1

STANISŁAW WYSPIAŃSKI, WYZWOLENIE (BN) oprac. Aniela Łempicka

NOWY TEATR WYZWOLENIA (BITWA O SZTUKĘ, SCENARIUSZ UTWORU)

1. wyzwolenie Polski z niewoli politycznej

•

zadanie ostateczne, walka o ideologię jest wcześniejsza

•

naród musi się wcześniej wyzwolić ze stanu inercji woli i umysłu

2. wyzwolenie narodu z bezwładu ducha i woli (reforma świadomości)
3. wyzwolenie sztuki

•

jest w niewoli kłamstwa, nikt jej nie bierze na serio

•

Konrad nie pozyska słuchaczy dopóki będzie trwał ten stan

4. wyzwolenie poety, bohatera dramatu

Konrad ma stoczyć walkę. Jego siłą jest prawda (posiada prawdę wyzwolenia) i sztuka (jest
poetą). Ze strony sztuki czyha niebezpieczeństwo – ona sama czeka na wyzwolenie.

Wątek sztuki organizuje cały utwór. Dla tego celu Wyspiański tworzy nowy teatr.

W Wyzwoleniu współżyje sztuka romantyczna ze sztuką współczesną.

•

z Dziadów cz. III Mickiewicza wywodzi się Konrad

•

po sukcesie Wesela Wyspiański otrzymał wieniec z liczbą 44, Kazimierz Tetmajer nazwał
go „następcą trójcy wieszczów”

postanowił więc wystąpić w nowej roli wieszcza

Wyspiański całkowicie obnażył scenę – bez dekoracji, bez płócien, z widokiem na wierzchołki
drzew na plantach przez okna tylnej ściany sceny (1903 – Craig wystawił Ibsena na tle kotar).

•

wynika to z tematu

Konrad ma wyzwolić sztukę, dramat rozgrywa się na scenie teatru

krakowskiego

•

Wyspiański ujawnia teatr, by zniszczyć tradycyjny dramat i uwagę widza skupić na
wypowiedzi autorskiej (chce przemówić wprost)

Podmiotem mówiącym do narodu musi być wieszcz – tradycja ustaliła jego wzór: Konrada.

Konrad wchodzi na pustą scenę. Rozmawia z reżyserem i aktorami i już nie wiemy, czy to Konrad
Mickiewiczowski (Wziąłem to imię – mówi za Gustawem) czy współczesny Wyspiański.

•

nie jest człowiekiem konkretnym, nie jest osobą

•

jest figurą skonstruowaną na użytek autorskiej wypowiedzi, figurą poetyckiego obrazowania

•

jest maską, która kryje autora i znaczy na scenie jego obecność, jego głos

Konrad oświadcza Muzie (i widzom), że tworzy teatr nowy (Inny? – Zobaczysz. Patrz i uważ!).

W dialogu każda informacja jest podważana przez kolejną (jak z prezentacją Konrada):

•

Muza jest aktorką i grywała w podrzędnych teatrach, ale Konrad nazywa ją „Literaturą”

•

Konrad mówi reżyserowi, że przyniósł Nic, ale zaczyna inscenizować sztukę

•

Konrad każe ustawiać husarię z hrabią Henrykiem, ale w widowisku Polski Współczesnej
tych postaci w ogóle nie ma

Przedstawienia nie da się ułożyć w logiczną fabułę. Nowy porządek to porządek poezji – mowa
obrazowa. Obrazy zachowują jedność tematu i treści, a nie fabularną konsekwencję. Ujawniany jest
proces konstrukcji (personel wnosi na scenę dekoracje fragmentami)!

Autor mówi wprost (prorok), ale mową poety (wieszcz).

2

POTĘGA SZTUKI

- królowa

W tym akcie maski znaczyć mają
takich, co myśl swą ukrywają
i nigdy jej nie stawią jasno,
cudzą jest, czyli ich własną. [...]
Człowiek z myślenia ciągłą walką,
tragiczną staje się tu lalką,
zamaskowany maską stałą,
jakby bez duszy było ciało.

Ekspozycja zapoznaje widza z przewodnim wątkiem myślowym – ze sprawą sztuki.

•

reżyser i osoby z personelu oraz aktorzy to artyści niewielkiej klasy

•

miejsce wydzielone sztuce jest niewielkie – 20 kroków na 20 kroków

•

instrumenty są prostackie, rekwizyty liche, efekty tandetne

•

konflikty poety z ekipą teatru

•

najlepsza scena – przemiana pustej sceny w widowisko: dynamika, humor, ironia, zapał

•

podziw dla wizjotwórczej magii teatru (Konrad: Oto ich widzę! Stoją około mnie żywi: / ci,
kunsztem sztuki pozwani do życia)

Publiczność jest przyzwyczajona do sztuki mówiącej iluzjami. Trzeba
jej pokazać sztukę objawiającą prawdę. Potrzeba nowej formy.

Muza wzywa:

Ktokolwiek żyjesz w polskiej ziemi
i smucisz się i czoło kryjesz
przybywaj tu – odżyjesz!
Przybywaj tu – odżyjesz Słowa łaską.
Przybywamy tu z zapowiedzią.
Tragiczną będzie nasza gra:
skarżeniem, chłostą i spowiedzią.
Wyzwolin ten doczeka się dnia,
kto własną wolą wyzwolony!!

