LECHOSŁAW GAPIK

HIPNOZA I HOIPNOTERAPIA

(wyd orygin.: brak danych)

Publikacja zainicjowana przez Towarzystwo Rozwoju Rodziny. Zamiarem autora było przedstawienie
własnych wieloletnich badań eksperymentalnych i klinicznych nad hipnozą, podanie najnowszych
informacji na temat istniejących ustaleń co do stanu hipnotycznego, jego uwarunkowań,
charakterystyki reakcji człowieka zahipnotyzowanego i możliwości wykorzystania tego stanu dla celów
psychoterapeutycznych. Przeznaczona jest dla lekarzy, psychologów i innych specjalistów
zainteresowanych hipnozą.

SPIS TREŚCI:

Wprowadzenie

Rozdział pierwszy. Hipnoza: od magii do nauki
Rozdział drugi. Metodologiczne problemy badań zjawiska hipnozy
Rozdział trzeci. Charakterystyka zjawisk występujących w hipnozie

Halucynacje hipnotyczne
Analgezja
Motoryka w hipnozie
Regresja wieku
Procesy pamięciowe w hipnozie
Sugeatie pohipnotyczne
Teorie hipnozy

Rozdział czwarty. Zakres i indywidualne różnice reakcji hipnotycznych

Procesy emocjonalne i motywacyjne w hipnozie
Funkcjonowanie społeczne w hipnozie

Rozdział piąty. Hipnodiagnoza i hipnoterapia

Postępowanie hipnodiagnostyczne
Postępowanie hipnoterapeutyczne
Zastosowania hipnozy w medycynie
Ogólne zasady przygotowywania programów hipnoterapii

Rozdział szósty. Deontologiczne problemy hipnozy i hipnoterapii

Piśmiennictwo

A. Wykaz publikacji autorów polskich
B. Główne publikacje autorów obcych

WPROWADZENIE

Napisanie książki o współczesnej hipnozie i hipnoterapii jest zadaniem atrakcyjnym, ale – co

okazuje się dopiero w trakcie redagowania tekstu – bardzo trudnym. Wynika to z bogatej i
niejednoznacznej historii hipnozy, jej zastosowania, licznych kontrowersji, polemik i zwyczajnych
nieporozumień. Naturalna dla wielu ludzi atrakcyjność zjawisk hipnotycznych, ich zdumiewające
niekiedy i trudne do wyjaśnienia mechanizmy sprzyjają podejściu emocjonalnemu, wygłaszaniu sądów
i opinii nie zawsze uzasadnionych, często wyraźnie podbarwionych emocjonalnie lub wręcz
spekulacyjnych. Trudności wynikają także z nie ustabilizowanej i często przestarzałej terminologii,
pozostającej w związku z próbami łączenia zjawisk hipnotycznych przez dłuższy czas z
parapsychologią, spirytyzmem, okultyzmem, magią i innymi dziedzinami odrzuconymi przez
współczesną naukę lub traktowanymi z wielką i uzasadnioną rezerwą.

Takie określenia, jak "medium hipnotyczne" lub "trans hipnotyczny", mają współcześnie wydźwięk

wzbudzający nieufność i podejrzenie, iż chodzi tutaj o działania nie mieszczące się w obrębie
zainteresowań prawdziwej nauki. Pomijając w tym miejscu dyskusję nad tym, czym właściwie jest owa
prawdziwa nauka i jaki powinien być zakres jej zainteresowań, należy się zgodzić z tymi autorami,
którzy proponują zobiektywizowanie terminologii dotyczącej hipnozy, z pominięciem określeń
dwuznacznych, archaicznych i sugerujących istnienie w hipnozie jakichś tajemniczych podtekstów.
Wszystkie współczesne badania nad hipnozą wskazują bowiem jednoznacznie na to, że mamy w tym
przypadku do czynienia z naturalnymi, przyrodniczymi zjawiskami, charakterystycznymi dla
funkcjonowania człowieka w specyficznych i dość ściśle określonych sytuacjach psychologicznych.
Inaczej mówiąc stan hipnozy (lub proces hipnotyzowania) jest zespołem naturalnych
psychofizjologicznych reakcji, możliwych do uzyskania poprzez odpowiednio ustrukturowane
oddziaływania psychologiczne. Najczęściej stan taki uzyskuje się poprzez wytwarzanie specyficznej
interakcji psychicznej pomiędzy dwoma osobami: hipnotyzującym i hipnotyzowanym. Niekiedy
stosowane są oddziaływania hipnotyczne na grupę osób (hipnoza zbiorowa), a w innych przypadkach
człowiek hipnotyzuje sam siebie, czyli stosuje autohipnozę. Istota oddziaływań hipnotycznych zawarta
jest nie tylko w oddziaływaniu sugestią słowną, ale także pozawerbalną, z możliwością stosowania
nieograniczonej liczby wariantów, układających się w wiele zróżnicowanych metod prowadzenia
indukcji hipnotycznej.

Hipnoza nie jest snem, przynajmniej nie jest nim w rozumieniu snu fizjologicznego, chociaż często

używa się określenia "sen hipnotyczny", a w procesie hipnotyzacji podawane są sugestie senności.
Osoby poddawane hipnozie nie są "medium" w znaczeniu parapsychologicznym nawet wówczas, gdy
wykazują wysoką podatność na hipnozą, nazywaną niekiedy, niezbyt dobrze po polsku, "wysoką
hipnobilnością". Stan hipnotyczny jest jednym z występujących U człowieka stanów psychicznych,
który niechętnie nazywalibyśmy współcześnie terminem "trans", wywodzącym się z innej grupy pojęć.
W hipnoterapii mówimy o prowadzeniu zabiegów hipnoterapeutycznych, a w badaniach naukowych o
hipnozie eksperymentalnej, rezygnując z dwuznacznie brzmiącego określenia "seans hipnotyczny".
Porządkowanie i uwspółcześnianie pojęć dotyczących hipnozy ma znaczenie nie tylko
psychologiczne, przeciwstawiające się fałszywemu pojmowaniu hipnozy, ale służy głównie
precyzowaniu języka naukowego, używanego przy badaniu i opisywaniu tych zjawisk.

Obecny stan badań nad hipnozą i możliwościami praktycznego wykorzystania tego zespołu zjawisk

jest na tyle zaawansowany, że z całą pewnością możliwe jest skuteczne i bezpieczne posługiwanie
się hipnozą w medycynie, a także w niektórych innych dziedzinach działalności społecznej. Wymaga
to, oczywiście, posiadania odpowiednich kwalifikacji, możliwych do uzyskania w szkoleniach
podyplomowych, obejmujących prócz szkolenia specjalistycznego wiedzę w zakresie psychologii,
psychopatologii, psychofizjologii, a także psychoterapii, jeśli hipnoza ma służyć celom
terapeutycznym. Podkreślenie konieczności takiego właśnie przygotowania kwalifikowanych
hipnoterapeutów wydaje się konieczne wobec faktu, że dość duża liczba lekarzy i psychologów
okazuje współcześnie zainteresowanie hipnozą, mniemając, że wyuczenie się technik indukcji
hipnotycznej pozwoli im na właściwe r odpowiedzialne stosowanie hipnozy w praktyce klinicznej.
Tymczasem stosowanie hipnozy dla celów profilaktycznych, diagnostycznych, terapeutycznych lub
rehabilitacyjnych wymaga, podobnie jak w przypadku innych metod, przygotowania wieloetapowego i
wszechstronnego. Inne podejście do tego zagadnienia jest sprzeczne z zasadami deontologii
lekarskiej.

Przedstawione tutaj opracowanie podstawowych zagadnień związanych z hipnozą i hipnoterapią

nie ma charakteru podręcznikowego, chociaż opis niektórych technik hipnozy i programów

hipnoterapii może, jak sądzę, być pomocny w nabywaniu umiejętności w tym zakresie. Układ treści
zawartej w sześciu rozdziałach podyktowany został chęcią zaprezentowania, w sposób zwarty,
współczesnych poglądów na hipnozę i hipnoterapię oraz przedstawienia części własnych
doświadczeń zawodowych w tym zakresie. Doświadczenia te zgromadzone zostały w ciągu kilkunastu
lat pracy w instytucjach naukowych i klinicznych. Początek moich osobistych doświadczeń w
stosowaniu hipnozy wiązał się z równoległą pracą w Instytucie Psychologii U AM w Poznaniu oraz w
Wojewódzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Kościanie. Blisko dziesięcioletni okres
pracy na oddziale dla pacjentów nerwicowych uświadomił mi konieczność ścisłego powiązania
hipnoterapii z ogólnym postępowaniem psychoterapeutycznym, wymagającym dodatkowych
intensywnych szkoleń. Dobra, wieloletnia współpraca psychoterapeutów polskich i czechosłowackich
umożliwia od lat wymianę doświadczeń, w tym także udział w szkoleniach z zakresu hipnozy i
hipnoterapii, które koledzy w Czechosłowacji prowadzą w sposób wyjątkowo dobrze zorganizowany i
na wysokim poziomie. Szczególne zasługi w tym zakresie ma Ph Dr Stanislav Kratochvil SCs,
wieloletni kierownik naukowy kursów hipnozy i hipnpterapii w CSRS, autor wielu, wydawanych także w
Polsce, publikacji naukowych z psychoterapii.

Rozwijanie własnych umiejętności hipnoterapeutycznych wymaga jednak równoległego

prowadzenia także badań podstawowych. W mojej działalności zawodowej sprzyjał temu siedmioletni
okres pracy na Akademii Medycznej w Poznaniu i późniejsza praca w Zakładzie Seksuologii i Patologii
Więzi Międzyludzkiej CMKP w Warszawie. Zgromadzone w ten sposób doświadczenia stanowią o
wypracowaniu własnego stanowiska wobec hipnozy i możliwości jej praktycznego wykorzystania,
czemu daję wyraz w tej książce, podając także pewną liczbę przykładów uzasadniających te poglądy.
Dla osób zainteresowanych prowadzeniem hipnoterapii najistotniejsze jest jednak zrozumienie, że
hipnoterapią polega na odpowiednim wykorzystaniu rozmaitych fenomenów stanu hipnotycznego, a
inicjatywa, własna w tym zakresie jest nieoceniona. Tak więc kluczem do dobrej, efektywnej
hipnoterapii jest możliwie pełna "wiedza o naturze stanu hipnotycznego i jego licznych indywidualnych
odmianach.

Nauczenie się prowadzenia hipnozy nie jest sprawą łatwą, o czym przekonało się już wiele osób

podejmujących z zapałem taką naukę. Nie ma żadnych, uzasadnionych podstaw do twierdzenia, że
potrzebne są jakieś szczególne predyspozycje psychofizyczne do prowadzenia hipnozy. Z drugiej
jednak strony każdy zawód i każda specjalność wymagają innych właściwości, niezależnie od nakładu
pracy włożonego w przygotowanie. Nie każdy przecież, nawet przy dużych staraniach ze swej strony,
może zostać dobrym chirurgiem, aktorem, architektem. Bliżej nie sprecyzowane cechy leżą także u
podstaw predyspozycji do przezwyciężenia trudności związanych z opanowaniem sztuki efektywnego
posługiwania się hipnozą. Polska nie jest krajem dużej liczby hipnotyzerów i hipnoterapeutów, o czym
świadczy między innymi zamieszczony na końcu książki wykaz publikacji na ten temat autorów
polskich. Chociaż nie wszyscy czynni zawodowo publikują swoje doświadczenia, to i tak wydaje się
słuszny postulat, aby umożliwić większej niż dotąd liczbie lekarzy i psychologów nabycie tych
specjalistycznych umiejętności, przydatnych, przecież w terapii wielu zaburzeń i chorób. Jeśli ta
książka, chociaż w niewielkim stopniu, przyczyni się do realizacji tego celu, będzie to korzyść dla tych
wszystkich, którzy takiej specjalistycznej, hipnoterapeutycznej pomocy potrzebują.

Lechosław Gapik

Poznań, 28 marca 1983 r.

Wstecz / Spis Treści / Dalej

Rozdział pierwszy

HIPNOZA: OD MAGII DO NAUKI

Historia hipnozy zaczyna się w bliżej nie określonej, zamierzchłej przeszłości i jest zapewne równie

długa jak historia medycyny. Dziś już nie jesteśmy w stanie ustalić, kiedy człowiek po raz pierwszy
odkrył możliwość bezpośredniego oddziaływania samym sobą na drugiego człowieka, wpływania w
ten sposób na jego zdrowie lub na zmiany w zachowaniu. Ten szczególny rodzaj oddziaływań
człowieka na człowieka lub jednostki na całe grupy ludzkie przez całe wieki nie miał ustabilizowanej_
nazwy. Używany dzisiaj termin "hipnoza" pojawił się bowiem dopiero w połowie XIX wieku w pracach
lekarza z Manchesteru, Jamesa Braida. Były to książki: "Neurypnologia" (1843), w której autor
zjawiska hipnotyczne wiązał ze zmęczeniem układu nerwowego, oraz "Magia, czarnoksięstwo,
magnetyzm zwierzęcy, hipnotyzm i elektrobiologia" (1852), w której znalazł się między innymi
szczegółowy opis zabiegów chirurgicznych wykonanych w analgezji hipnotycznej. Wymienione
opracowania można umownie traktować jako początek naukowego podejścia do hipnozy, co nie
oznacza jednak, aby wielowiekowe wcześniejsze zapisy na ten temat były bezwartościowe z punktu
widzenia współczesnej nauki.

Informacje na temat wywoływania szczególnego stanu świadomości, podobnego do snu, można

odnaleźć w Biblii, ale także w wielu innych zapisach, które przetrwały z czasów starożytnych. W
Egipcie i Grecji, tysiące lat przed nową erą, istniały specjalne "świątynie snu", w których kapłani leczyli
najrozmaitsze choroby sposobami dalece różnymi od tych, jakimi dysponuje współczesna medycyna,
ale w wielu przypadkach zdumiewająco skutecznie. Jest rzeczą charakterystyczną, że wiele tych
starych opisów wskazuje na niezwykłą rolę "cudownych dotknięć" stosowanych we śnie
(hipnotycznym?) i przypominających działania współczesnych bioenergetyków. Na ogół zawsze
zwracano uwagę także na to, aby uzdrowienie odbywało się w szczególnej, często mistycznej
atmosferze, a chory miał poczucie, że umożliwiono mu kontakt z osobą dysponującą nadprzyrodzoną
mocą.

