EGIPT - Historia starożytnego Egiptu jako najlepiej udokumentowana i - z kultur
pozaeuropejskich - najwcześniej odkryta stała się podstawą datowania innych wielkich
cywilizacji epoki brązu, ale samo datowanie egipskich dynastii i związanych z nimi okresów
historycznych budzi do tej pory kontrowersje, a różnice sięgają nawet trzystu-czterystu lat.
Dlatego, z wyjątkiem niewielu wydarzeń historycznych (np. słynne bitwy), których datowanie
jest mniej więcej pewne, ramy czasowe głównych etapów historii Egiptu mają charakter
orientacyjny:

OKRES

DYNASTIE

LATA

PRZEDDYNASTYCZNY

6000-3100

* PROTODYNASTYCZNY

0

3200-3000

WCZESNODYNASTYCZNY

I - II

3100-2680

STARE PAŃSTWO

III - VI

2680-2180

I OKRES PRZEJŚCIOWY

VII - X

2180-2130

ŚREDNIE PAŃSTWO

XI - XII

2130-1780

II OKRES PRZEJŚCIOWY

XIII - XVII

1780-1550

NOWE PAŃSTWO

XVIII - XX

1550-1050

III OKRES PRZEJŚCIOWY

XXI - XXIII

1050-664

EPOKA PÓŹNA (PERSKA)

XXIV - XXXI 664-332

OKRES LAGIDÓW/PTOLEMEUSZY

332-30

* okres protodynastyczny to ostania faza okresy
przeddynastycznego obejmująca tzw. dynasię "0", której ostatnim
królem był Narmer, legendarny zjednoczyciel Dolnego i Górnego
Egiptu.

Starożytny Egipt stanowi w powszechnym mniemaniu wzorzec spójnej, hermetycznej
formacji kulturowej z ukształtowaną hierarchią społeczną, systemem religijnym i biurokracją,
ale Egipcjanie nie stworzyli pierwszej wysokiej kultury w dziejach ludzkości, bo trudno
porównywać wczesną sztukę egipską (jak i wszelkie inne zjawiska wczesnej epoki brązu na
całym świecie) z wcześniejszymi o sześć tysiącleci kamiennymi kręgami Gobekli Tepe.
Jednak to właśnie w Egipcie, a więc rejonie pozbawionym tradycji porównywalnej z
zachodnioeuropejską kulturą magdaleńską, w ciągu zaledwie czterystu lat powstała
precyzyjnie funkcjonująca cywilizacja i budząca do dnia dzisiejszego podziw architektura
piramid. W okresie Nowego Państwa Egipt kontrolował obszar rozciągający się od
erytrejskiego Puntu do anatolijskiej Cylicji (ok. 3000 km), ale "egipski idiom" ukształtował
się znacznie wcześniej i utrzymał przez niemal dwa tysiąclecia.

MEZOPOTAMIA - Historia Mezopotamii to skomplikowany ciąg nieustannych wojen,
najazdów i podbojów, ale historia jej sztuki jest o wiele prostsza, ponieważ mimo
zmieniających się układów politycznych kultury wszystkich ludów włączały się z czasem do
wspólnego nurtu rozwijającego się od kultury Sumerów do kultury Persów.
Ten wspólny koloryt sztuki Mezopotamii, nieco mroczny, hieratyczny i surowy jest jednak