Wyzwolenie to inscenizowana wypowiedź poety-proroka do publiczności.

Miejsce i czas muszą być autentyczne, bo sztuka jest też działaniem rzeczywistym (sztuka = czyn).

Dramat rozgrywa się na scenie teatru, więc jest to teatr (krakowski) w teatrze. Widowisko Polski
Współczesnej to spektakl w spektaklu.

Cz. 1: prezentuje poetę, gramatykę jego inscenizowanej mowy, nowy jawny teatr.
Cz. 2: poeta kreuje obraz współczesnej Polski – widowisko jest jego inscenizowaną mową, ale i
samą aktualnie dziejącą się rzeczywistością.

•

Polska wypędzona z życia, wegetująca w cieniu ruin i grobów przeszłości, rozpamiętująca
anachroniczne i zwodnicze nauki swych duchowych przewodników

•

W finale I aktu pojawia się spiżowa postać (niema, nie rozpoznana) – Geniusza

W akcie II być inna dekoracja (wszystko jedno jaka, byle neutralna). Ważna jest rola Masek:

•

masko to nie alegorie, ale ludzie zakłamani, którzy tłumią
własną myśl

•

maski poglądów obiegowych bronią dostępu prawdzie

•

zainteresowane tym, by poglądy te były nienaruszone,
szpiegują Konrada: czy wie już, czyli nie wie nic

Ma miejsce dyskusja nad ujrzaną i przeżytą rzeczywistością.
Rozprawa z Maskami zawiera pełną wypowiedź do narodu
Konrada-Wyspiańskiego.

•

mówi się prozą, potocznym językiem

•

terminy: „ludowiec”, „demokrata”, „interes narodowy”, „socjalista”, „rząd polski”

•

to publiczna dyskusja, ale i rodzina rachunku sumienia i myśli poety

NĘDZA SZTUKI

- żebraczka

adresat

program wieczoru i

misji Konrada

warunek spełnienia się

misji wyzwolenia

Siły dokonujące przemiany to

łaska Słowa i własna wola

3

Konrad najbardziej stanowczy jest w kwestiach: 1. ideologii i polityki narodowej; 2. ogólnych praw
bytu; 3. sztuki.
Poeta waha się, widać jego niepokoje wynikłe z przyjęcia wieszczego posłannictwa.

•

dociekania zasadności roszczeń współczesnych wobec poety

•

badanie uprawnień i kompetencji poety

•

uświadomienie następstw decyzji przyjęcia zadania

Dramat Konrada (kontekst nietzscheańskich apologii życia, wolności, poza dobrem i złem).

•

Konrad-artysta sprzeciwia się ograniczaniu jego myśli do obsesyjnych polskich tematów

•

broni prawa do osobistej wolności, ma jej świadomość

•

Konrad nie czeka na wyzwolenie, wolność przyniosło mu poznanie prawdy życia –
wyzwolił się od ścigających go Erynii

•

klątwa niewoli politycznej i niewoli ducha ciąży nad całą ziemią, więc Konrad będzie
naprawdę wyzwolony, gdy wyzwoli się świadomość narodu

•

Erynie dościgną go, gdy straci żarów świętą siłę, płomień duszy wolnej (pochodnia)

Nauka Konrada o sztuce:

•

zwalcza poezję półprawdy, bo za jej sprawą naród utracił wiarę w słowo

w akcie III

przepędza ją z narodowej sceny

•

przeciwstawia jej artyzm, który jest całą prawdą, Inna zaś prawda jest niepotrzebna –
tożsamość sztuki, prawdy i życia

•

prowadzi to do paradoksów: śycie dla mnie nie istnieje... jako rzeczy, która by nie była
sztuką i wysokim artyzmem

•

w objawieniu artystycznym widać obiektywny porządek rzeczy, konstrukcja artystyczna jest
tożsama z konstrukcją świata – bo wynikają z działania tych samych praw ogólnych

•

czyn dokonany w sztuce = czyn dokonany w rzeczywistości; niezdolność do czynu w życiu
= niezdolność twórcza (dla Maski 16 artysta to tytuł degradujący człowieka działającego)

•

sztuki się nie wymyśla, odkrywa się jej konstrukcję artystyczną, która jest od nikogo
niezależna (konstrukcja samej rzeczy)

•

Konrad nie chcę rządu dusz, chce, by przemówiła sama sztuka i ogień prawdy, którą niesie

Kompetencje artysty predestynują Konrada do przyjęcia posłannictwa.

