STEFAN ŻEROMSKI – WIERNA RZEKA. KLECHDA DOMOWA

Oprac. Z. J. Adamczyk, BNI/232

I.

WPROWADZENIE:

Uznając WR za klechdę domową pisarz podkreślał jej osobisty i niejako intymny rodowód, bliski związek
opowieści z jego własnymi „domowymi” doświadczeniami.

WR – ma coś z baśni. Jej fabuła – mocno osadzona w geografii i historii. Sprawy publiczne i osobiste
bohaterów: NIEROZŁĄCZNE – znajomość księcia Józefa Odrowąża i panny Salomei Brynickiej
zdeterminowana jest przez sytuację naszego narodu.

II.

GENEZA I ŹRÓDŁA POWIEŚCI



Pomysł cyklu utworów historycznych – od 1910



Najwcześniej powstałą „opowieść o roku 63” – Wierna rzeka (1911 ukończona), druk. Pod koniec
przyszłego roku. Potem – praca nad powieścią o „roku 31”, zatytułowaną Wszystko i nic, (z podtytułem
Popiołów sprawa druga)



Całość nie ukazała się nigdy, bo nie została napisana. W 1913 Zeromski porzucił pracę nad cyklem
historycznym, a zaczął pisać Nawrócenie Judasza.



Nigdy też nie powstała powieść o roku 1848, z pewnością mówiłaby o śmierci Rafała Wolbromskiego
(Hubert w WR opowiada Salomei o śmierci swego ojca w 1846)

WIERNA RZEKA:



W momencie swoich narodzin powieść ta miała być ostatnim ogniwem, akcentem wielkiej panoramy
historycznej, w której prezentowane są losy 3 pokoleń rodziny Wolbromskich – Żeromski zamierzał
nakreślić obraz żywota duchowego Polski w XIX w.



Zainteresowanie tematyką historyczną



Rozgoryczenie o rozczarowanie, niechęć wobec tych środowisk i klas społ. , które rewolucji nie poprały



Wiara we własny naród

AKTUALNOŚĆ TEMATYKI POWSTAŃCZEJ:



Spory w Europie (nadzieje Polski na niepodległość)



Perspektywa konfliktu między zaborcami



W tej syt. hist. odwoływanie się do tradycji powstania styczniowego miało określoną wymowę
polityczna



Rok 1863 odżył tez w literaturze:

o E. Orzeszkowa, Gloria victis (1910)

o A. Struga (Ojcowie nasi (1911)

o W. Popiel-Sulima, Ofiarny stos. Powieść do obrazków Artura Grottgera „Polonia”, Litania

(1910)

o Maria Wielopolska, Kryjaki (1913)

o

Eugenia Żmijewska, Moc truchleje (1916)

RODZINNA LEGENDA POWSTAŃCZA ŻEROMSKIEGO



Rodzina „ legenda domowa”



W jego rodzinie , w jego rodzinnych stronach świętokrzyskich legenda powstania była b. żywa. Ojciec
pisarza - odpokutował w kieleckim więzieniu pomoc powstańcom.

Na podstawie wydarzeń z 1863 Żeromski osnuł akcję aż 3 utworów:



Rozdziobią nas kruki i wrony



Echa leśne



Wierna rzeka

Powst. Styczniowe – ważny element biografii głównych bohaterów w Syzyfowych pracach, Urodzie życia.

Kilkakrotnie też podejmował ten temat w tekstach publ.

Na „Wiernej Rzece” ta legenda zaciążyła w szczególny sposób, dostarczyła bowiem nie tylko realiów
historycznych i topograficznych, ale i całej niemal gotowej fabuły.

U genezy „klechdy domowej” leży autentyczne wydarzenie, które miało miejsce w 1863 roku, o którym młody
Żeromski zasłyszał w domu swej ciotki Janowej.

„

Wątki rzeczywistości” w Wiernej rzece :



Dwór w Niezdołach – wzorowany jest na dworze w Rudzie Zajączkowskiej nad rzeką Łośną (blisko
pola bitwy pod Małogoszczem)



Powieściowym państwu Rudeckim odpowiadają Jan i Józefata z Żeromskich Sascy, wujostwo pisarza;
a synom Rudeckich: Julianowi, Ksaweremu, Gustawowi – Zygmunt, Ksawery u Gustaw Sascy –
rzeczywiście uczestnicy powstania (kuzyni)



Salomei Brynickiej odpowiada autentyczna postać Anieli Lubowieckiej, krewnej Saskich.