wynikiem połączenia elementów bardzo odmiennych - trudniej do zdefiniowania miejscowej
tradycji związanej z Sumerami, semickich korzeni Amorytów, indoeuropejskich wpływów
przyniesionych przez Hetytów i wschodniego rodowodu Persów.
Historia Mezopotamii epoki brązu rozgrywa się w czasach, gdy tworzyły się główne grupy
językowe (trochę o tym mowa w dziale teoria kurhanowa). Badanie struktury języków
pozwala na śledzenie wędrówek ludów i przenikania się ich kultur. Języki sumeryjski i
akadyjski, które zapisywano pismem klinowym stanowią wyjątki, nie mają pokrewieństw ani
z językami indoeuropejskimi, ani z językami afrykańskimi i dlatego nazywa się je językami
izolowanymi. Prawdopodobnie stworzyły je ludy miejscowe, zamieszkujące te tereny jeszcze
w epoce neolitu. Jednak w historii Mezopotamii ogromną rolę odegrały dwie kultury mówiące
językami indoeuropejskimi. Drugą z nich tworzyli Persowie, którzy kojarzą się z imperium
Achemenidów i dzisiejszym Iranem, ale wywodzą się z terenów leżących na południowy-
wschód od Morza Kaspijskiego (dawna kultura Kura-Araks). Pierwszą natomiast stworzyli
Hetyci, którzy, zanim stali się potęgą toczącą wojny z Egiptem, przywędrowali do Anatolii z
północy - chociaż nie wiadomo, czy przez Kaukaz czy przez Bosfor.
Zwykle myśląc o Mezopotamii pamiętamy o Sumerach (bo kojarzą się z romantycznymi
mrokami dziejów), Babilonie (bo wieża Babel, wiszące ogrody itd.) i Persji (bo wojny perskie
i Aleksander Wielki), ale jakoś Hetyci nie cieszą się równą popularnością. Tymczasem to
właśnie Hetyci rozpoczęli przyspieszony awans cywilizacyjny Bliskiego Wschodu (a potem
Egiptu) wprowadzając zaawansowaną metalurgię, konia i rydwan, mający większe znaczenie
dla skuteczności ówczesnych armii, niż w XX wieku czołg. Hetyci zeszli ze sceny ok. 1200
pne, ale jeśli o kilka wieków późniejsze, perskie płaskorzeźby przedstawiają polujących z
rydwanów królów, to rydwany te dostarczyli im z nadwołżańskich stepów właśnie Hetyci.
Z perspektywy czasu wydaje się jednak, że indoeuropejska domieszka miała wymiar przede
wszystkim cywilizacyjny i nie wpłynęła na ducha sztuki Mezopotamii. Zostało po niej
wprawdzie żelazo, ale zarówno Hetyci (chociaż o tym wiadomo niewiele) jak i Persowie
poddali się mrocznemu urokowi Sumeru. Jest w kulturze Sumerów coś i odpychającego i
fascynującego - jakaś magnetyczna siła powodująca, że archaiczne, sumeryjskie pismo
klinowe używane było jeszcze półtora tysiąca lat po ich definitywnym upadku przez nowe
mocarstwo perskie, które niemal zawojowało klasyczną Grecję.

LUDY MEZOPOTAMII I OKOLIC - Oglądając dzieła sztuki Mezopotamii warto
wiedzieć, jak toczyły się losy tworzących je ludów:
Sumerowie to lud autochtoniczny (o czym świadczy ich izolowany język), tworzący jeszcze
w okresie neolitu początki kultury ubajadzkiej w zakładanych w dolnej Mezopotamii
miastach. Jeszcze w okresie Uruk stworzyli pismo obrazkowe, z którego ok. 2400 powstało
pierwsze pismo klinowe.
Akadyjczycy to plemiona semickie docierające ok. 2600 pne do delty Tygrysu i Eufratu z
Półwyspu Arabskiego.
Również Semitami byli Amoryci, którzy ok. 2500 pne nadeszli z zachodu, z wybrzeży Morza
Śródziemnego i północno-zachodniej Syrii.
We wschodnim Chuzystanie swoje siedziby mieli Elamici (ok. 2400), lud mówiący
(podobnie jak Sumerowie) językiem izolowanym. Ich stolicą stała się z czasem Suza, miasto
mające swe początki w połowie IV tysiąclecia pne.
Z Gór Zagros pochodził koczowniczy lud Gutejów (ok. 2400).
Na terenach dawnej kultury Hassuna (środkowa Mezopotamia) pierwsze miasta zakładali w
końcu III tysiąclecia pne Asyryjczycy, lub o prawdopodobnie semickich korzeniach.
Na terenie Anatolii pod koniec III tysiąclecia pne osiedlił się autochtoniczny lud Hatti (2300
pne) mający stolicę w Hattusa, a nieco później (ok. 2200 pne) we wschodniej Anatolii i
północno-wschodniej Syrii pierwsze miasta założyli Huryci (również język izolowany,

