Grzegorz Jagodziński

O nazwach Słowian

Problem słowiańskich etnonimów jest związany z problematyką ich pochodzenia (omówioną
w osobnym artykule). Niestety, etnonimy te (zarówno sama nazwa „Słowianie”, jak i nazwy
poszczególnych grup i plemion) pojawiają się późno, dopiero w czasach ekspansji Słowian na
Bałkany. Przed tym okresem zarówno na samych Bałkanach, jak i na terenie między Dunajem
a Bałtykiem znajdujemy w źródłach tylko nazwy ludów germańskich, bałtyjskich i fińskich
(samych Finów – Finni, a także Aestii u Tacyta – być może chodzi tu o plemię bałtyjskie,
którego nazwę przeniesiono później na Estończyków).
Słowianie

Według Ptolemeusza (żyjącego w latach ok. 100-178 n.e.) nad Wołgą (Rha) zamieszkiwało
plemię Souobenoi (digrafu ou użyto dla zapisania dwuwargowej spółgłoski [w] wymawianej
jak w angielskim). Nazwę tę uznaje się niekiedy za odnoszącą się do Słowian i łączy ją z ich
późniejszą nazwą. Ze znacznie mniejszym prawdopodobieństwem do Słowian można odnieść
wzmiankę o Stawanach (Stauanoi) u tegoż autora, mieszkających między bałtyckimi
plemionami Galindoi i Soudenoi a irańskimi Alanami.

Na początku VI wieku pojawia się w tekstach łacińskich i greckich termin Sclaveni – po raz
pierwszy u Pseudo-Cezarego z Nazjanzu. Jordanes (Jordanis, około 550 n.e.) niedostatecznie
jasno precyzuje jego znaczenie. W jednym miejscu jego Historii Gotów czytamy o ludzie
Wenetów, których „imiona zmienne są teraz, stosownie do rozmaitych szczepów”, ale
„głównie nazywa się ich Sklawenami i Antami”. Wynikałoby z tego, że Słowianie –
Sklawenowie byli jedną z grup Wenetów, obok Antów.

Jednak w innym miejscu tegoż dzieła czytamy, że Wenetowie, Antowie i Sklawenowie
„pochodząc z jednej krwi, trzy obecnie przybrali imiona”. Ta z kolei wypowiedź
sugerowałaby, że Sklawenowie i Wenetowie byli odrębnymi ludami, choć wywodzącymi się
z jednego pnia (jak dosłownie pisze Jordanes). Zwykle Antów wiąże się z grupą Słowian
wschodnich, Wenetów – z grupą zachodniosłowiańską, wreszcie Sklawenów – ze Słowianami
południowymi. Sam autor zdaje się temu przeczyć, utożsamiając w innym miejscu akurat
Wenetów z grupą wschodnią (por. niżej). Najprawdopodobniej zasłyszał on nazwy
Sklawenów i Antów i połączył je ze znaną mu z dawnych źródeł nazwą Wenetów, stąd
powstała idea trójpodziału Słowian, realizowana zresztą niekonsekwentnie.

Jako Bizantyjczyk, Jordanes miał zapewne znikome lub żadne wiadomości o Słowianach
zachodnich. Z tego samego powodu Prokopiusz z Cezarei w Historii wojen nie wspomina już
o odrębnej grupie Wenetów i pisze, że za Dunajem znajdują się siedziby Hunów, Sklawinów i
Antów, przy czym, jak podaje ów autor, dwa ostatnie ludy określano wcześniej jedną nazwą
Sporów (o Sporach będzie jeszcze mowa niżej). A w VII wieku nikt już podobnych
podziałów nie robił – używano terminów Słowianie i Wenetowie jako równoważnych w
odniesieniu do wszystkich Słowian. Np. o poddanych Samona napisano Sclavi cognomento
Winadi.

Istnieje cały szereg hipotez dotyczących powstania nazwy „Słowianie”. W najstarszych
pismach słowiańskich (ruskich) nazwa ta zaświadczona jest w formie Slověni. W tych samych
źródłach, w których występuje forma Slověni, inne nazwy z przyrostkiem -ěn- lub -an- (typu
Polanie) mają końcówkę -e. Końcówka ta w formie Slověne zjawia się dopiero później i

prawdopodobnie jest przeniesiona wtórnie z innych wyrazów o podobnej budowie. Por.
dzisiejsze formy Hiszpanie, Cyganie, które także otrzymały -e przez analogię.

Nazwy plemienne z zakończeniami -ěne, -ane tworzone były od nazw topograficznych (od
nazw własnych różnych obiektów geograficznych, np. Wiślanie, lub od cech terenu, np.
Polanie, Drzewianie, Lędzianie) lub antroponimicznych (od imion ludzi: Dziadoszanie,
Radymicze). Zwraca jednak uwagę fakt, że nazwy tego rodzaju pochodzą z epoki późniejszej
i różnią się strukturą od dawnych nazw plemiennych (por. niżej). Ponadto służą one stale do
wyodrębniania poszczególnych plemion w ramach jednego etnosu, jak przekonująco
uzasadnił L. Moszyński.

Termin Slověni nie był natomiast nigdy nazwą plemienną, ale etniczną, tj. służył do
odróżniania ludzi w ramach opozycji swój – obcy. Nie ma on ogólnie zaakceptowanej, jasnej
etymologii słowiańskiej, i jak dotąd nie udało się dowieść istnienia ani podstawy
topograficznej, ani antroponimicznej. Jest to zgodne z tezą o pierwotności nietypowego
zakończenia -ěni – gdyby było inaczej, nie wiadomo byłoby, dlaczego typowa końcówka -ěne
miałaby zostać zastąpiona nietypową -ěni. Ze względu na tę właśnie nietypową końcówkę
(wyglądającej na przeniesioną z łacińskiej formy Sclavēnī) można nawet podejrzewać, że
nazwa własna Słowian jest zapożyczona. Istnieje też domniemanie, że między II a VI
wiekiem Protosłowianie wchłonęli w siebie Souobenoi, kimkolwiek oni byli, i przejęli ich
nazwę.

Z punktu widzenia łaciny wyraz Sclavēnī jest derywatem, jego rdzeń nie ma jednak łacińskiej
etymologii. Łaciński wyraz podstawowy sclavus znaczy ‘niewolnik, jeniec wojenny’, derywat
sclavēnus oznacza ‘pochodzący z rodu niewolników’. W klasycznej łacinie wyrazy te nie
występują, a określeniem niewolnika jest servus (zob. niżej). Trzeba też zaznaczyć, że
terminy greckie i łacińskie sklaboi, sthlaboi, sclavi, schlavi, wreszcie slavi (wszystkie także w
znaczeniu ‘Słowianie’, niekoniecznie ‘niewolnicy’), pojawiają się później niż Sclavēnī i
dlatego można przypuszczać, że nastąpił tu raczej rodzaj derywacji wstecznej i termin sclavus
jest wtórny wobec Sclavenus.

Łacińskim określeniom Sclaueni, Sclauini z VI w. n.e. odpowiadają notowane w źródłach
greckich terminy Sklabenoi, Sklauenoi, Sklabinoi, Sklauinoi (por. też zapożyczone arabskie
Saklab, Sakalib), później także Sthlabenoi, Sthlabinoi (Σθλαβηνοί), Esklabinoi, Asklabinoi,
Sklabinioi, Sklauenioi, Sklabonoi, Esthlabesianoi, Ethlabogeneis. Spotyka się także łacińskie
formy Sthlaueni, Sthlauini utworzone pod wpływem greckim. Widać tu wyraźnie, że -k- lub
-th- oraz samogłoskę protetyczną e-, a- dodawano dla rozbicia niezwykłej i trudnej do
wymówienia dla Rzymian i Greków grupy sl-, por. łac. īnsula, które utraciło samogłoskę
poakcentową: īnsula > isla > *iscla, skąd dzisiejsze włoskie Ischia (nazwa konkretnej wyspy),
a także bezdyskusyjny przykład Sphendosthlabos (Σφενδοσθλάβος czyli Świętosław) u
Konstantyna Porfirogenety. Dowodzi to również, że wyraz nie jest ani pochodzenia
greckiego, ani łacińskiego. Dodać należy, że także nazwy arabskie (Saklab, Sakalib),
syryjskie (Sglau, Sglou u Michała Syryjczyka) i ormiańskie (Sklavajin, Mojżesz z Choren)
utworzono w oparciu o terminologię grecko-łacińską, i dlatego nie odzwierciedlają one
oryginalnego brzmienia nazwy. Nowsze arabskie Slavijun, Slavije przejęto już bez greckiego
i łacińskiego pośrednictwa.

W tym miejscu trzeba wrócić do sprawy ptolemeuszowskich Souobenoi. Istnieje bowiem
możliwość, że nagłosowe souo- jest i tutaj substytutem oryginalnej grupy *sl-, być może z

welaryzowanym -l- podobnym do istniejącego dziś dźwięku w języku rosyjskim i do
zębowego ł wymawianego jeszcze do niedawna przez wielu polskich aktorów. Dziś przecież
także *Słobenoi przeczytalibyśmy jako Suobenoi, gdyż taka wymowa ł obowiązuje w Polsce
od jakiegoś czasu.