•

w akcie I przedstawił kondycję Polski, w akcie II walczy o przeobrażenie postawy
współczesnych

•

Konrad wygrywa walkę o ideologię, Maski znikają

Akt II ma trójczłonowy finał:

1. unicestwienie Masek
2. modlitwa Konrada: by słowa się spełniły / nad ziemią tą szczęśliwą

•

gdy publiczność odzyska wiarę w słowo, sztuka się wyzwoli i stanie czynem

3. izba (dom Konrada) z niewiastą pochyloną nad kolebką, zjawienie się Hestii (bogini ziemi,

strażniczki domowego ogniska)

•

ś

więtość rodziny, domu, biologiczny fundament życia znajduje przedłużenie w więzach

narodu i narodowego domu, ojczyzny

•

wymowa pochodni: ogień to siła, która świeci i razem spala – jedność przeciwieństw
procesu życia (życie, żyjąc, spala się), życie jest walką i zbrodnią || symbol duszy
wolnej, wolność to świadomość wolności, własnej woli i siły

•

ś

wiadomość wolności każe Konradowi działać, ale wisi nad nim groźba: Gdy straci

ż

arów świętą siłę, / Dościgną mściwe Erynije

4

Polską współczesną włada Geniusz. W akcie III wiedzie zebranych w czeluść grobów, na
zatracenie. Wbiega Konrad z pochodnią życia i rozpoczyna walkę o rząd dusz. Chór
zgromadzonych odpędza Geniusza parafrazą zaklęcia z Dziadów.

•

Konrad zwyciężył, pozostaje na placu boju razem z narodem

•

sztuka sprawdziła posłannictwo Konrada, konieczność porażki Geniusza – teraz publiczność
powinna ogłosić rewolucję ducha i umysłu i przyjąć program narodowego wyzwolenia

•

na koniec jednak zagasa pochodnia, aktorzy wychodzą z ról – finał Polski Współczesnej nie
jest finałem Wyzwolenia

•

podwójny wynik misji Konrada – zwycięstwo z Maskami i w widowisku; fiasko
rzeczywiste

Nawyk traktowania sztuki jako przeżycia „na niby” zwyciężył. Mówiło się, że winę za
niepowodzenie ponosi też Konrad, bo nadmiernie zaufał sztuce, a ona go zdradziła.

•

Wyspiański nie dyskredytuje sztuki (jak w ekspozycji), Konrad każde dać nową pochodnię
Muzie, co jest groteską – w jej rękach jest ona sztuczką, kłamstwem

•

to sztuka została zdradzona!

•

lichość narzędzi sztuki przeszkadza w spełnieniu misji (Konrad mówi sztuka mi nie
wystarcza), ale nawet gdyby „tam-tam” był prawdziwym dzwonem Zygmunta – nie byłby
wysłuchany

•

Sztuka mię czarów siecią wiąże: sztuka i rzeczywistość nie chronią przed złą przygodą, w
obu można się zgubić lub obie mogą zgubić

Konrad porównany jest do Orestesa (którego ścigają Erynie); do Edypa – rozwiązuje sfinksowe
zagadki i grozi mu ten sam los (zginie jak Edyp); do Prometeusza.

•

wskutek klątwy losu znaleźli się w sytuacji, kiedy spełnienie obowiązku pociąga za sobą
tragiczne dla nich konsekwencje

•

dotarcie do prawdy (Edyp), obowiązek rodowy (Orestes), dobrodziejstwo dla ludzi (Prom.)
wszystkie trzy podejmuje Konrad

•

przekształca się mity: Konrad będzie potępiony, jeśli nie da ognia ludziom – będzie go
dręczyć groza pytań, męka niepokoju o przyszłość narodu || Konrad ujrzał swój los (przyjdą
Erynie – były jego towarzyszkami jeszcze zanim zszedł na scenę teatru, jak Rozpacz, wołały
o zemstę – opuściły go, gdy poznał prawdę życia i wolności), a nie odkrył swoje zbrodnie;
gdy wróciły Erynie, wykłuto mu oczy (poznał los ojczyzny – utrata szansy wyzwolenia – i
swój) || Konrad-Orestes w finale nie staje przed Eryniami, ale staje się Erynnisem, duchem
zemsty za krzywdę Polski (Erynie wstają gdzie róg rozprysnął złoty – złoty róg był
talizmanem powodzenia walki o wolność Polski); warunkiem było przyjęcie męki

Wyspiański daje w swym dramacie wyraz niewierze w to, że prawda wyzwolenia trafi do narodu.
Jest to odpowiedź na ofiarowany mu wieniec z liczbą 44.

Wybór tragiczny Konrada: wolność własna albo zaprzepaszczeni jej dla sprawy ojczyzny. Stał się
niewolnikiem wielkiej myśli jednej.

Dramat poety jest dramatem narodu – jeśli poeta nie zostanie wysłuchany, naród pójdzie na
zatracenie. Konrad będzie mścił się nad narodem i ścigał go swą sztuką i swym losem. Aż prawda
sztuki stanie się rzeczywistością.

•

Konrad dobija się do zamkniętych wrót teatru – chce, by usunięto zaporę między sztuką a
rzeczywistością

•

w posłowiu Wyspiański przepowiada, że drzwi ustąpią, może nawet za sprawą wyrobnika,
dziewki bosej: Konrad [...] wybieży w świat [...] / jako ten WASZ czterdziesty czwarty

5

„POLSKA WSPÓŁCZESNA”

Pięć pierwszych scen widowiska ukazuje ogólną sytuację narodu: społeczeństwo, polityka, Kościół.

