rzucony
przez wzburzone morze o ścianę jednej z tych wysp lodowych zostałby natychmiast roztrzaskany w kawałki."

Cook przypuszcza nie bez słuszności, że tak olbrzymie góry lodowe mogły powstać tylko na lądzie jako

części potężnych lodowców. Musi ten ląd odnaleźć! Mimo wszelkich niebezpieczeństw postanawia
Cook w Nowej Zelandii
płynąć dalej na południe. Dnia 17 stycznia 1773 roku, po przekroczeniu koła podbiegunowego, znalazł się na
67° szerokości południowej. Ale tu kra była tak gęsta, że dalsze posuwanie się na południe stało się niemożliwe.
Cook postanawia wrócić, a ponieważ zima południowa stała już i tak za pasem, wziął kurs na Nową Zelandię.
Był pierwszym człowiekiem, który dotarł tak daleko na południe. Niewiele brakowało, a byłby rzeczywiście
natrafił na kontynent południowy, Antarktydę, jak ją dzisiaj nazywamy, mniej więcej w okolicy oznaczonej na
naszych mapach jako kraj Enderby.

Cook jednakże wrócił. W poniedziałek, 8 lutego 1773, spadła gęsta mgła. „Adventure" znikła z pola

widzenia, nie odpowiadała na sygnały, nawet na strzały armatnie, i mimo rozkazu, aby na wypadek rozłączenia
się krążyć w miejscu przez trzy dni, była niewidoczna, gdy mgła się podniosła. Ponieważ Cook umówił z
Furneaux miejsce spotkania w Nowej Zelandii, ruszył ostatecznie w dalszą drogę. Z końcem marca wylądował w
Zatooe Dusky u południowo-zachodni ego cypla Nowej Zelandii po stu dziesięciu dniach żeglugi na pełnym
morzu, a wkrótce potem odnalazł też „Adventure", która zgodnie z rozkazem wzięła kurs na Nową Zelandię i
tara dobiła do brzegu.

Niebawem ukazują się tubylcy. Rozwija się ożywiony handel wymienny; Nowozelandczycy są szczególnie

łasi na butelki i przedmioty żelazne. Skoro tylko zauważyli, że biali marynarze nie okazują bynajmniej niechęci
do brunatnych kobiet, wyzyskują to w pełni. Forster pisze:

„Gdy Nowozelandczycy spostrzegli, że w ten sposób najtaniej i najłatwiej dojdą do narzędzi, zaczęli

niebawem uganiać się po całym okręcie i ofiarowywali każdemu bez różnicy swe córki i siostry. O ile mogliśmy
zauważyć, nie pozwalali jednak kobietom zamężnym zadawać się z naszymi marynarzami. Ich pojęcia o cnocie
niewieściej różnią się bardzo od naszych; niezamężna dziewczyna może mieć wielu kochanków bez żadnej ujmy
dla swej czci."

Forster zauważył też, że bynajmniej nie wszystkie kobiety skłonne były zadawać się z białymi, i dodaje w

swym opisie:

„Przypuszczamy, że Nowozelandczycy poniżyli się do tego haniebnego handlu dziewczętami dopiero

wówczas, gdy żelazo wzbudziło wśród nich nowe potrzeby. Jest nieszczęściem, że odkrycia nasze kosztowały
życie tak wielu niewinnych ludzi. Jest to jednak za

prawdę drobnostką w porównaniu z niepowetowaną szkodą, jaką wyrządziliśmy im wywołując przewrót w ich
zasadach etycznych. Toteż obawiam się, że znajomość z nami wyszła mieszkańcom Mórz Południowych jedynie
na szkodę."

Kapitan Furneaux, biorąc rozkaz admiralicji dosłownie, chciał przebyć zimę w Nowej Zelandii Ale Cook

nie dawał spokoju. Jeśli istnieje ląd południowy, należy natychmiast wyruszyć na jego odkrycie. Z początkiem
czerwca 1773 ekspedycja rusza w dalszą drogę. Stan zdrowotny na obu okrętach jest znakomity. Ale w kilka
tygodni później na „Adventure" jest jeden wypadek śmierci na szkorbut, a około dwunastu marynarzy leży ciężej
lub lżej chorych. Cook wkracza z całą energią. Zarządza wydawanie kiszonej kapusty, cytryn i innych środków
przeciwszkorbutowych, stan zdrowia chorych poprawia się, ale Furneaux dopuścił się widocznie niedbałości i to
opóźnia ekspedycję.

Poza tym wiatr jest niepomyślny. Nawet na tych szerokościach południowych wieje z reguły wiatr

wschodni, co ze zdziwieniem stwierdził Forster. W jego zapiskach z połowy sierpnia czytamy:

„Najosobliwszym wydał nam się jednak wiatr od chwili naszego wyjścia z Queen Charlotte Sound aż do

czasu, gdy nastał prawdziwy pasat. Oczekiwaliśmy mianowicie, że w środkowych szerokościach południowych
między 50 a 40°, gdzie spędziliśmy największą część czasu, będziemy mieli stałe wiatry zachodnie, jakie w
zimie zwykliśmy mieć na półkuli północnej. Zamiast tego jednak przekonaliśmy się, że wiatr w dwa lub trzy dni
oblatywał cały kompas i tylko na rumbach wschodnich był w pewnej mierze stały i stamtąd dął czasami bardzo
gwałtownie. Nazwa Ocean Spokojny, którą obejmuje się cały obszar Mórz Południowych, odpowiada zatem,
moim zdaniem, tylko części położonej między zwrotnikami, gdyż tylko tam wiatr jest stały, pogoda zazwyczaj
piękna i łagodna, a morze spokojniejsze niż na dalszych szerokościach."

Wyprawa posuwa się bardzo powoli naprzód. Pewne było wprawdzie — według Forstera — „że na

środkowych szerokościach Mórz Południowych nie ma wielkiego lądu", a Cook notuje 1 sierpnia w dzienniku
okrętowym, że jego zdaniem, jeśli nieznany kontynent w ogóle istnieje, należy go szukać dalej na południu, na
wschód od Nowej Zelandii. Ponieważ rozstrzygnąć to mogą nie poglądy i mniemania, lecz tylko fakty,
konieczny byłby ponowny wypad na
południe. Chwilowo wszakże nie można było o tym myśleć. Ze względu na chorych na „Adventure" Cook
musiał dotrzeć możliwie szybko do Tahiti. Toteż już w środę, 25 sierpnia 1773, załogi obu okrętów rzuciły
kotwice w zatoce Matavay.

Tubylcy przyjęli Anglików życzliwie. Mieli jeszcze w miłej pamięci ich pobyt przed czterema laty, toteż

kontakty zostały natychmiast nawiązane. Tym razem Cook, wolny od trosk, mógł w pełni rozkoszować się
pięknością Tahiti Był głęboko wzruszony, gdy jego dawny przyjaciel, król Tahiti, rzucił mu się na szyję płacząc
ze wzruszenia. Cook ofiarował królowi szczególnie cenny podarunek, „ponieważ uważałem tego człowieka
jakby za swego ojca". Kapitan pozostał chłodnym obserwatorem, jakim był zawsze. Opisuje rzeczowo położenie
gospodarcze Tahiti, które wydało mu się gorsze niż przed czterema laty, a jedyna dygresja, na jaką sobie
pozwala, dotyczy wyczynów sportowych —wielce znamienne dla tego człowieka będącego na wskroś
Brytyjczykiem! Największe wrażenie zrobił bowiem na nim kunszt pływania tubylców na Tahiti:

„Przy brzegu było miejsce nie chronione przez rafy koralowe. Morze było tam rzeczywiście straszliwie

wzburzone i nie przypominam sobie, bym gdziekolwiek widział większe fale. Każdy okręt byłby tu stracony, a
europejskiego pływaka fale rozbiłyby natychmiast o skały. Ale tu właśnie było jedno z ulubionych miejsc kąpieli
Tahityjeżyków. Gdy fala z szumem nadbiegała, nurkowali i ukazywali się znowu z niepojętą wprost zręcznością
i lekkością po jej drugiej stronie. Pewnego razu wśród wzburzonych fal znaleźli rufę strzaskanej pirogi.
Pochwycili za część drewnianą i pływając zaciągnęli daleko w morze, wdrapali się na nią i pędzeni przez fale i
wiatr zbliżali się z szybkością strzały do linii przyboju. Zabawa ta zdawała się sprawiać im olbrzymią
przyjemność. Zachowywali się przy tym tak swobodnie jak dzieci angielskie, gdy w parku Greenwich zjeżdżają
z pagórków."

Równie piękni jak natura są tutaj także ludzie. Odkrywcy ciągle podkreślają urodę tubylców i ujmujący

sposób bycia. Opisując Wyspy Markizy i ich mieszkańców Forster notuje:

„...Wśród młodych ludzi, którzy nie byli jeszcze punktowani ani tatuowani, można było zauważyć typy

niezwykle piękne, regularność ich budowy wzbudzała w nas podziw. Nięktórych można było śmiało postawić
obok arcydzieł sztuki klasycznej, na tym porówaniu nie

byliby z pewnością stracili... Wyraz twarzy mieli wszyscy łagodny, otwarty i pełen żywości, do czego niemało
przyczyniają się wielkie, czarne oczy. Włosy ich są również czarne, kędzierzawe i mocne, tylko u pojedynczych
osób jaśniejsze, bardziej płowe..." Podobnie pisze Cook o tubylcach z Wysp Przyjacielskich: „Spotykaliśmy
setki twarzy prawdziwie europejskich, a wśród nich niejeden iście rzymski nos."

Gdy Europejczycy zjawili się w Polinezji, tubylcy nie byli już widocznie zdolni do takich wyczynów, jakich

niegdyś dokonywali. Forster pisze jednak z uznaniem o pilności chłopów polinezyjskich. Pola wznosząoe się jak
w Indonezji i Ameryce Południowej tarasami na stokach gór były nawadniane bardzo starannie i na zasadzie
przemyślanego planu. Ale i w tej dziedzinie dokonano więcej w przeszłości, podobnie jak w dziedzinie żeglugi.
Łodzie dalekomorskie wyspiarzy zasługiwały jeszcze i teraz na baczną uwagę. Forster opisał je w następujący
sposób: „Było tam około 159 wielkich podwójnych łodzi wojennych
0 długości 50—90 stóp... Wszystkie ich łodzie są podwójne albo po dwie przymocowane do siebie za pomocą
15—18 silnych belek poprzecznych. Belki te leżą zazwyczaj w odległości 4'/2 stóp od siebie
1 mają 12—24 stóp długości. Wystają one poza burty łodzi i wskutek swej znacznej długości tworzą pewnego
rodzaju pokład o długości 50—70 stóp. Ażeby jednak ta wielka ilość belek poprzecznych posiadała rodzaj
oparcia, Polinezyjczycy przymocowują ponad nimi, na ścianach zewnętrznych oraz w środku między obiema
złączonymi łodziami jeszcze 2—3 krokwi wzdłuż. Przednia i tylna część wznosi się o kilka stóp ponad wodę,
część tylna czasami nawet o 20 stóp... Tak połączone łodzie mieszczą około 144 wioślarzy oraz 8 oficerów, z
których czterech stoi na rufach łodzi..."

Do owych 152 ludzi załogi marynarskiej doliczyć należy jeszcze w zasadzie 15—20 zbrojnych. Łódź

dalekomorska mieściła więc zazwyczaj 170—180 ludzi. Na takich statkach można było pokonywać bardzo
znaczne odległości. Odbywano zapewne podróże morskie na trasie wynoszącej około 2000 kilometrów,
przeważnie w obrębie trójkąta polinezyjskiego. Co prawda, już Forster zaznacza, że statki te nie nadawały się
szczególnie do żeglowania bejdewindem i że były skonstruowane raczej do żeglugi fordewindem. Podobne
spostrzeżenie zrobił sto pięćdziesiąt lat później badacz

austriacki Hugo Adolf Bernatzik. W swym opisie podróży po Morzach Południowych wspomina, że jego

łódź z pływakiem równoważnikowym osiąga przy pełnym wietrze szybkość parowca i że mimo pozornej
kruchości przewyższa pod względem własności morskich europejskie żaglowce motorowe. Widząc, jak łódź
stawiała czoło porywistemu wiatrowi i wzburzonemu morzu, zdał sobie sprawę, iż na takich łodziach żaglowych
już w zamierzchłej przeszłości ludzie mogli dotrzeć bezpiecznie na wyspy Oceanu Spokojnego i tam się osiedlić.
Przytaczamy następujący ustęp z jego opisu, gdyż wprost wierzyć się nie chce, aby Polinezyjczycy mogli na
swych prymitywnych łodziach długo manewrować przeciw wiatrom, prądom i falom:

„Manewrowanie nie było bynajmniej łatwe. Przy zwrotach trzeba było obracać łódź o 180°, tak źe rufa

stawała się dziobem, a potężne, ciężkie wiosło sterowe należało w tym celu przenosić na drugi koniec łodzi."