Warto również zwrócić uwagę, że nazwa Slověni podlegała w poszczególnych językach
słowiańskich zmianom nieregularnym. W języku polskim zamiast oczekiwanego *Słowieni
lub *Słowienie (z nowszego Slověne) mamy Słowianie z nieetymologicznym -a- < -ě- przed
spółgłoską miękką ń. Można by przypuszczać, że jest to wynik wyrównania do dopełniacza
Słowian, gdzie -a- przed twardym -n- jest regularne, jednak -a- występuje także w rosyjskim
славяне, gdzie nie zachodził przecież przegłos polski ě > a. W formie rosyjskiej nieregularne
jest także pierwsze -a- zamiast oczekiwanego -o-. Jeszcze inny rodzaj nieregularności
obserwujemy w południowym terminie Slavoni. Fakty te uprawdopodobniają związek
terminu Slověni z Ptolemeuszowskimi Souobenoi.

Istnieje jednak inne wytłumaczenie rozbieżności między Souobenoi z II wieku a Sthlabenoi z
VI wieku. Otóż w języku polskim, podobnie jak i w innych językach słowiańskich, istnieje
wyraz swoboda, który nie ma przejrzystej etymologii, i który występuje również w
odmianach słoboda, świeboda. Nietypowa oboczność w ~ ł (polskie w to forma zapisu
słowiańskiego wargowo-zębowego [v], które pochodzi ze starszego wargowego [w]) jest tu
przecież taka sama jak w parze Souobenoi – Słowianie. Zastanawia nie tylko podobieństwo
formalne łacińskiego sclavus i polskich wyrazów swoboda – słoboda, ale także ich znaczenie.
To prawda, że niewolnika akurat trudno uznać za swobodnego, różnicę znaczeń można jednak
objaśnić realiami historycznymi: swobodni Słowianie stawali się przecież niewolnikami, a
wtedy ich nazwa własna używana jako określenie ich nieszczęsnego stanu stawała się
szczególnie pogardliwa. Efekt byłby podobny, gdyby dziś słabeusza zacząć nazywać
„supermenem”.

Związek terminów „Słowianin” i „niewolnik” tłumaczy się tym, że od ekspansji w VI wieku
aż po wiek X plemiona słowiańskie toczyły liczne wojny, w czasie których istotnie wielu z
nich popadało w niewolę. A i sami słowiańscy władcy oddawali jakoby swoich poddanych w
niewolę w zamian za bogactwa. Historia notuje też przypadki, że całe plemiona słowiańskie
utrzymywały się z handlu niewolnikami różnego pochodzenia (w tym pochodzącymi z
sąsiednich słowiańskich plemion). W kontekście tym wymienia się np. dalmatyńskich
Naretanów, przeciwko którym zorganizował wyprawę wenecki doża Pietro Orseolo (991-
1009).

Druga hipoteza, być może niesprzeczna z pierwszą, podkreśla związek nazwy Souobenoi, a
także nazwy własnej Słowian, z nazwą jednego z plemion znanych ze źródeł historycznych,
Swewów (Swebów, Suebī, Suevī). Krytycy podkreślają jednak, że Swewowie są przodkami
dzisiejszych Szwabów (nazwa ta oznacza mieszkańców Szwabii i nie jest tylko pejoratywnym
określeniem Niemców; należy zwrócić uwagę na znaną z nazw Słowian oboczność -b- : -v-),
a zatem plemieniem germańskim, i z przodkami Słowian nie mogą mieć nic wspólnego.
Uwaga jest niewątpliwie słuszna, nie wynika z niej jednak wcale domniemanie, że Souobenoi
byli również plemieniem germańskim. Etnonim Szwedów ma przecież analogiczną
etymologię: wywodzi się od nazwy Swewów – Sweonów – Swionów, niezwiązanych bliżej
ze Swewami – Szwabami. A jego źródłosłów można znaleźć nie tylko w językach
germańskich, ale i w wielu innych językach indoeuropejskich.

Ostatecznie tego rodzaju nazwy zdają się wywodzić od indoeuropejskiego rdzenia o
znaczeniu ‘swój, własny’. Rdzeń ten widoczny jest np. w polskich wyrazach swój < *swojo-,
siebie < *sebh-, sobie, osoba < *sobh-, w łac. sibī < *sebh-, ale także w greckim spheĩs ‘oni
się’ (reflexivum indirectum 3 pl.) < *sbhejes, ang. self < *selbh-, wal. helw ‘posiadanie’, a
według Gołąba także w greckim éthnos ‘lud’ < *swedh- ‘powinowaty, swój,
współplemieniec’. Należy zwrócić uwagę na wymieniające się elementy -w-, -bh-, -dh-, -l-,
identycznie jak w zestawieniach *swob(en)-, *sweu-, *sweb-, *slov-, *s(th)lab-. Z punktu
widzenia semantyki hipoteza o pierwotnym znaczeniu etnonimu Słowianie jako ‘swoi ludzie’
(tj. znani, nasi, właśni, swojscy itp.) jest najbardziej prawdopodobna (por. zwłaszcza uwagi o
odrębności nazw plemiennych i etnicznych), choć można dyskutować nad konkretną postacią
tego słowa i jej przemianami na przestrzeni wieków. Warto może również dodać, że twórcą
tej hipotezy jest sam Grimm, słusznie uważany za ojca etymologii naukowej.

Istnieje wiele innych mniej lub bardziej fantastycznych etymologii terminu Słowianie.
Najpopularniejsze (co nie znaczy najprawdziwsze) wiążą ten etnonim z wyrazami sława lub
słowo. Za pierwszą z tych możliwości (czyli trzecią hipotezą etymologii terminu Słowianie)
zdaje się przemawiać pisownia rosyjska славяне używająca litery a. Niestety, okazuje się, że
pisownia ta jest wtórna wobec starszej слов

ѣне, a wprowadzenie -a- do ortografii było

możliwe dzięki zjawisku zwanemu akaniem, które polega na wymowie nieakcentowanych o i
a w ten sam sposób w rosyjskim języku literackim (i w większości gwar rosyjskich).
Bezpośrednią przyczyną takiej ortografii było właśnie mniemanie, że Słowianie = sławni,
gloriosi, ainetoi. Jeżeli do tego dodać problemy ze znaczeniem przyrostka -ěn- i z pierwotną
końcówką -i, hipoteza ta sprawia wrażenie etymologii ludowej i trudno ją dziś uznawać za
naukową.

Pomimo wymienionych już zastrzeżeń związanych z końcówką wydaje się, że czwarta
hipoteza, wiążąca Słowian ze słowem, zasługuje na nieco większe uznanie. Otóż sąsiadami
Słowian są Niemcy, których nazwa zdaje się wywodzić od niemy. Byłoby więc logiczne,
gdyby Słowianie samych siebie nazywali „słownymi”, „słowianymi” (ta niezwykła forma
wyjaśniałaby obecność niezwykłą końcówkę – por. lubiani, widziani itd.), mówiącymi,
verbosi, veraces, homoglottoi. Analogię zdaje się stwarzać pomysł Tolkiena, który swoich
elfów nazwał Quendi ‘mówiący’, a w świecie realnym nazwa własna Albańczyków,
Shqiptarë, od shqipon ‘mówić jasno i wyraźnie, bez obawy nieporozumienia’. Problem jednak
w tym, że sama nazwa Niemców wydaje się adideacją plemiennej nazwy celtyckiej Nemeti
(oznaczającej ‘plemię ze świętego gaju’, por. łac. nemus, nemoris ‘gaj’ oraz przyrostek -et-
jak np. w nazwie Veneti), przeniesionej na plemię germańskie mieszkające (np. wg Tacyta)
nad górnym Renem. Dlatego też i ta etymologia Słowian wydaje się dorabiana.

Zbierzmy zatem różne omówione dotąd etymologie, dorzucając szereg dalszych pomysłów.
Według różnych poglądów, termin Słowianie pochodzi:

 od wyrazu oznaczającego swój;
 od terminu o znaczeniu swobodny, wolny;
 od IE *swobho- ‘krewny, członek rodu’, zob. niżej;
 od wyrazu sława (Słowianie = sławni);
 od wyrazu słowo (Słowianie = umiejący mówić, w przeciwieństwie do Niemców);
 od domniemanego wyrazu pospolitego slověni, sloveni, slovani ‘językowi

pobratymcy’, analogicznego do formacji bratanъ, sestrěnъ (koncepcja L.
Moszyńskiego, por. bratanek, siostrzeniec);

 od domniemanej nazwy topograficznej Slovy (i dalej związek z wyrazem słowo;

Perwolf);

 od indoeuropejskiego rdzenia *ḱleu- ‘płynąć, ciec, płukać, czyścić’ – czyli od

słowiańskiego slov-, slav- występującego w nazwach jezior; etymologie tego rodzaju
nazywane w skrócie „wodnymi” wydają się dziś błędne, choć niegdyś były popularne,
zob. niżej;

 od niezidentyfikowanego obiektu topograficznego – rzeki lub jeziora – o nazwie

Slova, Slava, Slovje lub Slavja; istnieje jednak litewska wieś o nazwie Šlavė́nai
(identycznej ze słow. Slověni), nad rzeką Šlavė͂;

 od istniejących nazw Salava, Sala, od czego wywodzi się i polskie słowo żuława

‘suche miejsce otoczone bagnami’;

 od słowa opartego na tym samym rdzeniu *ḱleu- i oznaczającego ‘czysty’, por. łac.

cluo ‘czyszczę’, gr. κλύζω ‘obmywam, omywam’, a także ros. чисть, чища ‘polana w
lesie oczyszczona z drzew i zarośli’ – dla domniemanego *slov- proponowano
podobne przesunięcie znaczenia; a więc ostatecznie Słowianie = mieszkańcy czystych
pól;

 od hydronimu opartego na rdzeniu slov-, slav-, o znaczeniu ‘rzeka mówiąca’ (O.