Szczepan – postać autentyczna



Wątek rzeczywisty znany dzięki Stanisławowi Piołunowi-Noyszewskiemu, wg którego finał owej
miłości był inny niż w powieści Żeromskiego. Połubiński wyjechał leczyć się – Aniela umarła
niespodziewanie przed jego powrotem i zaplanowanym ślubem.

Zespolenie warstwy legendarnej powieści z warstwą historiozoficzną odbywa się w taki sposób, że
zasadniczy zrąb fabuły oparty jest na zaczerpniętej z rodzinnego przekazu historii Anieli Lubowieckiej i

Jana Połubińskiego. Historia miłosna została uzupełniona i wzbogacona szeregiem zdarzeń i postaci
epizodycznych.

Żeromski wprowadza elementy oceny powstania:



w powieści kochanków rozdzielają bariery stanowe, wprowadzenie chłopów z ich niechętnym
stosunkiem do powstania - wnosiły do powieści ważne problemy społ.

III.

KOMPOZYCJA I PROBLEMATYKA WIERNEJ RZEKI

Wydarzenia autentyczne w „WR” ograniczają się prawie wyłącznie do bitwy pod Małogoszczem

PROBLEMATYKA POWIEŚCI

Dwór w Niezdołach – oddzielony od wsi i miasta, jest jakby wyspą na objętym ruchem powstańczym morzu
polskiej prowincji. Pisarz nie troszczy się o nasycenie opowieści autentycznymi wypadkami hist.

Goście niezdolskiego domu – są po to, by pisarz mógł osądzać ludzkie postawy, charakteryzować polityczne,
społ, moralne aspekty powstania, oceniać jego sens i znaczenie.

Będąc samotną wyspą, dwór w Niezdołach, typowy polski dwór średnioszlachecki, staje się przez tę samotność
całym światem. Odbijają się tu wszystkie ważne problemy i konflikty polskiego życia w II poł. XIX w:
uprzedzenia klasowe, stosunki społeczne, dążenia i prądy polityczne, postawy wobec niewoli.

Rzucenie zaś pomostu między powstaniem styczniowym a wcześniejszymi oraz wprowadzenie motywu „wiernej
rzeki” zabierającej rozmaite tragiczne doświadczenia Polaków – nadaje jej dodatkowy, szczególny walor. Czyni
ją powieścią o istocie naszego losu w okresie zaborów, o istocie polskiej historii.

Tak więc, w WR spotykają się: przypowieść o polskim losie (na przykładzie tragicznych losów bohaterów) z
analizą przyczyn słabości walk wyzwoleńczych, analizą dokonywaną główne poprzez prezentowanie postaci
drugoplanowych i epizodycznych, przynoszących z sobą echa tego, co działo się w kraju w okresie powstania.

KOMPOZYCJA – Tematem Wiernej Rzeki są:

1.

dzieje rannego, ukrywającego się i powracającego do zdrowia pod opieką młodej szlachcianki

2.

historia miłości między rannym a jego opiekunką, miłości tragicznej, bo zakończonej wyjazdem
ozdrowieńca i rozpaczą jego wybawicielki

Obie te „historie” są potraktowane jakby osobno.

Żeromski tak skonstruował klechdę, by te dwie sprawy nie komplikowały się nawzajem

Najpierw:

- HISTORIA RANNEGO OWDRĄŻA

Dopiero, gdy wyzdrowieje – narodziny, rozwój, dramatyczne zakończenie miłości młodych

- ROZBICIE POWIEŚCI NA CZĘŚĆ POWSTAŃCZĄ I MIŁOSNĄ

Zakłóca i osłabia spójność akcji, ale równocześnie pozwala zachować jednorodność i czystość w motywacji
postępków głównych postaci; nie mąci spraw ogólnych

Pisarz zespala sprawy ogólne i prywatne – relacja w porządku chronologicznym Owdrąża w Niezdołach – od
przybycia do wyjazdu.

W okresie pobytu powstańca w Niezdołąch - wielu gości (powstańcy i chłopi. Polacy i Rosjanie). Wizyty te
wzbudzają dramatyczne napięcie, wzmacniają tempo akcji.