1. Karmazyn – Hołysz: społeczeństwo
2. Prezes – Przodownik: polityka
3. Kaznodzieja – Prymas: Kościół

•

tylko Karmazyn i Hołysz są zgodni i przeciwstawieni grupie chłopów

•

pozostali grają swoje role jako przywódcy zgodnych z nimi chórów

•

Karmazyn i Hołysz pojawiają się, bo w Galicji był zwyczaj ubierania się w narodowe stroje,
jeśli była duża okazja (śeromskiego z zaboru rosyjskiego strasznie to denerwowało) – dają
ś

wiadectwo, że czasy saskie trwają nadal (zachowano dziedzictwo wad: bezmyślność,

nieróbstwo, pycha, przekonanie, że Polska to oni) – za ich plecami milczące chłopstwo (ale
chłopi trzymają za ich plecami kosy, jest po 1846 r.)

synteza społeczna

•

część druga dokonuje się z udziałem Geniusza (ducha narodu); wszyscy decydują się na
najlepsze na co ich stać: Karmazyn i Hołysz na „wielki czyn” braterstwa z chłopami
(przekazując im dziedzictwo swoich wad)

•

synteza polityczna

ugodowcy-stańczycy (Prezes) vs. patrioci-demokraci (Przodownik z

Chórem)

1

•

zanim stańczycy napisali do Franciszka Józefa Przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać
chcemy, byli w większości za powstaniem – Prezes mówi o młodzieńczych dniach ich, że
cechowały ich sądy porywcze

•

podawali się potem za straż ogniową do gaszenia narodowych zapałów, obawiając się
nowej klęski, ale i utraty władzy

•

mowa Prezesa to nie tylko charakterystyka stańczyków, ale i satyryczny ekstrakt orientacji
ugodowej we wszystkich trzech zaborach – patriotyzm schowany w sercu na wieczystą
tajemnicę, wyrzeczenie się pamięci dni młodzieńczych, czujność wobec sądów porywczych,
postawa powolnych biegowi zdarzeń

•

oponentami lojalistów są demokraci (początkowo mieli program ogólnopolski, potem
chcieli zmienić Galicję w Piemont polski, potem romantycznie wierzyli w akcję
międzynarodową, potem już tylko krzewili wiarę w niepodległość, bez myśli politycznej) –
nie mają funduszy, by stać się ważną opozycją, podobnie jak stańczycy boją się proletariatu
miejskiego i wsi

•

Wyspiański streszcza opozycję demokratów w dwóch słowach: braterstwo i Polska

•

demokraci to też każda inna frazeologia patriotyczna bez programu działania

•

Kościół to Kościół wiernych i władzy: (Kaznodzieja: Do góry bracia, do góry!; Prymas: Na
kolana!)

•

kazanie Kaznodziei to model religijno-patriotycznej egzaltacji czasów niewoli – połączenie
wiary w Boga i w Polskę (Bóg da nagrodę za cierpienia)

•

Kościół władzy żąda bezwzględnej uległości, Prymas powtarza słowa Papieża z Kordiana:
Niechaj w postawie wytrwają: / niech wierzą i niech czekają (Niech się Polaki modlą, czczą
cara i wierzą) – Polacy mają oddać siły wojującemu Kościołowi, który walczy z twierdzy
Ś

w. Anioła z niewiernymi (~ Nie-Boska Komedia i Św. Trójca)

•

w drugiej części Kaznodzieja i Prymas dokonują rachunku sumienia – Kaznodzieja szuka
wsparcia u słuchaczy, wątpi razem z wiernymi; Prymas wyznaje przed nimi swą winę

1

Daty: 1862 – Stańczyk Matejki; 1863 – wystawienie obrazu, ulubionego przez Matejkę symbolu przestrogi

historycznej; 1864 – klęska powstania styczniowego; 1866 – ugoda z Austrią utrwalająca autonomię Galicji; 1869 -
Teka Stańczyka, pamflet polityczny na demokratyczną opozycję, stańczycy wciągnęli do obozu większość inteligencji
(hrabia Stanisław Tarnowski – Prezes)

gruba ryba (potentat) – płotka (przeciętniak)

6

Dalsze sceny dłużą się, nużą – mają dać obraz duchowego stanu narodu w przeglądzie idei, przeżyć
i postaw. Wyeksponowane są te, które pozostają w kręgu tradycji romantycznej.

•

w scenie 6 Mowca rozwija mickiewiczowską naukę miłości na zebraniu młodzieży
neofilareckiej (ruch zapoczątkowany przez Wincentego Lutosławskiego 3 lata wcześniej)

•

w akcie II Konrad zaatakuje ideę miłości międzyludzkiej, której istnienie ujawnił Mowca

•

w drugiej części Mowca przepowiada przyszłość: zginiecie, ale nie widzi w tym klęski
swojej misji, cieszy się, że ocali i rozszerzy życie własnej duszy

W scenie 7 i 12 widać współczesność w następstwie pokoleń.