Kronsteiner, nieudana próba połączenia 2 koncepcji);

 od wyrazu człowiek (slov- < člov-) ‘tubylec’ lub ‘rolnik’;
 od gockiego slawan ‘milczeć’ (wg Brücknera, dla Gotów Słowianie byli tak samo

milczący, niemi, jak później Niemcy dla Słowian);

 od slov- ‘powolny, leniwy’, por. staropolskie słowień, skorzeń – odpowiednio nazwy

wolno i szybko dojrzewającego lnu, a także ang. slow < stang. sláw, slǽw o nieznanej
etymologii (słowo to występuje też w niderlandzkim i w językach nordyckich, może z
IE *slāb- ~ *slāw-, por. ang. sleep i pol. słaby);

 od imion w rodzaju Sławomir, Bogusław, Bolesław itd. – Rzymianie mieli jakoby

przezwać noszących je ludzi „sławami” (zdumiewająca koncepcja J. Baudouina de
Courtenay);

 od wyrazu o znaczeniu ‘tłum’ lub ‘wojsko’, por. ir. slúag;
 od wyrazu o znaczeniu ‘naród, lud’, por. gr. λαός (lāós) < *slāwos (?);
 od wyrazu o znaczeniu ‘ci, którzy sadzą’, por. gr. ἀλωή, ἅλως, ἄλουα ‘stodoła’;
 od imienia mitycznego Sława, przywódcy dawnych Słowian;
 od wyrazu skała (stąd jakoby -k- w łacińskich określeniach Sclaveni, Sclavini);
 od etnonimu Skolotów, nazwy własnej Scytów lub nazwy jednego z plemion

scytyjskich;

 od indoeuropejskiego *sek- ‘związać’ w wariancie *sk-lobh- ‘rodacy’, pokrewnego

*sk-eip- ‘szczep’, *skeut- ‘Scytowie’, ‘Szkoci’ itd.;

 od wyrazu sioło (mało prawdopodobne choćby z uwagi na etymologię tego terminu: w

polskim jest to zapożyczenie z wschodniosłowiańskiego z uproszczeniem pierwotnej
grupy -dl-, por. rodzime osiedle, i dalej jawny związek z siedzieć);

 od czasownika słać, posyłać (nonsens z uwagi na różnicę slověni : sъlati);
 od wyrazu *solv- ‘żółtoszary’, por. słowik, ros. соловой ‘żółtoszary’, ang. sallow

‘bladożółty’, sgn. salo ‘ciemny, mętny’ (jednak Słowianie < *Slov-, a nie *solv-).

Istnieje hipoteza, że nazwa „Słowianie” w rzeczywistości nie była nazwą własną Słowian, ale
nazwą nadaną im przez ludy ościenne. Jako argument podaje się fakt, że terminy takie jak
Słowińcy, Słoweńcy, Słowacy, Slawoni oznaczają zawsze ludy żyjące na pograniczu obszaru
słowiańskiego (np. Słowacy i Slawoni sąsiadują z niesłowiańskimi Węgrami).

Jest jednak możliwość wytłumaczenia tego ciekawego zjawiska i tym samym pozostanie przy
tezie, że termin „Słowianie” był jednak od początku samookreśleniem wszystkich Słowian (a
więc przyznanie wczesnym Słowianom świadomości etnicznej). Otóż gdy jakieś plemię

dochodziło do większego znaczenia narzucając hegemonię sąsiadom, a szczególnie gdy
zakładało własny organizm polityczny, jego nazwa spychała na bok termin ogólny i stawała
się nazwą etniczną, ponadplemienną. Dobrym przykładem jest nazwa Polaków, pochodząca
od własnej nazwy plemienia Polan, którzy zdobyli władzę nad Wiślanami, Ślężanami i
innymi plemionami lechickimi. Okoliczne plemiona zachowały jedynie określenie etniczne
Słowianie. Np. zdaniem Moszyńskiego Antowie określali tym terminem swoich sąsiadów:
Slověni ‘pobratymcy w języku’. Ten sam mechanizm funkcjonował, gdy na czele związku
plemion słowiańskich stawali przedstawiciele ludu obcego, ulegając następnie pełnej
asymilacji (Bułgarzy, wikińskie plemię Rosów). Tam jednak, gdzie Słowianie dostawali się
pod władzę obcych narodów zachowując przy tym swoją odrębność etniczną, pozostawali
znani pod swoją nazwą ogólną. Zachowanie pierwotnej nazwy Słowian jako samookreślenia
etnicznego było możliwe, dopóki gdy dane plemiona ani nie zdobyły przewodnictwa, ani nie
uległy integracji z silniejszymi sąsiadami. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim nadilmeńskich
Słowienów. Nazwa ich znika z annałów, gdy około 900 roku dochodzi do ich przymierza z
Waregami i gdy powstaje Ruś Nowogrodzka, a mieszkające tam plemiona stają się częścią
etnosu Rusów.

Wenetowie

Dokładnej analizie tego etnonimu poświęcono odrębny artykuł (zob. też o związkach
Wenetów z pochodzeniem Słowian). Wyżej omówiono też dwa znaczenia tego etnonimu u
Jordanesa: starsze, obejmujące całą grupę ludów wywodzących się z jednego pnia, oraz
nowsze, oznaczające jeden z jego odłamów, a mianowicie zachodni. Tu jedynie
napomkniemy, że termin ten spotykamy w wielu miejscach Europy. Mianem tym oznaczano
różne plemiona, które zamieszkiwały zachodnią Francję, północno-wschodnią Italię, okolice
Jeziora Bodeńskiego, obecną Polskę, a nawet tereny w Azji Mniejszej jeszcze przed
pojawieniem się Celtów na arenie historii. Archeologicznie można wiązać z Wenetami
kulturę pól popielnicowych, która na wielkich obszarach poprzedzała kultury okresu
lateńskiego, przypisywane Celtom.

W I – II wieku naszej ery Wenetowie pozostali jeszcze tylko nad Bałtykiem. Piszą o nich
Pliniusz, Tacyt i Ptolemeusz. Nie ma dowodów ani nawet przekonujących argumentów, że
etnonim ten oznaczał już wtedy Słowian. Nie istnieje także przekonująca słowiańska
etymologia tego terminu. Nie przekonują próby Z. Gołąba, który wątpliwie rekonstruuje
indoeuropejskie *uenét- ‘klasa wojowników’, jakoby zachowane w słowiańskim. Nie
przekonują także pomysły M. Rudnickiego, który zaproponował istnienie w słowiańskim
rdzenia *ven- ‘wilgoć, mokrość’ i sufiksu *-et-. W rzeczywistości nic nie przemawia za
istnieniem w słowiańskim ani jednego, ani drugiego, a szukanie dla Wenetów słowiańskiej
etymologii tego typu jest prostą konsekwencją dwóch fałszywych założeń: że nazwy etniczne
Słowian miały zawsze związek z warunkami topograficznymi oraz że baza nazewnicza
oznaczająca niski, podmokły teren zadrzewiony była dla Słowian najodpowiedniejsza.
Całkowicie nieprzekonujące są także etymologie germańskie (np. od *wend- ‘wędrować’).
Natomiast etymologia na gruncie znanego z inskrypcji języka wenetyjskiego należącego do
grupy italskiej i używanego nad północnym Adriatykiem jest jasna i przejrzysta. Za taką
możliwością opowiadał się T. Milewski. Podobnie twierdzili J. Rozwadowski i K. Moszyński,
podając języki celtyckie lub bliskie celtyckim jako źródło nazwy (języki celtyckie i italskie,
włączając wenetyjski, uważa się za blisko spokrewnione ze sobą).

Słowianie raczej nie używali wobec siebie nazwy Wendów, Wenetów czy też Wenedów.
Można zatem przypuszczać, że termin ten odnosił się wcześniej do całkiem innego ludu,

znanego Germanom jeszcze przed okresem ekspansji Słowian, a później został przez nich
przerzucony na Słowian. Nazwa ta istnieje także w języku fińskim (Venäjä ‘Rosja’) i
świadczy o tym, że zeslawizowanie obszarów wenetyjskich dokonało się później niż
zetknięcie się Germanów z Wenetami (J. Safarewicz). Istnieją także przesłanki
przemawiające za tym, że pewne odłamy Wenetów uległy slawizacji, a ich nazwa zachowała
się w postaci terminu Wiatycze < *went-, oznaczającego plemię mieszkające nad górną Oką i
Desną, a także w nazwach rzek Viata i Vjača (por. dalsze informacje w artykułach o
Wenetach i Wieletach). Ma ona też związek z prasłowiańskim *vętj- (T. Lehr-Spławiński, Z.
Gołąb; por. polskie więcej, większy < więtszy). Wysuwano także tezy o możliwości związku
etnonimu Wenetów z nazwą Antów.