Z chwilą pojawienia się chrześcijaństwa filozofia takiego sposobu leczenia została

podporządkowana .koncepcji, iż wszelka choroba jest skutkiem działania szatana, a cudotwórcze
uzdrowienie pochodzi od Boga. Stąd już tylko krok do budowania kolejnych obrzędów związanych z
wypędzaniem demonów w celu poprawy stanu zdrowia. Chrześcijański model cudownego
uzdrowienia umniejszył na pewien czas rolę wybitnych jednostek – uzdrawiaczy. Wypędzaniem
demonów zajęli się kapłani, biegli w sztuce przeprowadzania egzorcyzmów, ale o nie znanych jur
.dzisiaj nazwiskach. Istniało jednak nadal coś takiego, co współczesnym językiem nazwalibyśmy
"społecznym zapotrzebowaniem" na szczególne autorytety w tej mierze.

Rozwiązanie pojawiło się niejako samoistnie i było związane z osobą króla, który jako "pomazaniec

Boży" był osobą wybraną, której łatwo było przypisać szczególne cechy. Można więc powiedzieć że
nastąpił tym samym zwrot w kierunku tych najstarszych koncepcji, które zgodnie z zapisami
hieroglificznymi przypisywały cudowną moc uzdrowienia dotknięciem, lub nawet samą obecnością
Imhotepowi a wiele, wiele wieków później królowi Pyrrusowi, cesarzowi Wespazjanowi, a także innym
królom i dostojnikom. Cudowna moc uzdrawiania przypisywana była także członkom dworu, chociaż
uznawano, że uzdrawiające dotknięcie królowej jest słabsze niż króla, ale mocniejsze niż dotknięcia
innych dostojników dworu. Kiedy współcześnie zastanawiamy się nad tymi historycznymi przekazami^
nie sposób już rozdzielić hipnozy od prostych form sugestii na jawie, działań bioenergetycznych (?),
zwykłego oszustwa i szarlatanerii. Dla współczesnych tym czasom nie miało "to zresztą istotnego
znaczenia, zgodnie z podejściem pragmatycznym: istnieje, czy też nie efekt leczniczy. Trzeba jednak
przyznać, że stosunkowo często notowano niezwykłe sukcesy leczenia, niezrozumiałe w świetle
współczesnej wiedzy medycznej (np. liczne przypadki uleczenia dotknięciem chorób zakaźnych,
powstałych w czasach epidemii londyńskich).

Swoisty monopol królów na cudotwórcze dotknięcia został jednak poważnie naruszony przez

znanego w historii medycyny Paracelsusa, przeciwstawiającego się boskodemonicznej koncepcji
zdrowia – choroby, poprzez wprowadzenie pojęcia "fluidu magnetycznego", który – jego zdaniem w
istotny sposób wpływa na zdrowie człowieka. Fluid ten, według Paracelsusa, pochodzi z gwiazd i
innych ciał niebieskich, a jego działaniu poddany jest w większym lub mniejszym stopniu każdy
człowiek. Ta właśnie koncepcja dała początek kolejnemu etapowi w podejściu do hipnozy – rozpoczął
się okres fascynacji magnetyzmem. Przyczynił się do tego między innymi Jean Baptiste von Helmout,

twierdząc, że ludzie wytwarzają pole magnetyczne, którym można w sposób kontrolowany sterować.
Uważał także, iż niektórzy ludzie mają zdolność wpływania na pole magnetyczne innych osób i na tym
opiera się szczególna moc uzdrowicieli posługujących się dotykiem.

Taka podbudowa teoretyczna spowodowała pojawienie się kolejnej fali słynnych uzdrowicieli,

którzy podejmowali się leczenia praktycznie każdej choroby swoim "magnetycznym dotknięciem".
Najbardziej słynni z nich (np. działający w XVII w., w Irlandii, Valentine Greatrakes) uzyskiwali
potwierdzenie swoich rezultatów przez ówczesne autorytety naukowe.

Działalność uzdrowicielska osób cywilnych nie wykluczała jednak postępowania typowo

egzorcystycznego z tą tylko różnicą, że działalność ta wiązała się z nazwiskami konkretnych,
najbardziej uzdolnionych egzorcystów (np. działający w XVIII w., w Szwabii, Johann Joseph Gassner).
Każdy z tych ludzi starał się w mniej lub bardziej udany sposób wypracować własny, indywidualny styl
postępowania i to niezależnie od tego, czy kulminacyjny moment polegał na uzdrawiającym
dotknięciu, czy też na pokropieniu osoby owładniętej przez demona wodą święconą.

Wieści na temat pojawienia się kolejnego uzdrowiciela rozprzestrzeniały się szybko w szerokich

kręgach ludzi różnego stanu i o różnym stopniu zamożności. Do domu uzdrowiciela nadciągały tłumy
ludzi poszukujących sensacji i kontaktu z kimś niezwykłym, obdarzonym nadprzyrodzoną mocą. Tym
samym misterium to zyskiwało na znaczeniu, nabierało nowych cech, nadanych już przez osoby
przybyłe, koczujące wokół domu uzdrowiciela, dyskutujące i prześcigające się w podawaniu z ust do
ust informacji o prawdziwych lub tylko domniemanych uzdrowieniach. Bezpośrednia działalność
uzdrowiciela stawała się w tych warunkach tylko drobnym fragmentem wielkiej psychodramy
rozgrywającej się zgodnie z nie znanymi jeszcze wówczas prawami psychologii społecznej, w tym
także psychologii tłumu. Jakże trudno w tych warunkach o chłodną, obiektywną analizę tych zjawisk i
to nie tylko wówczas, ale także dziś, kiedy to dystans historyczny i postęp wiedzy dają nam pozorną
przewagę.

Sądy upraszczające, kwalifikujące ówczesne misteria jako zbiorowe reakcje histeryczne, lub nawet

psychotyczne są tak samo ryzykowne jak bezkrytyczny zachwyt i poparcie dla tej formy leczenia, tym
bardziej że owe wielkie misteria zdają się mieć wartość ponadczasową i wynikają z odwiecznego
ludzkiego pragnienia przedłużania życia, unikania choroby i innych cierpień, poszukiwania w chwilach
krytycznych ratunku lub chociażby nadziei w formach magicznych, często tym skuteczniejszych, im
bardziej niezrozumiałych. Pod tym względem mieszkańcy starożytnego Egiptu i Grecji nie różnili się
od pacjentów uzdrowicieli działających w czasach nowożytnych aż do okresu nam współczesnego
włącznie. Rozumiał to dobrze, między innymi, Franz Anton Mesmer (1734–1815), uważany za twórcę
nowego i właściwie do dziś istniejącego w formie szczątkowej i przeobrażonej kierunku nazywanego
"mesmeryzmem".

Pojęcie "magnetyzmu zwierzęcego" pochodzi właściwie od Athanasiusa Kirchera, który w 1646 r.

opublikował na ten temat prąca, twierdząc, że ów magnetyzm zwierzęcy jest szczególną siłą mogącą
wywoływać, a także leczyć choroby. Koncepcja ta została podchwycona i rozwinięta przez Maxwella,
który wkrótce przedstawił swoją teorię magnetoterapii, polegającej na leczniczym wykorzystaniu
promieni emitowanych przez duszę.

Mesmer nadał tym koncepcjom bardziej konkretny wymiar, uznając, że naturalny magnetyzm

istniejący we wszechświecie może być także przez niektórych ludzi przekazywany innym osobom.
Przekaz taki, w przypadku świadomie podjętego leczenia, może być wzbogacony użyciem
dodatkowego fizycznego magnesu. Mesmer stopniowo rozwijał swoją metodę, wprowadzając tak
zwane "passy", a więc specjalne przesunięcia rąk tuż nad powierzchnią ciała, a prócz tego
bezpośrednie lub przekazywane żelazną pałeczką dotknięcia, przenoszące y– jego zdaniem – fluid na
pacjenta. Uważał, że przekazywana w ten sposób siła magnetyczna powoduje w organizmie pacjenta
uporządkowanie fluidu nerwowego, którego rozmieszczenie zostało zakłócone przez chorobę.

Opisy stanów uzyskiwanych przez niektórych pacjentów Mesmera wskazują wyraźnie na to, że

wprowadzani oni byli w ten sposób w stan hipnotyczny. Równocześnie jednak pojawiające się zmiany
w ich zachowaniu były przez Mesmera interpretowane w sposób wysoce spekulacyjny (zgodny z jego
koncepcją), a czasami wręcz fantazyjny. Na przykład, pojawiające się niekiedy drżenia Mesmer
traktował jako objaw działania magnetyzmu zapowiadający uleczenie choroby. Inne twierdzenia
Mesmera, dotyczące rzekomego nie ograniczonego w czasie i przestrzeni spostrzegania,
występującego u pacjentów znajdujących się w transie, ^powodowało liczne późniejsze działania
zmierzające do wykorzystania hipnozy w eksperymentach parapsychologicznych (hipnoza jest
wówczas traktowana jako swoisty "wzmacniacz" zjawisk parapsychicznych).

Dezaprobata wiedeńskiego środowiska medycznego dla działań Mesmera spowodowała, że

przeniósł się on do Paryża, gdzie w pełni rozwinął mesmeryzm jako metodę leczenia. W tym właśnie
okresie Mesmer nadał swym działaniom wręcz rytualne cechy. Duża liczba chętnych pragnących
poddać się jego działaniom spowodowała, że to szczególne postępowanie dokonywane było
zbiorowo, co niewątpliwie zwiększało siłę oddziaływania sugestywnego poprzez fakt, że pacjenci
wzajemnie indukowali się swoim stanem psychicznym. Zachowały się na przykład opisy mówiące o
tym, że grupa chorych czekała przez pewien czas na mistrza, siedząc w drewnianych wannach
wypełnionych wodą, prętami żelaznymi i opiłkami żelaza. Światło, było przyćmione i słychać było
dźwięki muzyki. Po wytworzeniu w ten sposób odpowiedniego nastroju następował moment
kulminacyjny – ukazywał się pacjentom Mesmer, przybrany w powłóczystą jedwabną szatę i
trzymający w ręku żelazną pałeczkę. Pałeczką tą dotykał delikatnie kolejnych pacjentów, przekazując
im uzdrawiający fluid. Według opisów dość często jeden lub kilka podobnych seansów wystarczało do
wyleczenia.

Niewątpliwa atrakcyjność tego typu zabiegów spowodowała pojawienie się licznych naśladowców

Mesmera, którzy na ogół otwarcie twierdzili, że dysponują siłami nadprzyrodzonymi umożliwiającymi
im "widzenie" wnętrza pacjenta i miejsc zaatakowanych przez chorobę. Wymyślano także
najrozmaitsze warianty przekazywania uzdrawiającego fluidu, wzbogacając te działania dodatkowo
różnymi zaleceniami dla pacjentów. Mnożące się protesty ze strony środowiska medycznego
spowodowały powołanie w 1784 r. przez rząd francuski specjalnego komitetu, któremu powierzono
zadanie zbadania zjawiska magnetyzmu zwierzęcego i możliwości jego wykorzystania w leczeniu.

Po licznych eksperymentach grupa dziewięciu wybitnych uczonych opublikowała raport, z którego

wynikało, że nie znaleziono dowodu na istnienie fluidu zwierzęcego, a zjawiska występujące w czasie
mesmerowskich terapii wynikają z "pobudzonej imaginacji" chorych. W tym przypadku chodziło
szczególnie o owe drgawki i konwulsje, traktowane przez Mesmera jako widomy znak przyjęcia fluidu,
zapowiadający przełom w chorobie. W poufnej części tego raportu członkowie komitetu naukowego
sugerowali także, iż trans magnetyczny może służyć nadużyciom seksualnym. Nie przedstawiono
natomiast konkretnych wniosków dotyczących skuteczności takiego leczenia. Inaczej mówiąc
oceniono negatywnie teoretyczne uzasadnienie mesmeryzmu jako metody leczenia, nie znajdując
równocześnie pełnego wyjaśnienia istoty zachodzących w takim leczeniu zjawisk. Niewątpliwym
postępem było jednak uwypuklenie roli nastawienia pacjenta do zabiegu, jego jawnych i ukrytych
oczekiwań z tym związanych, jako czynników wpływających w istotny sposób na uzyskiwany rezultat.

Inną słuszną obserwacją, poczynioną przez członków komitetu, było podkreślenie skłonności wielu

ludzi do naśladowania zachowań osób ze swego otoczenia – tym między innymi można wytłumaczyć
podobieństwo reakcji pacjentów Mesmera leczonych grupowo, a następnie przekazujących innym
osobom informacje dotyczące odczuć, jakie się u nich pojawią w czasie zabiegu. Nie znalazł
natomiast we współczesnych badaniach potwierdzenia pogląd na temat rzekomej łatwości
wykorzystania transu magnetycznego do nadużyć seksualnych (temat ten zostanie jeszcze dokładniej
omówiony w dalszej części).

Krytyka mesmeryzmu nie zmniejszyła jednak zainteresowania tym zespołem zjawisk, stały się one

kontrowersyjne, ale właśnie przez to dla niektórych tym bardziej ciekawe. Zmiany w sposobie
podejścia do tych zjawisk pozwoliły na poczynienie dalszych trafnych obserwacji dających podstawy
współczesnej hipnoterapii. Na przykład stosujący magnetyzm markiz de Puysegur stwierdził
możliwość oddziaływania sugestią na osoby znajdujące się w transie. Było to o tyle nowe, że znacznie
wykraczało poza sposób postępowania preferowany przez Mesmera, ograniczającego się jedynie do
wytwarzania określonej atmosfery i dotknięcia.

Puysegur zrezygnował z wanien, opiłków żelaza, jedwabnej szaty i podobnych akcesoriów,

interesując się natomiast zmianami psychicznymi zachodzącymi u osób poddanych magnetyzmowi.
Zauważył, że z niektórymi osobami znajdującymi się w transie można rozmawiać, a po zakończeniu
transu pojawia się niekiedy samoistna niepamięć. Ważnym spostrzeżeniem było także to, że każdy
człowiek może zgodnie ze swoją wolą odmówić wykonania w transie jakichkolwiek czynności, które
byłyby sprzeczne z jego poglądami moralnymi.

Istotą magnetyzmu był jednak dla Puysegura fluid przekazywany przez magnetyzera innym

ludziom bezpośrednio lub poprzez magnetyzowanie niektórych przedmiotów (np. drzewa), które mogą
później korzystnie wpływać na zdrowie dotykających je ludzi. Błędem Puysegura była także naiwna
wiara w to, że ludzie znajdujący się w transie magnetycznym posiadają szczególne właściwości
parapsychiczne oraz zdolność leczenia siebie i innych.