•

s.7: dwa pokolenia okresu 3-zaborowej stabilizacji – pokolenie Ojców przeżyło klęskę
powstania, czuwają, by synowie nie ściągnęli na siebie niebezpieczeństwa

•

Ojciec jest ugodowcem (Prezes), Starzec kultywuje pamięć dawnej Polski (Przodownik) –
są to uczucia prywatne zwykłych Polaków

•

Ojcu dusze zjadł 1863 r. i troszczy się tylko o biologiczne trwanie, Syn przyjmuje ten
program życiowy ulegle – jest to program przeciw życiu, Syn jest już tylko cieniem Ojca

•

Harfiarka (wchodzi w kontakt ze wszystkimi) odwraca uwagę Syna od Ojca, ale potrafi
budzić tylko tęsknotę, nie miłość

•

Harfiarka prezentowana jest na początku jako Lilla z rodu Wenedów – uosobienie poezji
wartości idealnych, która nie sprostała fizycznej sile brutalnych Lechitów, złota harfa
dostała się do niewoli najeźdźców

•

Harfiarka przychodzi śpiewać na zgliszcze – świadczy to o klęsce sił i wartości, jakie
uosabia; Ojciec boi się jej pychy zwodniczej, widzi ją w stroju złotym

•

Syn widzi ją w łachmanach, choć urzeka urodą (rytm i melodia wiersza - rusałczany)

•

Harfiarka jak Chochoł gra skrytą myśl zgromadzonych, duszy sen – nie da się rozszyfrować
partii jej śpiewu – w każdym razie nic się nie zmieni

Dwie przedostatnie sceny przypominają cel zgromadzenia – czekanie na męża zapowiedzianego
liczbą 44. Sceny zbiorowe z Harfiarką motywują te oczekiwania – jeśli ma się zjawić prorok, to
teraz, gdy nie zostało już nic.

Są tacy, którzy myślą, że to oni są owymi mężami.

•

Samotnik chce wydobyć ze swego ducha IDEĘ, która innych poprowadzi – finał: Cóż ze
mnie ludziom – Bogu?, echo odpowiada: Śmiech

Zbiorowa scena z Wróżką jest jak scena oczekiwania w Weselu – wytężenie wzroku i słuchu. Po
napięciu rozpoznania (Konrad!), scena wraca do sytuacji wyjściowej – nadzieja wybucha i
przygasa. Jest to przygotowanie do wejścia Konrada w akcie II.

W ostatnie scenie widać nędzę Polski, już bez szukania winnych. Starzec wtajemnicza córki w
polskość – patriotyczne misterium. Oni pierwsi widzą Geniusza.

ALUZJE PERSONALNE W POLSCE WSPÓŁCZESNEJ

Prezes – hrabia Stanisław Tarnowski
Arystokrata z ultrakatolickiej rodziny. W więzieniu austriackim za działalność powstaniową. Jeden
z autorów Teki Stańczyka, współredaktor „Przeglądu Polskiego”, prof. historii lit. pol. na UJ (nie
znosił Młodej Polski, z wzajemnością), prezes Akademii Umiejętności, poseł na sejm galicyjski,
członek Izby Panów w parlamencie austriackim. Boy pisał o nim: mizdrzący się hetman – miał za
dużą głowę i głos na krawędzi maniery, aż proszący się parodiowania.

7

Wyspiański jest oszczędny w charakterystyce Prezesa i innych (vs. postacie Wesela). Można się
domyślić, że to on po tytule, stylu mówienia, po tym, że był on najbardziej widocznym
stańczykiem, a sam Wyspiański go nie lubił, bo ten zarzucał jego dziełom dziwaczność.

Poczuł się urażony osobą Hetmana w Weselu (jego żona była Branicka z domu). Napisał pamflet
Czyściec Słowackiego (1903), naśladujący dramaty Wyspiańskiego i parodiujący jego twórczość –
w Czyśćcu Erynie z Kulparkowa (zakład dla obłąkanych pod Lwowem) oświadczają Krasińskiemu
i Mickiewiczowi zmierzch ich chwały. Nowy wieszcz to Papkin, Lew północy, którego artemiza
zamieniła się w pochodnię. Cześnik mówi: Bo do czubków zamknąć każę!

Kaznodzieja – ojciec Wacław Nowakowski (cywilnie: Edward Nowakowski)
Umarł w przeddzień ukończenia druku Wyzwolenia. Jego patriotyzm podnosiła głównie „Nowa
Reforma”. Urodził się na Ukrainie zadnieprzańskiej w 1829 r. Uczył się na uniw. Św. Wojciecha w
Kijowie. Był bibliotekarzem, a w wieku 31 lat wstąpił do zakonu OO. Kapucynów. Był w spisku
czerwonych w czasie powstania – aresztowany i skazany na śmierć. Zesłano go na Syberię dzięki
wstawiennictwu polskich protektorów. Uratował chorego brata sądzonego na ciężkie roboty, podał
się za niego na apelu. W 1872 r. uciekł z Rosji. W 1878 r. osiadł w Galicji u kapucynów.
Interesował się literaturą i starymi drukami. Zdobył rozgłos kazaniami patriotycznymi, niektóre
opublikowano.

Według ojca Wacława należy kierować się zasadami sprawiedliwości i dobra ludzkości. Polska ma
ożywić samolubnego ducha ludzkiego: przez Polskę – prawdzie, sprawiedliwości, ludzkości i Bogu.
Przeciw takiej nauce występuje Konrad: Na co mamy być Chrystusem narodów, wyłącznie na mękę
i krzyż i dla cudzego zysku?