Pokrywa się to w zupełności z przypuszczeniami, którym daliśmy już wyraz w książce Siódma minęła,

ósma przemija, omawiając technikę żeglarską Polinezyjczyków. Czytelnicy, którzy sami stali kiedyś przy sterze
żaglowca, zrozumieją, że nie mogliśmy pominąć tego potwierdzenia zamieszczonych tam rozważań. Do nich też
apeluję. Albowiem przy omawianiu problemu polinezyjskiego doszli do głosu oprócz historyków, geografów i
antropologów także przedstawiciele najbardziej odległych dziedzin wiedzy i umiejętności. Tylko fachowców,
których by to przecież szczególnie zainteresowało, nikt nie pytał o zdanie — mianowicie żeglarzy. Nie ma już
chyba zbyt wielu takich, którzy widzieli na własne oczy polinezyjskie łodzie dalekomorskie albo nawet na nich
żeglowali. Ale, zwłaszcza w świecie anglosaskim, żyje może jeszcze ten lub ów stary żeglarz. Tych powinno się
wreszcie zapytać, czy można manewrując pod wiatr i prąd przepłynąć na statkach tego rodzaju tysiące mil
morskich na wschód!

Po kilkudniowym pobycie na Tahiti Cook wyruszył wreszcie na południe. Trasa jego biegła przez Wyspy

Towarzystwa i Wyspy Przyjacielskie do Nowej Zelandii, a stamtąd znów w stronę bieguna południowego. Tym
razem Cook dotarł do 71° szerokości południowej; dalsze posuwanie się na południe udaremniło ponownie nie-
zmierzone pole lodowe.

Podczas podróży do Nowej Zelandii „Adventure" znowu znikła

z pola widzenia, tym razem na dobre, aż do owego odległego dnia, gdy Cook zobaczy ją znów w Plymouth.

Powodzenie drugiej wyprawy zawisło więc wyłącznie od losu „Resolution". Cook zdawał sobie z tego sprawę.
Zapiski w dzienniku podczas owego drugiego wypadu w stronę Antarktydy odzwierciedlają trapiące go bezu-
stannie troski. Pod datą niedziela, 30 stycznia 1774, czytamy:

„O 4 godzinie rano zauważyliśmy, że chmury na południowym nieboskłonie mają niezwykle biały poblask.

Oznaczało to, że zbliżamy się do pola lodowego. Wkrótce potem dojrzano je z bocianiego gniazda. Można było
rozróżnić 97 gór lodowych, które piętrzyły się nad sobą gubiąc się w chmurach. Sądzę, że tak wielkich gór lodo-
wych nie zaobserwowano nigdy na morzach grenlandzkich...

Na południu za polem lodowym musi leżeć ląd. Ale nie może on być schroniskiem dla ptaków lub innych

stworzeń, gdyż jest prawdopodobnie całkowicie pokryty lodem. Ja, który miałem ambicję dotrzeć na południe
nie tylko dalej niż ktokolwiek przede mną, ale w ogóle tak daleko, jak to jest dla człowieka możliwe, nie martwi-
łem się z powodu tej przeszkody. Wyszła nam ona poniekąd na dobre albo co najmniej zmniejszyła
niebezpieczeństwa i uciążliwości, z którymi związana jest żegluga w okolicach antarktycznych. To, że wróciłem
i wziąłem kurs na północ, nie wymaga dalszego uzasadnienia. Znajdowaliśmy się na 71° 10' szerokości
południowej."

Podobnie jak podczas pierwszej wyprawy Cook mógłby był także teraz wrócić do Anglii najkrótszą drogą

przez Przylądek Horn. Z zapasami żywności rzecz miała się zgoła nieświetnie. Suchary okrętowe roiły się od
czerwi, 300 funtów uległo zupełnemu zepsuciu, a pozostałe zapasy ,mogli jeść tylko ludzie w naszym
położeniu". Tak pisał Cook w oficjalnym dzienniku okrętowym. Szczegółów dowiadujemy się od Forsterów:

„Pora posiłku była nam nienawistna. Gdy tylko poczuliśmy zapach potraw, nie mogliśmy przełknąć niczego

z niejakim apetytem... Przy tym droga na południe była niewymownie jednostajna i nudna. Lód, mgła, sztormy i
silnie wzburzone morze składały się na ponury obraz, który rzadko tylko rozjaśniały przelotne promienie
słońca."

Na pokładzie zapanował posępny nastrój, gdy okazało się, że kapitan, choć sam chory na woreczek

żółciowy, bierze kura nie do ojczyzny, lecz na Wyspę Wielkanocną. Ale zamknięty w swej kaju

cie, ciężko chory Cook, którego jęki słychać było aż na pokładzie, nie wypuścił cugli z rąk. Na okręcie

panowała Jedna wola i do buntu nie doszło. Nawet prosty marynarz zdawał sobie sprawę, że Cook nie mógł
inaczej postąpić.* Na olbrzymich bezmiarach wodnych wokół Wyspy Wielkanocnej znajduje się ostatnia wielka
biała plama południowego Pacyfiku. Czyżby tam leżał ląd południowy?
6

Samolot stratosferyczny Nowy Jork—Valparaiso—Sydney jest zajęty do ostatniego miejsca, aczkolwiek

odbywa dopiero lot próbny. Od czasu, gdy lotnicy australijscy i chilijscy oficerowie marynarki wypróbowali
nową drogę powietrzną do Australii z -lądowaniem w Rapa Nui, nie tylko pasażerowie z Chile, Brazylii,
Argentyny i Peru, ale i północni Amerykanie żywo interesują się nowym połączeniem z piątym kontynentem,
które jest o wiele krótsze niż droga przez Hawaje. Z Valparaiso do Rapa Nui jest około 2000 mil morskich, tj.
sześć godzin lotu. Po dalszych pięciu godzinach nastąpi lądowanie na Pitcairn, wyspie w Archipelagu Gambiera,
na której rozegrały się ostatnie akty dramatu „Bounty", po czym nie jest już wcale daleko do Nowej Zelandii i
Australii

Nowa linia, którą w r. 1952 po raz pierwszy poleciał pilot australijski i na której w najbliższym czasie ma

być podjęta regularna komunikacja, nie należy do zbyt zajmujących. Ale nie jest nią też żadna inna linia
powietrzna, biegnąca nad Morzami Południowymi. Wszystkie wiodą pod pustynią nieba i nad pustynią wody.
Żadnego samolotu, żadnego okrętu, bardzo rzadko jakiś bezimienny atol. Trasa przez Rapa Nui dostarcza więcej
wrażeń. Jeszcze przez długą chwilę po starcie w Valparaiso widać po wschodniej stronie nad horyzontem
wysoką na 7000 m Aconcaguę, najwyższy wierzchołek długiego, poszarpanego łańcucha Kordylierów, a blask
jego czap lodowych widoczny jest z odległości kilkuset kilometrów. Po dobrej godzinie lotu, z lewej strony w
dole wyłaniają się z morza Wyspy Juan Fernandez. Tu żył niegdyś Aleksander Selkirk, marynarz szkocki, który
pokłóciwszy się ze swym kapitanem, dał się wysadzić w Mas-a-tierra, największej z trzech wysp tej grupy, i
wytrzymał tam przez cztery lata — wzór dla Robinsona Cmzoe

Część szósta — Zmora szkorbutu
Defoego. Potem jednak nie ma już nic, horyzont jest pusty, a w dole sama woda, pomarszczona lekko jak krepa,
nie poznać po Jliej, że regularne, delikatne zmarszczki oznaczają fale o wysokości dwunastu i więcej metrów.

Około południa zarysowują się daleko na horyzoncie cienkie linie. Rosną, wznoszą się coraz wyżej, stają się

wyrazistsze. Potem widać także gołym okiem unoszącą się nad wodą olbrzymią wieżę z chmur, gęsto stłoczoną,
białą z ciemnofioletowymi cieniami. Takie wieże spotyka się wszędzie na Pacyfiku. Tworzą się nad każdą
większą wyspą w następstwie gorącego prądu powietrza, wytryskującego
z rozżarzonej słońcem skały, lśniącego piasku koralowego lub rozgrzanych lagun. W górze, wskutek niezmiernie
szybkiego unoszenia się, gorące powietrze ulega ochłodzeniu, zgęszcza się i tworzy owo spiętrzenie chmur,
wysokie na pięć tysięcy i więcej metrów, wskazujące nieomylnie, że głęboko pod nimi leży ląd. Niegdyś
orientowali się według nich Polinezyjczycy podczas swych dalekich podróży, dzisiaj są one drogowskazami dla
kapitanów wielkich towarzystw lotniczych. Z przodu, po prawej stronie samolotu, pod potężną wieżą z chmur
leży Rapa Nui.

W dwadzieścia minut później wyzierają z mgły kontury wysokich na 500 m wulkanów Puakatiki na

wschodnim półwyspie Poike, z których jeden, Rano-aroi, leży bardziej na północ, a drugi, Rano- kao, na
południo-zachodzie. W samolocie rozdają gumę do żucia; dziób stratosferycznego krążownika lekko się zniża, a
olbrzymia maszyna wchodzi szerokim łukiem pod wschodni wiatr na linię lądowania. Srebrzyste jak zamki z
bajki, ale jeszcze małe. jak zabaweczki ukazują się w dole budynki lotniska i hotel dla turystów. Nie opodal
ciągną się domy wsi Hanga-roa, jedynego osiedla
Wyspa Wielkanocna
na Wyspie Wielkanocnej. Tam, owa okazała, biało otynkowana budowla — to pewnie kościół. Opiekuje się nim
ojciec Sebastian, brodaty Bawarczyk, którego potem poznaliśmy bliżej. Budynek tuż obok to chyba szkoła, a
biało malowane prostokąty, których okna w promieniach słońca rzucają lśniące refleksy, to domy wybudowane
ostatnio na Wyspie Wielkanocnej. Rozłożyliśmy na kolanach wspaniały prospekt wydany przez założone w
1946 roku Towarzystwo Przyjaciół Wyspy Wielkanocnej (La Sociedad Amigos de la Isła de Pascua), toteż
orientujemy się dobrze. Pasażerowie przerzucają kartki prospektu. Wszyscy patrzą teraz z podnieceniem
Is
w dół. I rzeczywiście — najpierw tylko tu i ówdzie, a potem już wszędzie dookoła wznoszą się wśród ubogiego,
szarozielonego pejzażu pojedyncze wysokie bloki skalne, w łącznej liczbie około sześciuset — zagadkowe
głowy olbrzymów Rapa Nui, wyspy, na którą w niedzielę wielkanocną 1772 roku dotarł jako pierwszy Euro-
pejczyk admirał holenderski Roggeveen; nazywa się ona odtąd Wyspą Wielkanocną.

Wyspa opuszczona przez bogów, samotna i zagubiona wśród bezmiarów morza, jest przypadkowym

wytworem wulkanicznych sił trzeciorzędu. Wyrasta niespodziewanie z 3000 m głębokości, długa na 20 km, o
obszarze 179 kilometrów kwadratowych. Brzmi to imponująco. Ale od wybrzeża Chile dzieli nas 3500 km, od
Pitcairn, wyspy w Archipelagu Gambiera, najbliższego lotniska na zachodzie, 1900 km, a taka sama jest mniej
więcej odległość od Markiz, Tua- motu czy Archipelagu Tubuai w Polinezji. Wyspa Wielkanocna jest więc w
istocie znikomo mała. Toteż jej mieszkańcy od dawna uwa

Część szósta — Zmora szkorbutu
żali się za zupełnie izolowanych. Nazwali swą wyspę Tepito te Henua, „pępkiem ziemi".