Prawie każde wydarzenie powieściowe ma dwa oblicza:

- służy ukazywaniu trag. położenia głównych postaci

- utrzymaniu dram. napięcia, równocześnie zaś umożliwia charakterystykę społeczeństwa i ukazanie historii i tła
ruchu powstańczego

I.

rozdział - opowiada o drodze, jaką ranny powstaniec odbywa z małogoskiego pola bitwy do dworu w
Niezdołach i o jego spotkaniu z chłopami, którzy zamierzają go ująć i wydać w ręce władz –
dramatyczny moment, także okazja do przedstawienia problemów ideowych.

Także w II rozdziale pisarz wykorzystuje okazję i mówi o sprawach ogólnych, syt. w kraju, stosunku szlachty do
powstania.

Każda z pojawiających się postaci sygnalizuje jakąś kwestię ogólniejszą, wznosi ważny problem, np.

- Wiesnicyn - sprawa stosunku rosyjskich liberałów do powstania;

- oddział Kurowskiego – ukazanie nastrojów przygnębienia i zwątpienia w szeregach powstańczych

- nocna wyprawa Salomei po lekarza- ukazanie niechętnego stosunku części społeczeństwa do powstania

- księżna Odrowążowi – ocenia niechlubnej roli polskiej magnaterii.

ODMIENNA KOMPOZYCJA CZ. II, „ROMANSOWEJ”

Więcej analizy uczuć, psychiki, stanów psych. Mimo to powieść nie traci spójności, zapewnia ją jednolita
tonacja uczuciowa, rytmiczne powtarzane są pewne elementy (np.. duch Dominika, rzeka) – spajają one
materiał.

IV.

POWSTANIE STYCZNIOWE W „WIERNEJ RZECE”

Salomea rozmawia o powstaniu z Hubertem – szczeg. jej znaczenie: Brynicka i Wolbromski oceniają
powstanie z odmiennych perspektyw:

Salomea: bezsensowny zryw,

Hubert: znaczenie powstania dla przyszłych pokoleń.

Każde słowo panny Brynickiej ma potwierdzenie – pan Rudecki w więzieniu, dwaj jego synowie polegli,
rosyjskie wojska plądrują dwór.

Argumenty Wolbromskiego – mniej konkretne, ale nie mniej ważne, natury moralnej.

HUBERT jest synem Rafała Olbromskiego (z Popiołów), który przed powstaniem był w więzieniu za
sprawy z Machnickim (o tym miała być powieść „Wszystko i nic”). Potem wrócił i na oczach syna został
zamordowany przez chłopów.

Wygląd i sposób bycia Huberta budzą ufność, wiarygodność, przyjaźnił się z ojcem Salomei. Potem
Salomea broni powstania.

Antyniemieckie akcenty w wypowiedziach Wolbromskiego

Słowa Olbromskiego o dwóch kamieniach młyńskich, między którymi jest Polska (Niemcy i Rosja). Jego
ojciec w pruskim zaborze. Poglądy Olbromskiego są generalnym wnioskiem, jaki Żeromski wyprowadził z
naszej historii.

OCENA POSTAW WOBEC POWSTANIA:

- wg. Huberta sens powstania polegał na tym, że w walce wśród cierpień tworzyły się w Polsce odporność i
hart, niezbędne do przeciwstawienia się niszczycielskiej sile zaborców.

Żaden inny bohater nie stawia pytań o jego sens. J. Odrowąż boryka się z przeciwieństwami
przekraczającymi ludzką wytrzymałość. Wielkość postawy moralnej Odrowąża mierzy pisarz rozmiarami
jego cierpień, wyrzeczeń i ofiar.

Podobnie: heroizm moralny Salomei, która godzi się bez protestów na powrót ojca do powstania.

Ojciec Salomei

H. Olbromski

ANALIZA SPOŁECZNYCH ASPEKTÓW POWSTANIA:

Szczególna uwaga pisarza jest zwrócona na 3 kwestie:

1.

problematyka społeczna powstania, zwłaszcza stosunek do powstania chłopów

2.

problem ideologicznej myśli emigracyjnej w walkach narodowowyzwoleńczych

3.

stosunki polsko-rosyjskie, zwłaszcza kwestia stosunku rosyjskich liberałów do powstania (te problemy
wychodzą poza legendę spisaną przez Piołuna-Noyszewskiego)

A) PROBLEMATYKA CHŁOPSKA

- geograficzne zróżnicowania stosunku chłopów do powstania. W górach świętokrzyskich był bardziej
pozytywny, chłopi niezdolscy – niechętni.