Kaznodzieja uczy miłości ogólnoludzkich ideałów, mistycznego nieba. Cnoty dźwigną dusze, ale
nie państwo. Naukę miłości rozwinie Mowca, by Konrad mógł polemizować z ideą wszechmiłości.

Niebo (idealizm) to program Geniusza, wrogi ziemi, który grozi narodowi zagładą. Streszczają to
słowa Kaznodziei: do góry, bracia, do góry, / gdzie orzeł ptak białopióry, / Polskę na skrzydłach
ponosi – Wyspiański wolałby, żeby orzeł zszedł na ziemię i użył swych pazurów.

Prymas – kardynał Jan Puzyna
Kardynał wszedł kiedyś do klasy gimnazjum i uznał przywitanie księdza Puszeta za nie dość
pokorne, krzyknął więc: Na kolana. Socjalistyczny „Naprzód” opisał ten incydent w 1901 r. –
artykuł pt. Pocałuj w rękę!... Ksiądz był stryjem rzeźbiarza, barona Ludwika Puszeta, który
krytykował w cyklu artykułów Nowe klejnoty Krakowa („Czas”) gospodarkę artystyczną kardynała
w katedrze wawelskiej.

Prymas to godność z czasów Rzeczypospolitej – pierwszy po królu. Za Wyspiańskiego nie było w
kraju prymasa. Prymas to polska władza duchowna całych stuleci. Banalna historyjka posłużyła do
ukazania władzy Kościoła w ogóle, a przy okazji żartuje z lokalnych spraw krakowskich.

Mowca – Wincenty Lutosławski
Filozof głoszący, że najwyższą realnością metafizyczną jest naród pojęty jako zespół duchów,
nawiązywał do mesjanistów połowy XIX wieku. Wydał pracę umożliwiającą ustalenie chronologii
dzieł Platona. W 1900 r. stworzył „Bractwo polskich Filaretów”, w 1901 – „Seminarium
Wychowania Narodowego”, gdzie wygłaszał wykłady zawieszone przez władze UJ (na podstawie
orzeczenia o braku jego równowagi umysłowej). Najtrwalszą organizacją była Eleuzis z 1903 r.
ś

artowano z neofilareckiego nakazu abstynencji od trunków, tytoniu, gier i rozpusty (chodziło o to,

by nie tracić sił na marne). Była to reakcja na przybyszewszczyznę, dekadentyzm i nihilizm.
Chciano znaleźć niesocjalistyczną ideę pozytywną dla świata i Polski.

8

Lutosławski wzywał do przemiany etycznej, realizacji idei miłości jednoczącej bliźnich, naród,
ludzkość. Jednostka mogłaby doskonalić swoją jaźń. Lutosławski chce powrotu do odnowionego
katolicyzmu.

Wyspiański pobawił Mowcę osobistych rysów pierwowzoru. Mowca głosi głównie ideę miłości –
odrzucone jest to, co mogłoby śmieszyć. Chodziło o prezentację idei generalnej (miłośc jako zasada
ludzkiego współżycia) chrześcijaństwa, humanizmu.

Wyspiański krytykuje tę ideę: 1) rozpoznanie w Mowcy Lutosławskiego już ją kompromituje;
2) Konrad w rozmowie z Maskami; 3) Mowca sam przewiduje przyszłość (Zginiecie), chodzi mu o
ocalenie jaźni, na ziemi wiedzie ku zagładzie

Samotnik – Tadeusz Miciński (Boy myślał, że to Lutosławski)
W 1902 r. wyszedł tom liryków W mroku gwiazd, który zdobiły 3 rysunki Wyspiańskiego.
Wypowiedź Samotnika naśladuje klimat, obrazowanie, tok i rytmik wierszy oraz ich wątki
myślowe. Komentarz autorski odpowiada wyglądowi Micińskiego: Ni młoda jego twarz ni stara, /
nos orli, wielkie łyse czoło. Mówi się, że męczą go myśli, wspomina się o jego wyszukanej erudycji
(płaszcze starych kronik). Owe płaszcze świecą jak pełne gwiazd rzeszoto – aluzja do tytułu tomiku.

Motywem liryków Micińskiego jest m.in. zdobywanie świadomości w aktach burzenia tego, co jest,
w kataklizmach, których się jest ofiarą lub sprawcą, w męczarniach samozniszczenia. Bohaterem
liryków jest duch wieczny rewolucjonista i wieczny męczennik (Król Duch, Genezis z ducha).

W wypowiedzi Samotnika widać motywy ruin i zgliszczy, motywy walki duchów i lucyferycznej
walki z Bogiem (szatani i aniołowie w lirykach).

Wspólnym motywem Micińskiego i Wyspiańskiego jest motyw życia uwięzionego w kamieniu. U
Wyspiańskiego – jeden z motywów ożywania form martwych lub nieruchomienia, martwienia
ż

ywych ludzi. U Micińskiego motyw ten występuje w wątkach legend o skamieniałych w Tatrach

rycerzach.