Wiedzieli też zawsze, że są przybyszami z dalekiego, obcego kraju za szerokim morzem W ich najstarszych

sagach i legendach nie znajdujemy żadnej wzmianki, jakoby Rapa Nui było dawniej o wiele większą i ostatnią
pozostałością zatopionego w morzu kontynentu — owego tajemniczego lądu, który okultystka Helena Bławatska
widziała niegdyś w swych wizjach, pełnego wsi i miast, rządzonego przez olbrzymów. W gigantycznych
obliczach Wyspy Wielkanocnej kamieniarze stworzyli nie symbole bogów, lecz własne podobizny. Już na sto lat
przed Bławatską wierzono, że na Wyspie Wielkanocnej żyli olbrzymi ludzie, tak wielcy, że można było
wygodnie przejść między ich nogami. Było to w czasie, gdy Roggeveen ogłosił po powrocie pierwsze opisy swej
podróży. Prawie równocześnie ukazała się słynna satyra Swifta Podróże Guliwera. W świadomości
współczesnych baśń o olbrzymach z kraju Brobdingnag stopiła się z niemniej baśniowymi opisami Roggeveena.
Dopiero Cook położył ostatecznie kres tym dziecinnym bajeczkom.

Kosmogonia glacjalna Hórbigera również nie znalazła oparcia w tradycjach osobliwej wyspy. Nic tam nie

wiadomo o runięciu księżyca w epoce trzeciorzędu, jak to zakłada hipoteza Hórbigera, nie zachowały się żadne
wiadomości o nagłym odpływie mas wodnych, które praksiężyc przez swą siłę przyciągania utrzymywał jako
olbrzymią górę wodną na równiku. Żaden człowiek na Wyspie Wielkanocnej nie słyszał, jakoby w owej
bezksiężycowej epoce rozległe obszary morskie były suchym lądem — „kontynentem Wyspy Wielkanocnej" na
wschodzie i krajem „Lemurią" na zachodzie, siedzibami prastarej kultury. Nie wiedzą nic o wulkanach, choć
mają ich z tuzin na wyspie i choć istnieje tam wiele gorących źródeł i innych świadectw działalności
wulkanicznej. Nie mają w swym języku określeń ani na ziejącą ogniem górę, ani na katastrofy wulkaniczne.

Być może, że katastrofy kosmiczne, o jakich mówi Hórbiger, zdarzyły się istotnie, ale działo się to tak

dawno, że współcześni geologowie, którzy wielokrotnie badali Wyspę Wielkanocną, nic już nie mogli
stwierdzić. Kuli, wiercili i oglądali niemal każdy kamień. W wyniku tych badań stwierdzono ostatecznie, że na
tym obszarze nie zaszły od setek tysięcy lat żadne katastrofy kosmiczne
Wyspa Wielkanocna
o większych rozmiarach 1 że minerały Wyspy Wielkanocnej nie wykazują żadnego związku z formacjami
kontynentalnymi. Rapa Nui n i e jest więc pozostałością zaginionego kontynentu, jej kultura n i e jest
autochtoniczna — wyspa ta niegdyś w jakiś sposób i skądś została skolonizowana.

To jest jedyne, co można z jaką taką pewnością powiedzieć o Wyspie Wielkanocnej — od czasu jej

odkrycia aż po dzień dzisiejszy. Jednakże gdy amerykańscy badacze oceanów odkryli jesienią 1946 roku w
odległości zaledwie 600 mil morskich od zagadkowej wyspy podwodne pasmo górskie, które ma z nią, być
może, jakieś połączenie, i ten rzekomy pewnik został zachwiany. Ponieważ dotychczas nic bliższego o tym nie
ogłoszono, musimy stan rzeczy podać tak, jak się nam przedstawia w chwili, gdy schodzimy po stopniach z
samolotu i po raz pierwszy stawiamy nogę na owianej tajemnicą wyspie*

Została ona dostrzeżona po raz pierwszy już przed około dwustu pięćdziesięciu laty. W 1687 roku

dżentelmen-pirat Edward Davis ujrzał z pokładu swego okrętu flagowego ,3achelor's Delight" ląd na 27°
szerokości południowej, a więc mniej więcej w okolicy Wyspy Wielkanocnej. Opisał ten ląd dość dokładnie, był
pewny, że dostrzegł wyspę. Ale nie miał czasu na lądowanie. Napadł i złupił w Nikaragui miasto City of León, a
teraz pędził z rozwiniętymi żaglami na południe, mając jeszcze w ściekach okrętowych błyszczące drogie
kamienie, a wszystkie pomieszczenia pod pokładem zapchane skrzyniami złota. Ponieważ w owych czasach
wszyscy wierzyli w bajkę o bogatym a nieznanym lądzie południowym, zrobiono z tej wyspy tajemniczą, bogatą
i szczęśliwą krainę i nadano jej nazwę „Kraj Davisa". Szukając go na próżno, Roggeveen natknął się w 1772
roku na wyspę. Trzy jego okręty stały zakotwiczone przez pełny tydzień na redzie przed skalistym wybrzeżem,
ale że pogoda była zła, a silnie wzburzone morze utrudniało lądowanie, jemu i marynarzom udało się raz tylko
dotrzeć na wyspę, gdzie przebywali przez jeden dzień. Wyprawa Roggeveena zatrzymała się więc na wyspie nie
dłużej niż my. Od odlotu dzieli nas tylko kilka godzin, ale autobusy przemierzają ubogi kraj wzdłuż i wszerz,
więc widzimy znacznie więcej niż owi dawni podróżnicy holenderscy. Droga, co prawda, nieco wyboista,
wiedzie na południo-zachód do portu Hangapiko w Zatoce Cooka, gdzie wielki żeglarz angielski niegdyś rzucił
kotwicę,

Część iiiAala — Zmoro sskorbutu
a obecnie raz do roku zawija kursujący regularnie statek chilijski. Potem jedziemy na południe, do świętego
podziemnego miasta Orongo, gdzie dawniej z nastaniem wiosny odbywały się uroczystości religijne ku czci
boskiego człowieka-ptaka, a w roku 1046 oczekiwała śmierci, dożywszy stu czternastu lat, ostatnia królowa tej
osobliwej wyspy. Wreszcie zaś kierujemy się wzdłuż południowego wybrzeża na wschód do Rano-raraku,
świętej góry, gdzie z wulkanicznych skał wyciosano owe gigantyczne głowy ludzkie, które rozsławiły Rapa Nui
na całym świecie. Stoją na stoku wzgórza lub na sztucznie wzniesionej i obmurowanej platformie i patrzą z
niezgłębionym spokojem na kraj i morze; ich uroczysta monotonia i milcząca wielkość sprawiają niezatarte
wrażenie.

Pod ich urokiem znalazł się już Carl Friedrich Behrens, podoficer Roggeveena. Z morza dostrzegł on na

lądzie coś, co wyglądało jak potężne pomniki. Zorientował się, że to posągi bóstw, gdyż nocą widać było ognie
ofiarne, a następnego ranka zauważono, że tubylcy padają przed olbrzymimi głowami jak gdyby do modlitwy.
Ze względu na niepomyślny kierunek wiatru wylądowano wszelako dopiero w dwa dni później, tj. 8 kwietnia,
we wtorek po Wielkanocy:

„Z około 150 ludźmi, żołnierzami i marynarzami, wyszliśmy następnie w imię Boże na ląd, a admirał wziął

w tym udział we własnej osobie. Byłem do niego przydzielony razem z kilkoma innymi ludźmi. Pierwszy
postawiłem nogę na wyspie. Mieszkańcy wyspy przybyli do nas tak tłumnie, że nie mogliśmy prawie się
przecisnąć. Niektórzy ośmielili się chwytać za nasze karabiny, toteż musieliśmy dać do nich ognia, wskutek
czego bardzo się przerazili i rozbiegli. Wielu zastrzelono. Wśród tubylców powstało wielkie zamieszanie.
Jeszcze wnuki ich będą w przyszłości o nas opowiadały... Ludzie cl byli weseli, foremni, silnie zbudowani,
niezbyt chudzi, rączy w nogach, o miłych i wdzięcznych ruchach, ale zarazem bardzo boja- źliwi. Mieli smagły
kolor skóry, mniej więcej Jak Hiszpanie, choć niektórzy byli ciemniejsi albo też zupełnie biali, a inni znów
czerwonawi, jakby opaleni od słońca. W domach ich nie znaleziono żadnych godnych uwagi ruchomości, z
wyjątkiem czerwonych i białych koców, którymi odziewali się i na których spali. Gdy się te koce wzięło do ręki,
były jak jedwab. W okolicy, w której ataliśmy, znajdowała się wieś licząca około dwudziestu domów. Ludzie
nie mieli żadnej broni. Polegali na swych bogach i posągach bożków,
Wyapn Wlolknnocna
których wielka liczba wznosiła się na brzegu. Upadali przód nimi na twarz 1 modlili się do nich. Posągi były
wyciosane z kamienia i ukształtowane jak ludzie, z długimi uszami, z koroną na głowie, sporządzone z wielkim
kunsztem, czemu bardzośmy się dziwili."

A admirał Behrensa, Jacob Roggeveen, tak zapisał w dzienniku:
„Ogarnęło nas zdumienie na widok tych posągów. Nie mogliśmy pojąć, jak ludzie nie posiadający ciężkiego

i grubego drzewa do zbudowania rusztowań ani też silnych lin wznieśli posągi, które miały 30 stóp wysokości i
odpowiednią do tej wysokości grubość."

Na samotnej wyspie istnieje Jeszcze wlęoej niezwykłych rzeczy. Wszędzie kręcą się, jak pisze Behrens,

kury, „które są zupełnie takie same jak u nas". Bez trudu udaje się przybyszom nabyć kilkaset kur. Skąd się tu
wzięły? Nic umieją przecież latać! Poza tym są tam wielkie pola ziemniaków, których Behrens Jeszcze nie znał,
a „które smakują prawie Jak chleb 1 zastępują też chleb tubylcom", nadto zaś trzcina cukrowa i wiele pisamgów
(bananów).

Carl Friedrich Behrens odnosi z Wyspy Wielkanocnej bardzo korzystne wrażenie i reasumując pisze:
„Co się tyczy pożywienia mieszkańców wyspy, zdaje się, że mają je z uprawy roli, gdyż wszystko było tam

obsadzone i uprawione, a role i niwy odmierzone akuratnie pod sznur i bardzo porządnie zagospodarowane. W
czasie gdyśmy tam byli, wszystko właśnie dojrzewało... Wyspa jest dobrze i wygodnie położona, aby zażyć na
niej odpoczynku... Powinno by się tu zasiać zboże 1 założyć winnice. Mogłoby się to okazać bardzo pożyteczne
w razie nowej wyprawy w celu odkrycia lądu południowego."

Było to proroctwo, które spełniło się pod niejednym względem. W 1868 były oficer francuski Jean O.

Dutrou-Bornier założył winnice, plantacje trzciny cukrowej 1 innych roślin, tak że dzisiaj można się przechadzać
po wielkich parkach, w których zbiera się cztery razy do roku figi, pomarańcze, banany, cytryny, ananasy, palty,
chirimojc, papaje, kukurydzę, tytoń i kawę. Wyspa Wielkanocna służyła istotnie za stację aprowJzacyjną 1
miejsce lądowania podczas badań Antarktydy. Admirał amerykański Byrd zawinął tam kilka razy w drodze do
kraju lodów i wulkanów na biegunie południowym.

Gdy w pięćdziesiąt lat po Roggeveenie Cook i jego ludzie przybyli na Wyspę Wielkanocną w nadziei, że

podobnie Jak Holendrzy

Część szósta — Zmora szkorbutu
będą mogli nabyć tu świeże środki żywności, spotkało ich wielkie rozczarowanie. Kiedy w niedzielę 13 lutego
1774 rzucili u wyspy kotwicę, podpłynęli do nich zaraz tubylcy wręczając im na powitanie wielki pęk bananów.
Georg Forster zanotował z zachwytem:

„Trudno opisać, jaką ogólną i nieoczekiwaną radość sprawił widok tych owoców. Tylko ludzie tak

wyniszczeni, jak my byliśmy wówczas, mogą mieć o tym pewne wyobrażenie. Więcej niż pięódżiesięciu ludzi
na raz zaczęło z nadmiernej radości rozmawiać z tubylcami w kanu..."

