Stanisław Wyspiański, Wyzwolenie,
oprac. Aniela Łempicka, BN I 200, Wrocław 1970.
WSTĘP
Nowy teatr Wyzwolenia. (Bitwa o sztukę, scenariusz utworu).
3 wyzwolenia: Polski z niewoli politycznej, narodu z bezwładu ducha i woli, sztuki + wyzwolenie poety, bohatera dramatu. Konrad - ma stoczyć walkę o dusze i umysły Polaków, rozporządza podwójną siłą: prawdą i sztuką. Sztuka stanowi dla niego niebezpieczeństwo (jest zakłamana), sama musi zostać najpierw wyzwolona. Wątek sztuki organizuje cały utwór. Zrewolucjonizowanie teatru.
Inspiracje romantyczne (Konrad - Dziady Mickiewicza).
Niezwykłe pomysły inscenizacyjne Wyspiańskiego - pusta scena, nieprzygotowana do przedstawienia. Służy zniszczeniu tradycyjnego dramatu, nie teatru.
Wieszcz: Konrad + Wyspiański. To nie postać z Dziadów - „Wziąłem to imię”. Figura poetyckiego obrazowania.
Muza: aktorka, grywała w podrzędnych teatrach. Konrad nazywa ja „Literaturą” - zmienia tytuł i rangę. Tworzenie widowiska na oczach publiczności.
Fachowcy dość podejrzanej konduity. Pierwsze konflikty poety z ekipą teatru. O nędzy sztuki, ale i o jej korzyściach (wizjotwórcza magia teatru). Sztuka jest jednocześnie żebraczką i królową. Z rzeczy małych potrafi stworzyć rzecz ogromną, jaką jest sztuka spełniona. Stosunek do sztuki: publiczność przyzwyczaiła się, że sztuka ofiarowuje jej nieistniejące światy, że karmi ją iluzjami.
Dwie siły, za pomocą których ma się dokonać przemiana: łaska słowa i własna wola.
Maski: to ludzie zakłamani, którzy tłumią własną myśl. Broniąc do siebie dostępu prawdzie, skryli się pod maską poglądów obiegowych. Dramat Konrada w sztuce ledwie zarysowany.
Konrad: kompetencje artysty predestynują go do przyjęcia posłannictwa. Pierwszy akt: przedstawienie konstrukcji artystycznej i rzeczywistej Polski współczesnej. W drugim - walka o przeobrażenie świadomości postawy współczesnych. Walka wygrana. Trójczłonowy finał aktu: unicestwienie Masek, modlitwa Konrada, pojawienie się Hestii.
Akt trzeci. Polską współczesną włada Geniusz, wiedzie zebranych na zatracenie. Konrad rozpoczyna walkę o rząd dusz. Zwycięża Konrad. Finał widowiska jest prowokacją: publiczność powinna podjąć wyzwanie Konrada, ale pochodnia gaśnie, widowisko skończone, nikt już o nim nie myśli. Wynik misji Konrada: zwycięstwo z Maskami, w widowisku, w konstrukcji artystycznej; ale współcześni, aktorzy, publiczność nie zmienili się. Zatem fiasko.
To nie sztuka zdradziła Konrada, ale sztuka została zdradzona.
Pojawiają się Erynie. Konrad jak Orestes, Edyp, Prometeusz. Klątwa losu. Czyn Konrada oddalił rozpacz nad losem ojczyzny. Klęska - staje się Erynnisem, duchem zemsty.
Dramat konsternacji Konrada: sztuka winna stać się życiem, finał widowiska Polski współczesnej powinien się ziścić. Tak się nie stało. Dramat poety jest jednocześnie dramatem narodu - w bezwładzie idzie na zatracenie. Prawda sztuki stanie się rzeczywistością.
„Polska współczesna”.
12 scen: ukazanie teraźniejszości w wielu aspektach. Kolejne pary figur: Karmazyn-Hołysz, Prezes-Przodownik, Kaznodzieja-Prymas - społeczeństwo, polityka, kościół. Prezes-stańczyk hrabia Tarnowski, jego mowa satyryczny ekstrakt orientacji ugodowej. Karmazyn i Hołysz demokraci, w tle grupa chłopów (groźba). Kaznodzieja - mowa religijno-patriotyczna, egzaltowana. Wiara w Boga i wiara w Polskę, skontrastowane ze stosunkiem oficjalnego Kościoła do Polski (Prymas). Scena analogiczna do sceny audiencji w Watykanie z dramatu Słowackiego.
W dalszych scenach panoramy atmosfera zastoju i zamierania pogłębia się. Scena 6. wiec młodzieży neofilareckiej. 7. i 12. współczesność. Lilla Harfiarka (Słowacki!), piękna płaczka w zgrzebnej koszuli, poezja romantyczna.
Aluzje personalne w Polsce współczesnej.