adaptowane pismo klinowe).
Tereny Hatti ok. 2000 pne opanował nadciągający z Kaukazu lub Bałkanów indoeuropejski
lud Hetytów, z znacznie później (ok. 1800 pne) ogromny wpływ na historię Mezopotamii
wywarli pochodzący z Luristanu Kasyci.
W XIII w. pne znaczenie osiągnęli semiccy Aramejczycy tworzący na terenie Lewantu
niewielkie państwa, z których najważniejszy Aram miał stolicę w późniejszym Damaszku.
Mówiący językiem aramejskim semiccy Chaldejczycy, którzy po najeździe na Mezopotamię
stworzyli imperium nowobabilońskie (Chaldejczykiem był Nabuchodonozor II) pokonane
przez perskiego króla Cyrusa II.

REJONY - Mezopotamia to "międzyrzecze" Tygrysu i Eufratu, ale pojęcie to obejmuje
ogromny obszar sięgający od Lewantu i Syrii na zachodzie do Gór Zagros na wschodzie i od
półwyspu Arabskiego i Zatoki Perskiej na południu do Anatolii i Armenii na północy. W tych
odległych rejonach powstawały najpierw związki miast a później państw, które opanowywały
własne tereny i najbliższe sąsiedztwo, a czasami osiągały rozmiary wielkich imperiów i
dominowały (czasami bardzo krótko) nad całym obszarem Mezopotamii. Rywalizacja między
poszczególnymi centrami politycznymi miała przede wszystkim charakter miejscowy, ale z
czasem coraz większego znaczenia nabierała rywalizacja z innymi centrami cywilizacyjnymi
- najpierw z Egiptem a znacznie później - bo już w antyku - z klasyczną Grecją i Macedonią.
Lokalizację tych centrów ułatwia umowny podział na:
Sumer - tereny położone bezpośrednio nad Zatoką Perską, która sięgała znacznie dalej na
północ (ok. 200 km);
Babilonię - obejmującą tereny położone między Tygrysem i Eufratem od miasta Babilon do
Zatoki Perskiej;
Asyrię - położoną nad środkowym i północnym Tygrysem na północ od Babilonii;
Anatolię - obejmującą tereny dzisiejszej Turcji;
Syrię Północną;
Lewant - obejmujący wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego;
Elam - obejmujący środkową część Gór Zagros i zachodnie prowincje dzisiejszego Iranu,
m.in. Ilam, Luristan, Chuzystan;
Mezopotamię Północną - obejmującą obszar na południe od Armenii.

PAŃSTWA I IMPERIA - Najwcześniej uformowały się trzy centra nie mające jeszcze
wyraźnej struktury politycznej i organizacyjnej:
W górach Zagros już ok. 3500 pne powstała Suza jako centrum proto-Elamitów;
W Sumerze już w okresie Uruk powstawały niezależne miasta, które próbowały
zjednoczyć się wobec zagrożenia najazdami plemion semickich. Zanim to nastąpiło, Sumer
opanowany został przez Akadyjczyków. Sargon Wielki założył miasto Akad i stworzył
imperium akadyjskie, które opanowało rządzony przez pierwsze dynastie Elam.
Od 2300 pne Akad atakowany był przez koczownicze plemię Gutejów z gór Zagros, które
ok. 2200 pne opanowało Sumer i rządziło ok. 100 lat.
W tym czasie w Anatolii powstało państwo ludu Hatti ze stolicą w Hattusa, a nad górnym
Eufratem pierwsze miasta założyli Huryci.
Panujących w Sumerze Gutejów pokonał władca - Gudea, co otworzyło trwający ok. 100 lat
okres tzw. renesansu sumeryjskiego i panowania III dynastii z Ur.
Upadek III dynastii z Ur kończy historię Sumerów, chociaż ich kultura miała przetrwać
następne półtora tysiąclecia.
Ok. 2000 pne anatolijskie siedziby Hatti opanowali, niszcząc Hattusę, indoeuropejscy Hetyci