Nazajutrz wysłano na ląd oddział marynarzy, wiele sobie obiecując. Znaleźli oni istotnie kilka pól kartofli,

tu i ówdzie ujrzeli też jakąś kurę, gdzieniegdzie rosły banany i trzcina cukrowa, ale wszystko to było skąpe i
mizerne. Po dzień dzisiejszy słuszna jest uwaga Cooka:

„Żaden naród nie potrzebuje spierać się o zaszczyt odkrycia tej wyspy. Mało jest zaiste miejscowości, które

by żeglarzowi ofiarowywały mniej powabów. Nie ma tam dogodnego miejsca do rzucenia kotwicy, nie ma
drzewa opałowego ani świeżej wody, którą opłaciłoby się wziąć na pokład."

Przez trzy dni marynarze przemierzali wyspę wzdłuż i wszerz, ale wdzięczne pastwiska opisane przez

Roggeveena zniknęły. Często spotykali spustoszone pola, ślady dawnych upraw, resztki brukowanych dróg,
szczątki urządzeń portowych, ruiny licznych wsi z budowlami z kamienia — wyglądało to tak, jak by jakaś
straszliwa katastrofa nawiedziła wyspę.

Wyprawy ostatnich czasów potwierdziły owo wrażenie. Odkryto w kraterze wygasłego wulkanu Rano-

raraku warsztat kamieniarski, w którym sporządzano głowy olbrzymów. Stoi tam i leży około stu pięćdziesięciu
figur we wszystkich stadiach obróbki, od mniejszych do 23-metrowego kolosa, niektóre jeszcze na walcach
kamiennych, na których je transportowano, inne porzucone po drodze, inne wreszcie w stanie surowym i
połączone z wulkaniczną skałą, z której wyrąbywano je w jednej bryle. Obok leżą narzędzia kamieniarzy — dwa
rodzaje dłut z obsydianu i wielkie, poręczne kawały pumeksu, którymi polerowano kolosy. Wszystko to sprawia
wrażenie, jak gdyby werkmistrze nagle musieli przerwać robotę i uciekli na łeb na szyję. Czy nastąpiła jakaś
katastrofa wulkaniczna? Nic o tym nie wiadomo i nie ma na to żadnych dowodów. Czy prawdziwe są
Kamienne kolosy
wyjaśnienia tubylców, że pięć czy sześć pokoleń wstecz, a więc według naszego rachunku około połowy XVIII
wieku, między pobytem Roggeveena a Cooka, szalała krwawa wojna domowa? Nie jest to wykluczone, ale nie
jest też faktem stwierdzonym.

Same zagadki!
W Boliwii znane są wprawdzie z epoki kultury Tiahuanaco podobne gigantyczne dzieła z kamienia, a typ

głów-monolitów spotkać możemy także w dolinie San Agostin w Kolumbii, w Gwatemali i Jukatanie. Ale
tysiące kilometrów dzielą te okolice od Wyspy Wielkanocnej i mimo pewnego podobieństwa nie jest wcale
pewne, czy między głowami olbrzymów na kontynencie południowoamerykańskim a takimiż głowami na
samotnej wyspie Mórz Południowych zachodzi istotnie jakiś związek. Pewności tej' nie można uzyskać nawet
porównując kamienne lub wycięte w drzewie posągi na Markizach, Pitcairn lub Raivarae, położonych najbliżej
Rapa Nui, z rzeźbami na Wyspie Wielkanocnej. Głowy na Rapa Nui z ostrymi rysami twarzy, prostymi nosami,
wąskimi ustami i silnie rozwiniętą szczęką dolną odznaczają się w gruncie rzeczy wybitną oryginalnością i
specyficzną odrębnością.

Zastanawiano się, jaki motyw kultowy czy impuls religijny mógł pobudzić ludzi epoki kamiennej żyjących-

na Wyspie Wielkanocnej do stworzenia swymi niedoskonałymi narzędziami kamiennych gigantów. Ożywiała
ich widocznie taka sama, ponad wszelkie wyobrażenie mocna wiara, jaka ludzi średniowiecza skłaniała do
wznoszenia w ubogich miastach okazałych katedr, do poświęcania pieniędzy, dóbr i życia pokoleń, by budować
przepyszne domy Boże, godne, według ich mniemania, Stwórcy świata i boskiego sędziego. Wiekowi naszemu
brak wszelkiej wiary poza wiarą w bożka postępu, toteż nie znajdziemy klucza, który by mógł otworzyć nam
tajemnicę piramid, katedr europejskich i kolosów Wyspy Wielkanocnej.

Nierozwiązalna jest także ich zagadka od strony technicznej. Można sobie wprawdzie wyobrazić i według

stanu znalezisk z niejaką pewnością odtworzyć sposób, w jaki wykonana została robota kamieniarska —
aczkolwiek dzisiaj żaden rzeźbiarz nie mógłby tego dokonać. Można sobie także wyobrazić, w jaki sposób
ustawiano oporne bloki skalne: wykopywano dół, przystawiano rampę i spuszczano idole z ich fundamentami w
zagłębienie pod rampą. Ale skąd brano liny, walce i dźwigi, niezbędne do transportu tych ciężarów,

jak pokonywano bardzo znaczne różnice wzniesień na Wyspie Wielkanocnej, skąd wzięły się potrzebne do tego
masy ludzkie? Jest to i pozostaje nie wytłumaczone.

Roggeveen i Behrens sądzili w r. 1772, że na wyspie żyje kilka tysięcy dusz. Nauka sądzi, że nie było ich

więcej niż dwa tysiące, i szacuje liczbę mieszkańców za czasów Cooka na około 1500. Ta skromna ilość nie
wystarczyłaby jednak, aby wyżłobić dłutem około 600 posągów z krateru Rano-raraku, przewieźć je i ustawić.
Nie stoją one bowiem w terenie bezładnie, lecz, jak stwierdziły późniejsze ekspedycje, wzdłuż starych dróg o 3
m szerokości, biegnących przez całą wyspę do świętej góry rzeźbiarskiej z północy, południa i zachodu.
Technicy obliczyli, że dla wykonania tych prac potrzeba było czterdziestu tysięcy ludzi.

Jest w tym wszystkim jakaś myśl i porządek, które zakładają istnienie stałych rządów i dostatecznej ilości

poddanych. O takiej ustabilizowanej harmonii nie było już jednak mowy ani za czasów Roggeveena, ani Cooka.
Nie oddawano już wówczas bóstwom kamiennym takiej czci, jaka jedynie mogłaby wyjaśnić ich wzniesienie,
nie było też silnej władzy, zdolnej nakazać wykonanie tych wielkich dzieł. A już całkiem na pewno brakowało
potrzebnych do tego sił roboczych, przekonanych o sensie własnego istnienia i swych zadań.

Za czasów pobytu Cooka minął już okres świetności tak całej Polinezji, jak i Wyspy Wielkanocnej. Biali

odkrywcy napotkali tu zamierającą kulturę. Mieszkańcy opowiadali im wprawdzie z dumą o legendarnym królu
Hotu Motua, który niegdyś, wygnany przez swych poddanych, przybył na wyspę z sześciuset ludźmi na dwóch
łodziach dalekomorskich. Przywiózł z sobą kartofle, trzcinę cukrową, korzeń yamu i banany. Ale w czasie gdy o
tym opowiadali, znajdowało się na Wyspie Wielkanocnej tylko cztery czy pięć kruchych łodzi, tak
prymitywnych, że ich właściciele mogli zaledwie wypływać na połów ryb.

Hotu Motua przybył prawdopodobnie na Wyspę Wielkanocną stosunkowo niedawno. Nastąpiło to, jak

przypuszczają naukowcy w oparciu o genealogię wyspiarzy, w XII lub XIII wieku. Wielki król miał też zapewne
liczny orszak. Z jego przybyciem przerwana została łączność z pierwotną ojczyzną króla. Już za czasów Rogge-
veena statki mieszkańców Wyspy Wielkanocnej znajdowały się
w stanie godnym pożałowania. Zbite z wyrzuconych przez morze kawałków drzewa, łodzie te nie nadawały się
w ogóle do żeglugi morskiej, a tym mniej, do tego, aby można było powrócić na nich do dawnej ojczyzny. Od
prawieków nie było na Rapa Nui żadnego lasu. Hotu Motua i jego ludzie stwierdzili to też niewątpliwie od razu i
zdali sobie sprawę, że będą więźniami swej wyspy, jeśli nie postarają się o okręty lub o drzewo budulcowe.
Szukali, być może, połączenia z najbliżej położonymi wyspami polinezyjskimi. Ale o tym nie zachowały się
żadne wiadomości. Co prawda, nie jest też pewne, czy rzeczywiście, jak się twierdzi, wywędrowali z Markiz,
Tuamotu lub Tubuai. Byli wprawdzie niewątpliwie Polinezyjczykami i sądząc po znamionach rasowych i
językowych, najbliższymi krewnymi swych zachodnich sąsiadów. Ale białym odkrywcom opowiadali, że ich
przodkowie przybyli ze wschodu „żeglując stale za zachodzącym słońcem" z grupy wysp zwanej Maraetoa-hau,
gdzie było tak gorąco, że wielu ludzi umierało, a rośliny i owoce często wysychały. Tak podaje kapitan Geiseler,
dowódca kanonierki niemieckiej „Hyane"; jego zdaniem, mogło tu chodzić tylko o wyspy Galapagos. To samo
oświadczył trzy lata później, w r. 1886, William E. Thompson, płatnik północnoamerykańskiej fregaty
„Mohican", która stała na kotwicy przed Rapa Nui od 19 do 30 grudnia 1886 r.

Opinii tych nie można pominąć milczeniem, tym bardziej że na Wyspie Wielkanocnej istnieją jeszcze inne

dane, wskazujące na pewne związki z kontynentem amerykańskim. Obok niewątpliwie amerykańskiego
ziemniaka spotkano na Wyspie Wielkanocnej zadomowioną tam już od dawna roślinę sapindus saponaria, której
ojczyzną jest tropikalna Ameryka; tubylcy używali jej jako leku ściągającego i mydła. I co dziwna, ludzie z Rapa
Nui nadali owej roślinie zawierającej saponinę tę samą nazwę, jakiej używali południowoamerykańscy Indianie:
para-para.

Podróżnicy zwrócili też uwagę, że podobne do ramp nasypy, na których stoi wiele posągów w Rapa Nui,

wykazują osobliwe podobieństwo zarówno do „tarasów cmentarnych" w dalej na zachód położonej Polinezji
środkowej, jak i do świętych piramid schodkowych, znanych z Ameryki Południowej. Piramidy te są wprawdzie
o wiele większe i okazalsze aniżeli marae, tarasy umarłych na Wyspie Wielkanocnej, ale marae składają się
także z ściśle dopasowanych, jak najstaranniej ociosanych i wygładzonych wielkich blo

ków kamiennych, spojonych ze sobą, jak to już Cook zauważył, bez żadnego cementu ani zaprawy murarskiej.
Sztukę tę opanowano w dawnych czasach także w Boliwii i Peru; jest zatem zrozumiałe, że uczeni, którzy badali
olbrzymie pomniki kultury Tiahuanaco, a następnie szczątki podobnych budowli Wyspy Wielkanocnej, byli
zdumieni i zaskoczeni.

Mimo to mieszkańcy Wyspy Wielkanocnej są niewątpliwie Polinezyjczykami. Rapa Nui była

prawdopodobnie już zamieszkała, gdy jasnoskórzy Wikingowie Mórz Południowych przybyli tam na swych
łodziach i tratwach dalekomorskich, i nie jest wykluczone, że owa nieznana ludność pierwotna miała także cechy
negroidalne, mela- nezyjskie. Przeważającym elementem był jednak polinezyjski. Wynika to już z opisów
Roggeveena, a w dwa pokolenia później Cook potwierdził, że tubylcy Wyspy Wielkanocnej są tak podobni
barwą skóry, wzrostem i językiem do mieszkańców dalej na zachód położonych wysp, że jedni i drudzy należą
widocznie do tej samej rasy i narodowości. Sto lat później, w r. 1883, kapitan Geiseler pisał, że mieszkańcy
Wyspy Wielkanocnej są Polinezyjczykami.