Prezes-hrabia Stanisław Tarnowski, arystokrata, katolik, w więzieniu za działalność związaną z powstaniem 1863, jeden z autorów Teki Stańczyka, ideolog obozu; krytyk i historyk literatury starej daty.
Ojciec Wacław Nowakowski, Kaznodzieja, znany i bardzo szanowany w Krakowie. Zmarł dzień przed ukończeniem druku Wyzwolenia, 9 stycznia 1903. Z Ukrainy, ciężkie roboty, ucieczka z Rosji, w Paryżu, Galicja, zakon 1878. Antyserwilista.
Prymas-kardynał Jan Puzyna, butny.
Mówca-Wincenty Lutosławski, 1899 wykładowca filozofii na UJ, działalność agitacyjna wśród młodzieży, 1900 „Bractwo polskich Filaretów”.
Samotnik-Tadeusz Miciński. Wypowiedź - fragmenty, cytaty, atmosfera różnych liryków Micińskiego. Motyw życia uwięzionego w kamieniu. Też w Masce 5.
Każda z postaci ujęta mniej lub bardziej satyrycznie.
Geniusz i Konrad.
Misja narodowa Konrada: naród ma odrzucić prawdy martwe i przyjąć prawdy żywe. Walkę podejmuje z Geniuszem. Pośmiertna władza tego, co minęło (szczątków dawności, grobów, trumien), należy do obsesyjnych motywów twórczości Wyspiańskiego. Znaczenia postaci Geniusza: Archanioł poezji i duch umarłej przeszłości. Mickiewicz? Idee Krasińskiego, zmistyfikowany w pośmiertnym kulcie. Zaatakowanie nie ideologii Mickiewicza, ale tradycji romantycznej pojętej bardzo ogólnie. Obraz Geniusza, sprawującego duchowe wodzostwo nad narodem, jest satyrą i groteską. Satyra niesamowita, groteska patetyczna. Geniusz: utożsamianie Polski z przeszłością, nawyk pojmowania Polski jako dobra duchowego, oddanie się pod władzę poezji romantycznej. Konrad podejmuje walkę o wyzwolenie świadomości narodowej z kompleksu tych treści.
Protest przeciwko biernemu patriotyzmowi, ale nie konieczność podjęcia generalnej rozprawy z romantycznym dziedzictwem ideowym. Walka nie z romantyzmem, ale o romantyzm.
Antynomia nauki Geniusza i Konrada: duch - ciało, niebo - ziemia, kłamstwo wartości idealnych prawda rzeczywistych wartości życia. Życie jest bezlitosną walką; depcąc umarłych zdobywa miejsce dla siebie; niszcząc innych hartuje własną moc; a jednak jest wartością najwyższą i jego racje się liczą.
Spór o wartości romantyczne aktualny: Tarnowski, Jeż, Popławski, prasa socjalistyczna w Galicji.
Zbieżność programu Konrada z myślą ówczesnej Narodowej Demokracji. Wyzwolenie powstało z totalnej negacji współczesności za jej fatalną narodową „niemożność” w sprawie odbudowania ojczyzny.
Od Wyzwolenia 1903 do Wyzwolenia 1906.
Po Wyzwoleniu nie podejmuje już więcej aktualnych polskich problemów, tylko wątek wyłącznie filozoficzny. Drugie wydanie Wyzwolenia w 1906 wróżebny epilog dramatu: poręczenie nauki o tożsamości logiki artystycznej i prawdy życia, czyli - w jej wersji skrajnej - nauki o tożsamości sztuki i życia; świadectwo solidarności autora z Konradem; wiara autora w przyszłe wyzwolenie narodu i zwycięstwo Konrada.
Z dziejów inscenizacji Wyzwolenia.
Montaż materiałów: fragmenty recenzji i wspomnień. Prapremiera: brak sukcesu Wesela. Krytycy: utwór niezrozumiały, rozwlekły i niedramatyczny. Program ideowy wywołał wiele polemik. Za nieudany uznano akt drugi. W 1916 inscenizator, Aleksander Zelwerowicz, skrócił tekst do połowy - rozprawa z Maskami stała się bitwą myśli. Wyjątkowe przedstawienie z 1935, Leona Schillera - suma teatralnej wiedzy dwudziestolecia o dramacie. Akt z Maskami ułożył Juliusz Osterwa.
Trzy jubileuszowe przedstawienia (50 rocznica śmierci Wyspiańskiego - 1957). Dramat stosunkowo często pojawia się na scenach polskich. Dominuje zasada bardzo swobodnego stosunku reżysera do tekstu dramatu.
TEKST
Wyzwolenie. Dramat w trzech aktach.
„Rzecz napisana w roku 1902, dzieje się na scenie teatru krakowskiego”.
AKT PIERWSZY.