nadciągający z Kaukazu lub Bałkanów, nad środkowym Tygrysem pierwsze miasta zakładali
Asyryjczycy (prawdopodobnie wędrowni Semici lub miejscowi spadkobiercy neolitycznej
kultury Hassuna), którzy bardzo szybko podporządkowali sobie Amoryci.
W latach 1850-1800 pne Amoryci założyli pierwsze państwa w Asyrii i w
prowincjonalnym Babilonie.
Wybitny Amoryta, Hammurabi stworzył imperium starobabilońskie i słynny kodeks
zapisany na odnalezionej w Suzie stelli. Szybko opanował Elam z Suzą i południową część
Asyrii aż po miasto Mari.
Po śmierci Hammurabiego Babilon został splądrowany przez Elamitów, a sto lat później
(1595 pne) przez anatolijskich Hetytów. Hetyci nie utrwalili swojej przewagi, wycofali się na
północ i pozostawili zrujnowany Babilon, w którym władzę na 400 lat przejęli Kasyci z Gór
Zagros.
Łupieżcza wyprawa Hetytów na Babilon spowodowała "po drodze" zniszczenie miast i
osłabienie Asyrii. Dzięki temu w czasie, gdy Babilon opanowali Kasyci, na terenach Hurytów
rozwinęło się potężna państwo Mitanni ze stolicą w Wassukanni (ok. 1490 pne). Mitanni
szybko sprowadziło Asyrię do roli państwa wasalnego, ale ok. 1350 r. uległo najazdowi
Hetytów, ułatwionemu nieustannymi kontratakami starających się zrzucić jarzmo Mitanni
Asyryjczyków.
Hetyci po pokonaniu Mitanni zwasalizowali Asyrię, ale ich potęgę wyczerpały walki z
Egiptem (bitwa pod Kadesh ok. 1280 pne). Ostateczną klęskę zadał Hetytom atak ludów
morskich, które ok. 1200 pne zniszczyły większość kultur śródziemnomorskich i wywołały
cywilizacyjny kryzys określany jako "wieki ciemne"; dołączyły się do niego ataki
Asyryjczyków, którzy walcząc o wyzwolenie pokonali w tym samym czasie zarówno
Hetytów jak i Babilon.
Ok. 1200 pne, u schyłku rządów Kasytów w Babilonie znacznie wzrosła siła Elamu, który w
1179 pne opanował to miasto, wywołując kontratak Babilonu i zajęcie Elamu w 1100 pne.
Dzięki temu Asyria po pokonaniu Hetytów zajęła z kolei Babilon w 1087 pne i na krótko
odzyskała potęgę, której kres położyli nadciągający z Lewantu Aramejczycy.
Na ponad 100 lat Asyria została zmarginalizowana. W Anatolii w okresie 1000-700 pne
utrzymywały się niewielkie królestwa powstałe po klęsce imperium hetyckiego, nie
stanowiące przeszkody w powolnym odzyskiwaniu przez Asyrię dominującej pozycji w
Mezopotamii.
Wzrost potęgi Asyrii rozpoczął się z powstaniem państwa nowoasyryjskiego (ok. 930 pne),
atakującemu i ostatecznie niszczącemu w latach 900-850 pne) resztki państwa Mitanni, ale
największą potęgą w historii Mezopotamii stała się ona za czasów Sargona II i jego
następcy Asurbanipala, podporządkowując sobie na krótki okres nawet Egipt. Sargon II w
708 pne podbił ostatnie królestwo hetyckie, Asurbanipal zajął najpierw Babilon (689 pne) a
następnie Elam (653 pne), a Asyria osiągnęła szczyt, po którym w bardzo krótkim czasie
została unicestwiona przez sprzymierzony z Medami Babilon.
Zajęcie w 612 pne Niniwy stanowi symboliczny koniec historii Asyrii.
Po zdobyciu Niniwy przez babilońskiego króla Nabopolassara jego syn, Nabuchodonor II
odpiera ataki Egiptu i tworzy na krótko wielkie państwo nowobabilońskie rządzące na
terenach sięgających Palestyny. Brama Isztar, odbudowa zigguratu Etemenaki, wiszące
ogrody Semiramidy to tylko symbole krótkiego rozkwitu babilońskiej kultury.
Po śmierci Nabuchodonozora rozgorzała w Babilonie, mająca podłoże ekonomiczne
rywalizacja między kapłanami różnych kultów, prowadząca do osłabienia państwa. Babilon
został w 539 pne zdobyty bez walki przez wpuszczone przez kapłanów Marduka wojska
perskiego króla Cyrusa II Wielkiego. Cyrus II Wielki był założycielem dynastii
Achemenidów, która opanowała Elam po osłabieniu państwa nowoelamickiego atakiem
Asyryjczyków w 653 pne.