„Swym wyglądem, a zwłaszcza kształtem głowy, ludzie ci przypominają zupełnie rasę kaukaską. Mają

wielkie oczy, tęczówkę pięknego koloru jasnobrązowego, spojrzenie żywe i dobroduszne. Zarost mają dość
silny. Noszą przeważnie krótką, okrągłą brodę i zawsze wąsy. Kości policzkowe nie są wystające, usta pełne, ale
nie wydęte."

Nauka współczesna przyznała słuszność tym opisom. Mieszkańcy Wyspy Wielkanocnej są

Polinezyjczykami i nie tylko pod względem rasy, ale także kulturą i mową są jak najściślej związani ze swymi
dalej na zachodzie żyjącymi współplemieńcami.

Tym bardziej zagadkowy wydaje się ich odrębny rozwój w wielu dziedzinach; tak np. jako jedyny lud Mórz

Południowych posiadali pewnego rodzaju „pismo". Rongo-rongo, „mówiące tablice", były tak święte, że ani
Roggeveen, ani Cook, ani La Perouse (1786), Kotzebue (1816), ani Beechey (1826) nic o nich nie słyszeli
Dopiero w r. 1864 tubylcy opowiedzieli o tym ojcu Eyraud, który przybył na Wyspę Wielkanocną jako
misjonarz. Ten z gruntu dobry, ale naiwny człowiek bardzo się przeraził; zaklinał tubylców, aby odżegnali się od
dzieła szatana. Wydobyli wówczas z ukrycia mnóstwo tablic drewnianych, niektóre aż dwumetrowej długości,
zaopatrzone
Rongo-rongo
po obu stronach wcięciami przypominającymi pismo. Eugene Eyraud nie spalił ich sam, jak to uczynili kilka
wieków wcześniej jego poprzednicy z rękopisami Majów w Ameryce Środkowej. Z ogromną szkodą dla nauki
nakłonił swe owieczki, aby je wrzucili do ognia. Tak więc dość było czterech lat misyjnych, od 1864 do 1868,
ażeby zniszczyć bogaty zbiór tablic Wyspy Wielkanocnej, z wyjątkiem kilku egzemplarzy rozsianych dziś po
muzeach całego świata, i wytrzebić do cna tradycję sztuki pisania i czytania.

Jest niezrozumiałe, jak się to mogło stać. Początkowo sądzono, że ludzie z Wyspy Wielkanocnej i tak nie

umieli już odczytywać swych tablic, że były one dla nich bezwartościowe, i dlatego tak ślepo usłuchali ojca
Eyraud. Ale przypuszczenie to jest niesłuszne. Okazało się bowiem, że „mówiące tablice" były jeszcze w 1860
roku przedmiotem gorliwych studiów tubylców i że ostatni, uprowadzony przez południowoamerykańskich
łowców niewolników król Rapa Nui umiał czytać i pisać. Tablice były przedmiotami świętymi, tylko nielicznym
wtajemniczonym wolno ich było dotknąć, dla ogółu ludności były tabu. Na krótko przed przybyciem Eyraud
odbyła się tam jedna z dawna praktykowanych, okresowych inspekcji religijnych, podczas których uczeni w
piśmie rongo-rongo musieli przed całym ludem dowieść, że opanowali w pełni tę sztukę tajemną. Trudno
wytłumaczyć, jak ojcu Eyraud udało się wykorzenić z dnia na dzień ów starodawny zwyczaj religijny, rzekomo
przywieziony niegdyś na wyspę przez Hotu Motuę.

Ale udało mu się, i to jest powodem, że wszystkie prawie wypowiedzi na temat Wyspy Wielkanocnej

opierają się aż do dzisiejszego dnia raczej na poszlakach aniżeli na konkretnych dowodach.

Nie wiadomo, dlaczego tubylcy z Rapa Nui, którzy nawet za swych najlepszych czasów na wyspie nie

pędzili tak beztroskiego życia jak ich współplemieńcy w Polinezji środkowej, spisywali swe formuły
czarodziejskie, legendy i mity. Ze względu na wiele podobieństw kulturalnych i cywilizacyjnych między
Polinezją a Ameryką Południową wskazywano na amautas Inków, arystokrację, biegłą w czytaniu i pisaniu.
Twierdzono, że istnieje pewien związek między owymi amautas a „ludźmi rongo-rongo". Polinezyjczycy
zamiast „papieru" z liści agawy lub bananów, znanego w Południowej Ameryce, używali tablic drewnianych,
bardziej odpornych na wilgotny klimat Rapa Nui.

Nic z tego nie da się dowieść. Przeciwnie, można wykazać, że bardzo wiele obrazków i symboli pisma

Wyspy Wielkanocnej to hieroglificzne pochodne przedmiotów, które zawsze tam istniały albo co najmniej znane
były w Polinezji środkowej. Zdaje się, że od tej reguły istniały tylko dwa wyjątki. Jednym jest stylizowany
hieroglif przedstawiający zwie- I rzę podobne do kota, być może rodzaj .pumy, co wskazuje na Amerykę
Południową, drugi przedstawia ptaka fregatę wy- siadująoego jaja na drzewach, który na bezleśnej Wyspie
Wielkanocnej jest równie nie znany jak kot; oddawano mu jednak cześć religijną na Wyspach Salomona
położonych daleko na zachodzie, poza tym był on symbolem religijnym także w Peru.
Wszystkie inne znaki są obrazami przedmiotów, które -— jak mówiliśmy — od samego początku istniały i były
znane w. Polinezji. Wynika z tego, że żyjącym jeszcze ■w epoce kamiennej, prymitywnym mieszkańcom tego
samotnego skrawka ziemi udało się w ciągu niewielu wieków dokonać czynu, do którego inne ludy świata
doszły dopiero w trakcie rozwoju trwającego długie tysiące lat. Albowiem według badań Thomasa S. Barthela
znaki Wyspy Wielkanocnej posiadały istotnie charakter pisma, którego używano do rejestrowania ważniejszych
wydarzeń i formuł mitologicznych, obrzędowych lub magiczno-cza- rodziejskich.

Jest to stwierdzenie zdumiewające, nic więc dziwnego, że bezustannie szukano jakiegoś wyjaśnienia, że

próbowano znaleźć związek między Wyspą Wielkanocną a krajami o bardziej rozwiniętej kul-
380
Mliii ...... ni i
Rotigo-rfmgo
turze znająoej już słowo pisane. Związków takich nie zdołano jednak odkryć i należy przyjąć, że stadia wstępne
rongo-rongo zostały rozwinięte w samej Polinezji. Prawdopodobnie zagadka ta, przynajmniej zasadniczo, nie
jest wcale tak trudna do rozwiązania. Od dawna wiadomo, że sznury węzełkowe Inków, znane zresztą także w
dawnych Chinach i gdzie indziej, znajdują pewnego rodzaju odpowiedniki na wielu wyspach polinezyjskich.
Spotyka się tam system sznurów z węzełkami albo pałek drewnianych z nacięciami; przy czym położenie i
następstwo węzłów lub nacięć określa ich treść. Jest to, co prawda, tylko pewnego rodzaju sposób
przypominania, to znaczy, że z każdym węzełkiem lub nacięciem łączył się bardziej lub mniej obfity materiał
pamięciowy. Możliwe, że były to zaczątki pisma Wyspy Wielkanocnej; przez długi czas sądzono też, że
poszczególne symbole tablic rongo-rongo były znakami mnemotechnicznymi, podporami pamięci.

Jeżeli tak jest w istocie, to należy porzucić wszelką nadzieję, że kiedykolwiek uda się odszyfrować pismo

Wyspy Wielkanocnej. Jest bowiem niemożliwe odtworzyć i udostępnić wyobrażenia i reminiscencje związane z
hieroglifami.

Jest to godne ubolewania. Być może, że jeszcze przed niespełna stu laty udałoby się wyjaśnić tajemnicę

Wyspy Wielkanocnej i rozwiązać zagadkę pochodzenia Polinezyjczyków. Albowiem podobno już król Hotu
Motua miał na pokładzie rongo-rongo. Przywiózł z sobą na Rapa Nui sześćdziesiąt siedem świętych tablic. Co
było na nich wypisane? Ojciec Eugene Eyraud mógł się jeszcze z pewnością w r. 1864 o tym dowiedzieć. Nie
przywiązywał do tego jednak żadnej wagi i przyglądał się raczej z zadowoleniem, jak „mówiące tablice"
uchodziły z dymem.
7

Nadzieje związane z Wyspą Wielkanocną okazały się płonne. Cook zdał sobie z tego sprawę już podczas

pierwszego lądowania, toteż ograniczył swój pobyt na Rapa Nui do kilku dni. Przez Markizy, do których od
czasu ich odkrycia przez Mendanę w 1595 roku nikt więcej nie zawinął, pożeglował na Tahiti, aby zabrać wodę i
żywność. Ponieważ wykonał już polecenie admiralicji, nie za-
391

trzymał się tam dłużej, lecz wypłynął znów na morze biorąc kurs na zachód.

W połowie czerwca „Resolution" zatrzymała się na Wyspach Tonga. W cztery tygodnie później, w połowie

lipca 1774, Cook dotarł na Nowe Hebrydy, a nieco później do Nowej Kaledonii. I jemu, i jego towarzyszom
rzuciła się od razu w oczy różnica zachodząca między mieszkańcami tych wysp zachodnich a mieszkańcami
polinezyjskiego obszaru rasowego i językowego. Tubylcy są tu nie tylko czarni jak Murzyni, mają wełniste
włosy i wydęte wargi, tak charakterystyczne dla rasy czarnej, ale w przeciwieństwie do swych sąsiadów
polinezyjskich niewiele wiedzą o żegludze, a mowa ich jest całkiem odmienna. Przybysze mieli wrażenie, jak
gdyby nagle znaleźli się w całkiem innej części świata.

Opisując tubylców z Nowych Hebryd Cook używa wyrazów, które swą stanowczością pozostają w

jaskrawej sprzeczności z jego zwyczajną brytyjską powściągliwością:

„Jest to najbrzydszy i najbardziej pokraczny lud, jaki do tej pory widziałem, różniący się pod każdym

względem od wszystkich spotkanych na tym oceanie. Są to ludzie o bardzo ciemnym kolorze skóry i niskim
wzroście, długiej czaszce, płaskiej twarzy i małpich ruchach..."

Zdziwienie przebijające ze sprawozdania Cooka jest niewątpliwie szczere. Jeśli sobie uświadomimy, że

przybył z okolic, gdzie od 20° szerokości północnej do 45° szerokości południowej mówiono tym samym
językiem, gdzie zamieszkiwała ta sama ludność i panowała ta sama kultura, to w pełni zrozumiemy, że po kilku
zaledwie dniach podróży musiał odczuć różnicę między Polinezją a Melanezją.

Z Nowej Kaledonii Cook wyruszył do Nowej Zelandii. Tam wziął na pokład świeżą wodę, drzewo opałowe

i trochę dzikich jarzyn, po czym popłynął kursem prowadzącym przez dalekie południowe szerokości
geograficzne do Przylądka Horn. Zbadał przy tej sposobności jeszcze jedną białą plamę na mapie świata. Tędy
bowiem, między 50 a 55°, nie płynął jeszcze nigdy żaden okręt. Jak okiem sięgnąć, nie było lądu, i tym samym
stwierdzono definitywnie, że nie istnieje ląd południowy, terra australis. Z zadowoleniem zapisał Cook w
dzienniku:

„Sprawa południowego Pacyfiku byłaby tym samym załatwiona. Sądzę, że nikt nie może twierdzić, iż nie

zbadałem go należycie albo
392
Ląd w pobliżu bieguna
że inna wyprawa, której postawiono by to samo zadanie, zdziałałaby więcej niż nasza!"