„Gdzieś przed siódmą wieczorem,/ Kościół tańczył nieszporem,/ bram teatru ledwo uchylono:”. Dekoracja. Głucho, ciemno. Tłum - biedaków? Wchodzi Konrad. „Czarny płaszcz go okrywa,/ ręce wiążą ogniwa,/ na rękach kajdany”.
Konrad: „Idę z daleka, nie wiem, z raju czyli z piekła./ Błyskawic gradem/ drży ziemia, z której pochodzę,/ we krwi brodzę,/ nazywam się Konradem”. „Byłem gwiazdą,/ Gwiazdą stałą, niebios niewolnicą”. „Tę ziemię ukochałem/ szałem”. „Jestem w każdym człowieku, żyję w każdym sercu”.
Chór: „Czego żądasz?”. Konrad: „Służby jednej godziny”. Chór: „Czego żądasz?”. Konrad: „Przychodzę, wprząc was do dzieła”. Chór: „Czego żądasz?”. Konrad: „Na was myśl moja spoczęła.// Tam, kędyś trzeba dojść i wniść/ a mocą rozprzeć wrota, - -/ nie patrzeć pozad…/ Nim zwiędnie kwiatu świeży liść,/ zanim ptacy zaświergocą swój świt/ nad śmiertelną mogiłą,/ nim pojmie ich martwota/ i wznieść pochodnię ponad! -/ Tam kędyś trzeba dojść i wniść/ siłą!!// Siła to wy [robotnicy]”.
Chór zdejmuje mu kajdany. Chór ma czekać na znak.
Chór wychodzi. Wchodzi Reżyser. Wita Konrada. „Jest jaka sztuka?”. Konrad: „Nic”.
Wchodzi Muza. Konrad nazywa ją „Literaturą”. Aktorki: Lila, z rodu Wenedów, Zosia, najmłodsza córka Popiela, pozostałe to dziewki od pługa. Muza: podrzędna aktorka („W teatrzykach amatorskich/ grywam markizy i hrabianki”…). Konrad chce wyzwolić kogoś, stworzy nowy teatr. Chce przedstawić naród.
Przygotowania do przedstawienia Polska współczesna. Role rozdane.
Muza: „Ktokolwiek żyjesz w polskiej ziemi/ i smucisz się i czoło kryjesz,/ z rękoma w krzyż załamanemi/ biadasz, - przybywaj tu, - odżyjesz!”.
Scena 1. Karmazyn i Hołysz. Szlachta, nie wierzy w wyzwolenie narodu. Są sobie równi. Bieda. Hołysz: „Póki jesteśmy, Polska żyje,/ Rzeczpospolita znaczy: my”. Grają w karty. Za nimi gromada chłopów.
Scena 2. Prezes - kazanie. „A teraz pogodni zasiądźmy do wspólnego stołu i pamiętajmy jedno: nie wymawiać nigdy słowa: Polska”.
Scena 3. Przodownik. Wezwanie do braterstwa.
Scena 4. Kaznodzieja. Wezwanie do wzniesienia serc. Bóg Polskę we mnie głosi!!!”.
Scena 5. Prymas. „Na kolana!”.
Scena 6. Mowca. „Przez serce do serca droga”. „Kochajcie!”.
Scena 7. Ojciec i syn. Zalecenia ojca.
Scena 8. Ojciec i syn. Harfiarka: biedna. Ujęła syna za serce. Wezwanie do walki.
Scena 9. Harfiarka śpiewa o przeszłości.
Scena 10. Samotnik. Wszędzie nicość, trup. Echo: „Nazywasz się czterdzieści cztery”.
Scena 11. Wróżka. Zwiastunka - przybędzie ktoś, kto powiedzie wszystkich „do róż, do zbóż, do kras” - Konrad.
Scena 12. Starzec i córki.
Wchodzi Geniusz. „Jakie twoje IMIE?”.
AKT DRUGI
Zmiana dekoracji. Maski. Konrad: „Warchoły to wy!”.
Maska 1. Konrad jest swobodny, bo nie jest przytłoczony kłamstwami.
Maska 2. Konrad zna drogę słuszną. Maska czuje się ważniejsza. Konrad oskarża je o zdradę.
Maska 3. Konrad: „Nienawiść jest potężniejsza niż miłość”, „Miłość, ta wszechmiłość jest kłamstwem”.
Maska 4. Konrad: „Widzę coraz szerzej i obejmuję coraz szersze kręgi rzeczy, które widzę i słyszę”, „Życie dla mnie nie istnieje”.
Maska 5. Myślenie o Polsce jest wszystkim, co teraz można zrobić - „To jest NIC!!!”.
Maska 6. Maska: „A gdziekolwiek pójdziesz, pójdzie za tobą naród twój”. Kościół wojujący. „Kościół żywych”, Konrad: „Kościół umarłych”. W dzień święta zejdą ku grobom królewskim.