W bardzo krótkim czasie Persowie stworzyli sięgające od doliny Indusu po afrykańską Nubię
(525 pne) imperium, które toczyło potem wojny perskie ze starożytną Grecją i pokonane
zostało przez jeszcze krócej trwające imperium Aleksandra Macedońskiego.

S T A R O Ż Y T N O Ś Ć - W historii sztuki pojęcie archaiczna kojarzy się niemal
automatycznie ze sztuką tworzoną w kontynentalnej Grecji w okresie od tzw. wieków
ciemnych, które nastały po zniszczeniach spowodowanych najazdem ludów morskich ok
1200 r. pne do początków sztuki klasycznej, a więc do ok. 500 r. pne.
Określenie "wieki ciemne" wynika przede wszystkim z niewielkiej ilości zachowanego
materiału archeologicznego, a więc i niewielkiej wiedzy o tym okresie, ma jednak również
znaczenie wartościujące, ponieważ w okresie tym nastąpił albo regres lub całkowity zanik
wczesnostarożytnych kultur minojskiej i mykeńskiej, a wstępujące na ich miejsce kultury
nowe mają szczególny, właśnie archaiczny charakter. Cechy kultur archaicznych pozwalają
na przypuszczenie, że tworzyły je prymitywne ludy najeźdźców, które potrzebowały kilku
stuleci na to, aby asymilować elementy kultur wcześniejszych i wypracować własny język
sztuki.
W tym samym czasie, gdy wykluwała się archaiczna sztuka grecka na terenie północnej Italii
osiadł nieznanego pochodzenia lud Etrusków (być może był to jeden z ludów morskich),
którego najwcześniejsze zabytki wywodzą się z tzw. kultury Villa Nuova, a który kilka
wieków później został wchłonięty przez rosnącą w potęgę republikę rzymską.
Na terenie Mezopotamii w okresie wieków ciemnych powstało, a następnie chyliło się ku
upadkowi państwo nowoasyryjskie /do 612 pne/, a później Babilon pod rządami
Nabuchodonozora II /605-562/ przeżywał krótki okres (artystycznej) świetności, by w roku
539 ulec nowej potędze - Persom. Co z kolei wzięli czynny udział w historii Grecji tocząc z
nią długotrwałe wojny perskie, a ulegli dopiero Macedończykowi Aleksandrowi Wielkiemu.
Sztuka Babilonu ze względu na jej związek z wcześniejszymi formacjami przedstawiona
została w rozdziale poświęconym pierwszym cywilizacjom. Sztukę perską przedstawiamy w
dziale sztuki archaicznej, chociaż rozwijała się ona równolegle z grecką sztuką klasyczną.
Wydaje się jednak, że i formą i duchem należy ona do okresu archaicznego.

Przy okazji warto wspomnieć, że gdy na Peloponezie powstawały pierwsze, prymitywne w
formie świątynie nowego stylu (a więc ok. 600 r. pne) w Egipcie od dwóch tysięcy lat stała
już piramida Cheopsa, a niemal tyle samo liczył sobie sumeryjski ziggurat Urnammu, ale dla
sztuki europejskiej był to początek, a dla sztuki Egiptu i Mezopotamii był to początek
końca.