-nieufność chłopów do szlachty, obojętność wobec wszystkiego

W „WR” Żeromski nie rozwija bardziej tego zagadnienia. O tym kogo obwiniał za stan polskiej
świadomości wiemy z innych utworów:

- Rozdziobią nas kruki i wrony –chłop obdzierający zwłoki powstańca i bezczeszczący jego ciało – okrutna
zemsta historii na szlachcie – ów chłop „bez wiedzy i woli” wymierzał sprawiedliwość tym, którzy
decydowali o porządku społ. Zemsta za niewolnictwo.

- Róża- kwestia stosunku chłopstwa do powstania styczniowego i walki narodowowyzwoleńczej
rozpatrywana jest w kontekście doświadczeń społ. z okresu rewolucji 1905-1907.

- Sen o szpadzie – (1905), za najwyższą zdobycz rewolucji uznawał fakt, iż w jej trakcie dokonała się
doniosła przemiana w społeczeństwie polskim: do walki o wolność włączyły się masy ludowe –
POGLĄD ŻEROMSKIEGO

W „Wiernej rzece” brak komentarzy tego typu, ale widać poglądy Żeromskiego w postawie chłopów
niezdolskich. Także sposób ukazania przedstawicielki magnaterii – drugiego bieguna społecznego. Księżna
Odrowążowi, mimo wdzięczności nie może pozbyć się wielkopańskiej pychy i pogardy dla ludzi „niższej
kondycji”. Nawet nie rozważa możliwości małżeństwa jej syna z panną Brynicką. Potępia też „obłąkane”
pomysły jej syna do pójścia na powstanie.

CHARAKTERYSTYKA CHŁOPSTWA I MAGNATERII – funkcje:

- ukazanie przyczyn słabości powstania – charakterystyka bazy społecznej ruchu powstańczego (głównie
drobna szlachta – jak Rudeccy)

-wyeksponowanie heroizmu moralnego powstańców

B) ROLA EMIGRACYJNEJ MYŚLI POLITYCZNEJ:

- problem ideologicznego wpływu inspiracji emigracyjnej myśli patriotycznej w stosunku do powstania –
kwestię tę wnosi Hubert Wolbromski, o którym wiadomo, że przebywał we Francji – Żeromski dzięki jego
postaci oddał sprawiedliwość najlepszym przedstawicielom polskiej szlachty, tworzącym radykalne
programy społ-polit., podtrzymujących zarzewie buntu i walki o niepodległość.

Programy te były tworzone z daleka, najczęściej utopijne i nieskuteczne. Ale Ż. wysoko ocenił w dziejach
narodu, nie zaryzykował jednak przedstawienia ich w „WR”.

Wolbromski pojawia się w powieści na bardzo krótko, ginie po kilkunastu godzinach. Jego torba z
dokumentami, „sekretami Rządu”, utonęła w nurcie „Wiernej rzeki” nie wyjawiwszy nikomu swej
zawartości.

Hubert Wolbromski – pozostaje wierny moralnie, wzór bohatera.

C) STOSUNEK DO ROSYJSKICH LIBERAŁÓW

- problem stosunków między narodami polskim i rosyjskim i problem rosyjskich liberałów na polskie
powstanie.

Postać Wiesnicyna – oficera „dragonów” (okrucieństwo wojsk) Wiesnicyn w młodości był liberałem, teraz
w służbie cara, zwalczał polski ruch wolnościowy. Postać bogata wew. (niepokoje i wahania)

Rozdarty między demokratycznymi ideałami młodości a uczuciami mamy

Wielbiciel Aleksandra Hercena

Wielu oficerów rosyjskich przeszło w szeregi powstańcze. Wiesnicyn był jednym z tych rosyjskich
liberałów, którzy poczuli szczytne ideały, nie był w stanie oprzeć się powinności wobec cara.

V.

WĄTEK SPRAW OSOBISTYCH

o

Wątek miłosny – Salomea (góruje, jest „prawdziwa”, dynamiczna postać) i Odrowąż (jest
statyczny)

VI.