Maska 7. Sztuka przetrwa, jest nieśmiertelna. Konrad: „Oto Sztuka głosi: Śmierć, bo cóż jest szczytniejszego nad Śmierć?”.
Maska 8. Konrad-Edyp.
Maska 9. „Ikarowy lot i Ikarowy los”. Konrad: „Musimy coś zrobić, co by od nas zależało, zważywszy, że dzieje się tak dużo, co nie zależy od nikogo”.
Maska 10. Śmierć a wyzwolenie.
Maska 11. Konrada denerwuje manifestowanie Polski, tak jakby jej nie było. Filozofowanie gubi Polskę. Okrada się Polskę z duszy.
Maska 12. Polska jest krajem gościnnym, dla złodziei. Kobiety nie powinny iść za obcych i się prostytuować. Tylko polski rząd będzie walczył o Polskę.
Maska 13. Konrad: „Poezją nie są wiersze”, „Naród nasz stracił wiarę w słowo”.
Maska 14. Konrad: „My mamy za wiele poczucia solidarności narodowej”.
Maska 15. Konrad: „Na co mamy być Chrystusem narodów, wyłącznie na mękę i krzyż i dla cudzego zysku?”.
Konrad sam: „SZTUKA MI NIE WYSTARCZA”, „Milczenie jest złote”, „Wolny! Wolny! Ja tu ogłaszam się wolny i nikt ducha mego skrępować nie zdoła”. Wezwanie Erynii.
Maska 16. Konrad-Orestes jest wolny od klątwy. O przeznaczeniu.
Maska 17. Maski nie są narodem.
Maska 18. Konrad: „Co jakie parę staj lat, . . . co wiek, co . . . zjawia się człowiek, który nie może znieść tego, co jest”. „Czego?”. Konrad: „Niewoli” [narodowości]. Maski chcą uczynić z niego niewolnika patriotyzmu. Maska-obserwator, Konrad żyje z narodem.
Maska 19. Oni nie żyją, Konrad: „Nędza duszy!”.
Maska 20. Konrad: powinnyśmy wyzbyć się poezji, drugą siłą jest wola.
Maska 21. Konrad: „Oto buduję Polskę”.
Maska 22. Wchodzą wszystkie maski. Znikają.
Konrad: modlitwa do Boga: „Daj nam poczucie siły/ i Polskę daj nam żywą,/ by słowa się spełniły/ nad ziemią tą szczęśliwą”.
Hestia: jest jego obrończynią, osłania go. Wezwanie do walki, daje mu płonącą pochodnię.
AKT TRZECI
W katedrze na Wawelu. Gromada z Geniuszem. Geniusz podchodzi do każdej z grup i słucha rozmów.
Głosy 1 i 2. Konrad jest w nich.
Muza: „Wszystko, czego się tknę,/ w mych rękach mrze/ i pięknem wtedy mnie niewoli”.
Karmazyn i Hołysz: oni zdobędą się na wielki czyn, następcy „posiędą” ich błędy.
Kaznodzieja obawa się, że przestał wierzyć.
Mowca: wezwanie do radości.
Prymas: „Chrystusie! Wielkość to i Świętość twoja w męczeństwie naszym żyjąca”.
Starzec: coraz większy mrok, strach.
Geniusz: „Powiodę was do górnych sfer,/ do szczytów, szczytów ducha;/ gdzie Wielkość nawy dzierży ster/ i kędy Wieczność słucha”. Jedyna droga: przez śmierć, przez Boga.
Wpada Konrad. Mowa. „POEZJO, PRECZ!!! JESTEŚ TYRANEM!!”. Geniusz znika. Konrad: „Lecę ponad przepaście . . . tysiąc lat . . .”. Aktor: „On bredzi”. Aktorzy już nie myślą o przedstawieniu. Uważają Konrada za oszalałego. Muza jest kochanką redaktora. Konrad: „Gdy duch się marnuje./ Gdzieżeś zaszedł? Co chciałem uczynić? - Czym będę?/ Przyniosłem wam pochodnię - - zabroniłem grobu!/ Jakżeż wy to żyć chcecie - - - ?”. Teatr pustoszeje. Konrad: „ Minęły moje trzy godziny/ w tej pustce, - oto mija godzina przestrogi”. Sam, na pustej scenie. Nie ma się gdzie zwrócić. Nie rozumie, dlaczego aktorzy nie poszli za nim. Wpada chór, Erynie, chwytają go. „Zemsta!”. Wręczają mu miecz, pójdą za nim wszędzie. Konrad: Przede mną, za mną noc! - / Za mną!”. Teatr zamknięty, nie mogą wyjść. O świcie Konrad-Erynnis i Erynie wybieży w świat, wołając: „WIĘZY RWIJ!!!”.
4