ETRUSKOWIE - Etruskowie to lud nieznanego pochodzenia, który czasami utożsamiany
jest z ludem Tursza, jednym z tzw. ludów morskich (czyli starożytnych reketerów), które ok.
1200 r. pne. dokonały zniszczenia pierwszych cywilizacji rejonu Morza Egejskiego.
Około 1000 r. pne. zajęli oni tereny dzisiejszej Toskanii, a do 500 r. pne. stworzyli
najsilniejsze państwo na terenie północnej Italii, sięgające Kampanii ma południu i Veneto na
północy. Strukturę państwa tworzył związek niezależnych miast stanowiących monarchie,
później przekształcone w republiki arystokratyczne. Najsłynniejsze z nich to Caere, Veii,
Tarkwinia, Vulci, Volterra. Religijną stolicą Etrusków było Orvieto.
Wiara w życie pozagrobowe, wielobóstwo z trzema głównymi bóstwami: Nortią (bogini
losu), Mantusem (bóg podziemi) i Larami (bóstwami opiekuńczymi), oraz wróżbiarstwo i
obyczaj składania krwawych ofiar (również z ludzi) tworzyły system religijny Etrusków.
Podjętą po 500 r. ekspansję na południe Italii przerwała bitwa stoczona pod Kyme (Cumae) w
Zatoce Neapolitańskiej w 474 r. pne, w trakcie której zjednoczone floty Kyme i Syrakuz

zniszczyły flotę etruską. Utrata dominacji na morzu była początkiem końca etruskiej potęgi, a
jej kultura stopniowo wchłonięta została przez kulturę potężniejącej republiki rzymskiej.

Historię sztuki etruskiej dzieli się na kilka okresów:

1000 – 8000 pne. okres tzw. kultury Villa Nuova
(znaleziska z okolic Bolonii), w którym pojawiają się pierwsze groby zwane tumulusami, oraz
antropomorficzne naczynia grzebalne, tzw. kanopy.
800 – 650 okres orientalizujący
w którym sztuka tworzona była pod wpływem greckiej sztuki archaicznej,
650 – 500 okres archaiczny
którego sztuka ma wiele cech sztuki jońskiej i korynckiej, i w którym rozwija się malarstwo
ścienne i malowana ceramika
500 – 300 okres klasyczny
w którym sztuka etruska osiągnęła szczytowy poziom, jednak z uwagi na rodzącą się potęgę
republiki rzymskiej tworzona była w niewielkiej ilości (z wyjątkiem brązów z Veii,
zburzonego dopiero w 396 r. pne).
300 – 100 okres zaniku kultury etruskiej
wchłanianej przez kulturę starożytnego Rzymu.

Charakterystyczne dla sztuki Etrusków są rzeźby terakotowe naturalnej wielkości
umieszczane na sarkofagach, rzeźby z brązu, malarstwo ścienne, wyroby z metalu -
szczególnie tzw. situle, czyli metalowe, bogato zdobione naczynia, grawerowane lustra,
metalowe hełmy oraz wysokiej jakości biżuteria wykonywana z metalu (złoto)
granulowanego lub filigranu uzupełnianego szkłem lub kamieniami szlachetnymi.

GRECKA SZTUKA ARCHAICZNA –

okres wielków ciemnych 1200 - 700
okres wczesnoarchaiczny 700 - 620
okres dojrzałego archaizmu 620 - 560
okres późnoarchaiczny 560 - 480 r. pne
Zdarzające się czasami przesuwanie początku okresu wczesnego archaizmu na 900 r. pne nie
znajduje uzasadnienia w zachowanych zabytkach sztuki.
Okres wieków ciemnych, z którego zachowała się przede wszystkim ceramika, dzieli się ze
względu na sposób jej zdobienia na okres submykeński (1200 - 1050 r. pne) i okres
protogeometryczny.
Najważniejszym faktem cywilizacyjnym okresu archaicznego jest powstanie polis -
pierwszych greckich miast-państw, w których narodziła się demokracja (władza ludu
żyjącego z pracy niewolniczej jeńców wojennych).