Samotnik nazywa posąg rycerza (Boratyński lub Kmita, obok jest też posąg biskupa Sołtyka –
wszystkie z Wawelu) „potęgą” i domaga się odpowiedzi na pytania o tajemnicę bytu. Posąg to
symbol, którego znaczenia można szukać w wierszach Micińskiego. Jest to albo bohater Umarłego
ś

wiata – Chrobry, albo Bolesław Śmiały (ty lwie) z Króla w Osjaku lub Samobójcy. Obydwaj są

duchami lucyferycznymi.

Postać Samotnika kwestionuje użytek wolności trwonionej na szamotanie się wśród pytań,
roszczeń, bezpłodnych. Ostatnie słowa Samotnika kwitują dumę błądzenia: echo mówi, że ludziom
i Bogu pozostaje z niego śmiech.

IDEA, którą chce wprowadzić Samotnik to (wg słów Micińskiego) „odrodzenie w duchu
wieszczów”. Widać ją w wierszu Resurrecturi i rozmowie Konrada z Maską 5 (Miciński), której
tematem jest utopia słowiańska (wg Konrada To jest NIC!!!).

Miciński i Wyspiański należeli do bractwa nestorianów z ulicy Batorego (Nestor – Ignacy
Maciejowski „Sewer”). Artur Górski, Miciński i Marian Zdziechowski – trzech propagatorowie
powrotu do wieszczów chodzili tam najczęściej.

Przedmiotem polemiki nie jest jednak w dramacie doktryna krakowskich mesjanistów, ale tradycja
romantyczna szeroko pojęta.

9

GENIUSZ I KONRAD

Konrad walczy z Geniuszem, umysłem Polaków, bo to w nim tkwi romantyzm.

Geniusz od zawsze był personifikacją ducha, umysłowych zdolności człowieka. Teodor Rygier na
pomniku Mickiewicza umieścił figurę Geniusza (wg tej postaci ubrany jest Geniusz w dramacie).

Dwa rodzaje figur alegorycznych:

1. idea ujęta w kształt personifikacji – znaczenie dominuje nad figurą
2. o powołaniu figury decyduje jej wyobrażeniowa atrakcyjność – postać zachowuje pierwotną

samodzielność, dominuje nad ideą (Chochoł, Geniusz)

Geniusz zjawia się jako postać poteżna. Poznajemy moc jego władzę (uwięził spojrzeniem
wszystkich), ale nie wiemy, kim jest (Jakie twoje IMIĘ?).

1. Jest on panem grobów, duchem przeszłości narodu. Włada wszystkim, czyli Polską

wyobrażoną na scenie (pełna rekwizytów z katedry wawelskiej i zamku). Obraz sceniczny
podsuwa, że Geniusz to genius loci umarłego polskiego Akropolis.

-

w Kazimierzu Wielkim w królu oburzenie rodziła miłość Polaków do przeszłości;
woleli patrzeć na jego powtórny pogrzeb niż zająć się teraźniejszością

-

w Weselu Stańczyk zarzuca Dziennikarzowi, że czeka aż się trupy odświeżą

-

bezwład śmierci (chocholi taniec) paraliżuje żywych

-

w Akropolis, w chwili zwycięstwa życia rozpadnie się wawelska katedra

2. Z dialogu Konrada z Maską 20 dowiadujemy się, że Geniusz to Archanioł poezji. Polacy

pragną posłannictwa – ono przyniesie nieśmiertelność (w poezji) i śmierć żywych
(Maska 7).

3. Geniusz to duch Mickiewicza – w kryptach katedry wawelskiej leży jego ciało,

przewiezione z cmentarza Montmorency pod Paryżem. Uzasadniano to geniuszem z
projektu Rygiera, ale on ostatecznie nie został zaakceptowany (w 1898 r. stanął pomnik z
Adasiem w płaszczu z epoki). Mickiewicz to po prostu symbol tradycji, którą tu się obala.

4. W ostatnich scenach widowiska Geniusz głosi swój program – jedyna droga wiedzie przez

ś

mierć. Jego imię to śmierć. Łudzi, że da w zamian Boga, szczyty ducha, Polskę, Wielkość,

ale nie na ziemi.

Zjawiska współczesne, do jakich odnosi się protest poety przeciw władzy tradycji:

•

tradycja miała cementować wspólnotę Polaków, przeciwstawić się rzeczywistemu
rozczłonkowaniu; swobodna Galicja najbardziej dbała o pamiątki historii (literatura polska
w szkołach, patriotyczne sztuki, Kościuszko pod Racławicami Anczyca, Matejko, narodowe
stroje, rocznice)

tradycja zastępuje ojczyznę, Polska to dobro duchowe

•

szkoły kształciły głównie humanistów (edukacja romantyczna), inteligencję, która ideologię
czerpała z literatury i uważała literaturę za najwyższą moc energio- i ideotwórczą (ta
ideologia literacka mogła współistnieć ze wszystkimi kierunkami politycznymi)

powierza się literaturze rząd dusz, ale nie wierzy w słowo, poezja wieszcza jest frazesem

Konrad to antagonista Mickiewicza. Nie jest przywołany, by wywyższyć romantyzm walczący nad
romantyzm mistyczny. Spór dotyczy wartości – Wyspiański stawia realne nad urojone. Konrad
głosi zwycięstwo ze krwi i ciała, z woli żywej i żywej potęgi.