KSZTAŁT ARTYSTYCZNY WIERNEJ RZEKI



Narrator ponad światem, ale nie jest wszechwiedzący



Opisy natury – ściśle zharmonizowane z przeżyciami i uczuciami bohaterów, odzwierciedlenia ich
położenia i natury, nastroju. Opisy te pełnią też ważną funkcję charakteryzującą i oceniającą. Liryczny
komentarz do losów bohaterów.



Opisy w WR ograniczone na rzecz opowiadania i dialogów, przy czym w cz. I proporcja między
opisami, opowiadaniem a dialogami kształtuje się inaczej niż w cz. II

o Cz.I – zwięzła, rzeczowa narracja

o Cz.II – mniej dialogów, więcej opowiadania

Mimo różnic – jednorodność i spójność, którą zapewnia przede wszystkim jednolita tonacja uczuciowa.

TONACJA UCZUCIOWA

- atmosfera tragizmu, którego wyeksponowaniu służy całą konstrukcja fabuły i głęboka pustka otaczająca dwór,
wszechobecność śmierci.

GRA PRZEDMIOTÓW

Szczególna gra niektórych rekwizytów powieściowych, o na poły magicznej i symbolicznej wartości:



Dwie sakiewki z pieniędzmi ofiarowane przez matkę Odrowąża (jedna dla Salomei druga dla
Szczepana)



Kula z rany Odrowąża - ofiarowana Salomei zaraz po wyzdrowieniu księcia Odrowąża. W dniu
wyjazdu ofiarowuje ją księżnej.

MOTYW WIERNEJ RZEKI

- ranny Odrowąż – rzeka jest dla niego przeszkodą na drodze, ale gdy ją przebywa odczuwa ulgę w
cierpieniach (był poraniony i gdy wszedł do wody czuł ulgę)

- Hubert wrzuca do niej torbę, ale jest to dla niego przeszkoda w ucieczce, ginie

- po raz trzeci rzeka w samy zakończeniu powieści

RZEKA: potraktowana w sposób baśniowy

Motyw rzeki: na początku i na końcu: spina fabułę klamrą.

VII.

PRZYJĘCIE POWIEŚCI

Drukowana na przełomie 1912 i 1913 we lwowskiej „Gazecie Wieczornej”.

Wydanie książkowe: w końcu 1912.

TREŚĆ:

Powieść ukazuje historię księcia Odrowąża, który ciężko ranny otrzymał schronienie w splądrowanym
dworku – Niezdoły gdzie doszedł do zdrowia pod opieką dzielnej, pięknej, acz ubogiej szlachcianki
Salomei Brynickiej. Dworek był własnością państwa Rudeckich których nie było, ponieważ pan Rudecki
siedział w więzieniu, pani Rudecka starała się go uwolnić, a ich synowie bądź to walczyli, bądź chodzili do
szkoły. Ojciec Salomei uczestniczył w powstaniu a nią opiekował się kucharz Szczepan. On to wraz z
Salomeą ukrywał księcia przed wojskiem rosyjskim. Odrowąż z Salomeą zakochali w się w sobie. Zaszła
ona nawet w ciążę. Związkowi przeszkodziła matka Odrowąża, która odnajdując go po długich
poszukiwaniach postanowiła go jak najszybciej doprowadzić do pełni zdrowia i wywieźć za granicę, aby
uniemożliwić mu dalszą walkę w powstaniu. W międzyczasie do dworu powróciła pani Rudecka z mężem,
który nie nacieszył się zbyt długo wolnością i zmarł po obejrzeniu pozostałości z jego majątku. Po jego
śmierci Salomea zastała obarczona ciężarem prowadzenia domu, ponieważ wdowa Rudecka była zbytnio
załamana śmiercią męża oraz synów. Salomea również przeżyła szok, gdy dowiedziała się o śmierci
swojego ojca. W tym momencie najważniejszą rzeczą dla niej stała się miłość do księcia Odrowąża. Gdy
matka księcia zorientowała się jakie uczucie jest między nimi postanowiła nie dopuścić do ślubu. Uczyniła
to pomimo tego, że była jej ogromnie wdzięczna za uratowanie życia syna. Bardzo kochała swego syna i
uważała, że panna Brynicka jest zbyt prostacka i nisko urodzona jak dla jej syna. Namówiła Salomeę, aby
pomogła jej przekonać Odrowąża do wyjazdu za granicę i leczenia się tam. Udało im się to. Salomea
zastaje sama z pieniędzmi od księżnej, które wrzuca do rzeki.