Antowie

Chińska kronika z II wieku p.n.e. wzmiankuje po raz pierwszy sarmacki lud Antów, należący
do grupy Aorsów i zamieszkujący między Morzem Kaspijskim a Jeziorem Aralskim.
Chińczycy próbowali zachęcić ich do walki przeciwko Hunom (zob. tutaj).

Nazwa Antów jest również wymieniona na kamiennych płytach z II wieku n.e. znalezionych
w Pantikapaion (dziś: Kercz), stolicy Królestwa Bosporańskiego o mieszanej ludności grecko-
sarmackiej. Jordanes lokalizuje Antów w dorzeczu Dniepru. Według niego mieli oni przez
jakiś czas podlegać Ostrogotom, jednak próbowali zrzucić jarzmo korzystając z zamieszania,
jakie spowodował najazd Hunów w 372 n.e. i zabicie przez nich gockiego króla
Hermanaryka. Jordanes wymienia z imienia ich wodza Boza, który trzy lata później został
pokonany i ukrzyżowany przez następnego króla Ostrogotów, Winithara, wraz z synami i
siedemdziesięciu naczelnikami. Imię Viniþar wywodzi się od *Viniþa-harjis ‘Wenetobójca’, a
więc w przekazie tym Antowie występują być może jako część Wenetów.

Antowie przetrwali jakoby okres panowania Gotów, a w VI wieku n.e. władali ziemiami
między Dniestrem a Dnieprem. Być może ich władza sięgała w pewnych okresach
południowej Polski. Ośrodek ich państwa znajdował się koło dzisiejszego Kaniowa,
naddnieprzańskiego miasta między Kijowem a Czerkasami. Trudno orzec, czy było to plemię
słowiańskie – o stosunku Antów do Sklawenów i Wenetów zobacz wyżej.

Nazwa Antów występuje jeszcze w dziełach Jordanesa, Prokopiusza i Pseudo-Maurycego, w
latach 554 – 602, i nie zjawia się w późniejszych dokumentach. Według Sulimirskiego
przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt, że królestwo Antów uległo Awarom na początku
siódmego wieku. Niektórzy uważają, że Antowie byli przodkami plemion
wschodniosłowiańskich, a w rezultacie współczesnych narodów Rosjan, Białorusinów i
Ukraińców. Jednak faktem jest jedynie to, że po upadku państwa Antów na ich miejscu
pojawia się plemię naddnieprzańskich Polan.

Większość autorów uważa, że nazwa Antów została nadana Słowianom przez jakiś lud
ościenny. Istnieją nawet opinie, że lud ten nie miał udziału we wczesnych dziejach Słowian, a
przyczyną zamieszania stała się zasłyszana i być może zniekształcona nazwa,
rozpowszechniona przez jednego pisarza bizantyjskiego.

Adygejczycy, lud zach.-kaukaski (Czerkiesi), do dziś przechowują w tradycji walki z ludem
Gut, dlatego niektórzy utożsamiają Antów z Adygejczykami. Powyżej omówione fakty każą
jednak traktować Antów jako plemię sarmackie, a ich etnonim jako wyraz irański. W takim
wypadku wskazuje się na możliwość związku ich etnonimu z ang. end ‘koniec’, goc. andeis,

sanskryckim ántas ‘kraniec’, oset. ættʽíyæ ‘z tyłu’. Osetyńczycy, których zazwyczaj uważa
się za potomków Sarmatów, są sąsiadami Adygejczyków. Jednak założenie, że Adygejczycy
przypisują sobie udział w wydarzeniach z historii sąsiadów (czyli że dopuszczają swego
rodzaju kradzieży), nie brzmi przekonująco.

Wysunięto też hipotezę o awarskim pochodzeniu nazwy Antów (F. P. Filin), co raczej oddala
niż przybliża problem, gdyż tożsamość etniczna i językowa średniowiecznych Awarów i ich
związek ze współczesnymi Awarami mówiącymi językiem wschodniokaukaskim są
przedmiotem dyskusji (niektórzy upierają się przy przynależności historycznych Awarów do
grupy ludów turkijskich). Niewiadomy jest związek Antów z Entami, gigantami znanymi
Germanom (anglos. Ent, lm Entas, niem. Enz < *Antjōs), którzy nie byli ani Celtami, ani
Turkami. Wreszcie niektórzy próbują znaleźć słowiańskie etymologie tego terminu. Według
jednej z hipotez, zaproponowanej w 1959 r. przez M. Rudnickiego, ich nazwa ma się wiązać
ze słow. *ǫty ‘kaczka’ (por. ros. утка), a więc Antowie to jakoby plemię Kaczorów.
Etymologie słowiańskie nazwy Antów wydają się jednak mało prawdopodobne z uwagi na
argumenty przemawiające za pierwotną ich przynależnością do ludów irańskich (poza tym,
porównaj także uwagę o fałszywych założeniach „wodnych” etymologii słowiańskich
etnonimów).

Wieleci

Wieletom, plemionom słowiańskim mieszkającym na zachód od Odry, poświęcono osobny
artykuł. Choć znajdowano dla ich nazwy etymologie „wodne” (zob. wyżej), w rzeczywistości
wydaje się ona być przekształceniem nazwy Wenetów pod wpływem terminów wielki, wiele.
Sugerowałoby to ich pierwotnie niesłowiańskie, wenetyjskie pochodzenie.
Lucice

O tej nazwie, mającej związek z przymiotnikiem luty ‘groźny, srogi’, wspomniano przy
okazji omawiania etymologii nazwy Wieletów.

Serbowie

Nazwa Serbowie pojawia się w II wieku n.e. u Pliniusza i Ptolemeusza jako jedna z nazw
plemiennych wschodnich Alanów, ludu z kręgu sarmackiego, mieszkających na północny
wschód od Morza Azowskiego, między Kaukazem a Wołgą, zob. wyżej. Według jednej z
hipotez Serbowie, wraz z Antami i Chorwatami, mieliby wejść z Protosłowianami w swoisty
rodzaj symbiozy, podobnej do stosunku między afrykańskimi ludami Fulbe (rządzący
koczownicy) i Hausa (podporządkowani im rolnicy). Protosłowianie mieliby zgodnie z tym
poglądem być rolnikami (Scytami – Oraczami?), a koczowniczy Alanowie i Sarmaci mieli
zapewniać im ochronę przed atakami innych plemion w zamian za daninę w żywności. Z
czasem miało dojść do pełnej asymilacji obu grup etnicznych, a z dawnych ochroniarzy miała
rozwinąć się warstwa rządząca, późniejsza szlachta.

Poglądy takie opierają się w większym stopniu na legendach niż na faktach, choć nie można
im odmówić określonego stopnia prawdopodobieństwa. Co prawda autorzy bizantyjscy
podkreślają panującą u Słowian demokrację i brak centralnej władzy, jednak z drugiej strony
nazwy słowiańskich grodów tworzono przecież od imion mężczyzn, którzy najwyraźniej
musieli jednak spełniać rolę wodzów. Śladami po irańskiej przeszłości miałyby być:
szlacheckie herby z symbolami przypominającymi sarmackie znaki własnościowe – tamgi,
obco brzmiące nazwy herbowe (Mora, Doliwa, Roch, Chamiec, Jaksa, zob. tutaj),

nazwy miejscowe zidentyfikowane jako pochodzące z języków irańskich,
termin pan < *žьpanъ ~ *gъpanъ, który pochodzi od sarmackiego terminu oznaczającego
zastępcę władcy i który występuje na domniemanych pierwotnych obszarach bytowania
Serbów i Chorwatów,
imion dwuczłonowe (Bole-sław, Zby-gniew, Sławo-mir, Miro-sław), przypominające
irańskie.