Dnia 17 grudnia 1774, po rekordowej, 36-dniowej podróży, u zachodniego wejścia do Cieśniny Magellana

ukazuje się Przylądek Deseado, skąd droga wiedzie wzdłuż wybrzeża na południe. Zajęty przez cały czas
pracami kartograficznymi i pomiarowymi Cook opływa 29 grudnia Przylądek Horo i oto rozciągają się już przed
Anglikami wody poniekąd „ojczyste" — Ocean Atlantycki. Cook bierze kurs wprost na południowy cypel
Afryki, przedgórze Przylądka Dobrej Nadziei. W połowie stycznia 1775 odkrywa Georgię południową i w
imieniu Anglii obejmuje ją w posiadanie. Jest już jednak zmęczony.

„Znużony byłem dalekimi szerokościami geograficznymi, gdzie przez cały czas płynęliśmy wśród lodów i

gęstych mgieł. Ponadto mieliśmy długą, ciężką falę z zachodu — nieomylny znak, że w tym kierunku nie było
żadnego lądu."

Jeżeli na tym obszarze w ogóle jakiś ląd istnieje, to chyba tylko daleko na południe, koło bieguna.
„Jestem przekonany, że w pobliżu bieguna leży ląd i że stamtąd pochodzi cały prawie lód pływający po

olbrzymim oceanie południowym."

Miało upłynąć ponad sto lat, zanim teza ta znalazła swe potwierdzenie i Norweg C. E. Borchgrevink, jako

pierwszy biały człowiek i prawdopodobnie pierwszy człowiek w ogóle, postawił nogę na lądzie przeczuwanym
przez Cooka — na Antarktydzie.

Wśród lodowatego zimna krążyli przez długie tygodnie we wszystkie strony. Cook musiał nieraz

wykonywać okrętem nagłe zwroty, aby strząsnąć z żagli masy śniegu, które przylgnęły do takielunku — zabieg
ten przyprawia o dreszcz każdego żeglarza pływającego na bardziej umiarkowanych szerokościach
geograficznych! 21 marca 1775 Cook zawinął do Zatoki Stołowej, skąd przed trzema laty i osiemnastu dniami
rozpoczął swą właściwą podróż odkrywczą. 30 lipca 1775 „Resolution" rzuciła na koniec kotwicę w Spithead.
Ze 112 ludzi, którzy wyruszyli w tę podróż, 108 wróciło zdrowo i cało.

Król udzielił Cookowi audiencji, by wysłuchać jego sprawozdania. Dla dworu i admiralicji było po

niedługim czasie pewne, że nominacja Cooka na postcaptaina i odkomenderowanie na okręt
393

Część szósta — Zmora szkorbutu
liniowy „Kent" miały tylko znaczenie symboliczne. Tego człowieka nie można było zaprząc do wojskowego
kieratu. Niebawem otrzyma znowu polecenie, by wyruszył w daleką podróż.

Zadań było niemało. Kolonie północnoamerykańskie zamierzały oderwać się ostatecznie od macierzy

brytyjskiej. Zjednoczone Królestwo, zdane bardziej ndż kiedykolwiek na handel zamorski, szukało krótszej
drogi morskiej do Indii i Azji wschodniej. Gdyby można było opłynąć Amerykę od północy tak zwanym
„przejściem pół- nocno-zachodnim" (które w sto pięćdziesiąt lat później, w 1906 roku, odkrył Amundsen na
„Gjóa"), skróciłoby to tę długą podróż o kilka tygodni. Admiralicja wyznaczyła premię w wysokości 20 000
funtów dla okrętu, któremu udałoby się udostępnić tę trasę.

Problem należało jednak zbadać także od strony Oceanu Spokoje nego. To zadanie powierzono na wiosnę

1776 roku Jamesowi Cookowi. Miał on popłynąć przez Capetown i Tahiti kursem północno- wschodnim do
Ameryki i zbadać jej wybrzeże zachodnie od 45 — 65° szerokości północnej, szukając przede wszystldm
połączenia z północnym Atlantykiem,

Dnia 13 lipca 1776 roku, w czwartą rocznicę swego wyruszenia na drugą wyprawę, Cook wypłynął na

morze na swym starym okręcie flagowym „Resolution". Niewiele dni przedtem kolonie północnoamerykańskie
ogłosiły swą niepodległość. Cook nie dowiedział się już o tym, chociaż znał rozmiar sporów między Anglią a
koloniami północnoamerykańskimi i mógł po wybuchu walk znaleźć się w krytycznej sytuacji. Cieszył się
jednak tak wielkim poważaniem, że Beniamin Franklin wydał marynarce amerykańskiej polecenie, ażeby bez
jakichkolwiek działań zaczepnych pozostawiła Cookowi i jego okrętom wolną drogę „za dobrodziejstwa, które
swymi cennymi odkryciami wyświadczył całej ludzkości". Taki sam rozkaz otrzymały marynarki wojenne
Hiszpanii i Francji: „Ponieważ odkrycia jego przynoszą równą korzyść wszystkim narodom, król rozkazać
raczył, ażeby kapitan Cook był traktowany jak dowódca neutralnego lub sojuszniczego okrętu."

Trzecia podróż Cooka zaczęła się pod niepomyślną gwiazdą. Roboty remontowe na „Resolution" zostały

przeprowadzone niedbale. Gdy w połowie sierpnia zbliżono się do równika, listwy pokładu rozeszły się wskutek
żaru słonecznego, tak że deszcz i woda morska dostawały się do wnętrza okrętu, żagle zapasowe zwilgotniały
Odkrycie Wysp Hawajskich
i zbutwiały, a marynarze mokli w kojach. Wkrótce potem wśród mnóstwa raf podwodnych omal nie doszło do
ciężkiej awarii. Z trudem tylko „Resolution" wypłynęła z nich w ostatniej chwili na głębokie morze. Pewnym
pocieszeniem wśród tych przeciwności losu był dla Cooka chronometr; po raz pierwszy miał na pokładzie jeden
z owych dokładnie idących zegarów okrętowych, wynalezionych w pierwszych dziesiątkach XVIII wieku. Dla
nas jest to samo przez się zrozumiałe. Wystarczy nam w ostateczności zwykły zegarek na rękę, ponieważ każda
stacja radiowa podaje w regularnych odstępach dokładny czas. Przed dwustu laty jednak chronometr był dla
żeglarza wielkim ułatwieniem, gdyż znając dokładnie czas można było stosunkowo łatwo oznaczyć położenie
okrętu.

Po dziewięciu tygodniach podróży, w listopadzie 1776 roku, Cook zawinął do Capetown, a w siedem

tygodni później przybył tam także drugi jego okręt, 300-tonowa „Discovery". Po dalszych trzech tygodniach
ukończono przygotowania, okręty Cooka otrzymały prowiant na dwa lata i trzecia podróż mogła się rozpocząć.
Cook przeprowadził ją zgodnie z rozkazem. Okręty popłynęły przez Tasmanię i Nową Zelandię do Tahiti, gdzie
tubylcy przyjęli Brytyjczyków jak starych przyjaciół. Cook stwierdza z wielkim zdziwieniem, że krajowcy
szybko przyzwyczaili się do wygód cywilizacji europejskiej.

„Topór kamienny jest u nich obecnie tak rzadki jak topór żelazny przed ośmiu laty, gdy po raz pierwszy tam

wylądowałem. Nie używają już rylców z kości lub kamienia, gdyż zastąpili je przez długie gwoździe."

Wcale mu to nie było miłe, toteż dodaje z troską:
„Muszę niestety wyznać, że moim zdaniem byłoby dla tego ludu o wiele lepiej, gdyby nigdy nie był poznał

naszych osiągnięć i umiejętności uprzyjemniających życie. Ludzie ci nie mogą już wrócić do stanu, w którym
żyli, zanim zostali przez nas odkryci."

W połowie stycznia 1778 roku, na 20° szerokości północnej, po dłuższej, monotonnej podróży Anglicy

dostrzegają na północo-wschodzie ląd. Wkrótce przekonują się, że jest to kilka górzystych wysp. Są one gęsto
zaludnione, drzewa kwitną właśnie wspaniale, a ich soczysta zieleń jest po długich tygodniach podróży rozkoszą
i dobrodziejstwem dla oka. Ku czci lorda Sandwicha Cook nadaje tej grupie wysp nazwę Wysp Sandwicha.
Nazwa ta jednak nie przyjęła się, wyspy zachowały dawną nazwę tubylców — Hawaje.

Dopiero po upływie tygodni Cook odkrył pozostałych pięć wysp Archipelagu Hawajskiego, obejmujących

łącznie prawie 1700 km

2

powierzchni. Jest to największe skupisko wysp Polinezji, a zarazem najpotężniejszy

nasyp wulkaniczny świata. Z 5000 m głębokości wyspy wznoszą się na wysokość ponad 4000 m i właściwie ze
względu na swą potężną „latarnię morską" oświetloną z piekielnych czeluści wnętrza ziemi — wulkan Mauna
Loa, widoczny w promieniu setek kilometrów — powinny były już dawno zostać odkryte. Wszak dość blisko
nich biegła trasa hiszpańskich liniowców, tzw. „galionów ma
nilskich", które od 1569 kursowały raz do roku tam i z powrotem między Acapulco w Meksyku a stolicą Filipin
Manilą. Ale jak się zdaje, nie zostały odkryte. Przypuszcza się wprawdzie, że już w 1527 roku kilku rozbitków
hiszpańskich zostało zapędzonych na Hawaje, a w 1555 roku odkrył je podobno kapitan hiszpański Juan
Gaetano i nazwał „Los Majos". Ale już dla Cooka nie było to zbyt wiarygodne. Notuje, że gdyby Hiszpanie
istotnie odkryli Hawaje, to byliby tam, a nie do Guam, leżącego o wiele dalej na zachód, skierowali swój okręt
filipiński, aby po drodze zabierał wodę i świeży prowiant. W tym celu wystarczyłaby im tylko nieznaczna
zmiana kursu i pozostaliby mimo to w obrębie pasatu wschodniego. Argumentacja ta jest niewątpliwie trafna.
Gdyby nawet legenda o wcześniejszym odkryciu Hawajów przez Hiszpanów była prawdziwa, to od tego
zdarzenia aż do chwili, w której Brytyjczycy rzucili kotwioę przed Wyspami Hawajskimi, upłynęło już prawie
250 lat. Zaehowanie się
tubylców także nie wskazywało na to, ażeby kiedykolwiek słyszeli
0 Europejczykach. Cook pisze w dzienniku:

„Podczas mych licznych podróży nie stwierdziłem w żadnej innej okolicy takiego zdumienia u tubylców jak

tutaj. Gdy weszli na okręt, wzrok ich biegł od jednego przedmiotu do drugiego... Poznać było wyraźnie, że
dotychczas nie odwiedził ich żaden Europejczyk
1 że nie znali żadnego z naszych wynalazków poza żelazem. A i o nim, zdaje się, tylko słyszeli lub w
najlepszym razie poznali je w bardzo małych ilościach."

Prymitywni tubylcy zachowywali się jednak z wrodzoną godnością. Oni także są jasnobrązowego koloru,

ale przypominają Europejczyków jeszcze bardziej niż ich współplemieńcy z południa. Albowiem już po ich
pierwszych słowach nie było żadnych wątpliwości co do tego, że mieszkańcy Hawajów są Polinezyjczykami.
Mówili tym samym językiem co ludzie na Tahiti i w Nowej Zelandii Niestety, byli o wiele bardziej natarczywi.
Gdy tylko weszli na okręty, próbowali kraść wszystko, co nie było silnie przybite gwoździami. Gdy następnego
dnia porucznik Williamson wyszedł na ląd, aby wziąć wodę, wpadł w takie opały, że kazał dać ognia. Jeden z
tubylców padł nieżywy. Zrazu nie miało to dalszych następstw. Gdziekolwiek Cook się pokazał, krajowcy
oddawali mu cześć boską. Mężczyźni i kobiety, nawet szlachta i wodzowie, padali plackiem na ziemię. Mimo to
jednak kolorowi zapamiętali, że obcy przynieśli z sobą śmierć. Nie byli, jak Anglicy wkrótce spostrzegli,
lekkomyślni i niestali jak mieszkańcy Tahiti, lecz o wiele stateczniejsi i rozważniej si.