Wśród wielu dalszych kontynuatorów badań nad magnetyzmem zwierzęcym zwraca uwagę postać

portugalskiego księdza, Jose Custodio de Faria, który zasłużył się wypracowaniem wielu

różnorodnych metod wprowadzania w trans oraz opisem znieczulenia mesmerycznego jako metody
ograniczenia bólu. Duża liczba badań przeprowadzonych przez tego magnetyzera pozwoliła na
zorientowanie się w różnorakości ludzkich reakcji w transie magnetycznym i zwiększyła możliwość
wykorzystania tego transu na przykład w chirurgii. Coraz bardziej także zaczęto doceniać rolę sugestii
w powstawaniu i przebiegu transu. Ten aspekt podkreślał silnie, między innymi, lekarz Alexandre
Bertrand, autor książki "Du magnetisme animal en France". Poglądy jego nie zostały wówczas
docenione, ponieważ w początku XIX w. prowadzono liczne i wielokierunkowe spory na temat
magnetyzmu zwierzęcego, fluidu życiowego, osoby samego Mesmera, różnych zjawisk
parapsychicznych i powiązania ich z magnetyzmem.

Kolejna komisja powołana przez francuską Akademię Medycyny w 1825 r. ogłosiła raport

stwierdzający istnienie magnetyzmu zwierzęcego i zjawisk z tym związanych, ale dwanaście lat
później (1837) następna komisja całkowicie zanegowała twierdzenia i metody Mesmera. I znów, tak
jak to było także uprzednio, opinie kolejnych komisji nie powstrzymały rozszerzania się różnych form
magnetyzowania na terenie wielu krajów europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych. Ciągle
także pewna część magnetyzerów łączyła swoje działania z parapsychologią, spirytyzmem, astrologią
lub zwyczajnym oszustwem i szarlatanerią. Konsekwencje tego widoczne są po dzień dzisiejszy, kiedy
to w potocznych wyobrażeniach na temat hipnozy ciągle jeszcze spotykamy wiele poglądów będących
echem tamtego okresu. Nie zniknęły także do końca terminy "mesmeryzm" i "magnetyzm zwierzęcy",
a wśród współczesnych wybitnych hipnotyzerów europejskich są tacy, którzy trochę nieoczekiwanie
dla siebie zostali w ostatnich latach uhonorowani odznakami "Towarzystwa Mesmerowskiego",
działającego w niektórych krajach Ameryki Południowej.

Istotny przełom w podejściu do omawianych tutaj zjawisk nastąpił jednak od czasu wspominanej

już działalności James'a Braida, który wprowadził niezbyt zręczny termin "hipnotyzm". Termin ten
używany dotąd sugeruje bliski związek tych szczególnych zjawisk psychicznych ze snem
fizjologicznym, co w świetle współczesnych badań nie jest prawdą. Zmiana podejścia wyraża się
jednak od połowy XIX w. przede wszystkim w teoretycznej koncepcji zjawiska hipnozy
rozpatrywanego odtąd w kategoriach fizjologicznych lub psychologicznych. Miało to, oczywiście,
związek z dalszym rozwojem nauk przyrodniczych i odejściem medycyny od orientacji mistycznej.

Postęp w zakresie wiedzy na temat hipnozy i umiejętności je] stosowania dokonywał się zresztą

różnymi sposobami, a niektóre z ówczesnych wydarzeń mają charakter wręcz anegdotyczny. Należy
do nich konflikt, jaki zaistniał między H. Bernheimem, profesorem medycyny w Nancy, a innym
lekarzem o nazwisku A. Liebeault, stosującym często i z powodzeniem hipnoterapię. Wśród pacjentów
Liebeaulta znalazł się dawny pacjent Bernheima, leczony bez powodzenia przez sześć lat z powodu
rwy kulszowej. Zastosowana hipnoterapia doprowadziła do szybkiego wyleczenia pacjenta, co wydało
się profesorowi oszustwem i wybrał się osobiście do Liebeaulta, aby powiedzieć mu, co myśli na
temat takiego postępowania. Spotkanie to jednak przyniosło nieoczekiwany rezultat. Bernheim do
tego stopnia zainteresował się tym sposobem leczenia, że sam podjął intensywne studia nad
hipnotyzmem. Po kilku latach należał już do najbardziej gorących zwolenników tej metody, opisując
wiele przypadków osób wyleczonych z zaburzeń natury czynnościowej.

Patrząc z perspektywy na działalność Bernheima można zauważyć, że dał on początek studiom

nad związkiem hipnozy i histerii. Osobliwe zamieszanie w analizowaniu tego związku wprowadził
słynny paryski neurolog, Jean Martin Charcot (1825–1893). Przeprowadzając wiele eksperymentów z
hipnozą wykrył interesujące zjawiska, nadał im jednak zdecydowanie błędną interpretację. Twierdził
na przykład, że za pomocą magnesu można przenosić porażenie z jednej części ciała na drugą i
ostatecznie wyprowadził wniosek, że hipnoza jest stanem nieprawidłowym, występującym u osób z
nienormalną konstytucją nerwową. Poglądy takie doprowadziły do gwałtownych sporów między
Bernheimem i Charcotem, a nawet całymi zespołami ich współpracowników.

Rzeczowe wyjaśnienie błędów interpretacyjnych, popełnionych przez Charcota, podał dopiero

pracujący w tym samym szpitalu, jako kierownik pracowni psychologicznej, Pierre Janet. Ujawnił on,
że Charcot nigdy nie zahipnotyzował nikogo osobiście, sugerując się równocześnie wnioskami swoich
mało doświadczonych asystentów. Wtedy także okazało się, że ogólna liczba osób
zahipnotyzowanych była niewielka, podczas gdy zespół Bernheima miał doświadczenia dotyczące
hipnotyzowania tysięcy osób. Zwyciężył więc pogląd, że hipnoza jest to stan, który można wywołać u
osób całkowicie normalnych, poprzez oddziaływanie sugestią, ale zamieszanie, jakie wprowadził w
tym miejscu Charcot, z racji jego autorytetu w dziedzinie neurologii, ma swoje konsekwencje do dnia
dzisiejszego. Współcześnie można również spotkać lekarzy (z reguły nie zajmujących się hipnozą
osobiście) skłonnych do wygłaszania twierdzeń, podobnych – do Charcota, mimo oczywistych,
przeciwstawnych dowodów zgromadzonych od tego czasu.

Pożytecznym aspektem dyskusji między Bernheimem a Charcotem był ponowny wzrost

zainteresowania hipnozą, prowadzący między innymi do powołania przez Brytyjskie Stowarzyszenie
Medyczne w 1890 r. specjalnego komitetu, który miał zbadać zjawiska hipnotyczne i przedstawić
swoją opinię dotyczącą możliwości wykorzystania hipnotyzmu jako metody postępowania lekarskiego.
Po dwuletnich badaniach komitet uznał realność istnienia zjawisk hipnotycznych, ich naturalny
charakter i zalecił stosowanie hipnoterapii w wielu zaburzeniach czynnościowych, a ponadto w
leczeniu alkoholizmu i usuwaniu bólu.

Odrębny rozdział w historii hipnozy i jej stopniowym unaukowieniu zapisał Zygmunt Freud (1856–

1939). Ten znany twórca psychoanalizy, będącej zarówno kierunkiem teoretycznym, jak i metodą
leczenia, zainteresował się hipnozą już na początku swojej kariery naukowej. Zapoznał się osobiście
zarówno z doświadczeniami Charcota, jak i Bernheima oraz Liebeaulta.

Największy wpływ na powstanie koncepcji psychoanalitycznej Freuda miały jednak doświadczenia

z hipnozą prowadzone przez: jego przyjaciela Josepha Breuera (1842–1925). Punktem przełomowym
była analiza zachowania w hipnozie pacjentki Anny O. (wielokrotnie później opisywanej w literaturze
fachowej). Pacjentka ta sprawiała początkowo wiele kłopotów, wykazując liczne objawy fizyczne i
psychiczne, rozpoznawane jako reakcja histeryczna wywołana przeżyciami związanymi z
rozpoznaniem u jej ojca ropnia płuc. Cechą charakterystyczną Anny O. było to, że w stanie hipnozy
pojawiały się u niej samoistnie silne reakcje emocjonalne, po których następowała poprawa
samopoczucia. Jak się zorientowano, przeżycia jej w stanie hipnozy oraz spontaniczne wypowiedzi
stanowiły powtórzenie sytuacji, w jakich znajdowała się wcześniej, w związku z pielęgnowaniem
chorego ojca. Zakres nieprawidłowych reakcji Anny był jednak bardzo rozległy. Pacjentka wykazywała
zaburzenia łaknienia, nie mogła przełknąć wody, cierpiała na bolesny skurcz gardła, wykazywała
zaburzenia wzroku, słuchu, mowy, czucia, ujawniała drżenia, przykurcz prawego ramienia i wiele
innych dolegliwości aż do aktywnych halucynacji włącznie. Zabiegi hipnotyczne Breuer przeprowadzał
u niej dwa razy dziennie, rano i wieczorem.

W toku bardzo żmudnego postępowania starano się dotrzeć do podstawowej przyczyny

występującego objawu, co powodowało z kolei jego ustąpienie. Na przykład w trakcie jednego z
zabiegów Anna przypomniała sobie, że pewnego dnia, gdy czuwała przy chorym ojcu i miała łzy w
oczach, on zapytał ją o godzinę. Musiała wówczas z bliska, z wysiłkiem popatrzeć na zegarek i od
tego momentu miała trudności w spostrzeganiu wzrokowym.

Przypomnienie sobie tego wydarzenia zlikwidowało jednak ten objaw. Podobny poprawa nastąpiła

wówczas, gdy w stanie hipnozy przypomniała sobie, że starała się nie słyszeć dźwięków wydawanych
przez ojca w czasie ataków duszności – również od tego momentu ustąpiły zaburzenia słuchowe. Jej
niezdolność do picia wody zaczęła się w momencie, gdy widziała, jak pies pije wodę ze szklanki,, co
wywołało wówczas w niej wielką odrazę. Stopniowo, tą właśnie metodą Breuer doprowadził Annę do
pełnego zdrowia. Było to postępowanie rzeczywiście bardzo żmudne, ponieważ w czasie
poszukiwania pierwotnych przyczyn każdego objawu Anna potrafiła podawać nawet ponad sto
rozmaitych powodów, aż wreszcie dochodziła do prawdziwej przyczyny i dopiero wówczas objaw
ustępował.

Z punktu widzenia postępu w podejściu do hipnoterapii należy w tym miejscu podkreślić, że Breuer

był pierwszym, który wskazał na celowość dochodzenia do przyczyn poszczególnych objawów.
Dotychczas bowiem leczenie hipnozą było leczeniem typowo objawowym, co technicznie jest
niewątpliwie dużo bardziej proste, ale skuteczność takiego leczenia wielce wątpliwa (przynajmniej w
większości zaburzeń).

Współczesny Breuerowi – Janet skłaniał się raczej do wyzwalania stłumionych emocji, a więc

terapeutycznego s tak zwanego odreagowania. Oba te podejścia są zresztą wartościowe
terapeutycznie i stosowane także współcześnie, kiedy to często łączy się "przypomnienie" z
"odreagowaniem". Wszystkie te doświadczenia były dobrze znane Freudowi, który blisko
współpracował z Breuerem przez dziewięć lat (do 1894).

Na

podstawie

poczynionych

wówczas

obserwacji

Freud

rozwinął

swoją

koncepcję

"nieświadomości" i jej roli w formowaniu się nieprawidłowych reakcji. W tym właśnie okresie powstały
szczegółowe opisy mechanizmów tłumienia i oporu. Zarysowana została teoria libido i określone
zjawisko "przeniesienia". Breuer i Freud uważali, że objaw histeryczny powstaje wskutek działania
mechanizmu represji, powodującego przetworzenie energii psychicznej związanej ,z urazem w objawy
cielesne. Uwolnienie stłumionych emocji poprzez odpowiednio przeprowadzony zabieg hipnotyczny
(określane jako metoda katartyczna) było rozładowaniem nagromadzonej energii i tym samym
likwidowało objaw.

Stopniowo jednak Freud miał okazję przekonać się o różnych ograniczeniach, jakie istnieją przy

posługiwaniu się hipnozą. Bardzo istotna w jego metodzie – hipnoanaliza (a więc przypominanie w
stanie hipnozy różnych urazowych doświadczeń) była możliwa do przeprowadzenia tylko w /stanie
głębokiej hipnozy, określanym jako trans somnambuliczny. Tymczasem tak głęboki stan hipnozy jest
możliwy do uzyskania tylko przez 10–15% pacjentów. Ponadto w stanie somnabulicznym nie wszyscy
pacjenci są zdolni do przypomnienia sobie odległych wydarzeń, wykazując swoisty mechanizm oporu
w tym zakresie. Początkowo napotykanie takich i innych trudności było o tyle korzystne, że skłaniało
Freuda do nowych, twórczych przemyśleń, wzbogacających jego koncepcje lub służących
udoskonaleniu metody. Na przykład niemożność głębokiego zahipnotyzowania niektórych pacjentów
przyczyniła się do opracowania metody "wolnych skojarzeń" na jawie. Natomiast dostrzegany u wielu
pacjentów opór przed niektórymi wspomnieniami w stanie hipnozy przyczynił się do istotnej zmiany w
poglądach Freuda na naturę objawu nerwicowego. Doszedł on mianowicie do wniosku, że objawy
chorobowe pełnią swoistą funkcję ochronną dla pacjenta, broniąc go przed realizacją niektórych
konfliktowych dążeń i są zasadniczo obroną przed lękiem. Ta istotna zmiana we freudowskiej
koncepcji nerwic nastąpiła w 1926 r. i zapoczątkowała kolejne rozczarowanie do hipnozy.

Intensywny rozwój psychoanalizy zaczął się od tego momentu dokonywać w taki sposób, że

hipnoza pozostawała coraz bardziej na uboczu, jako metoda mało pewna, możliwa do stosowania
tylko u niektórych osób, a ponadto zbyt mało efektywna w porównaniu z metodą psychoanalityczną.
Należy jednak w tym miejscu podkreślić, że krytyczny odtąd stosunek Freuda do hipnozy odnosił się
zasadniczo do jednego sposobu wykorzystania tego zjawiska w medycynie, a mianowicie do wartości
hipnoanalizy. Nowe podówczas techniki psychoanalityczne umożliwiały łatwiejszy i szybszy dostęp do
nieświadomości pacjenta i to niezależnie od indywidualnie wysoce zróżnicowanej podatności na
hipnozę. Łatwiej było także niż w hipnoanalizie oddzielić wspomnienia prawdziwe od fantazji pacjenta,
a tym samym łatwiej można się było ochronić przed pomyłką w interpretacji poszczególnych objawów.
Dyskusyjne jest natomiast twierdzenie Freuda (chętnie przytaczane przez przeciwników hipnozy także
i dziś) dotyczące rzekomej nietrwałości uzyskiwanych rezultatów hipnoterapeutycznych.