W architekturze sakralnej i mieszkaniowej dominował układ kamienno-drewnianego
megaronu, którego modyfikacje wynikające z potrzeb liturgicznych doprowadziły do

wykształcenia się głównych elementów stylu doryckiego - kolumny i fryz podzielonego
później na tryglify i metopy.
W okresie dojrzałego archaizmu doskonalono formy stylu doryckiego, a w Azji Mniejszej
ukształtował się po wpływami wschodnimi styl joński (o wyrafinowanych wolutach
zdobiących głowicę). W statycznej, schematycznej rzeźbie kamiennej przypominającej
sztywnością egipski kanon dominuje typ rzeźby nagiego młodzieńca (kouros) i obranej
dziewczyny (kora). Szczególnym przykładem archaicznej rzeźby monumentalnej są lwy z
alei świątynnej w Delos, nawet dzisiaj budzące grozę brutalną, pierwotną siłą.
W dekoracji ceramiki, która w Grecji osiągała niezwykle wysoki poziom (nawet jak na
współczesne standardy) obok ornamentów abstrakcyjnych pojawiają się postaci ludzi i
zwierząt i roślin.
Okres późnoarchaiczny wprowadził najistotniejsze zmiany w architekturze i sztuce:
w architekturze sakralnej wykształcił się klasyczny typ doryckiej świątyni, pojawiły się
mieszkalne budynki wieloizbowe, a w miastach tworzono agory - place, wokół których
gromadzono świątynie i budynki publiczne, w tym stoę - zadaszoną kolumnadę jako miejsce
spotkań i spacerów;
Monumentalna rzeźba utraciła archaiczny schematyzm i realistycznie przedstawiała postaci,
często w dynamicznym ruchu.
Malarstwo koncentrowało się na zdobnictwie ceramiki. Po długim okresie tzw. ceramiki
czarnofigurowej, ok. 530 r. pne pojawiła się ceramika czerwonofigurowa. W technice
czarnofigurowej główny motyw malowano firnisem na glinianym naczyniu, co po wypaleniu
dawało czarny rysunek na czerwonym tle. W technice czerwonofigurowej zasada uległa
odwróceniu.
Prawdopodobnie popularne było polichromowanie rzeźb, jednak malarstwa ściennego w
późniejszym wydaniu jeszcze nie uprawiano.

GRECKA SZTUKA KLASYCZNA I HELLENISTYCZNA - Grecką sztukę okresu
klasycznego i hellenistycznego przedstawiamy razem, ponieważ oddzielająca je cezura śmierci
Aleksandra Wielkiego w 323 r. pne ma wprawdzie znaczenie porządkujące, ale w tzw. okresie
hellenistycznym powstawały również dzieła o wybitnie klasycznych cechach.
Dla porządku należy odnotować, że okres klasyczny dzieli się na:
okres wczesnoklasyczny 480 - 445 r. pne
Przykładami architektury są: świątynia Ateny w Syrakuzach, świątynia Zeusa w Agrygencie,
skarbiec Ateńczyków w Delfach oraz świątynia Zausa w Olimpii, w których stosowano dojrzałe
porządki klasycznej architektury greckiej - dorycki i joński.
Najwybitniejszy obok Fidiasza rzeźbiarz Myron, twórca Dyskobola stworzył podstawy rzeźby
realistycznej.
Dzieła malarskie z tego okresu nie zachowały się, natomiast w malarskim zdobnictwie ceramiki
stosowano swobodny styl w technice czerwonofigurowej.
okres klasyczny - peryklesowy 445 - 404 r. pne
Najwybitniejszym kompleksem architektonicznym jest Akropol, na którym w latach 447 - 432
pne zbudowano najwspanialszą (bo prostą) świątynię grecką Partenon i szereg mniejszych
świątyń stosując porządek joński i wyrafinowane korektury geometrii budowli. Porządek joński
zastosowano również w Erechtejonie (421 - 406) gdzie pojawiają się również kariatydy, oraz w
doryckich Propylejach (437 - 432).
W rzeźbie stosowano tzw. styl mokrych szat, pozwalający podkreślić urodę ciała obleczonego w
zwiewne, przylegające szaty. Fidiasz, Poliklet oraz szereg twórców anonimowych stworzyli dzieła
łączące realistyczną naturalność z niezwykłym spokojem i godnością.