Istnieją co najmniej dwie grupy Słowian, które określano mianem Serbów. Pierwsza grupa to
dzisiejsi Serbowie, mieszkańcy Serbii, dawniej jednej z republik Jugosławii. Druga to
Serbowie Łużyccy, Łużyczanie. Nazwy serbskiego pochodzenia (Sarbino, Sarbinowo,
Sarbice, Sarbiewo, Serbów, Serby, Sarbia, Szarbków) spotyka się jednak także w
Wielkopolsce oraz między Krakowem a Radomiem. Niektórzy (Czupkiewicz, Lewicki)
uważają, że na terenach tych istniało we wczesnym średniowieczu państwo Biała Serbia,
rządzone przez ludność sarmacką i zamieszkałe także przez Germanów. Państwo to zostało w
początkach VII wieku podbite przez słowiańskich Polan, a jego ludność uległa slawizacji i
wyemigrowała na zachód i na południe (zob. też niżej o Lędzianach). Pogląd taki może mieć
walory prawdopodobieństwa, z tym że przybycie Słowian na te tereny i slawizacja Serbów
musiały dokonać się już wcześniej – przecież zarówno Serbowie Łużyccy, jak i Serbowie
południowi przybyli na nowe tereny używając już języka słowiańskiego. Gdyby byli po
prostu uciekali przed nadciągającymi Słowianami, raczej nie zdążyliby się byli nauczyć ich
języka. Nie wykluczone więc, że już w Białej Serbii, o ile rzeczywiście istniała, mówiono
językiem słowiańskim, co było efektem znacznie dawniejszej symbiozy sarmacko-
słowiańskiej. Sulimirski uważa, że Serbowie byli sojusznikami Hunów i zostali przez nich
osadzeni przy północnej granicy ich państwa, a następnie zasymilowali się ze słowiańską
ludnością. W czasie podbojów awarskich część z nich miała następnie przedostać się na
południe. Dla porządku należy też odnotować, że Konstantyn Porfirogeneta wymienia jeszcze
Serbów wschodniosłowiańskich (może chodzi tu o Siewierzan).

Istnieje bogata literatura na temat etymologii etnonimu Serbów. Oprócz zwykłego
rzeczownika Sъrbъ istniała regularna liczba mnoga Sъrbi ‘Serbowie’, a także rzeczownik
zbiorowy rodzaju żeńskiego Sъrbь ‘Serbowie; Serbia’. Nazwy tego typu (por. Ruś, Siewierz)
pochodzą z dawnej epoki, gdy nie istniały jeszcze nazwy topograficzne lub antroponimiczne z
przyrostkiem -ěne, -ane (liczba pojedyncza -ěninъ, -aninъ). Według różnych autorów, termin
Serbowie pochodzi:

 od rdzenia *sъrb- ‘sojusznik’, widocznego w polskim pasierb (podobnie w

ukraińskim, białoruskim i dialektach rosyjskich); wyraz ten ma mieć związek z ukr.
присе́рбитися ‘przyłączyć się, przystać do kogoś’;

 od rdzenia *sъrb-, który jednak według Z. Gołąba wywodzi się od IE *ḱerH- ‘rosnąć’;
 od rdzenia *sьrb-, np. pol. siorbać ‘wciągać płyn ustami’, pierwotnie ‘ssać mleko

matki’; a zatem Serb to jakoby ‘współziomek’, ‘ten, kto ssał mleko tej samej matki’;
por. czeską nazwę miejscową Mlékosrby i możliwą etymologię wyrazu pasierb – ‘ten,
kto nie ssał mleka swojej matki’;

 od rdzenia *sębr- ~ *sebr- ‘towarzysz, pobratymiec, ten, kto wspólnie z drugą osobą

uprawia jeden kawałek ziemi’ – tu przytacza się również ukr. присе́рбитися jako
efekt nieregularnego rozwoju; pierwotność postaci *sebr- zdają się potwierdzać skr.
sabhā ‘zebranie’;

 od IE *serwo- ‘cały, wszystek’ (widocznego np. w skr. sarva), analogicznie do germ.

Aleman ‘wszyscy, wszyscy mężczyźni’;

 od IE *ser-w- ‘troskliwie ochraniać’ (zob. niżej o Chorwatach);

 od IE *ser-bh- opartego na rdzeniu *ser- ‘płynąć’ (zob. jednak wyżej uwagę o

nazwach „wodnych”);

 od innego IE rdzenia *serbh-, widocznego w skr. sarbh- ‘bić, zabijać’;
 od IE *ser- ‘zbierać, ustawać w szeregu’, widocznego w łac. serō, gr. εἴρω;
 od słowiańskiego etnonimu Sěverъ < *serev- (zmiana nieregularna wskutek

skojarzenia z wyrazem o znaczeniu ‘północ’, zob. niżej);

 od IE *ḱerbho- ‘krewny, członek rodu’, zob. niżej;
 od etnonimu Σάβειροι z azjatyckiej Sarmacji, być może huńskiego (od niego też ma

wywodzić się nazwa Syberia, zob. jednak uwagi o Subarytach w innym artykule);

 od zniekształconej nazwy Sarmatów < *sar-mant- ‘kobiecy, rządzony przez kobiety’

(gr. Γυνοκρατούμενοι, określenie Sarmatów w odróżnieniu od Scytów, por. także mit
o Amazonkach),

 od wyrazu huńskiego o znaczeniu ‘setnik’, pokrewnemu czuwaskiemu wyrazowi

śĕrpü (od śör, śĕr ‘sto’, pokrewnemu tureckiemu yüz).

Podobnie w przypadku Antów, etymologie słowiańskie wydają się mało prawdopodobne z
uwagi na argumenty przemawiające za pierwotną przynależnością Serbów do ludów
irańskich.

Prokopiusz z Cezarei pisze, że Sklawinów i Antów zwano dawniej Sporami. Dobrowolski i
Szafarzyk przyjęli, że termin ten to zniekształcenie etnonimu Serbów, do którego Prokopiusz
dorobił ludową etymologię, wiążąc go z greckim wyrazem o znaczeniu ‘rozproszeni’, jakoby
dlatego, że zamieszkują swój kraj z dala od siebie.

Wobec związku nazwy własnej Słowian z terminem średniowiecznym oznaczającym
niewolnika należy zwrócić tu uwagę na zapewne przypadkowe podobieństwo terminu Serb do
klasycznego łacińskiego określenia niewolnika – servus.

Chorwaci

Za pierwsze źródło informacji o Chorwatach niektórzy uważają dwa fragmenty kamiennych
tablic z greckimi inskrypcjami z II wieku, które zostały wydobyte z dna Morza Czarnego na
Krymie i znajdują się obecnie w muzeum w St. Petersburgu, a na których odnaleziono ich
etnonim (zob. np. tutaj). Inne źródła również wspominają nazwę Chorwaci (Χοροατος,
Χορουατος, Χορόαθος) przed rokiem 500 n.e., np. inskrypcje w mieście Tanais nad Donem,
por. wyżej. Jeden z dopływów Donu w regionie Morza Azowskiego do dziś nazywa się
Horvatos, co także świadczy o dawnej obecności Chorwatów w tamtym rejonie.

Podobnie jak w Serbach i Antach, często widzi się w Chorwatach plemię alańskie
(sarmackie), które sprawowało rodzaj opieki nad Słowianami, aż w końcu doszło do
asymilacji obu etnosów. Nazwa Chorwatów powtarza się w kilku miejscach obszaru
słowiańskiego. Są to:

 dzisiejsi Chorwaci mieszkający w swoim własnym państwie, w przeszłości w jednej z

republik jugosłowiańskich,

 domniemani Chorwaci w Attyce i Argolidzie (por. greckie nazwy miejscowe w

rodzaju Χαρβάτι),

 Biali Chorwaci w okolicach Przemyśla i w zachodniej Ukrainie, gdzie lokuje ich

Nestor,

 Chorwaci na północ od Moraw, po obu stronach Sudetów, gdzie lokują ich Orozjusz,

Kronika Dalimila i inne źródła,

 Chruvati, jedno z plemion serbołużyckich,
 Chorwaci na Kaszubach, czego ma dowodzić nazwa miejscowa Charwatynia.

Konstantyn Porfirogeneta (905 – 959) wspomina o Białych Chorwatach nad górną Wisłą i w
północnych Czechach (zob. np. tutaj) i opisuje ich państwo ze stolicą w Krakowie. Podobno
cesarz bizantyjski Herakliusz (610 – 641) poprosił ich o pomoc w obronie swego imperium
przed najazdami Awarów. Część plemion chorwackich wyruszyło wówczas na południe i
osiedliło się na obszarze dzisiejszej Chorwacji, przyjmując chrzest jako pierwsi wśród
Słowian. Nie wiadomo, co w tej opowieści jest zmyśleniem, a co oddaje rzeczywiste fakty
historyczne. Być może Konstantyn pomieszał znane mu relacje o kilku różnych plemionach
używających tej samej nazwy, i dorobił do tego wiarygodną historię mającą tłumaczyć ich
rozmieszczenie w różnych częściach Słowiańszczyzny.

Dalsze losy wschodniej gałęzi Białych Chorwatów nie są znane. Pozostały po nich
prawdopodobnie nazwy topograficzne na zachodzie Ukrainy – Żydaczów, Tłumacz,
Dołpatów, Berłohy (zob. tutaj). Chorwackiego pochodzenia mają być także nazwy Chocim,
Hotin, Chotyn, Chocen, spotykane także na Mazowszu (Chociw, Chociwel, Chociszew i
Chodonów k. Rawy Mazowieckiej, Chociszew k. Łęczycy, Chociszewo k. Wyszogrodu,
Choczeń k. Sierpca, Chodkowo k. Makowa Mazowieckiego, Chotum k. Ciechanowa,
Chotynia k. Garwolina, Kotuń k. Siedlec), a wywodzące się od sarmackiego słowa o
znaczeniu ‘miejsce walki, obwarowanie, szaniec’. Niektórzy z grupą tą łączą współczesnych
Rusinów zamieszkujących ukraińskie i słowackie Zakarpacie i posługujących się mową, którą
jedni uważają za dialekt ukraiński, inni za osobny język. Wskazuje się także na elementy
kultury Hucułów i innych etnosów zachodniej Ukrainy, jak zamiłowanie do konnej jazdy,
palenie tytoniu, silna pozycja kobiety i pozostałości matriarchatu, mające sięgać do czasów
alańskiej przeszłości.