Freud uważał, że utrzymanie pozytywnych rezultatów jest uzależnione od podtrzymania

odpowiedniej interakcji między hipnoterapeutą a pacjentem. Dzisiaj skłaniamy się do innego poglądu
na te a temat. Przebieg hipnozy lub hipnoterapii jest, co prawda, uzależniony od pozytywnego
kontaktu emocjonalnego pacjenta z terapeutą, ale ostateczny rezultat terapii może utrzymać się trwale
już po zakończeniu tego kontaktu, pod warunkiem zastosowania odpowiedniej metody postępowania
hipnoterapeutycznego (podobnie jak w innych formach psychoterapii).

Najnowsza historia hipnozy znajduje swój początek w obserwacjach poczynionych podczas

pierwszej i drugiej wojny światowej. Duża liczba różnorodnych zaburzeń psychicznych, przy
równoczesnym niedostatku lekarzy psychiatrów, spowodowała ponowne sięgnięcie do hipnozy,
służącej tym razem zarówno do usuwania lub łagodzenia różnych objawów, jak i leczenia pacjentów z
urazami psychicznymi. Dobre rezultaty uzyskiwane w tych warunkach przez hipnoterapeutów
przyczyniły się na nowo do podjęcia tej problematyki przez niektóre środowiska naukowe już w
okresie powojennym.

W Stanach Zjednoczonych powstały dwa stowarzyszenia naukowe: Amerykańskie Towarzystwo

Hipnozy Klinicznej oraz Towarzystwo Hipnozy Klinicznej i Doświadczalnej. W Wielkiej Brytanii
powołano w 1953 r. podkomitet do zbadania przydatności hipnozy w praktyce lekarskiej, a w trzy lata
później podobne studia podjęła Rada Zdrowia Psychicznego Amerykańskiego Stowarzyszenia
Medycznego. Wszystkie te organizacje i ugrupowania badaczy publikowały kolejne raporty
wskazujące na przydatność hipnozy w medycynie, zalecające jej stosowanie i zachęcające do
wprowadzenia odpowiednich szkoleń w tym zakresie i to zarówno w programach studiów lekarskich,
jak i w formie szkoleń podyplomowych. Równocześnie podkreślano złożoną naturę zjawisk
hipnotycznych oraz to, że niektóre aspekty hipnozy pozostają nadal nie znane i kontrowersyjne, co
powinno skłaniać do rozwijania odpowiednich prac badawczych. Tym samym hipnoza i hipnoterapia
znalazły swoje miejsce wśród nauk medycznych, przynależąc do dobrze rozwiniętego na Zachodzie
działu medycyny psychologicznej. Poznając coraz lepiej zalety hipnoterapii, ale także jej ograniczenia,
uznano stosowanie hipnozy jako "metody z wyboru", z pewnością nie uniwersalnej, ale przydatnej w
praktyce lekarskiej i stomatologicznej.

Udział Polaków w badaniach nad hipnozą i w jej praktycznym stosowaniu nie jest imponujący.

Wynika to z wielu uwarunkowań związanych z kierunkami rozwoju medycyny i psychologii w naszym
kraju. Nigdy r a przykład polskie środowisko naukowe nie znajdowało się pod silniejszym wpływem
koncepcji psychoanalitycznych, stanowiących w innych krajach określony etap w rozwoju wiedzy o
zjawiskach psychicznych, a także etap w historii kultury. Znajdowaliśmy się natomiast pod silnym

wpływem powłowizmu i wynikających z niego wybitnych osiągnięć w zakresie rozumienia
fizjologicznych podstaw procesów nerwowych. W rezultacie takiego rozdziału sfery wpływów
teoretycznych koncepcji zjawisk psychicznych widoczny jest po dzień dzisiejszy fizjologiczny model
medycyny w Europie Wschodniej i psychologiczny (lub psychologizujący) model medycyny Europy
Zachodniej. Znajduje to swoje odbicie także w nastawieniu pacjentów do sposobu leczenia,
szczególnie w odniesieniu do zaburzeń czynnościowych.

"Nasz" pacjent, cierpiąc na dolegliwości nerwicowe, najczęściej zajmuje postawę bierną, oczekując

przepisania odpowiednio skutecznych tabletek lub zastrzyków. Pacjenci w niektórych innych krajach
szukają w takim przypadku specjalisty, który pomoże im rozwiązać, leżący u podstaw tych zaburzeń,
neurotyczny problem. Nadal ogół lekarzy nie ma nawet elementarnego przygotowania z psychologii i
psychoterapii, ponieważ programy studiów medycznych "nie mieszczą" w sobie tych zagadnień w
odpowiednim stopniu, a wiedzę na tak szczególny temat jak hipnoza student medycyny może czerpać
tylko poprzez samokształcenie, poza oficjalnym programem studiów (gwoli prawdy trzeba przyznać,
że coraz więcej studentów medycyny poszukuje takiej wiedzy). Niewiele lepiej jest pod tym względem
w szkoleniach podyplomowych.

Wystarczy wspomnieć, że najbardziej znany i wielokrotnie wydawany w Polsce podręcznik

psychiatrii na blisko tysiącu stronach swej objętości zawiera zaledwie kilka zdań wzmiankujących o
hipnozie i to w aspekcie negatywnym. W tej sytuacji liczba fachowych publikacji polskich na temat
hipnozy jest rzeczywiście bardzo mała i związana zaledwie z kilkunastoma współczesnymi autorami,
rekrutującymi się głównie spośród psychiatrów i psychologów. Nie mamy też rodzimego wkładu do
rozwoju hipnozy w okresie przedwojennym. Byli, co prawda, w Polsce wówczas hipnotyzerzy, ale ich
działalność wiązała się nader często ze spirytyzmem, okultyzmem, parapsychologią lub była
działalnością estradową. Pewnym wyjątkiem na tym tle był Julian Ochorowicz (1850–1917), filozof i
psycholog, zajmujący się mediumizmem i zjawiskami hipnotycznymi, wyjaśnianymi nie znajdującą
szerszego uznania koncepcją tak zwanych "promieni sztywnych".

W tej sytuacji ciągle jeszcze wielu ludziom w Polsce i to także w środowiskach naukowych hipnoza

kojarzy się niemiło z magią, szarlataństwem lub wzbudzającymi lęk eksperymentami estradowymi, co
nie stanowi dobrego punktu wyjścia do poważnych badań na ten temat lub praktycznego
wprowadzania hipnoterapii na szerszą skalę. W celu przeciwdziałania tym trudnościom Sekcja
Naukowej Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego wyodrębniła przed kilku laty
podsekcję hipnozy działającą pod kierunkiem doc. dr. hab. med. Jerzego Aleksandrowicza. Do
podsekcji należy część polskich hipnoterapeutów, zainteresowanych wymianą doświadczeń w
zakresie współczesnych zastosowań hipnozy.

Wstecz / Spis Treści / Dalej

Rozdział drugi

METODOLOGICZNE PROBLEMY BADAŃ ZJAWISKA HIPNOZY

Dokonując przeglądu naszej współczesnej wiedzy na temat zjawiska hipnozy łatwo dostrzec, że

nie jest to wiedza imponująca swoją zwartością, wewnętrznym uporządkowaniem i pewnością
poszczególnych twierdzeń. Ponadto sceptycy zwracają także uwagę na fakt, że wiedza ta w istocie
niezbyt się powiększa od czasów Bernheima lub może nawet starożytnego Egiptu i innych dawnych
kultur.

Podstawowe zjawiska hipnotyczne i warunki, w jakich one występują, znane są od bardzo dawna,

niezależnie od tego, w jaki sposób próbowano je wyjaśniać i w jakim celu je wywoływano. Ta
niezmienność zjawisk hipnotycznych jest o tyle zrozumiała, że przecież w każdym okresie
historycznym powstawały one na tym samym podłożu materialnym, jakie stanowi ośrodkowy układ
nerwowy. Mimo więc zmieniających się uwarunkowań społecznych istota ludzkiej natury pozostaje w
swoich podstawowych parametrach nie zmieniona od czasu, kiedy człowiek stał się wyodrębnionym
gatunkiem biologicznym.

W pewnym uproszczeniu można więc powiedzieć, że zjawiska hipnotyczne są nam stosunkowo

dobrze znane w swej warstwie behawioralnej, to znaczy dysponujemy szczegółowymi opisami
zachowania osób hipnotyzującej i hipnotyzowanej, możliwości wywołania zmian w tym zachowaniu i
psychofizjologicznych reakcji możliwych do uzyskania w stanie hipnozy oraz w następstwie
przeprowadzonej hipnozy.

Znacznie gorzej jest już natomiast z wyjaśnieniem mechanizmów wyzwalających te zachowania i

reakcje, podobnie jak nie udało się do tej pory .stworzyć zwartej koncepcji teoretycznej dla tych
zjawisk. Na pocieszenie możemy jednak uświadomić sobie, że zjawiska hipnotyczne nie są pod tym
względem odosobnione w porównaniu z innymi zjawiskami psychicznymi.

Czy wiemy na przykład, czym w istocie jest myśl ludzka albo konkretne wyobrażenie? A czym jest

zapis pamięciowy matki lub jeszcze dokładniej – dotyku jej rąk, gdy nas w dzieciństwie usypiała?
Nawet przy tak wydawałoby się "prostym" procesie psychicznym, jak spostrzeganie, powstają liczne
znaki zapytania, gdy staramy się zgłębić istotę tego zjawiska. A kto z mądrych badaczy jest w stanie
wyjaśnić, co właściwie działo się w ośrodkowym układzie nerwowym Einsteina, gdy dochodził on do
swojej formuły: E=mc

2

? Nie wiemy jaszcze ciągle bardzo wielu rzeczy.

Zafascynowani niewątpliwym rozwojem nauki i techniki skłonni jesteśmy niekiedy do popadania w

przesadną dumę z osiągnięć człowieka, zapominając o tym, jak mało wiemy o istocie naszego
człowieczeństwa, a więc o zjawiskach psychicznych. Zjawiska te mogą być analizowane na różnych
poziomach, na przykład psychologicznym, neurofizjoligicznym lub biochemicznym i molekularnym.
Stosunkowo najpełniejszy jest psychologiczny opis zjawisk psychicznych i prawidłowości w nich
występujących.

Znamy rodzaje występujących procesów psychicznych, ich przebieg, wzajemne zależności, zakres

występowania zaburzeń w różnych warunkach itp. Chociaż nie wiemy, na czym właściwie polegają
procesy myślowe, nie mamy wątpliwości, że człowiek myśli, wiemy, jak doskonalić te i inne procesy
psychiczne oraz jak je praktycznie wykorzystywać. Jest to więc w pewnym sensie opis zewnętrzny
zjawisk, którymi w znacznym stopniu możemy sterować i wywoływać je na żądanie. Znacznie mniej
pewnie czujemy się jednak przy próbach prowadzenia podobnej analizy na poziomie
neurofizjologicznym. Tutaj, mimo wysiłków czynionych w różnych laboratoriach i pracowniach
eksperymentalnych, nasza wiedza jest już znacznie uboższa, jeśli nie wręcz elementarna.

Żaden neurofizjolog swoimi metodami nie odróżni na przykład myślenia twórczego od

odtwórczego, nie wywoła także myślenia na określony temat. Jeszcze gorzej prezentuje się nasza
wiedza i umiejętności badania i kształtowania procesów psychicznych na poziomie biochemicznym,
molekularnym. Te niedostatki naszej wiedzy nie powstrzymają nas jednak od wychowywania,
kształcenia, kierowania innymi ludźmi, sądzenia ich, rozwijania reklamy i propagandy, a także leczenia
psychiatrycznego polegającego często na ingerencji środkami farmakologicznymi lub innymi w bliżej
nie rozpoznany ustrój.

Na tym tle zjawiska hipnotyczne i ich ewentualne wykorzystywanie dla celów poznawczych lub

terapeutycznych nie rysują się wcale najgorzej. Argumenty, że stosowanie hipnozy jest działaniem na

terenie zbyt słabo poznanym, stają się argumentami, które można równie dobrze odnieść do
wszelkich innych form oddziaływania na człowieka. Inaczej mówiąc, zakres naszej wiedzy na temat
zjawisk hipnotycznych jest dostatecznie duży, aby móc te zjawiska wywoływać i wykorzystywać w
sposób nie narażający człowieka na żadne niebezpieczeństwa, chociaż równocześnie z poczuciem
niedostatku naszej wiedzy w tym zakresie i potrzebą jej ciągłego wzbogacania.

Wiele współczesnych nauk dokonało zasadniczego postępu od połowy XIX w. w związku z

pojawieniem się nowego nurtu filozoficznego – empiryzmu. Gwałtowny rozwój badań
eksperymentalnych, realizowanych przy coraz bardziej doskonałej metodologii, zamienił wiele
spekulatywnych twierdzeń w dowody naukowe, eliminując równocześnie twierdzenia fałszywe.
Badania eksperymentalne wprowadzono także szerokim frontem do psychologii, poddając zjawiska
psychiczne człowieka najrozmaitszym ścisłym pomiarom. Dosyć szybko przekonano się jednak, że
przykładanie rożnych "miarek" do psychiki człowieka stwarza trudności większe niż na przykład te,
które miałby ktoś próbujący szkolną linijką dokonać wszechstronnych pomiarów swobodnie rosnącego
i poruszanego wiatrem drzewa.

Obecnie coraz większa grupa psychologów zdaje sobie sprawę z faktu, że nadzieje na poznanie

złożoności psychiki człowieka metodami eksperymentalnymi były wielce iluzoryczne. Zgromadzono,
co prawda, wiele szczegółowych danych eksperymentalnych, ale równocześnie coraz wyraźniej
zarysowuje się impas w tych badaniach, ponieważ do zrozumienia funkcjonowania pojedynczego
człowieka (lub nawet grup ludzkich) potrzebna jest koncepcja całościowa, a takiej dotąd nie ma,
niezależnie od kolejnych pojawiających się teorii.

Zjawiska hipnotyczne, jako szczególny rodzaj zjawisk psychicznych, podlegają tym samym

regułom i ograniczeniom badawczym. Od wielu lat wyróżnia się hipnozę eksperymentalną i hipnozę
kliniczną. Nazwy sugerują, że ten pierwszy dział poświęcony jest eksperymentalnym badaniom nad
zjawiskiem hipnozy, podczas gdy w drugim dziale zawarta jest wiedza i umiejętności w zakresie
praktycznego stosowania hipnozy w medycynie. Wprowadzając taki podział liczono także na to, że
osiągnięcia w badaniach nad hipnozą przełożone zostaną na język praktyki klinicznej, a
doświadczenia i potrzeby pracy klinicznej będą stymulowały wdrażanie nowych badań. Taki podział ról
i kompetencji wśród osób zajmujących się zawodowo hipnozą jest najzupełniej logiczny i wydaje się,
że powinien przynosić dobre efekty. Czy jest tak jednak rzeczywiście?