okres późnoklasyczny - 404 - 323 r. pne
W architekturze późnego okresu pojawiają się budowle monumentalne, jak np. świątynia
Apollina w Didim czy świątynia Artemidy w Efezie oraz tolosy - okrągłe świątynie otoczona
kolumnadą, a także tzw. mauzolea, których przykładem jest grobowiec Mauzolosa w
Halikarnasie, od imienia którego wziął nazwę ten typ budowli
Wspaniale rozwijała się również rzeźba, której mistrzami byli Praksyteles, Lizyp i Skopas.

SZTUKA PERSKA - W końcu VII w. pne zamieszkujący dzisiejszy Iran Medowie w
przymierzu z Babilończykami zdobyli Ashur i zniszczyli Niniwę, co było początkiem końca
historii Asyrii. W 550 r. pne Cyrus II, król Persów i wnuk króla Medów zajął stolicę Medów
Ekbatanę, co było początkiem końca historii Medów. W 539 r. pne Persowie zdobyli
Babilon, co było początkiem końca historii Babilonu. W 518 r. pne Dariusz Wielki założył
nową stolicę imperium perskiego - Persepolis. Dariusza pokonał i pałac w Persepolis spalił
Aleksander Wielki (czego potem żałował), co było początkiem końca imperium perskiego.
Tak przedstawia się w największym skrócie historia państwa perskiego, którego kolebką był
teren dzisiejszego Iranu i które - w skali historycznej - trwało bardzo krótko. Jednak zarówno
przed Persami jak i po nich tworzono na tym terenie sztukę, z której do naszych czasów
przetrwały ruiny kilku monumentalnych zigguratów, grobowców i pałaców. Pałac w
Persepolis jest świadectwem najwyższego wzlotu sztuki perskiej, która bardziej jest
świadectwem potęgi imperium niż jego wyrafinowanego smaku.
Sztuka perska rozwijała się równolegle ze sztuką klasycznej Grecji, z którą Persja toczyła
długotrwałe wojny, ale i w duchu i w treści były to dwa zupełnie odrębne artystyczne światy,
których nie połączył nawet krótki okres panowania Aleksandra Wielkiego. Mimo to - ze
względów chronologicznych - sztukę tę umieszczamy między końcem Grecji i początkiem
Rzymu.
Perspepolis na pewno więcej miało wspólnego z Rzymem niż z Atenami.


SZTUKA STAROŻYTNEGO RZYMU - Sztuki starożytnego Rzymu nie określa się
mianem klasycznej m.in. dlatego, że w okresie Grecji klasycznej Rzymianie byli jeszcze
społeczeństwem dość prymitywnym, organizowali dopiero swoje państwo, którego symbolem
nie miała być sztuka, ale zdobycze cywilizacyjne i system prawa. Decydujące znaczenie miał
chyba jednak fakt, że Rzymianie w odróżnieniu od Greków (za którymi stały Kreta,
Mykeny i Homer) nie mieli żadnej liczącej się tradycji - byli ludźmi znikąd. Źródłem ich
potęgi nie była kultura, ale racjonalnie skonstruowana cywilizacja.
Dzięki niej - i jest to być może znak epoki - w swoim czasie zaanektowali i wielką Grecję i jej
jeszcze większą sztukę. Jednak wbrew pozorom wpływ sztuki greckiej na sztukę Rzymu jest
bardzo powierzchowny - poza niezliczonymi kopiami greckich rzeźb rzeźba rzymska nie
stworzyła niczego nowego, a wszystkie ważne i własne dokonania Rzymian nie mają źródła
w talencie artystycznym czy geniuszu filozoficznym Grecji, ale w ich zmyśle praktycznym i
politycznym ustroju nowoczesnego państwa rzymskiego.
Charakterystyczne jest, że jeśli Grecy pozostawili nam filozofię, poematy, świątynie i
teatry, to po Rzymianach pozostały prawo, akwedukty, łaźnie i cyrki.