Zdaniem Czupkiewicza Białą Chorwację zamieszkiwać miała także ludność pochodzenia
celtyckiego podległa Chorwatom. Niektórzy chcieliby widzieć w Białych Chorwatach
protoplastów Małopolan, co w świetle analizy dzieł Nestora i Orozjusza nie wydaje się
prawdopodobne, z drugiej jednak strony okolice Krakowa wciąż ponoć są określane jako
Biała Chrobacja (może to być termin wymyślony przez twórców starożytności słowiańskich
ze śr.-gr. Χρωβατία u Konstantyna). Pozostały również nazwiska Karwat, Chrobot, Chrobak,
oraz nazwy topograficzne: Karwaty, Harwaty, Chorwatówka, Hrwaty, Klwatka, Klwaty
(dawniej Charwaty). Podobne nazwy, np. Charvatce, występują także w płn. Czechach i płn.
Morawach, gdzie istnienie Chorwatów jest udokumentowane. Wreszcie arabscy podróżnicy z
X w. określają kraj Wiślan terminem aldajr mającym oddawać wyraz odpowiadający
osetyńskiemu ældar < aldair ‘książę’.

Nazwa Chorwatów przysparza szczególnie dużo problemów etymologom. Według różnych
autorów, pochodzi:

 od słow. *xrьbь, *xrьbьtъ ‘grzbiet górski’ (dziś hipotezę tę odrzuca się);
 od słow. *xъrviti sę ‘bronić się’ (w słowackim: charviti se), skąd Chorwaci = plemię

odznaczające się bitnością;

 od słow. *xorvъ, *xъrvъ ‘zbroja, broń’, które z kolei jest pożyczką z germańskiego

*harwa, *hurwa;

 od słow. *xъrv-, *kъrv- ‘róg, rogaty’ (od rodzaju hełmów noszonych jakoby przez

Chorwatów);

 od wyrazu bałtosłowiańskiego, który widoczny jest dziś w litew. šarvúotas ‘odziany w

pancerz’, šárvas ‘zbroja, pancerz’;

 od tego samego *serw-, co nazwa Serbów, jednak zmienionego w ustach Scytów

(scyt. *xarv-) lub Celtów;

 od germań. *hruvat- ‘rogaty’ (por. st.isl. hrútr ‘baran’);
 od germań. Harfada ‘Karpaty’ (bądź wprost od słowiańskiej nazwy Karpat);
 od gockiej nazwy plemiennej Hraeda;
 od irańskiego *(fšu-)haurvatar ‘dozorca bydła’ < pasu-haurva-, zaświadczonego w

Aweście (wg Vasmera);

 od irańskiej nazwy osobowej Xoroatos (x = pol. ch, Vasmer);
 od irań. hu- ‘dobry’, ravah ‘wolność’;
 od irańskiej wersji nazwy Sarmatów, *xar-vant- < *sar-mant- ‘rządzony przez

kobiety’ (por. wyżej o Serbach).

Podobnie jak w poprzednich przypadkach, etymologie słowiańskie czy germańskie wydają się
mało prawdopodobne z uwagi na argumenty przemawiające za pierwotną przynależnością
Chorwatów do ludów irańskich.

Rusini

W przeciwieństwie do omówionych wyżej etnonimów, termin ten odnosi się wyłącznie do
Słowian wschodnich. Zwraca uwagę dawność formacji Rusь ‘Rusini’, potem ‘kraj, gdzie żyją
Rusini’, Rusъ ‘Rusin’ (por. Lech, Czech i Rus), później rozszerzone o -inъ (jednak lm Rusini,
a nie *Rusie). Na niesłowiańskie pochodzenie wskazują pośrednio wahania *rus- ~ *ros-, jak
w ruskim i rosyjskim Rusь, Rusija, Rossija ‘kraj, gdzie żyją Rusini’ (ostatnia forma trafia się
dopiero od XVI wieku i prawdopodobnie jest wtórnie utworzona pod wpływem greckim). W
starych dokumentach łacińskich i greckich odnajdujemy formy Russia, Ruscia, Ruzzia ‘Ruś’,
Ruzeni, Ruteni, Ῥουθήνοι ‘Rusini’. Pisownia z -t-, a potem i z -th- (Rutheni), jest
najprawdopodobniej wtórna.

Przedstawiono cały szereg propozycji etymologii tego etnonimu:

 od szwedzkiej nazwy etnicznej, za pośrednictwem fińskiego Ruotsi ‘Szwedzi’ (i

podobne wyrazy estońskie, liwskie itd.);

 od ugrofińskiego *ruotsi o nieznanym znaczeniu pierwotnym (Kovalev);
 od hydronimów Rosь, Rъsь, Rosa, lub wręcz od słowa o znaczeniu ‘woda, rzeka’

(por. wyżej o terminach wodnych);

 od dawnej nazwy Wołgi Ῥᾶ (Rha), związanej z aw. Raŋhā i dalej z rosa;
 od słow. *rus- ‘jasnowłosy; rudy’ < *rud-s- (por. staropol. rusy i czes. rusý);
 od słowiańskiego rdzenia *ru-, *ry-, widocznego w runo, rwać, ruch itd,
 od adriatyckiej Raguzy (dziś Dubrownik, fantastyczna hipoteza wysunięta niedawno

przez Kunstmanna),

 od imienia Rusa (etymologia uznawana powszechnie za ludową i legendarną, por.

wyżej o nazwie Rusin).

Niewątpliwym faktem historycznym jest związek wczesnośredniowiecznych władców ruskich
z Wikingami – Waregami. Pośrednio świadczą o tym choćby ich skandynawskie imiona.
Pewne jest chyba także, że przynajmniej część Wikingów – Normanów używała wobec siebie
podobnej nazwy, np. gr. οἱ Ῥῶς ‘Normanowie’, ῥωσιστί ‘po skandynawsku’ (u Konstantyna
Porfirogenety), arab. Rûs ‘Normanowie w Hiszpanii i Francji’, łac. Rusios, quos alio nos
nomine Nordmannos apellamus (Liudprand z Cremony, Antapodosis, ok. 950).

Próbowano też dociec dalszej etymologii tego terminu. Przytacza się tu szwedzkie Roslagen –
nazwa wybrzeża Upplandu, islandzkie Róþskarlar ‘żeglarze, wioślarze’, ang. rudder ‘ster,
wiosło sterowe’, śr.ang. rother. Mało prawdopodobny jest natomiast związek ze stisl.
Hreiðgotar, hróðr ‘sława’ czy drótt ‘oddział’.

Czesi

Nazwa ta zawsze oznaczała jedynie etnos zachodniosłowiański, pierwotnie odrębny od
Morawian. Istnieje szereg hipotez tyczących się pierwotnego znaczenia ich etnonimu:

 od *čexъ, będącego zdrobnieniem od *četьnikъ, związanego z terminem *četa

‘oddział ludzi’, ‘tłum’,

 od *čexъ, będącego zdrobnieniem od *čeljadinъ ‘sługa’ (por. czeladź ‘służba’),
 od *čęšča ‘las’ (zgodnie z tą hipotezą, Czesi to ‘leśni ludzie’),
 od *čepati, por. pol. czepiać się,
 od *čędo ‘dziecko, potomek’ (od stpol. czędo wywodzi się jakoby do szczętu < do

szczędu ‘do ostatniego potomka’, por. tutaj),

 od germańskiego wyrazu, odpowiadającemu niemieckiemu Kebse < kebisa ‘nałożnica,

konkubina’, stisl. kéfsir ‘posługacz’.

Znana jest także etymologia etnonimu Czechy (dziś Czesi) jako ‘ludzie Czecha’, a więc
wywodząca się od rzekomo istniejącego władcy o tym imieniu, będącym jakoby
zdrobnieniem od Czesław lub Czestmir, właściwie Czcisław, Czcimiar (Čьstislavъ,
Čьstiměrъ). Istnieje nawet dość niedorzeczny pomysł, że podstawą było imię Václav, w
wersji ruskiej znane jako Wiaczesław. Podobne hipotezy wysunięto wobec etnonimów jak
Lęchy – Lachy (od Lecha – Lęcha, zob. niżej o Lędzianach), Radymicze (od Radyma),
Krywicze (od mitycznego Krywa – Kriva), Dudlebowie (Dulebowie, od Dudleba),
Dregowicze (od Draga, zob. niżej), a nawet Rusini (od Rusa) i Słowianie (od Sława). Jednak
wszystkie tego etymologie wydają się przesiąknięte schematami średniowiecznych kronik i
legend i dlatego dziś nie są popularne w świecie nauki (wyjątek stanowi może etymologia
Dudlebów). Prawdopodobne i potwierdzone w źródłach pisanych jest, że wcześni Słowianie
nie uznawali władzy plemiennej i że panowała wśród nich demokracja, a wodzów wybierano
tylko na okres wojny (stąd termin wojewoda oznaczający tego, kto prowadzi wojów). Jakim
więc sposobem imiona jednostek mogły dać początek nazwom słowiańskich plemion?