Współczesna metodologia badań wypracowuje z każdym rokiem coraz bardziej szczegółowe

zasady przeprowadzania wszelkich dowodów naukowych. Coraz bardziej wyrafinowane metody
statystyczne pozwalają na swobodne i wielokierunkowe analizy uzyskiwanych wyników. Ciągle
wszakże obowiązują reguły podstawowe, jak chociażby te, że eksperyment naukowy musi przebiegać
w warunkach ściśle kontrolowanych i musi być powtarzalny. Niespełnienie już chociażby tych
warunków uniemożliwia (zgodnie z obowiązującymi aktualnie regułami) wyprowadzanie twierdzeń
mających rangę dowodu naukowego.

Każde badanie naukowe powinno być realizowane zgodnie z góry przyjętym planem

eksperymentu. D. T. Campbell podaje, że plan taki musi spełniać kryterium trafności wewnętrznej i
zewnętrznej. Odnośnie do trafności wewnętrznej chodzi o to, aby główna zmienna niezależna
rzeczywiście zadziałała na zmienną zależną. Nastąpi to jedynie wówczas, gdy plan eksperymentu
został ułożony stosownie do przyjętej hipotezy badawczej, kontrolowano wszystkie uboczne zmienne
niezależne oraz jeśli badacz efektywnie manipulował główną zmienną niezależną. Wspomniana tutaj
manipulacja główną zmienną niezależną ma polegać na tym, aby wpływ tej zmiennej na zmienną
zależną przekroczył próg zakłóceń wytwarzanych przez występowanie innych zmiennych
niezależnych. Natomiast trafność zewnętrzna przyjętego planu eksperymentu powinna wyrażać się
tym, aby podzakresy wartości zmiennych występujące w badaniu były reprezentacyjne dla zakresów
wartości zmiennych występujących w interesującej badacza populacji oraz aby badacz miał pewność,
dla jakiego zakresu populacji są reprezentacyjne wyprowadzone z badania wnioski. Wśród głównych
czynników zakłócających trafność wewnętrzną planu eksperymentu wymienia się:

a) zdarzenia występujące w okresie od początku do końca czynności badawczych, które nie były

przewidywane przez badacza i objęte jego planem działania eksperymentalnego,

b) rozwój organizmu w trakcie trwania eksperymentu,

c) interferencyjny wpływ pomiaru początkowego zmiennej zależnej, przeprowadzonego przed

wprowadzeniem głównej zmiennej niezależnej,

d) stronniczość (niekoniecznie uświadomiona) w doborze osób do porównywanych ze sobą grup.

Natomiast trafność zewnętrzna planu eksperymentu może być zakłócona przez:

a) efekt uwrażliwienia osób badanych w wyniku przeprowadzenia wstępnych pomiarów na

tematykę badań, wskutek czego osoby te mogą być niereprezentacyjne dla tej populacji, którą mają
reprezentować,

b) efekt interakcji zachodzącej między stronniczą selekcją osób a zmienną eksperymentalną,

polegający ma tym, że wyniki stają się niereprezentacyjne dla populacji, wskutek na przykład dobrania
do jednej z grup osób o wyższej podatności na hipnozę, podczas gdy populacja składa się z osób o
zróżnicowanej podatności.

Przedstawione wyżej zasady i niebezpieczeństwa odstąpienia od nich bynajmniej nie wyczerpują

warunków ograniczających swobodę działań badawczych. Spróbujmy zatem zastanowić się nad tym,
jak można spełnić tego rodzaju warunki przy prowadzeniu badań nad hipnozą?

Istotą każdego typowego procesu hipnotyzowania jest daleko idąca improwizacja polegająca na

tym, że hipnotyzujący obserwuje reakcje hipnotyzowanego i odpowiednio dostosowuje własne
postępowanie do wywołania zamierzonego wstępnie celu, tj. stanu hipnotycznego. W związku z tym
takie bezpośrednie oddziaływania hipnotyczne są w każdym przypadku nieco inne i to nawet
wówczas, gdy mamy do czynienia z osobą już uprzednio wielokrotnie hipnotyzowaną. Inaczej mówiąc
osoba przystępująca do indukcji hipnotycznej ma jedynie ogólny plan zamierzonych czynności,
których tempo, a niekiedy także kolejność będą modyfikowane w zależności od reakcji osoby
hipnotyzowanej. Postępowanie takie z góry wyklucza możliwość dokładnego powtórzenia procesu
hipnotyzacji, nawet przez tę samą osobę, a cóż dopiero przez innego hipnotyzera.

Istotą indukcji hipnotycznej jest specyficzna interakcja zachodząca między hipnotyzującym a

hipnotyzowanym, interakcja niepowtarzalna. Problem ten w badaniach laboratoryjnych nad hipnozą
próbuje się na ogół rozwiązać w ten sposób, że indukcji hipnotycznej dokonuje się przy użyciu
nagrania magnetofonowego, lub nawet z wykorzystaniem bardziej złożonej aparatury dostarczającej
zespołu bodźców wzrokowych i słuchowych. Czy aby na pewno mamy wówczas do czynienia z
hipnozą?

Obrońcy tych metod twierdzą, że tak i jest to jedyna droga zapewniająca powtarzalność i pełną

kontrolę w eksperymencie. Idąc dalej tą drogą stosuje się równie mechanicznie różnego rodzaju
pomiary przyjęcia i realizacji określonej sugestii, na przykład lekkości ręki i jej uniesienia w górę.
Można wówczas zmierzyć jedną z owych "miarek", o ile centymetrów ręka została uniesiona przez
poszczególnych członków grupy, jaka jest średnia w grupie, jakie odchylenie standardowe i jak się te
wyniki mają do wyników uzyskanych przez inne grupy. Nie ukrywajmy jednak, że tego rodzaju
eksperymenty (a prowadzi się wiele podobnych) nie wzbudzają entuzjazmu w tych, którzy mają także
kontakt z hipnozą kliniczną i zdają sobie sprawę, na jakie pytania, trzeba odpowiedzieć, aby podnieść
na wyższy poziom praktyczne zastosowania hipnozy.

Będąc świadkiem eksperymentów wykorzystujących nagranie magnetofonowe zadawałem sobie z

reguły dwa pytania: ile z poddanych temu eksperymentowi osób mogłoby uzyskać znacznie głębsze
stadium hipnozy, gdyby nagranie (nie mówiąc już o "żywym" hipnotyzerze) było lepiej dopasowane do
ich indywidualnych preferencji, a nie przygotowane w formie "przeciętnej" dla grupy. Drugie z
zadawanych sobie pytań miało naturę bardziej złożoną i dotyczyło tego, czy wszelkie formy
hipnotyzowania pomijające bezpośredni wpływ hipnotyzera nie "gubią" czegoś istotnego dla zjawisk
hipnotycznych, czegoś, co nie mieści się już w pojęciu sugestii, a określiłbym chwilowo jako
imponderabilia.

Próbuje się niekiedy ominąć przedstawioną wyżej trudność, prowadząc eksperymenty w ten

sposób, że hipnotyzowanie wykonywane jest indywidualnie, w bezpośrednim kontakcie
hipnotyzującego z osobą badaną, a zasadniczego eksperymentu dokonuje się już w stanie hipnozy.
Pomijając fakt, że postępowanie takie jest znacznym złagodzeniem rygoryzmu metodologicznego, nie
unika się równocześnie dalszych trudności związanych z występowaniem czynników zakłócających
trafność wewnętrzną planu eksperymentu. Stan hipnozy nie jest bowiem stanem statycznym i wymaga
swoistego podtrzymania, ciągłej kontroli i ukierunkowywania. Przez cały czas tego stanu ujawniają się
także właściwości indywidualne osoby zahipnotyzowanej, wymagające odpowiednich reakcji ze strony
prowadzącego hipnozę. Tak więc nie wydaje się możliwe, aby przeprowadzać standardowe, jednolite
eksperymenty z różnie reagującymi osobami, zadowalając się samym faktem, że zostały one
indywidualnie wprowadzone w stan hipnozy (o różnej zresztą głębokości) i traktując ten stan jako
punkt wyjścia do eksperymentu.

Zakłócające na plan eksperymentu działają także inne czynniki, jak chociażby ten, że przebieg

hipnozy u tych samych osób jest różny, w zależności od niezmiernie trudnych do uchwycenia zmian w
warunkach zewnętrznych i wewnętrznych. Pierwsza hipnotyzacja obciążona jest tu na ogół różnymi

dodatkowymi emocjami i oczekiwaniami w związku z nowością tej sytuacji. W kolejnych
postępowaniach natomiast odgrywa bliżej nie określoną rolę czynnik doświadczenia, a także zapewne
– uczenie się.

Niezbyt często, ale jednak zdarza się, że osoby dobrze reagujące na hipnozę w kolejnym

postępowaniu (z nieuchwytnych przyczyn) reagują znacznie słabiej. Bywa też odwrotnie – osoba
uzyskująca dotychczas stosunkowo płytki stan hipnotyczny nieoczekiwanie zaczyna wykazywać
zdolność wchodzenia w głęboką hipnozę, aby po kilku eksperymentach znów tę zdolność zatracić.
Łatwo wyobrazić sobie, jak bardzo podobne reakcje potrafią zakłócić plan eksperymentu
realizowanego w ramach badań grupowych.

Nieco łatwiej można przy tej problematyce zachować rygory związane z trafnością zewnętrzną

planu eksperymentu, chociaż i tutaj działa przynajmniej jeden czynnik bardzo w tym przeszkadzający.
Chodzi o to, że indywidualna podatność na hipnozę jest bardzo zróżnicowana, prawdopodobnie
zgodnie z krzywą rozkładu normalnego. W pełnej reprezentacji populacji znajdują się więc osoby
całkowicie niepodatne na hipnozę, wykazujące tę podatność w różnym stopniu i takie, które mają
zdolność uzyskiwania głębokiej hipnozy. Różnice pomiędzy poszczególnymi stopniami podatności na
hipnozę są, jak się wydaje, nie tylko ilościowe, ale także jakościowe. Sprawa ta będzie jeszcze
omówiona w dalszej części, obecnie warto jednak zasygnalizować fakt, że stan głębokiej hipnozy
(zwany przez niektórych hipnozą prawdziwą) charakteryzuje się nowymi jakościowo zjawiskami
psychicznymi, nie występującymi nawet w "lekkiej" postaci w płytszych stanach hipnozy. Mamy więc
tutaj do czynienia tyle z płynnym przejściem od hipnozy średnio głębokiej do głębokiej, ale raczej ze
zjawiskiem "skoku" jakościowego w obrębie zjawisk psychicznych. Powstają zatem pytania dotyczące
możliwości generalizowania uzyskanych wyników.

Większość autorów przyjmuje, że osób zdolnych do uzyskania stanu głębokiej hipnozy jest w

normalnej populacji 10–20% i jest to z racji swoich właściwości psychicznych specjalna grupa, w
dodatku nie wykazująca jednorodności wewnętrznej. Wyniki wszelkich badań prowadzonych z tą
grupą osób nie mogą być w żaden sposób przenoszone na całą populację, a niekiedy nawet wyniki
jednej osoby z tej grupy są na tyle unikalne, że trudno je porównywać z reakcjami innych osób tej
samej grupy. Doceniali ten fakt na swój sposób spirytyści i niektórzy badacze zjawisk
parapsychicznych, wykorzystujący do swoich eksperymentów osoby o szczególnie wysokiej
podatności na hipnozę (medium hipnotyczne). Dla nich "medium" z samego założenia było kimś o
szczególnych właściwościach, kogo reakcje są jedyne w swoim rodzaju. Wynikał stąd oczywisty kłopot
w udowodnieniu prawdziwości wielu zjawisk i ich odrzucanie przez oficjalną naukę domagającą się
dowodów empirycznych, w pełni kontrolowanych i porównywalnych.

O wiele mniej trudności tego rodzaju powstaje przy badaniu osób charakteryzujących się niższymi

poziomami podatności na hipnozę, nie osiągających stadium hipnozy głębokiej. Badania te,
niewątpliwie ważne również dla praktyki klinicznej, nie zaspokajają jednak w pełni naszych oczekiwań
związanych z chęcią poznania zjawiska hipnozy. Prowadzone są więc mimo wszystko różnorodne
badania z osobami znajdującymi się w stanie głębokiej hipnozy z ominięciem zarysowanych tutaj
trudności w dwojaki sposób.

Jedną z możliwości dochodzenia do wartościowych uogólnień stwarza stosowana dość często w

medycynie i psychologii klinicznej metoda znana jako "studium przypadku". Świadomie wówczas
rezygnuje się z badań zbiorowych, grupowych na rzecz pogłębionej, szczegółowej analizy
funkcjonowania pojedynczych osób. Poprzez zachowanie jednolitych kryteriów i stosowanie innych
jeszcze reguł możliwa staje się po pewnym czasie analiza zbiorcza takich indywidualnie
opracowanych przypadków. W ten sposób udało się rozpoznać i opisać wiele zjawisk towarzyszących
głębokiej hipnozie, a także zarysować istniejące w tym zakresie prawidłowości. Na przykład wniosek
dotyczący tego, że człowiek zahipnotyzowany nie przekracza w swym zachowaniu zinterioryzowanych
norm moralnych, mógł być wyprowadzony po dokonaniu wielu różnych eksperymentów, nawet przy
różnych metodach i różnym poziomie głębokości hipnozy – po prostu nigdy, w żadnych warunkach te
normy nie były przekraczane i ten fakt można już traktować jako dowiedziony w sensie naukowym.

Warto jednak pamiętać o tym, że w nauce obowiązuje przede wszystkim zasada dowodzenia, że

"coś" jest, a nie, że "czegoś" nie ma. W przeciwnym razie stanęlibyśmy przed koszmarną
koniecznością dowodzenia nieobecności wielu rzeczy, marnotrawiąc czas i wysiłek badawczy.
(Pewien mój znajomy psychiatra, znany z kpiącego podejścia do współczesnej metodologii badań
twierdzi, że fakt nieobecności krasnoludków nie został nigdy naukowo dowiedziony, ponieważ nie
przeprowadzono dotąd badań dziesięciu tysięcy grzybów pod tym kątem, czy nie znajdują się pod
nimi jakieś skrzaty). Warto, aby o tym pamiętali niektórzy badacze hipnozy, "zastraszeni" różnymi

pytaniami i zarzutami stawianymi niekiedy przez sceptyków wobec tej metody.