•

duch – ciało; niebo – ziemia; kłamstwo wartości idealnych – prawda rzeczywistych wartości
ż

ycia

•

Konrad sprzeciwia się temu, co Nietzsche pojmuje jako chrześcijańską tradycję myśli europ.

•

głosi wolę i żywota prawo – życie to walka, depcze umarłych, by mieć miejsce dla siebie,
hartuje własną moc, jest wartością najwyższą! Wyspiański tego życia chciał nie tylko dla
jednostki, ale i dla narodu (pierwsze ujęcie totalne nietzscheanizmu)

10

Spadkobiercą duchowego dorobku poezji wieszczej został śeromski – pisał o wielkości sumienia.

Spór o wartości i widzenie świata ma wpływ na spór o ideologię narodową.

•

1890 – przewiezienie trumny Mickiewicza na Wawel; 1898 – 100 rocznica urodzin Adama
(pomniki w Krakowie, Warszawie i Lwowie)

wywołały spór o ideologię

•

Tarnowski odsłaniając pomnik w Krakowie mówił, że skoro nie możemy mieć bohaterów,
to dobrze stawiać choć pomnik temu, kto duchem i słowem zwyciężał

•

Konrad zabrania zabierania głosu w sprawie narodu przez byle kogo, by sprawy nie
przegadać; Maska 11 jest za demokracją

•

Ludwik Popławski w piśmie dla ludu „Polak”, w roku 1898 snuł wizje powstania
narodowego z ludem w roli głównej (Mickiewicz ma być patronem tej idei) – Wyspiański
daje ludowi wady dawnej szlachty

•

socjaliści głosili ogólnoludzki porządek miłości, braterstwa, równości – Konrad go
dyskredytuje, prawo życia to prawo siły, walki, woli potęgi

Spierano się o to, czy Polska ma być demokratyczna. ludowa czy socjalistyczna. W Wyzwoleniu jest
też pośrednio spór o ideologię polityczną.

•

program Konrada widać w rozmowach z Maskami 11, 12, 14 i 15

•

chce dla narodu normalnego życia, państwa takiego jak inne

•

domaga się napięcia woli i sił, mobilizacji i dyscypliny narodowej

•

cenzura dla osłabiania energii: przeciętny Polak ma nie tworzyć stronnictw, nie filozofować;
przewodnictwo obejmą najlepsi; zabronić małżeństw z obcymi (~ Narodowa Demokracja,
nacjonalizm)

Tradycja romantyczna kryje za sobą innych przeciwników Konrada. Jest on przeciwny łączeniu
sprawy polskiej z nadrzędnymi wobec sprawy wartościami. Jeżeli Polska miałaby być ideałem –
byłaby marzeniem. Poezjo, precz! jesteś tyranem! – ideały poezji wieszczej są nierealne.

Ramy sztuki: robotnicy teatralni rozkuwają Konrada z kajdan – epilog: wyrobnik lub dziewka bosa
mają przynieść wyzwolenie.

•

w przebiegu sztuki o tych postaciach się nie mówi

•

Wyspiański widział w ludzie siłę, ale takiej, której żywiołowości nie można zawierzyć
(Piast, Legion, Wesele)

Mówi się o filozofii woli życia i mocy, uczy współczesnych zrozumienia amoralizmu historii,
przepędza ideały, sięga do nacjonalizmu

Spór analogiczny do Konrada z Geniuszem wiedzie Tomasz Mann w Czarodziejskiej Górze –
romantyzm zastępuje humanizmem.
Rozrachunki z romantyzmem prowadzili śeromski i Berent, a także Nowaczyński (bluźnierca,
gwiżdżę na waszą romantyczną trójcę) i Stanisław Brzozowski.

OD WYZWOLENIA 1903 DO WYZWOLENIA 1906

Wyspiański po Wyzwoleniu nie podjął więcej aktualnych problemów, zajął się filozofią (Nietzsche).
Zygmunt August (niedokończony) to rewizja ideologii Wyzwolenia – pozostał postulat mobilizacji
sił i woli narodu, porzucił ewangelię nienawiści, wszechmocy, młota. Racje życia i racje siły narodu
są pochodnymi racji moralnego porządku świata.

Wyspiański nie podjął roli wieszcza narodu. Gdy w 1905 r. przyszedł do niego Piłsudski, ofiarował
na rzecz sprawy odbitki rysunku Matki Boskiej. Zamiast manifestu narodowego dał parafrazę
hymnu Veni Creator.

11

W wydaniu z 1906 r. Wyspiański skreślił wróżebny epilog. Rozstrzygał on sprawy:

1. poręczał naukę o tożsamości logiki artystycznej i prawdy życia, czyli naukę o tożsamości

sztuki i życia

2. dawał świadectwo solidarności autora z Konradem
3. wyrażał wiarę autora w przyszłe wyzwolenie narodu i zwycięstwo Konrada

Może skreślił epilog, bo brzmiał jak pocieszający frazes wobec klęski 1905 r. Odmówił też przecież
wystawiania Wesela w Królestwie w 1905 r.

** E.Z.**