Nawiasem mówiąc, nazwa Bohemia, w pewnych źródłach także Boichemia, oznaczająca
Czechy, wywodzi się od celtyckiego plemienia Bojów, którzy zamieszkiwali dzisiejsze
Czechy nie tylko przed Słowianami, ale jeszcze przed germańskimi Markomanami,
Hermundurami – Kermundurami i Kwadami, i zachowała się wyłącznie na mocy tradycji
piśmienniczej.

Morawianie

Była to zawsze grupa etniczna odrębna od Czechów, a nazwę swoją zawdzięcza rzece
Morawie. Słowianie zetknęli się z wieloma germańskim nazwami rzek z zakończeniem -ahva,
-aha (od germ. ahva ‘rzeka’, por. łac. aqua ‘woda’) i przyjęli -ava jako przyrostek tworzący
nazwy rzeczne, niekoniecznie świadczący o germańskim rodowodzie tych nazw. Również
Morava nie musi być nazwą germańską, mogła być utworzona bezpośrednio przez Słowian od
starej nazwy Marus, znanej już Tacytowi. Dalsza etymologia tej iliryjskiej zapewne nazwy
związana jest zapewne z indoeuropejskim wyrazem morze, choć wysuwano także
domniemania o pokrewieństwie z terminem murawa < *mour- ‘trawa na łące’ (stąd Marus =

rzeka płynąca wśród łąk), pokrewnej z kolei wyrazowi mech. Nie wiadomo, czy etymologię
tę może potwierdzać odmiana Murawa, zaświadczona w kronikach staroruskich (w postaci
przymiotnika murawski = morawski).

Oprócz północnej Morawy istnieje też Wielka Morawa w Serbii, powstająca z połączenia
Morawy Zachodniej i Morawy Południowej. Z rzekami tymi związane są plemiona Morawian
Bałkańskich: Duklanie, Gadczanie, Zahumljanie, Raszanie, Bośniacy, Trawunianie,
Timoczanie.

Lędzianie i Lęchowie

Lędzianie lub Lędzanie byli plemieniem zamieszkującym tereny między Wieprzem a Pilicą.
Etymologia ich nazwy wydaje się dość przejrzysta, z tym że wywodzi się ona nie tyle od lądu,
ile od słow. *lędo oznaczającego ‘ludzie osiedleni na terenie dotąd niezaludnionym’, albo
‘ziemia niezaorana’, albo wreszcie ‘niskie łąki zalewane przez rzekę’. Węgierska nazwa
Polaków, lengyelek (liczba pojedyncza lengyel), pochodzi właśnie od tej nazwy plemiennej.
Mniej prawdopodobna jest teoria wiążąca nazwę Lędzian z Lugiami, trzeba jednak
odnotować, że Lędzianie rzeczywiście mieszkali na terenach Wandali, którzy używali też
starej celtyckiej nazwy Lugiów.

Do Lędzian prawdopodobnie odnosił się także termin Lęchowie, przekazywany w
dokumentach ruskich jako Lachy. Od formy tej wywodzi się także turecka nazwa Polaków,
Lehler (liczba pojedyncza Leh, Lehli). Lęch było prawie na pewno skrótem od *Lęděninъ,
utworzonym tak samo jak Stach, brach, swach od Stanisław, brat, swat. Kroniki ruskie
potwierdzają wymienność obu form: obok ляхы ‘Polacy’ pojawia się w nich лядьская земля
‘Polska’, полядитися ‘ulec polonizacji’, do dziś ukraiński zna лядувати ‘mieć polską
mentalność, trzymać się polskiego sposobu myślenia’.

Niektórzy (np. Czupkiewicz) nie widzą jednak podstaw do łączenia Lędzian z Lęchami i
twierdzą, że pierwotniejsza forma wyrazu Lęchy brzmiała Lenki, Lęki (por. litew. lénkas
‘Polak’) i była pochodzenia sarmackiego. Było to jakoby następstwem faktu, że Mazowsze
zajęte w początkach VI wieku przez Słowian było wcześniej siedzibą Sarmatów, a ich nazwę
własną przeniesiono następnie na przybyłych na te tereny Słowian. Oni sami być może
nazywali się Mazowszanami, a dopiero później z tej nazwy powstała nazwa Mazowsza. Być
może także, że pamięć o sarmackich pochodzeniu Lenków – Lęchów, których nazwa
rozszerzyła się na wszystkich Polaków, dała początek legendzie o sarmackim pochodzeniu
całego narodu.

Zdaniem Czupkiewicza, Mazowszanie – Lęchowie toczyli walki z ich zachodnimi sąsiadami
– Białymi Serbami (zob. wyżej). Aby pozbyć się problemu, jeden z przywódców Lęchów
(znany później po prostu jako Lęch – Lech) poprosił o pomoc naddnieprzańskich Polan i
poprowadził ich na wrogich jego plemieniu Serbów. Chętni do pomocy i do emigracji na
zachód znaleźli się łatwo, a motywacją był strach przed nadciągającymi Awarami. Biała
Serbia została rozbita, władzę w Wielkopolsce przejęli Polanie, a Serbowie uciekli na zachód
na Łużyce i na południe do dzisiejszej Serbii. Być może pamięć o tych wydarzeniach
przetrwała w serbskiej twórczości ludowej, znającej opowieści o mieście zwanym Leđan
Grad ‘gród Lędzan’.

Etymologia nazwy Mazowszan jest o wiele mniej jasna. Już związek Mazowsza z Mazurami
jest trudny do objaśnienia. Rdzeń maz- wiąże się najczęściej albo z litewskim mãžas ‘mały’,

albo tłumaczy jako rezultat dialektalnej wymowy dawnego maž- związanego ze słoweńskim
mažur ‘tłuścioch’. Wysnuwano też przypuszczenie o związku z imieniem własnym Maz lub
Mazoch (skąd Mazow, Mazosze, później Mazowsze) lub z rdzeniem oznaczającym miejsce
błotniste (por. maź, mazać ‘smolić, brudzić’, od występujących tu błot, lub ‘barwić’, od
hodowli czerwca polskiego).

Siewierzanie

Plemię Siewierzan zamieszkiwało tereny na wschód od środkowego Dniepru, nad Sejmem i
Desną. Podobne terminy powtarzają się jednak nad Dunajem w Rumunii i Bułgarii
(Siewiercy, Σέβερεις), a także w Polsce, w nazwie miasta Siewierza położonego w dolinie
Czarnej Przemszy (pierwotnie Siewior), a także w nazwie Siewierska koło Włocławka.
Najbardziej oczywistą wydaje się hipoteza o związku tego etnonimu ze słowiańskim słowem,
zachowanym w staropolskim jako siewior ‘północ’, ale i ‘wiatr północny’ (por. czeskie sever
‘śnieżyca’). Pierwotnie zresztą wyraz *sěver odnosił się właśnie do wiatru, a nie do strony
świata, por. litew. šiaurys ‘wiatr północny’, łac. caurus ‘wiatr północno-wschodni’, gockie
skūra windis ‘huragan’ < IE *(s)ḱēu(e)r-. Być może nazwa ta jest analogiczna nazwie Kujawa
‘wichura’ od *kujь ‘wiatr’ – por. Kijów, dawna Kujawa (tak w źródłach arabskich i
łacińskich, wyciąganie tej nazwy od imienia rzekomego Kija jest etymologią ludową), i
Kujawy w Polsce. Trudno bowiem zgodzić się z tezą, że nazwa Siewierzan odnosiła się do
najbardziej północnego plemienia Słowian, skoro mieszkali oni na wschód, a nie na północ od
centrum wschodniej słowiańszczyzny. Tym bardziej tłumaczenie to nie pasuje do polskich
miejscowości o nazwach opartych na tym samym rdzeniu.

Ciekawą hipotezę przedstawił Z. Gołąb. Otóż jego zdaniem trzy etnonimy słowiańskie: *Sěv-
er-, *Slov-ěn- (< *Svob-ěn-) i *Sьrb- ~ *Sъrb-, wywodzą się od indoeuropejskich rdzeni o
znaczeniu ‘krewny, członek rodu’: *ḱoiwo- ~ *ḱeiwo-, *swobho-, *ḱerbho-, a zbieżność
nazwy Siewierzan z określeniem północy czy północnego wiatru jest przypadkowa.
Wysunięto także domniemanie o związku nazwy Siewierzan z etnonimem Serbów (zob.
wyżej) i późniejszemu zbliżeniu tej nazwy do wyrazu pospolitego.