Drugim sposobem prowadzenia interesujących i wartościowych poznawczo badań w zakresie

hipnozy eksperymentalnej jest podejście polegające na konstruowaniu planów eksperymentów w taki
sposób, aby stan hipnotyczny mógł być traktowany jako zmienna niezależna. Możliwości takie
powstają na przykład wówczas, gdy badanie dotyczy przebiegu procesów psychicznych
(spostrzegania, pamięci, myślenia itd.) (człowieka zahipnotyzowanego, a uzyskane w ten sposób
wyniki są porównywane ze znanymi już wynikami badań przeprowadzonych z osobami nie będącymi
w stanie hipnozy.

Liczne i wszechstronne badania psychologiczne, jakie przeprowadzono z ludźmi "na jawie", mogą

więc być powtórzone^ (z zachowaniem odpowiednich rygorów metodologicznych) w stanie hipnozy, a
różnice w uzyskanych wynikach można już w sposób w pełni uprawniony interpretować jako rezultat
hipnozy. Jest to więc sposób pośredniego badania natury stanu hipnotycznego,, poprzez poznawanie
jego wpływu na znane już skądinąd zjawiska i procesy psychiczne. Ten sposób prowadzenia badań
jest obecnie intensywnie rozwijany i to nie tylko ze względów czysto poznawczych, ale także z tego
powodu, że wynikające stąd wnioski są użyteczne praktycznie w zakresie wybiegającym znacznie
poza zainteresowania medycyny. Dotyczy to dla przykładu takich zagadnień, jak przebieg procesów
motywacyjnych w stanie hipnozy, tempo uczenia się, rozwój działalności twórczej i wielu innych.
Optymalizacja procesów motywacyjnych poprzez odpowiedni zabieg hipnotyczny może być natomiast
przydatna w procesie rehabilitacji, terapii odwykowej, ale także przy uczeniu się, trenowaniu
dyscypliny sportowej i w wielu innych sytuacjach życiowych.

W celu uniknięcia nieporozumień należy jednak już w tym miejscu wyraźnie podkreślić, że nawet

najbardziej umiejętnie przeprowadzony zabieg hipnotyczny nie przekroczy bariery praw naturalnych.
Niewidomy nie zacznie widzieć (chyba, że była to ślepota histeryczna), słaby fizycznie nie stanie się
siłaczem (chociaż może podźwignąć ciężar większy mima jawie, poprzez pełniejsze wykorzystanie
mięśni), a człowiek nie umiejący dotąd jeździć na nartach, nie zjedzie efektownie z górskiego stoku
(chociaż może w pełni przeżyć halucynacyjnie taki zjazd).

Wszystkie prowadzone uprzednio i aktualnie badania nad hipnozą systematycznie wzbogacają

naszą wiedzę o tych zjawiskach. Nie ukrywajmy, że jest to wiedza dotycząca głównie opisu
występujących w tym stanie zjawisk, licznych wariantów szczegółowych i różnic indywidualnych.
Ciągle jednak bardzo mało wiemy o naturze hipnozy, co – jak już podkreślałem – jest typowe dla całej
naszej wiedzy na temat zjawisk psychicznych występujących u człowieka. Pomiary fizjologiczne
również nie rozwiązują tego problemu, ponieważ informują o tym, co się dzieje w organizmie
człowieka zahipnotyzowanego, ale nie wyjaśniają, dlaczego te zjawiska mają miejsce. Jest to ten sam
problem, jaki istnieje przy zgłębianiu natury wszelkich zjawisk psychosomatycznych i
somatopsychicznych. Nie wniosły dotąd zbyt wiele badania czynności bioelektrycznej mózgu
człowieka zahipnotyzowanego. Przez wiele lat wiedziano jedynie tyle, że w tak zwanej "hipnozie
aktywnej" zapis EEG jest identyczny z zapisem typowym dla człowieka w stanie czuwania, a w
"hipnozie sennej" identyczny z zapisem człowieka śpiącego. Dopiero najnowsze i najbardziej czułe
aparaty EEG zarejestrowały pewne cechy charakterystyczne w zapisie człowieka znajdującego się w
stanie hipnozy. Jest to jednak kolejny element wiedzy opisującej zjawisko, a nie wyjaśniającej jego
mechanizm.

Optymizm badawczy pozwala oczekiwać, że zjawiska te zostaną w końcu całkowicie zrozumiane i

rozpoznane. Być może nastąpi to równocześnie z poznaniem natury wszelkich zjawisk psychicznych,
niezależnie od tego, czy występują one w stanie czuwania, snu fizjologicznego, czy też w stanie
hipnozy. Z pewnością jednak spore luki w naszej wiedzy powinny skłaniać do dalszych poszukiwań
badawczych, być może nawet z odrzuceniem krępującej te badania współczesnej metodologii, jeśli
udałoby się wypracować inny wiarygodny sposób dochodzenia prawdy.

Wstecz / Spis Treści / Dalej

Rozdział trzeci

CHARAKTERYSTYKA ZJAWISK WYSTĘPUJĄCYCH W HIPNOZIE

Istnieje wiele rozmaitych sposobów wprowadzania w stan hipnozy, ale wszystkie one mają wspólny

początek, polegający na nawiązaniu specyficznego kontaktu psychicznego między osobą
hipnotyzującą a hipnotyzowanym (lub grupą hipnotyzowanych osób). Reguła ta występuje nawet w tak
szczególnych odmianach hipnozy, jak: autohipnoza, hipnoza wywołana przy użyciu odpowiednio
skonstruowanej aparatury oraz w przypadkach hipnozy samoistnej, sytuacyjnej.

W autohipnozie możliwe są dwa warianty. Wariant częściej spotykany polega na .tym, że w czasie

eksperymentów lub zabiegów "klasycznie" przebiegających hipnotyzujący uczy hipnotyzowanego
reagowania na określone bodźce stanem hipnotycznym po to, aby mógł on samodzielnie
przeprowadzać stosowne postępowanie, wartościowe poznawczo lub terapeutycznie. Autohipnoza
tego rodzaju jest więc kombinacją określonego treningu reakcji z sugestiami pohipnotycznymi,
realizowanymi przy większym lub mniejszym zakresie rzeczywistej samodzielności hipnotyzowanego.
Istnieje także możliwość dojścia drogą odpowiednich ćwiczeń do wprawy w autohipnozie rzeczywiście
w pełni samodzielnej, w której jest się równocześnie zarówno .hipnotyzującym, jak i hipnotyzowanym.
W tym przypadku również potrzebne jest "nawiązanie kontaktu psychicznego z samym sobą".
Sformułowanie to może wydawać się dziwne, lub nawet paradoksalne, osobom, które nie
zapoznawały się bliżej z technikami medytacyjnymi lub chociażby z treningiem autogennym. Nie
wdając się w tym miejscu w dokładniejszą analizą takich możliwości, pragnę zapewnić czytelników
powątpiewających, – czy jest to możliwe, że takie działania od dawna wykorzystywane , są w
psychoterapii, nie mówiąc już o doświadczeniach zawartych w filozofii Wschodu.

Hipnotyzowanie za pomocą aparatury, wprowadzone przez niektórych badaczy dla

zobiektywizowania eksperymentu, bywa także stosowane w niektórych ośrodkach dla oszczędności
czasu osób hipnotyzujących. W takich przypadkach zawsze jednak hipnotyzowany zostaje
odpowiednio poinformowany, czego powinien oczekiwać, wypracowuje się w nim odpowiednie
nastawienie, co również jest formą nawiązania specyficznego kontaktu psychicznego. Najsłabiej jest
dotąd rozpoznany fenomen hipnozy samoistnej, sytuacyjnej. Najprawdopodobniej jest to szczególna
odmiana nie zaplanowanej świadomie autohipnozy, powstającej w warunkach przypadkowego
zadziałania bodźców doprowadzających do ograniczenia świadomej kontroli nad rutynowymi
czynnościami. Podaje się w takich przypadkach przykłady kierowców, którzy przebyli swoim pojazdem
niekiedy wielosetkilometrowe trasy autostradą, nie pamiętając przebytej drogi, doznając w
międzyczasie różnych halucynacji (często erotycznych). Niektórzy autorzy twierdzą, że samoistnej
hipnozie ulega wielu ludzi i to często (na przykład podczas oglądania telewizji), inni natomiast
zapatrują się na tę sprawę bardziej sceptycznie, uważając, że występujące ograniczenia świadomej
kontroli nad zachowaniem nie mają cech stanu hipnotycznego.

Nawiązanie kontaktu psychicznego między hipnotyzującym a hipnotyzowanym należy traktować

jako pierwszą fazę procesu hipnotyzacji, ważną dlatego, że w razie jej braku lub nieprawidłowego
przebiegu (na przykład braku zaufania, niechęci itp.) proces hipnozy może być zakłócony lub zgoła
nieudany. W odpowiednich badaniach wykazano, że negatywne lub obojętne nastawienie
emocjonalne osoby, która ma być hipnotyzowana, do hipnotyzującego prowadzi do płytszej hipnozy
niż w przypadku, gdy nastawienie to jest wyraźnie pozytywne. Powyższe rezultaty badań są jednym z
wyraźnych sygnałów wskazujących na to, że zgłębianie tajemnic hipnozy powinno w poważnym
stopniu uwzględniać analizę tej specyficznej interakcji emocjonalno-społecznej, jaka się wówczas
tworzy.

Ważnym procesem wstępnym indukcji hipnotycznej jest także wspomniane już nastawienie osoby

hipnotyzowanej do hipnozy, jej przebiegu, oczekiwanych doznań, własnego zachowania w trakcie
hipnozy itp. Najogólniej mówiąc przebieg hipnozy jest zwykle zgodny z tym właśnie nastawieniem i
oczekiwaniami, z tym jednak, że nie należy zapominać, iż człowiek ma także dość często nie
uświadomione pragnienia i oczekiwania, które mogą się ujawnić (z pozoru nieoczekiwanie) właśnie w
stanie hipnozy. Dlatego dość często zdarzają się sytuacje, że osoby głośno powątpiewające w
możliwość wystąpienia u nich zjawisk hipnotycznych okazują się bardzo podatne na ten stan,
powiedzielibyśmy – chętnie w niego wchodzą, realizując swoje ukryte, nie uświadomione pragnienia.

Bywa też odwrotnie, osoby z pozoru bardzo skłonne do współpracy, okazują się bardzo oporne,

wyolbrzymiają zakłócający wpływ czynników zewnętrznych itp. Przeżycia hipnotyczne osób

prymitywnych są na ogół proste, konkretne, a doznania osób charakteryzujących się bujną wyobraźnią
i skłonnością «do marzeń – bogate, kolorowe, często rozbudowane nawet poza zakres podawanych
sugestii.

W niektórych badaniach eksperymentalnych nad hipnozą oraz zawsze w hipnoterapii wytworzenie

odpowiedniego nastawienia u osoby przygotowywanej do hipnozy jest stałym elementem
postępowania. Nastawienie takie wytwarza się w odpowiednio prowadzonej rozmowie zawierającej
zarówno informacje na temat zjawiska hipnozy, jak i jawne lub ukryte sugestie dotyczące
oczekiwanych reakcji. Realizowane są w ten sposób co najmniej dwa cele równocześnie: obniżenie
lub zniesienie lęku przed nieznanym zespołem zjawisk oraz nadanie wstępnego kierunku i
określonego porządku reakcjom hipnotycznym.

W przeciwieństwie do niektórych form dawnej hipnozy estradowej, wykorzystującej często lęk (na

przykład przed ekspozycją społeczną), w indukcji hipnotycznej przeprowadzanej współcześnie
staramy się zawsze o to, aby pacjent lub osoba badana nie przeżywali tej destruktywnej w istocie
emocji. Znaczenie nastawienia dla przebiegu hipnozy można zobrazować przykładami "potknięć",
jakie mi się zdarzyły.

Wypracowując nastawienie do hipnozy u jednego z pacjentów podkreśliłem, najprawdopodobniej

nazbyt mocno, że stanowi temu towarzyszy znaczne rozluźnienie mięśni, przyjemna miękkość całego
ciała. W tym okresie, dysponując jedynie skromnie wyposażonym gabinetem, prowadziłem hipnozę
najczęściej w ten sposób, że pacjent siedział na zwykłym, niezbyt wygodnym krześle. W pewnym
momencie przeprowadzania, indukcji hipnotycznej ze zdziwieniem, a nawet przestrachem
zauważyłem, że pacjent uzyskuje tak znaczne rozluźnienie mięśni, iż przechylą się niebezpiecznie,
zsuwając się z krzesła. Podparty z jednej strony po chwili zaczął przechylać się w innym kierunku, co
uniemożliwiło dalsze prowadzenie zabiegu i konieczność jego przedwczesnego zakończenia.

W innym przypadku, mając mało czasu, wyjaśniłem krótko pacjentowi, że w czasie zabiegu, jaki z

nim przeprowadzę, zostanie wprowadzony w stan podobny do snu. Był to prosty wiejski chłopak, który
przyjechał do dużego miasta z pełnym zaufaniem, że tutaj zostanie uwolniony od gnębiących go
czynnościowych zaburzeń seksualnych. Moją wstępną informację potraktował więc dosłownie i
wkrótce po rozpoczęciu indukcji hipnotycznej zapadł w sen fizjologiczny, głośno i miarowo chrapiąc.
Po krótkim wahaniu kontynuowałem jednak zabieg, podając odpowiednie sugestie terapeutyczne, co
brzmiało dość dziwnie w zestawieniu z jego głośnym chrapaniem. Proces dehipnotyzacji przebiegał
sprawnie, co wskazywało na to, że pacjent pozostawał jednak przez cały czas ze mną w kontakcie
psychicznym typowym dla hipnozy, a nie istniejącym podczas zwykłego snu fizjologicznego.
Potwierdziło się to także później, gdy przy następnej wizycie pacjent poinformował mnie o ustąpieniu
zaburzeń seksualnych i zrealizowaniu sugestii pohipnotycznych.

Przykłady te skłaniają do kilku refleksji ważnych, jak się wydaje, z praktycznego punktu widzenia.