Cook ma dla nich wiele uznania, mimo że byli ludożercami Ich pola i plantacje były bardzo starannie

założone i sztucznie nawadniane. Wśród upraw biegły na nasypach umocnione drogi, nawierzchnię
wyrównywano z wielką zręcznością. Drzewa morwowe, z których łyka tubylcy sporządzali swe ubrania, były
zasadzone równo i w regularnych odstępach. Odzież tubylców świadczyła o niezwykłym smaku. „Można by
rrihiemać — donoszą Brytyjczycy — że wzory wzięli ze sklepu z jedwabiem, mającego na składzie
najpiękniejsze wytwory Chin i Europy." Naczynia z tykw i inne sprzęty domowe wykazywały również wysoki
zmysł artystyczny. Znali sztukę konserwowania mięsa przez peklowanie, krótko mówiąc, mimo prymitywnego
poziomu kulturalnego mogli pochwalić się

osiągnięciami, które wywołały u Cooka zdumienie. O ich życiu rodzinnym Cook pisze:

„Było przyjemnością patrzeć, jak czułe kobiety obchodzą się ze swymi dziećmi i jak chętnie mężczyżni

pomagają im w tych czynnościach. To różni ich bardzo od owych tubylców, którzy żony swe i dzieci uważają
tylko za zło konieczne, a nie za istoty godne szacunku i miłości."

^

Wrażenia o idyllicznym życiu rodzinnym Hawajeżyków skłoniły Cooka do wydania zarządzenia, że załodze

wolno udawać się na ląd tylko pod nadzorem. Z przerażeniem stwierdził podczas swej drugiej podróży, że na
Tahiti i innych wyspach rozszerzyły się choroby weneryczne i że tubylcy mówili zupełnie jawnie o „chorobie
brytyjskiej", którą biali z sobą przywieźli Do dnia dzisiejszego pozostaje nie wyjaśnione, czy kiła została istotnie
zawleczona z Zachodu, czy też jak kartofel, bawełna, tykwa i inne elementy cywilizacyjne, pochodzące
niewątpliwie z Nowego Świata — przybyła wprost z Ameryki. Cook nie mógł wiedzieć, że taka możliwość w
ogóle istniała. Toteż przypisuje sobie i brakowi należytej uwagi ze swej strony winę tego stanu rzeczy i z
głęboką powagą pisze w swym sprawozdaniu:

„Zakaz wychodzenia na ląd został załodze wydany, aby zapobiec zawleczeniu na wyspę owej szkaradnej

choroby, na którą, jak mi było wiadomo, cierpiało kilku naszych marynarzy. Zawlekliśmy ją już, niestety, na
inne wyspy tego oceanu. Z tych samych powodów zabroniłem kobietom odwiedzin na pokładzie. Czas pokaże,
czy podyktowane humanitaryzmem zarządzenia odniosą skutek. Podczas mych pierwszych odwiedzin na
Wyspach Przyjacielskich poświęciłem tej sprawie równie baczną uwagę. A jednak, gdy teraz znów tam
przybyłem, musiałem z wielkim ubolewaniem stwierdzić, że mimo ostrożności zarządzenia moje okazały się
bezskuteczne." I z ojcowską zrzędliwością dodaje:

„Sposobność i pokusy obcowania płciowego są zbyt liczne, aby można im było zapobiec lub uchronić się

przed nimi."

Gdy w trzy tygodnie po zapisaniu tych uwag oficer i dwudziestu marynarzy musi spędzić noc na wyspie,

ponieważ wysoka fala przerwała łączność między okrętami a lądem, Cook zżyma się z gniewu:

„Przez ten nieszczęsny zbieg okoliczności nastąpiło właśnie to,

__________ Cook u zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej
czemu tak bardzo starałem się przeszkodzić i spodziewałem się, że skutecznie zapobiegłem."

Pisząc te słowa Cook miał lat pięćdziesiąt. Gdyby nie był marynarzem, miałby teraz może

dwudziestoletniego syna. Ale od dziesięciu prawie lat nie spędził w domu więcej niż kilka miesięcy. Życia
rodzinnego w mieszczańskim znaczeniu tego słowa prawie nie znał. Okręt jest dla niego ogniskiem rodzinnym,
załoga rodziną. Ku niej zwracają się wszystkie jego ojcowskie uczucia, po ojcowsku opiekuje się również
tubylcami. Żywił więcej miłości do ludzi niż przeciętni zjadacze chleba, za nią też oddał później życie. Nawet to
nie czyni go geniuszem — Kolumb i Magellan byli więksi od niego — ale może lepiej działoby się na świecie,
gdyby było mniej geniuszów, a więcej miłości bliźniego.

Z początkiem lutego 1778 r. Brytyjczycy opuścili Hawaje. Przy stałym wietrze od wschodu żeglowali bej de

windę m na północ. Po sześciu tygodniach ukazało się na 47° szerokości północnej, a więc na obszarze
dzisiejszego stanu Oregon, zachodnie wybrzeże Ameryki Północnej., mniej więcej w okolicy Cieśniny Juan de
Fuca. Z powodu ciągłych sztormów można było dopiero w połowie marca rzucić kotwicę i lądować W Zatoce
Nootha na Vancouver. Nieznane wybrzeże było zamieszkały, w wielkich kanu podpłynęli Indianie pięknie
przyozdobieni, piórami; wywiązał się ożywiony handel wymienny. Okazało się przy tej' sposobności, że
czerwonoskórzy znają już żęlazo. Wysyło również na jaw, że podobnie jak Polinezyjczycy są kanibalafni.

„Najbardziej osobliwe z wszystkich przedmiotów, jakie przynieśli, aby je wymienić na inne towary, były

czaszki i ręce ludzkie, jeszcze niezupełnie ogołocone z mięsa. Dali nam do zrozumienia, że brakujące partie
mięsa zjedli."

Mają bardzo wyrobiony zmysł własności prywatnej. Drzewo, woda, trawa, pasza, potrzebne dla zwierząt

znajdujących się na okrętach, mają swego właściciela i choć jest ich pod dostatkiem, należy je od niego odkupić.
Wymieniają także święte obrazy bożków i -palikl-totemy, co prawda, już nie za przedmioty żelazne, jak z
początku, lecz tylko za mosiądz i miedź. Metale były tak pożądane, pisze Cook, że Anglicy byliby się
ostatecznie pozbyli okuć, blasza- nek, lichtarzy, a nawet guzików od mundurów.

Z końcem kwietnia 1778 r., po 24 dniach niestrudzonych prac

kartograficznych, Cook rozwija znowu żagle. Płynąc wzdłuż wybrzeża bierze kurs na północ. Podróż jest
nadzwyczaj niebezpieczna. Wybrzeże jeży się od skał i raf podwodnych, gwałtowne prądy porywają okręty to w
jedną, to w drugą stronę, ulewne burze następują po gęstej mgle, zalegającej morze całymi dniami. Wśród załogi
wre. Coraz częściej podnoszą się głosy potępiające tę podróż jako szaleństwo. Posiadamy o tym dokładną relację
marynarza i kowala niemieckiego, Henryka Zimmermanna, rodem z Palatynatu, który dał sdę zwerbować na
trzecią podróż Cooka i w 1781 roku, zaraz po powrocie, ogłosił książkę o swych przeżyciach. Dla swego
kapitana żywi głęboki szacunek i tak opowiada o tym etapie wyprawy:

„Na obu okrętach wzbierała fala gwałtownej opozycji przeciw Cookowi. Ale niechęć, którą wielu żywiło,

stłumiło -niebawem dziwne wydarzenie. Cook umiał zażegnywać niebezpieczeństwa, jakie kryło w sobie morze,
znał je bowiem doskonale. Obok tej umiejętności posiadał jednak także osobliwą intuicję, która pozwalała mu
niejako przeczuwać grożące niebezpieczeństwo. Nieraz ze zdziwieniem zauważyłem, że Cook spał w nocy ze
spokojem dućha nawet tutaj, u wybrzeży Ameryki, gdzie czaiło się mnóstwo skał, mielizn i raf podwodnych.
Zdarzało się jednak również,'że" wśród nocy przy-, biegał na pokład i nakazywał nagle zmiańę kursu. Często
zdawało się nam, że otrzymywał jakieś tajemnicza znaki, które czyniły go jasnowidzącym.

24 czerwca — datę tę dobrze sobie zapamiętałem -^"płynęliśmy bardzo mglistą nocą beztrosko i nie

przeczuwając nic złego wzdłuż skalistego wybrzeża. Nic nie wskazywało na to, że gdzieś tu czai się
niebezpieczeństwo. Porucznik Gore, pełniący wówczas służbę, zauważył tylko, że nagle zerwał się gwałtowny
prąd, ale byłby spokojnie płynął dalej, gdyby Cook nagle nie wybiegł ze swej kajuty i w największym
zdenerwowaniu Tiie wydał rozkazu, by natychmiast rzucić kotwicę... Byliśmy tym niezmiernie zdumieni. Z
wszystkich zakamarków zbiegli się na pokład marynarze i pytali, co się stało. Ale nikt nic nie wiedział, gdyż
dookoła okrętów wznosiły się szare, groźne ściany mgły. Dopiero następnego dnia około południa przejaśniło
się. Zaledwie dwadzieścia metrów przed nami sterczała z wody stroma skała, woda wokoło najeżona była
rafami. Żaden okręt nie wyszedłby cało, gdyby Cook nie kazał rzucić kotwicy."

Zimmermann dodaje, że odtąd on i jego towarzysze przejęci byli

Gdzie jest przejście morskie na Atlantyk?
„prawie mistycznym podziwem" dla swego kapitana. Cook nie wierzy w istnienie drogi morskiej na wschód,
chociaż za jej odkrycie wyznaczono nagrodę 20 000 funtów. W przekonaniu tym mógłby się był zachwiać, gdy
20 maja znalazł się na 60° szerokości północnej w okolicy Cieśniny Księcia Williama na Alasce, w miejscu, w
którym Aleuty przytykają do kontynentu amerykańskiego. Wielka
rzeka wpada tu do morza, fiord wrzyna się głęboko w ląd — czyżby tu znajdowała się droga morska na Morze
Hudsona lub do Zatoki Baffina? Pierwszy oficer Cooka, porucznik Gore, jest tego pewny. ■ Gwałtownie nalega
na swego dowódcę, aby powierzył mu wyprawę na ląd. Jeśli dostanie dwudziestu ludzi, dwie szalupy i
wystarczający prowiant, będzie za trzy miesiące w Anglii. Ale Cook odmawia tej prośbie. Dla pewności
przeszukuje ze szczególną starannością fiordy i zatoki, ale ponieważ pora roku nagli, płynie wzdłuż łuku
Aleutów na zachód do Unalaski.

Wyprawa wypływa wreszcie znowu na otwarte morze. Gdy z początkiem lipca okręty posuwają się w

kierunku północno-wschodnim, wydaje się, że w tym miejscu mogłoby znajdować się poszukiwane przejście. 9
sierpnia 1778 r. przepływają Cieśninę Beringa, ale już w osiem dni później napotykają lód.

„Na krótko przed godziną 12 ujrzeliśmy na północnym niebie poświatę, jaką zwykle wywołuje lód. Nie

zważaliśmy prawie na to, gdyż uważaliśmy za niemożliwe, ażebyśmy tak rychło natknęli się na lód. W niecałą
godzinę później widok rozległego pola lodowego usunął wszelkie nasze wątpliwości co do przyczyny poświaty
na horyzoncie. O godzinie 2.30, blisko skraju lodu na 70°41' wykonaliśmy zwrot, gdyż było niemożliwe
żeglować dalej."

W następnych dniach również nie widać miejsca, w którym można by się przemknąć przez masy lodu, toteż

Cook rezygnuje na razie z dalszego posuwania się na północo-wschód i postanawia wyszukać bardziej na
południu odpowiedni port do przezimowania. Aby koło Pietropawłowska na Kamczatce południowej nie dać się
zamknąć na siedem miesięcy przez lody, decyduje się powrócić na Hawaje.