Inne nazwy

Herodot (V wiek p.n.e.) lokalizuje na obszarze Podola i Wołynia plemię Neurów. Neurów
niektórzy uważają za Słowian znajdując w ich nazwie słowiański rdzeń *neur- (por. nurzać,
nurek itd.). Jednak słowiańskie wyrazy nie wykazują śladów *eu, a jedynie *ou, i dlatego inni
(moim zdaniem słusznie) wykazują bezzasadność wiązania tych wyrazów i znajdują dla
nazwy Neurów etymologie bałtyjskie lub fińskie. Decydują tu także względy semantyczne
(plemię nurków? – zob. wyżej uwagę o fałszywych założeniach w etymologizowaniu nazwy
Wenetów). Nowa słowiańska etymologia przedstawiona przez Gołąba: neur- < *nerw- ‘siła
życiowa; dojrzały mężczyzna’ wydaje się również nieprawdopodobna.

Podobnie nie ma podstaw do proponowania słowiańskiej etymologii dla Silingów
wspomnianych przez Ptolemeusza, a potem określoną dopiero w V wieku przez Hydatiusa
jako odłam Wandalów. Rdzeń *sil- powtarza się w indoeuropejskich nazwach wodnych i nie
ma żadnych podstaw dla etymologii słowiańskiej (jakoby od *slęg- ‘mokry, wilgotny’).
Pozostałością po Silingach są dziś toponimy Ślęża i Śląsk. Wtórnie od nazwy góry powstała
też nazwa plemienna Ślężanie.

Za Słowian uważano także plemię Budinoi umieszczanych przez Herodota między Dnieprem
a Wołgą i wzmiankowanych też przez Ptolemeusza. Etnonim ten ma etymologię udmurcką
(wotiacką, a więc ugrofińską) i niezasadnie wiązano go z *buditi ‘budzić’, *bъděti ‘czuwać’,
a także z domniemanym *bydь jakoby utworzonym od *by- < *bhū- na podobnej zasadzie jak
*ljudъ ‘lud’ utworzono od *leuH- (oba rdzenie miały pierwotnie podobne znaczenie, por.
gockie liudan ‘rosnąć’, por. też ród – rosnąć). Stworzono też (najczęściej mocno naciągane)
etymologie słowiańskie dla innych nazw ludów / plemion znanych w starożytności (Lugii,
Mugilones, Galindoi, Bulanie).

Śladem dawnych wędrówek Słowian zdaje się rozmieszczenie słowiańskich nazw
plemiennych. Wyżej wspomniano już o Serbach i Chorwatach. Jednym z plemion serbskich
byli Duklanie; Dukla jest też nazwą miasta w powiecie krośnieńskim. Nazwa innego
plemienia związanego z Serbami, Bośniaków (dziś mieszkających w państwie o nazwie
Bośnia i Hercegowina) może mieć swój odpowiednik w okolicach dzisiejszego Zgorzelca,
gdzie w przeszłości zamieszkiwali Bieśniczanie (także opisywani jako Bieżuńczanie,
Biełżuczanie). Nazwa Kijowa wywodzi się prawdopodobnie od dawnego Kujawa; ta sama
nazwa powtarza się w Polsce (Kujawy, Kujawianie). Na szczególną uwagę zasługują nazwy
plemion słowiańskich z Wołynia i Podola, które powtarzają się nad Łabą, w Czechach, w
Polsce, na Bałkanach. Do grupy tej należą wyżej omówionych etnonimy Serbowie, Chorwaci,
Siewierzanie, ale i szereg innych. Jednym z takich plemion są również zamieszkujący obszar
Wołynia nad górnym Bugiem i górną Prypecią Dulebowie, którzy według źródeł ruskich
zostali w VI wieku ujarzmieni przez Awarów, a w 885 zostali przyłączeni do Rusi
Kijowskiej. Inni Dulebowie lub Dudlebowie zamieszkiwali dorzecze Wełtawy i są zaliczani
do plemion czeskich (czes. Dudlebi i nazwa miejscowości Doudleby). Jeszcze inna gałąź
Dulebów była jedną z głównych grup plemiennych uczestniczących w wędrówkach Słowian
na południe, obok Serbów i Chorwatów. Etymologia ich etnonimu jest niejasna, najczęściej
przyjmuje się hipotezę, że staroruskie Dulěbъ ma związek z germańskim imieniem
Deudoleifs, Dietleip, Detlef. Wskazuje się też na możliwy związek z wyrazem dudy, por.
zwłaszcza ros. волынка ‘dudy’, które dowodzi, że instrument ten był znany na Wołyniu, być
może i tamtejszym Dulebom.

Sama nazwa Wołyń także wydaje się powtarzać w kilku miejscach Słowiańszczyzny.
Dzisiejsza forma tego wyrazu jest zniekształcona, w staroruskim znajdujemy postać Velynь.
Oprócz Wołynian z Wołynia istniały i inne grupy używające podobnej nazwy, o czym
świadczy czeska nazwa miejscowości Volyně, a także nazwy polskiej wyspy Wolin i
plemienia Wolinian, w których odnotowujemy -li- zamiast -ły- wskutek wpływu
niemieckiego, w rezultacie rozwoju fonetycznego w języku pomorskim lub w rezultacie
zbliżenia do czasownika woleć (on woli) lub przymiotnika woli (od wół). Oprócz jedynie
pozornie poprawnej etymologii ‘kraj wołów’ (analogicznej do etymologii nazwy Italia ‘kraj
cieląt’, jednak niezgodnej z brzmieniem formy staroruskiej) proponowano także związek z
rzeką o nazwie Wilia (dopływ rzeki Horyń), z litew. uolà ‘skała’, z imieniem rzekomego
Wiełyna, jakoby wodza Wołynian, z wyrazem *volь ‘pagórek’ (dziś w polskim wole
‘wybrzuszenie na szyi’), wreszcie z nazwą etniczną Wołochów (trudne do przyjęcia z uwagi
na niezrozumiały zanik -ch-).

Nazwy Drewlanie, Drzewianie powtarzają się również na zachodzie (należący do Związku
Obodrzyckiego Drzewianie na zachodnim brzegu dolnej Łaby) i na wschodzie (Drewlanie
mieszkający nad południowymi dopływami Prypeci). Pozornie oczywista etymologia
związana z wyrazem drzewo może nie być poprawna. Istnieje bowiem hipoteza, że pierwotną
postacią było *Dregъvl'ane < *Dręgъvjane i że termin ten ma związek z etnonimem

Dregowicze. W takim wypadku obserwowalibyśmy tu nieregularny rozwój fonetyczny *ę > e
(zamiast oczekiwanego 'a), por. Lech zamiast oczekiwanego Lęch. Wyraz ten ma być dalej
oparty na słowiańskim terminie *dręgy, *dręgъve ‘trzęsawisko’ (gdyby wyraz ten zachował
się był w polskim, byłby brzmiał *drzągiew).

W różnych miejscach Słowiańszczyzny powtarzają się również nazwy Polanie, o etymologii
związanej bądź z polem, polaną, bądź z polanem (kawałkiem drewna przeznaczonym na
opał). Znani są nie tylko wielkopolscy Polanie znad Obry, Warty i Gopła, ale także
naddnieprzańscy Polanie zamieszkujący okolice dzisiejszego Kijowa. Badania
archeologiczne, a w szczególności pomiary antropometryczne (kraniometryczne) na
wczesnośredniowiecznych cmentarzyskach nad Dnieprem i nad Wartą, pozwalają zakładać
wspólny rodowód obu tych plemion. Stwierdzono także, że nadwarciańscy Polanie używali
hełmów bojowych typu wschodniego, takich samych jak na Kijowszczyźnie i na Wołyniu.

Istnieje na koniec grupa nazw etnicznych plemion słowiańskich na *-itji, które L. Moszyński
zinterpretował jako pochodzące od nazw odtopograficznych na *-jane. Nazwy z takim
przyrostkiem miałyby świadczyć również o migracjach Słowian: odłamem Obodrzan, który
opuścił nadodrzańskie ziemie rodzinne i zamieszkał w nowym miejscu, byliby zgodnie z tą
koncepcją Obodrzycy znad Łaby. Podobna nazwa Obodryci pojawia się nad Dunajem wśród
Słowian Południowych, obok Narentan i Morawian Bałkańskich; południowi Obodryci weszli
później w skład Chorwatów lub Serbów. Podobnie od Drewlan (zob. wyżej) z południowego
Polesia wywodziliby się Dregowicze, których nazwa występuje nie tylko między Prypecią i
Berezyną oraz bardziej na północ, w dorzeczu Dźwiny (ci Dregowicze uważani są obok
Krywiczów i Radymiczów za przodków Białorusinów), ale i na Bałkanach (stąd i częste
nazwisko Dragović < *dręg-). Inne przykłady to wzmiankowani wyżej Lędzanie z obszaru
między Wieprzem a Pilicą i wielkopolscy Lędzicy, Łężanie (Łużanie) lokowani między
Wisłą, Wartą i Odrą i Łużycy (*Lǫžitji) znad Sprewy, Łaby i Nysy Łużyckiej, wreszcie
Leszanie mieszkający w okolicach wyspy Uznam i Lesicy lokowani na zachód od nich
(nazwy z końcówką -e, tj. Obodrzyce, Lędzice, Łużyce, Lesice są późniejszego pochodzenia).
Etnonimy Dziadoszanie i Dziadoszyce z okolic Szprotawy i Głogowa są natomiast używane
zamiennie i możliwe, że odnosiły się do tego samego plemienia.