Po pierwsze, niezależnie od rozwoju wydarzeń hipnotyzujący musi przez cały czas panować nad
sytuacją i nie może pozwolić sobie na przedwczesne wyjście z roli, jeśli procedura nie została w pełni
zakończona. Po drugie, prowadzenie hipnozy zawsze jest związane z koniecznością improwizacji,
niezależnie od ogólnie przyjętego planu postępowania. Wreszcie po trzecie, hipnoza nie jest snem,
chociaż z takim właśnie nastawieniem wielu pacjentów przychodzi na zabieg. Jeśli są to osoby
uzyskujące stan hipnozy głębokiej, to powstaje u nich opisana wyżej kombinacja snu fizjologicznego
ze stanem hipnotycznym. Częściej jednak spotyka je zawód – nie spały i traktują to jako "dowód", że
zabieg się nie udał. Po zanalizowaniu wpływu nastawienia na przebieg hipnozy konieczne jest więc
ustalenie, jaka jest wiedza pacjenta na temat tych zjawisk i związane z tym jego oczekiwania. Dopiero
po przekazaniu odpowiednich informacji korygujących tę wiedzę można mieć nadzieję, że zabieg
hipnotyczny nie będzie źródłem nieporozumień.

Z badań eksperymentalnych wynika, że osoby które widziały, jak przebiega hipnoza, mają

skłonność do nieświadomego naśladowania reakcji zaobserwowanych u innych. Nie należy także
zapominać o korzystnym lub niekorzystnym wpływie rozmów, jakie prowadzą na ten temat ze sobą
mniej i bardziej doświadczeni pacjenci w poczekalni.

Rozmowa wstępna z pacjentem przygotowywanym do zabiegu hipnoterapeutycznego stanowi

także fragment tak zwanego "strukturowania sytuacji". Przez pojęcie to rozumie się różne czynności
zmierzające do wytworzenia odpowiedniego raportu psychicznego pomiędzy hipnotyzującym a
hipnotyzowanym. Dobór odpowiednich środków psychologicznych jest w tym miejscu uzależniony od
stylu pracy hipnotyzującego, a przede wszystkim od tego, jakiej zamierza użyć techniki indukcji
hipnotycznej. Stosuje się niekiedy rozróżnienie hipnozy "ojcowskiej" i "macierzyńskiej",
odzwierciedlające rodzaj interakcji psychoterapeutycznej, zawierającej w różnych proporcjach

elementy autorytarne lub partnerskie.

Hipnoza "ojcowska" (autorytarna) polega na świadomie silnym zdominowaniu pacjenta, dążeniu do

podporządkowania swoim poleceniom wszystkich jego reakcji (oczywiście w zakresie ograniczonym
etyką zawodową i możliwościami samej hipnozy).

Hipnoza

"macierzyńska"

natomiast

(partnerska)

prowadzona

jest

z

daleko

idącym

zaangażowaniem pacjenta do współpracy w wyzwalaniu poszczególnych reakcji hipnotycznych. W tej
formule niekiedy nawet hipnotyzujący prosi pacjenta o pewne zachowania (na przykład wyobrażenie
sobie określonej sytuacji), dając mu przez cały czas do zrozumienia, że wywołanie stanu
hipnotycznego zależy głównie od niego samego. W istocie ten rodzaj hipnozy przybiera często postać
autohipnozy pacjenta, delikatnie nadzorowanej i ukierunkowywanej przez terapeutę. Pomiędzy tymi
skrajnymi formami prowadzenia hipnozy istnieją, oczywiście, warianty pośrednie. Sposób
postępowania jest wyznaczony celem, który zamierza się osiągnąć, właściwościami psychicznymi
pacjenta oraz ogólnym stylem postępowania hipnotyzującego, wynikającym z jego osobowości.

Na podstawie obserwacji typowego postępowania różnych hipnoterapeutów skłonny jestem

twierdzić, że ten ostatni z wymienionych czynników (osobowość hipnoterapeuty) odgrywa zasadniczą
rolę w wyborze metody, aczkolwiek każdy bardziej doświadczony specjalista w tym zakresie
dysponuje na ogół różnymi technikami indukcji hipnotycznej.

Postępowanie partnerskie, zachęcające pacjenta do współpracy, zalecane jest na ogół w

odniesieniu do osób lękowych oraz takich, które powinny ćwiczyć własną aktywność i nabierać wiary
w swoje możliwości. Te same cele można jednak, jak sądzę, osiągnąć poprzez właściwie dokonaną
formułę autorytarną, chociaż poprzez inne mechanizmy psychologiczne. Ostateczną miarą
powodzenia terapii jest, jak zawsze, efekt końcowy, a ten, tak w hipnoterapii jak i w innych
postępowaniach leczniczych, bywa osiągany różnymi drogami.

Autorytarny lub partnersko-współpracujący styl prowadzenia hipnozy wymaga jednak wytworzenia

stosownego kontaktu psychicznego między terapeutą a pacjentem, interakcji bardziej "pochyłej" lub
"poziomej". Służą temu możliwości zawarte w strukturowaniu sytuacji. Na przykład terapeuta może
polecić pacjentowi zajęcie określonej pozycji lub poprosić o to, by usiadł (położył się) wygodnie. Może
od początku narzucać pacjentowi swoje wymagania i przeciwstawiać się wszelkim inicjatywom
własnym pacjenta lub, przeciwnie, pobudzać jego inicjatywę. W ostateczności postępowanie
autorytarne zmierza do stopniowego podporządkowania swoim poleceniom i sugestiom procesów
psychicznych pacjenta i jego reakcji, w możliwie jak najpełniejszym zakresie. W postępowaniu
partnersko-współpracującym pacjent sam (przy pomocy hipnoterapeuty) uzyskuje stopniowo coraz
większy wpływ na własne procesy psychiczne i reakcje.

W każdym typie indukcji hipnotycznej chodzi jednak o to, aby doprowadzić do istotnych zmian w

percepcji – znacznego ograniczenia w spostrzeganiu bodźców zewnętrznych. Dlatego istotnym
elementem indukcji hipnotycznej jest sterowanie procesem uwagi w taki sposób, aby koncentrowała
się ona na sugestiach podawanych przez hipnotyzującego. Proces ten przebiega na ogół stopniowo,
chociaż możliwe jest także (szczególnie u osób odpowiednio wytrenowanych lub bardzo podatnych na
hipnozę) przeprowadzenie go w sposób gwałtowny, skokowy, od pełnego kontaktu z otoczeniem do
stanu specyficznego wyizolowania hipnotycznego. W zależności od właściwości osoby
hipnotyzowanej oraz umiejętności hipnotyzującego okres wprowadzenia w hipnozę zamyka się na
ogół w przedziale od kilku sekund do około dwudziestu minut.

Sporo dyskusji wzbudza ciągle jeszcze sprawa związku między podatnością na sugestię a

podatnością na hipnozę. Wiele osób myli te dwa pojęcia, uważając, że zawarta w osobowości
każdego człowieka specyficzna dla niego podatność na sugestię jest wskaźnikiem podatności na
hipnozę. Odpowiednie badania wykazują całkowitą nieprawdziwość takiego twierdzenia, wskaźniki
korelacji obu tych właściwości są niskie. Nieporozumienie wynika zapewne stąd, że jedną z cech
hipnozy jest rzeczywiście wysoka podatność na sugestie podawane w trakcie trwania tego stanu,
niezależnie jednak od tego, jaka była podatność na sugestię tego samego człowieka w stanie
czuwania.

Znane są także liczne przypadki osób bardzo podatnych na sugestie podawane na jawie,

niezdolnych jednak do uzyskania głębszych stadiów stanu hipnotycznego. Krańcowym przykładem
prawdziwości tej tezy są doświadczenia z małymi dziećmi oraz osobami niedorozwiniętymi umysłowo.
Charakterystyczna dla wielu z nich duża podatność na sugestie podawane na jawie idzie w parze z
całkowitą niepodatnością na hipnozę. Właściwości predysponujące do uzyskiwania stanu
hipnotycznego (tak zwana "indywidualna podatność na hipnozę") będą jeszcze omówione w dalszej
części, chwilowo przeanalizujemy inne zjawiska psychiczne i fizjologiczne pojawiające się w stanie

hipnozy.

Większość zabiegów hipnoterapeutycznych przeprowadzana jest w stanie tak zwanej "hipnozy

sennej", charakteryzującej się podobieństwem zachowania pacjenta do zachowań w śnie
fizjologicznym. Jest to podobieństwo pozorne, analogicznie jak pacjent w "hipnozie aktywnej"
przypomina zachowaniem człowieka w stanie czuwania, chociaż i w tym przypadku występują istotne
różnice. Początkowo zjawiska towarzyszące "hipnozie sennej" mają cechy prostych iluzji czuciowych,
dotyczących zgodnie z podawanymi sugestiami ciężaru powiek, ręki lub całego ciała. Najczęściej
sugestie tego typu opierają się najpierw na odczuciach naturalnych, pojawiających się w związku z
przyjętą pozycją ciała (na przykład ciążenie powiek jest naturalne przy fiksacji wzroku, a uczucie
narastającego ciężaru ciała naturalnym odczuciem przy zmniejszaniu się napięcia mięśniowego w
pozycji spoczynkowej).

Pojawienie się tego typu odczuć, zgodnych z podawanymi sugestiami, obniża krytycyzm pacjenta,

zwiększa jego podatność na dalsze sugestie, tym samym ułatwia przejście do halucynacji czuciowych.
Stopniowo bowiem podawane są sugestie dotyczące występowania odczuć, które nie są już
uzasadnione reakcjami fizjologicznymi, chociaż mogą wtórnie takie reakcje wywoływać. Odczucia te,
na przykład lekkość ręki, powodująca jej – niekontrolowane już w pełni świadomie – unoszenie się,
"fruwanie w przestrzeni", stanowią dla hipnotyzującego wyraźny wskaźnik, że został osiągnięty stan
hipnotyczny określany jako "średni". W tym stanie możliwe jest także wprowadzanie innych
halucynacji czuciowych, na przykład osłabienie czucia dotyku i bólu, wywoływanie odczuć
temperaturowych. Na ogół bez trudności można także w stanie hipnozy średniej wywołać różne
reakcje mięśniowe (na przykład niezdolność rozłączenia splecionych dłoni, niezdolność całkowitego
lub częściowego poruszania się itp.).

Podawanie wszelkich sugestii musi uwzględniać reakcje pacjenta, które trzeba zresztą z góry

przewidywać, aby na przykład unieruchomienie ręki lub całego ciała nie wywołało lęku, lecz –
przeciwnie – było dla pacjenta dowodem, że jego organizm poddaje się hipnozie, a więc tym samym
podda się także skutecznej terapii w tym stanie. W hipnozie o średnim stopniu zaawansowania nie
występuje jednak pełna utrata kontaktu z otoczeniem, co niekiedy bywa źródłem rozczarowania
pacjentów podkreślających, że "nie byli zahipnotyzowani, bo wszystko słyszeli i widzieli, co się z nimi
dzieje". Niekiedy także pacjenci upierają się, że "gdyby tylko chcieli, to mogli w każdej chwili wstać i
przerwać zabieg".

Wypowiedzi takie są często przejawem samopotwierdzania się ("byłem na tyle silny, że nie

poddałem się hipnozie") lub formą zachęcania terapeuty do większych starań ("moja osoba i moja
choroba wymagają szczególnie silnego oddziaływania"). W każdym z tych przypadków potrzebna jest
spokojna, wyjaśniająca rozmowa, ukazująca hipnoterapię nie jako zmaganie się człowieka z
człowiekiem, ale jako formę wykorzystywania naturalnych właściwości organizmu w walce z chorobą
lub zaburzeniem. Nader często potrzebne są także dodatkowe wyjaśnienia, że hipnoza nie jest snem i
nie każdy pacjent uzyskuje na tyle głęboki stan hipnotyczny, aby doświadczyć w czasie zabiegu pełnej
utraty świadomości tego, co się dzieje w jego otoczeniu oraz niepamięci przebiegu zabiegu.

Najlepszym sposobem przekonania pacjenta, że w hipnoterapii nieistotne są efekty spektakularne,

jest uzyskany rezultat terapeutyczny. W związku Nz tym wielu, nawet bardzo doświadczonych
hipnoterapeutów, zawiera z pacjentem swoistą umowę – pacjent "kredytuje" swoje pełne zaufanie na
dwa, trzy zabiegi hipnoterapeutyczne, po przeprowadzeniu których wiadomo już na ogół dokładnie,
jakie efekty uzyskuje się w tym konkretnym przypadku. Taki kredyt zaufania potrzebny jest
hipnoterapeucie do upewnienia się, czy decyzja o stosowaniu tej formy terapii była słuszna i czy
uzyskane rezultaty zgodne są z przyjętymi wcześniej założeniami. Twierdzenie powyższe nie powinno
w nikim wzbudzać niepokoju, że wobec tego hipnoterapia jest metodą ryzykowną.

W pełni kwalifikowany hipnoterapeuta przeprowadza zabieg w sposób całkowicie bezpieczny i

nieszkodliwy, niezależnie od tego, czy efekt terapeutyczny zostanie, czy też nie zostanie uzyskany.
Specyfika tej metody polega właśnie na tym, że pomimo dobrego przygotowania teoretycznego i
odpowiedniego doświadczenia poziom uzyskanych efektów nie jest w pełni przewidywalny w
momencie rozpoczynania indukcji hipnotycznej. Dlatego każdy zabieg hipnoterapeutyczny, a
szczególnie dwa, trzy pierwsze mają także walory diagnostyczne, są specyficzną, bo pozbawioną
ryzyka – "próbą uczuleniową".

W pewnym sensie atypowy jest pierwszy zabieg, szczególnie jeśli odbywa się w czasie pierwszego

spotkania terapeuty z pacjentem. Wynika to z zakłócającego wpływu wielu czynników nie znanych
dotąd pacjentowi, takich jak pomieszczenie, osoba terapeuty i styl jego postępowania, techniczna
strona samego zabiegu. Pierwszy zabieg (ograniczony często jedynie do próby podatności na

hipnozę) spełnia więc na ogół rolę kontaktu ogólnie orientującego pacjenta w tym, na czym polega
nowy dla niego sposób postępowania terapeutycznego, a terapeutę – w specyfice reakcji pacjenta, co
pozwoli na odpowiednią modyfikację postępowania.

Powróćmy

jednak

do

charakterystyki

zjawisk

towarzyszących

bezpośrednio

stanowi

hipnotycznemu. Dobry i prawidłowy przebieg reakcji informujących hipnoterapeutę, że pacjent
osiągnął stan hipnozy średniej, skłania na ogół do podjęcia próby przejścia do hipnozy głębokiej.
Służą temu różne techniki, zawierające zawsze elementy intensywnych sugestii w kierunku dalszego,
znacznego lub "całkowitego" zablokowania percepcji wszelkich bodźców zewnętrznych z wyjątkiem
tych, które hipnotyzujący "pozwala" spostrzegać. Dwukrotne użycie w powyższym zdaniu cudzysłowu
jest o tyle uzasadnione, że owa "całkowitość" i "pozwolenie" nie mogą być traktowane w pełni
dosłownie.