Z początkiem października 1778 rzucił kotwicę w Neeshaven na Unalasce. Tam poddał okręty remontowi,

wysłał oddziały na ląd, aby zbierały jagody i gromadziły wierzchołki jodeł, z których Cook kazał sporządzić
napój zwany przez niego „piwem"; inne otrzymały zadanie wystarania się o świeże ryby i mięso. Załogi okrętów
były utrzymywane w ciągłym ruchu, ażeby pod smutnym, szarym niebem, przy coraz krótszych dniach i coraz
dłuższych nocach nie popadły w melancholię. „Terapia pracy", prastary wojskowy środek zapobiegawczy,
którego dziwnym zbiegiem okoliczności nawet Prusacy nie ujęli w „regulamin służbowy", zdała egzamin także
na Unalasce. Nikt nie popadł w melancholię, nikt nie zwieszał głowy i dlatego — oczywiście też z powodu
wiktu obfitującego w witaminy — nie było szkorbutu.

Mimo to Cook rad był, gdy 26 października odpłynął z Unaiaski. Na krótko przedtem spotkał się z

rosyjskimi rybakami i myśliwymi, którym powierzył meldunek dla admiralicji brytyjskiej. Tu i ówdzie zjawiali
się także krajowcy, wśród nich, ku wielkiej irytacji Cooka, kilka kobiet, z którymi jego marynarze nawiązali
oczywiście zaraz stosunki miłosne, przy czym .^otrzymują w darze pewną chorobę, która nie jest tu nie znana".
Ale — nastał mróz i ukazał się lód — zima puka do bram. A więc jak najprędzej w drogę — na południe!
Poszukiwana droga morska jest przecież tylko fantasmagorią. Możliwe nawet, że istnieje. Ale w takim razie jest
tak zapchana lodem, że nie posiada żadnego praktycznego znaczenia.

Wydaje się dziwne, że Cook nie wspomina ani słowem o bada

Odkrycia podróżników rosyjskich
■
niach rosyjskich we wschodniej Syberii i na Alasce. Wysłał z początkiem października swego podoficera
Lediarda do kilku znajdujących się podobno w pobliżu myśliwych rosyjskich i polecił mu, „ażeby ich
zawiadomił, że my, Brytyjczycy, jesteśmy przyjaciółmi i sojusznikami ich narodu''. Gdy później zjawili się
rosyjscy marynarze, Cook przyjął ich gościnnie. Ani słowa jednakże o Siemionie Iwanowiczu Dieżniewie,
hetmanie kozackim, który na kilku byle jak zbitych łodziach przepłynął w 1684 roku z Oceanu Lodowatego
Północnego przez Cieśninę Beringa do Zatoki Anadyr na Pacyfiku i dowiódł, że Azja i Ameryka nie są z sobą
połączone lądem, jak wówczas ogólnie sądzono. Duńczyka Vitusa Beringa Cook wymienia tylko mimochodem,
a o rosyjskim oficerze marynarki Iwanie Fiodo- rowie, który w 1732 roku pierwszy ujrzał ze wschodniego cypla
Azji przeciwległe wybrzeże Ameryki, nie wspomina wcale. Przyczyną przemilczenia nie jest to, że Cook chciał
w ten sposób zwiększyć własną sławę; taka nielojalność, nawet gdyby leżała w jego charakterze, była mu
niepotrzebna: jego własne osiągnięcia cieszyły się od dawna ogólnym uznaniem. Prawdopodobnie nie wiedział
nic o swych rosyjskich poprzednikach.
W niespełna cztery tygodnie po wypłynięciu z przystani na Una-

lasce, dnia 19 listopada 1778 r., po szczęśliwej i niezwykle szybkiej podróży ujrzano na 20° szerokości
północnej ląd. Okazało się wkrótce, ku ogólnej radości, że są to wyspy należące do Archipelagu Hawajskiego.
Ponieważ nie były one jeszcze kartograficznie ujęte, Cook opłynął je i zbadał ze żmudną i szarpiącą nerwy
dokładnością. Dopiero 17 stycznia 1779 okręty brytyjskie rzuciły ostatecznie kotwicę.

Tubylcy, którzy w licznych łodziach krążyli wokół wielkich okrętów, wiedzieli od dawna, kto wynurzył się

z dalekiego morza na „pływających wyspach", jak nazywali obce statki. Powiedzieli im to ich bracia z
południowo-wschodnich wysp. Są to pływający po morzu bogowie, odziani w niezbyt odpowiednią skórę, która
mieni się wieloma barwami. A skóra ta ma niezwykle dziwne otwory, w które przybysze sięgają, by wydobywać
najcudowniejsze rzeczy.

Marynarze przysłuchują się temu z uśmiechem. Bogowie! Ich mundury bierze się za przyrośniętą skórę, a

okręty za pływające wyspy! Toż to dzieci — ci kolorowi! — Stare wilki morskie czują jakby nieśmiałą czułość
dla dzikusów, tym bardziej że wyspiarze są najpiękniejszymi ludźmi, jakich kiedykolwiek widzieli. Wysocy,
smukli, wspaniale zbudowani, odziani w przepyszne płaszcze z czerwonych piór. Ich mieszkania, narzędzia i
sprzęty świadczą o wrodzonym zmyśle formy i piękna.

Henryk Zimmermann, o którym już wspominaliśmy, jest wręcz zachwycony. Jeszcze większy zachwyt

ogarnia jego towarzysza Barthela Lohmanna z Turyngii, którego niegdyś Holendrzy porwali na swą flotę, a
później skusiły slogany werbunkowe londyńskiego biura rekrutacyjnego — podobnie jak jego rodaka z
Palatynatu — do wzięcia udziału w trzeciej podróży Cooka. Zimmermann nastawia bystro uszu. Opadają go
poważne myśli, gdy spostrzega marzycielski zachwyt Lohmanna. Zna to dobrze, sam przeżył podobny stan na
Tahiti, gdy widok tańczących dziewcząt tak nim owładnął, że wymknął się na ląd, chcąc wiecznie, wiecznie
pozostać na cza- rownej wyspie. „Gorączką Mórz Południowych" nazywa odtąd ten stan ducha, który nawet
inteligentnego, obytego w świecie człowieka nawiedza jak choroba. Z bolesną wyrazistością wynurzył się z nie-
pamięci obraz owej cudownej nocy jego dezercji:

,Rozgorzało we mnie nie znane dotąd nigdy uczucie wolności! Czymże było życie na pokładzie, czym były

suche, ciężkie obowiązki
wobec nieokiełznanej swobody, jaka mnie tu czekała!... Zza pni drzew patrzyłem na plac tańca. Oświetlały go
pochodnie, a w ich ciepłym blasku wszystko, co się tam działo, wydawało się jeszcze cudowniejsze. Jasne
światełka przemykały po ciałach dziewcząt, które właśnie zaczęły tańczyć. Giętko i gibko poruszały się postacie,
ramiona falowały, ręce wznosiły się i opadały, jakby igrały z powietrzem... W wąskim kole siedzieli grajkowie.
Ich pręty bambusowe zależnie od długości wydawały jasne lub przytłumione dźwięki, a tony te grajkowie
zestrajali w melodyjną całość. Jeden z nich uderzał twardym małym kawałkiem drzewa w długi pręt, który
wydawał bardzo jasne tony. Byli tam także śpiewacy... Śpiewali na różne głosy i w najszlachetniejszej harmonii
pieśń słodką i czaro wną... Teraz dziewczęta znów się zbliżyły, rozpoczął się ogólny, posuwisty taniec i wspólny
śpiew, a ja czułem, jak gdybym się znalazł w zaklętym ogrodzie, do którego dopiero teraz znalazłem dostęp...
Zdawało mi się, że to najcudowniejsza chwila mego życia. Tu chciałem pozostać i być szczęśliwym."

Kto się raz sparzył, ten na zimne dmucha. Zimmermann ma się na baczności i wreszcie udaje mu się

przywieść swego towarzysza do opamiętania. Gorzej było z innymi. Mówią o szturmie na komorę z bronią, o
jawnej rebelii, o wzięciu kapitana do niewoli i tym podobnych szaleństwach. Nie doszło do tego — gdyż
wydarzenia następowały zbyt szybko po sobie. Ale widocznie wszyscy ci „nawiedzeni gorączką Mórz
Południowych" siedzieli w łodzi porucznika Williamsona, która w kilka dni później miała dać swemu
kapitanowi ochronę ognia, i nie oddali ani jednego strzału, gdy Cook padł zasztyletowany przez tubylców.

Wieczorem 17 stycznia 1779 roku, w niedzielę, Cook wycofał się do swej kajuty. Z powodu nawału prac

kartograficznych już od dłuższego czasu nie zapisywał nic w swym dzienniku i ma teraz poważne zaległości.
Świeże, chłodne powietrze nocne wpada przez szeroko otwarte luki do obszernej, wykładanej taflami komnaty.
Piękny był dzisiejszy dzień. Cook jest zadowolony z siebie, ze swych marynarzy. Świadom dokonanego dzieła,
pisze:

„O godzinie 11 rzuciliśmy kotwicę w tej zatoce. Piękność jej wywarła na nas głębokie wrażenie i nie było

chyba nikogo na pokładzie, kto by jeszcze żałował, że usiłowania nasze ubiegłego lata, by znaleźć drogę morską
do ojczyzny, pozostały bezowocne. Temu

niepowodzeniu zawdzięczamy, że mogliśmy ponownie odwiedzić Wyspy Hawajskie i ukoronować naszą podróż
odkryciem, które jest wprawdzie ostatnie, ale pod wieloma względami prawdopodobnie najważniejsze, jakiego
Europejczycy dokonali dotąd na Pacyfiku."

Kropka! Gdzie piasek, by wysuszyć atrament? Jest wilgotny, zbija się w grudki. Ze wzruszeniem poznajemy

po ostatnich wierszach wielkiego, dobrego człowieka, że ogarnęło go zniecierpliwienie i palce jego miotały
nerwowym ruchem mokre grudki piasku.

James Cook nie zapisał już nic więcej. Kilka dni przedtem zanotował z goryczą:
„Było niemożliwością utrzymać kobiety z dala od okrętów. Wydawało się rzeczywiście, że odwiedzają nas

tylko po to, aby się oddawać naszym ludziom." Nie przeszło mu nawet przez myśl, że ten zmysłowy pociąg ku
mężczyznom występującym w promiennym blasku zwycięzców, może zakłócić spokój. A że za jego czasów nie
było jeszcze psychoanalizy, nie wiedział też, że nie ma na świecie ludzi bardziej zaślepionych jak bohaterscy,
uwieńczeni zwycięstwem mężczyźni. Nie przeczuwał nic złego, gdy wokoło niego od dawna już wzbierała
ponura wściekłość. Tubylcy początkowo uważali białych za bogów. Ale gdy spostrzegli, że cenią sobie kobiety
jak inni śmiertelnicy, gdy ponadto zorientowali się, że przybysze zabierają na swoje potrzeby wprawdzie bardzo
uprzejmie, ale nieubłaganie żywność z wysp, utwierdzili się w przekonaniu, że straszliwy głód wypędził ich z
ojczyzny i że są to awanturnicy i pasożyty.
Dochodziło do częstych bójek. Anglicy musieli strzelać, a 14 lutego sytuacja stała się tak groźna, że Cook
postanowił wkroczyć osobiście. Wyszedł na ląd, próbował uspokajać, ale w chwili, gdy zwrócił się do załóg w
łodziach z rozkazem zaprzestania ognia, otrzymał kilka pchnięć sztyletem w plecy. Cook nie był trafiony
śmiertelnie; ciężko ranny wpadł z rozkrzyżowanymi ramionami górną częścią ciała do wody, podczas gdy jego
nogi zawisły na przybrzeżnej skale. Nieprzytomny, nie umiejąc pływać, utonął. Jego śmierć rozwściekliła masy
tubylców. Poza Cookiem rozdarli wielu marynarzy po prostu w kawałki, a najstarszy rangą oficer Cooka,
dowódca „Discovery" — kapitan Clerke, z największym tylko trudem uratował siebie i załogi łodzi brytyjskich
od podobnego losu. Należy mu poczytać za zasługę, że powstrzymał rozgoryczonych marynarzy od odwetu. 22
lutego 1779 r. obydwa brytyjskie okręty opuszczają Hawaje.