W odpowiednich badaniach wielokrotnie dowiedziono, że nawet w najgłębszej hipnozie osoba

zahipnotyzowana spostrzega to, co się dzieje w jej otoczeniu. Jest to najprawdopodobniej percepcja
podprogowa, dokonująca się poza udziałem świadomości, przynajmniej do momentu pojawienia się
bodźców stwarzających realne zagrożenie zdrowia, życia lub postaw moralnych. Mówi się w tym
miejscu niekiedy o specyficznym u osoby zahipnotyzowanej "ośrodku czuwania", zjawisku podobnym
do tego, jakie występuje u głęboko śpiącej matki niemowlęcia, która nie reaguje na różne silne
bodźce, ale budzi się nawet przy lekkim poruszeniu dziecka.

W badaniach eksperymentalnych dowiedziono, że stwarzanie osobie zahipnotyzowanej fikcyjnych

zagrożeń (na przykład gdy eksperymentator celuje z pistoletu do osoby zahipnotyzowanej, sugerując
równocześnie, że jest groźnym bandytą) nie powoduje samoistnego wyjścia ze stanu hipnozy. Pojawią
się wówczas reakcje przestrachu lub inne, adekwatne do tego fikcyjnego scenariusza, łącznie z
reakcjami fizjologicznymi. Jeśli jednak zagrożenie byłoby

realne, na przykład prawdziwy pożar lub pojawienie się węża – wówczas stan hipnotyczny

samoistnie ustąpi i podjęte zostaną czynności obronne. Szczególnie silne działanie dehipnotyzujące
stwierdzono w przypadku pojawienia się węża, co dało duże pole do popisu interpretacyjnego
zwolennikom teorii archetypów. Samoistna dehipnotyzacja pojawia się także w momencie naruszenia
reguł moralnych pacjenta, z tym, że chodzi tutaj o reguły prawdziwe, a więc w pełni zinterioryzowane,
a nie takie, które są dla danej osoby jedynie normami deklaratywnymi. Kłopot polega w tym miejscu na
tym, że nigdy nie wiadomo dokładnie kto, w jakim stopniu zinterioryzował normy moralne.

W eksperymentach amerykańskich polecano osobom zahipnotyzowanym strzelić z rewolweru do

człowieka. W warunkach laboratoryjnych eksperyment taki przebiegał bez zakłóceń – następował
wystrzał ślepym nabojem. Była to jednak sytuacja sztuczna, badany w sposób – co prawda – nie
uświadomiony, ale jednak orientował się, że ma do czynienia z eksperymentem, za którego
bezpieczny przebieg odpowiada eksperymentator. W sytuacji, gdy stosowano inny scenariusz (takiego
typu, że nawet człowiek niezahipnotyzowany mógłby podejrzewać, że próbuje się go użyć do
dokonania zabójstwa), następowała samoistna dehipnotyzacja w ostatniej chwili przed dokonaniem
czynu. Co by jednak było, gdyby ktoś spróbował sprawdzić, jak zachowa się w podobnej sytuacji
zahipnotyzowany zawodowy morderca – nie wiadomo, a przynajmniej nikt nie publikował takich
badań.

Uwzględniając przedstawione wyżej okoliczności łatwo uzmysłowić sobie, jak skomplikowana jest

w istocie interakcja między hipnotyzującym a hipnotyzowanym. Z pozoru jest to prosta interakcja
komplementarna – hipnotyzujący kieruje reakcjami hipnotyzowanego. W rzeczywistości jednak owo
"kierowanie" mieści się w ramach reguł, na które pacjent nieświadomie wyraża zgodę – jest to więc
interakcja metakomplementarna. Nie koniec jednak na tym, bo świadomy tych zjawisk terapeuta, w
odpowiednio uzasadnionym przypadku, znajduje sposób, aby tę interakcję przeistoczyć w
metametakomplementarną.

Rozważmy to na nieco uproszczonym przykładzie hipnoterapii alkoholika, który prosi o uwolnienie

go od nałogu. W rzeczywistości jednak, w czasie terapii, wykazuje nieuświadomiony, ale silny opór
przed rozstaniem się z alkoholem, który stał się dla niego istotnym elementem nieprawidłowego
przystosowania do trudności życiowych. Terapeuta, który nie dostrzeże tej dwupoziomowej motywacji
swojego pacjenta, nie uzyska zamierzonego efektu terapeutycznego. Utrwali to w pacjencie
przekonanie, "że zrobił wszystko, co możliwe, ale – niestety – jego alkoholizm nie jest możliwy do
wyleczenia", będzie więc pił dalej i to ze spokojnym sumieniem. Jeśli jednak ten ukryty,
nieuświadomiony opór (stwarzający metakomplementarną interakcję terapeutyczną) zostanie usunięty
odpowiednim postępowaniem psychoterapeutycznym (niekoniecznie wykorzystującym hipnozę), to ta
meta-metakomplementarna interakcja może dać początek efektywnemu przezwyciężeniu nałogu.

Podany tutaj przykład nie obrazuje w pełni wszystkich zawiłości psychologicznych towarzyszących

każdemu postępowaniu wykorzystującemu zjawisko hipnozy. Wskazuje jednak wyraźnie na to, że
każdy kto chce kompetentnie zajmować się hipnozą, powinien zdawać sobie sprawę z konieczności
posiadania rozległej wiedzy i umiejętności w zakresie psychologu, psychopatologii i psychoterapii.

Po omówieniu niektórych elementów tej szczególnej "gry", jaka toczy się przez cały czas między

hipnotyzującym a hipnotyzowanym, możemy powrócić do opisu zjawisk charakterystycznych dla stanu
głębokiej hipnozy i wykorzystywanych odpowiednio w hipnoterapii. Należą do nich różnego rodzaju
halucynacje pozytywne i negatywne, analgezja, motoryka w hipnozie, regresja wieku, szczególne
funkcjonowanie procesów pamięciowych (w tym także amnezja pohipnotyczna), realizacja sugestii
pohipnotycznych.

HALUCYNACJE HIPNOTYCZNE

Człowiek znajdujący się w stanie głębokiej hipnozy zdolny jest do różnorakich, niekiedy bardzo

złożonych halucynacji pozytywnych lub negatywnych. Fakt ten budzi niepokój, a nawet niechęć do
hipnozy niektórych specjalistów, przyzwyczajonych do traktowania halucynacji jako objawu
zdecydowanie patologicznego. Skłonni są więc podejrzewać, że w samej hipnozie musi być coś
"nienormalnego", skoro możliwe są w tym stanie takie zjawiska. Nie obawiając się jednak tego zarzutu
powiedzmy od razu, że poprzez odpowiednie sugestie pohipnotyczne możliwe jest także wywoływanie
halucynacji występujących już po zakończeniu hipnozy, w stanie czuwania. Istnieje jednak zasadnicza
różnica pomiędzy halucynacjami hipnotycznymi a psychotycznymi. Pierwsze z nich są zawsze
odwracalne i w pełni kontrolowane przez hipnotyzującego. W przypadku ich nieodwołania ustąpią
samoistnie, najczęściej po śnie fizjologicznym.

Inne różnice wydają się być już mniej istotne, jak chociażby ta, że halucynacje hipnotyczne są na

ogół uporządkowane i logicznie zwarte, a towarzyszące im przeżycia – w większości pozytywne.
Prawdopodobnie ta właściwość halucynacji hipnotycznych jest jednak rezultatem sposobu ich
wywoływania.

Osobiście jednak (chociaż nie prowadziłem takich eksperymentów) nie widzę żadnych trudności

technicznych w wywołaniu halucynacji dokładnie naśladujących jakiekolwiek halucynacje
psychotyczne. Warto także w tym miejscu przytoczyć zdanie Pawłowa, który wypowiedział się kiedyś,
że "schizofrenia jest stanem chronicznej hipnozy". Zbyt mało jeszcze wiemy na ^temat mechanizmu
powstawania halucynacji hipnotycznych i samej hipnozy, aby przyjąć lub odrzucić powyższe
stwierdzenie. Podobieństwo tych dwóch typów halucynacji, a także halucynacji powstających wskutek
użycia narkotyków, lub też pojawiających się niekiedy u ludzi w pełni zdrowych (na przykład w stanie
silnego zmęczenia) jest zrozumiałe, jeśli uświadomimy sobie, że biologiczna podstawa tych zjawisk
zawarta jest w jednolitej dla gatunku ludzkiego strukturze ośrodkowego układu nerwowego. Należy
więc przyjąć, że wśród różnych zjawisk psychicznych powstających w ośrodkowym układzie
nerwowym istnieją takie, których wywoływanie wymaga pewnych okoliczności specjalnych, rzadko
powstających samoistnie w życiu człowieka.

Być może, właśnie hipnozą jest "kluczem" do poznania tych zjawisk, oddzielenia mechanizmów

fizjologicznych od patofizjologicznych w ich powstawaniu. Pogląd taki nie jest bynajmniej odosobniony
i, jak sądzę, powinien być wielce frapujący dla psychiatrów i psychologów klinicznych, poszukujących
bezskutecznie wyjaśnienia etiopatogenezy wielu zaburzeń psychicznych. Dał temu wyraz między
innymi wybitny, współczesny znawca hipnozy, profesor Chertok, dyrektor Centrum Medycyny
Psychosomatycznej w Paryżu. Uważa on, że współczesna medycyna ma dwa główne tematy, na
których powinna skoncentrować wysiłek badawczy: choroby nowotworowe i zjawisko hipnozy.
Znaczenie badań w tym pierwszym temacie jest oczywiste i powszechnie doceniane, natomiast
poznanie zjawiska hipnozy, szczególnie w aspekcie psychosomatycznym, mogłoby stać się
przysłowiowym "milowym krokiem" w poznaniu mechanizmu wielu zjawisk chorobowych,
stanowiących obszar nie znany współczesnej medycynie.

Halucynacje hipnotyczne nie powstają w jednakowy sposób u wszystkich zahipnotyzowanych

osób. Zdecydowanie łatwiej można wywołać halucynacje pozytywne niż negatywne. Trudniejsze do
uzyskania są także halucynacje wzrokowe niż na przykład słuchowe. Stopień trudności wywoływania
poszczególnych zjawisk hipnotycznych (w tym także halucynacji różnego typu) jest już od dawna
znany i ujęty w odpowiednich skalach. Będzie jeszcze o tym mowa w dalszej części. Warto jednak już
teraz podkreślić, że najtrudniejsze do wywołania spośród wszystkich zjawisk hipnotycznych są
pohipnotyczne, negatywne halucynacje wzrokowe. Ponieważ używane tutaj pojęcia nie są
powszechnie znane, wyjaśnię to na przykładzie demonstracji przeprowadzonej bez szczególnego
przygotowania w czasie mojej pracy na Akademii Medycznej w Poznaniu.

Zakład nasz odwiedził prof. Zolik, dyrektor Instytutu Psychologii w Chicago, zajmujący się między

innymi praktycznymi zastosowaniami hipnozy. W czasie wymiany doświadczeń na ten temat
zauważyłem, że obecność naszego gościa onieśmiela jedną ze /studentek, znaną mi z dobrych, w
pełni wyrażanych reakcji hipnotycznych, uzyskiwanych we wcześniejszych eksperymentach.
Zaproponowałem demonstrację własnego stylu prowadzenia hipnozy, w celu rozwinięcia dalszej
dyskusji. Zahipnotyzowana studentka zgodnie z moimi sugestiami "słyszała" pukanie do drzwi
gabinetu (pozytywne halucynacje słuchowe), "zobaczyła", że wchodzi sekretarka i prosi profesora do
telefonu w innym pomieszczeniu (pozytywne halucynacje wzrokowe i słuchowe). Następnie studentka
"zobaczyła", że nasz gość wstaje i wychodzi z pokoju (pozytywne halucynacje wzrokowe) i od tego
momentu "widziała" już jego fotel jako pusty (negatywne halucynacje wzrokowe).

Podczas dalszego postępowania ta nie spostrzegana obecność profesora na swoim

dotychczasowym miejscu (negatywna halucynacja wzrokowa) została utrzymana po przeprowadzeniu
dehipnotyzacji. Najciekawszym i poniekąd .nie zaplanowanym rezultatem tej demonstracji było jednak
zachowanie studentki po dehipnotyzacji, spontaniczne i naturalne, bo nie poddane żadnym
dodatkowym sugestiom pohipnotycznym. Otóż od tego momentu, mimo realnej, ale nie spostrzeganej
przez, nią ciągłej obecności profesora na swoim miejscu, zaczęła zachowywać się swobodnie, bez
onieśmielenia, dopytując się o naszego gościa i o to, czy jeszcze tutaj powróci.

Ten uwidoczniony wpływ pohipnotycznych negatywnych halucynacji wzrokowych na spontaniczne

zmiany w zachowaniu jest wielce interesujący przy rozważaniu zasad opracowania programów
postępowania hipnoterapeutycznego i – jak łatwo się domyślić – może być odpowiednio wykorzystany.
Nie trzeba też, jak sądzę, dodawać, że demonstracja ta została odpowiednio zakończona poprzez
kolejne wprowadzenie w hipnozę i zlikwidowanie wszystkich halucynacji (profesor "powrócił" na swoje
miejsce). Po ostatecznej dehipnotyzacji stopień swobody zachowania studentki był większy niż przed
demonstracją, ale znacznie mniejszy niż wtedy gdy miała ona pohipnotyczne, negatywne halucynacje
wzrokowe.

Wzrokowe,

słuchowe

lub

czuciowe

halucynacje

hipnotyczne

umożliwiają

osobom

zahipnotyzowanym przeżywanie w sposób, jak same określają, w pełni realistyczny najrozmaitszych
sytuacji, bez ograniczeń w czasie i przestrzeni. Pod jednym wszakże warunkiem, że obrazy i doznania
halucynacyjne są im znane z wcześniejszych doświadczeń, bądź też zostają plastycznie zarysowane
odpowiednimi sugestiami prowadzącego hipnozę. Inaczej mówiąc, wszelkie halucynacje hipnotyczne
(identycznie jest z innymi halucynacjami) mogą rozwinąć się wyłącznie na podstawie realnie
istniejących wcześniejszych doświadczeń lub wyobrażeń i treściowo bywają często podobne do
marzeń sennych.

Osobę zahipnotyzowaną można "przenieść" w dowolne miejsce kosmosu, ale treść jej przeżyć

będzie wówczas kompilacją wiedzy astronautycznej, zapoznanych powieści i filmów fantastyczno-
naukowych, własnych wcześniejszych wyobrażeń na ten temat i sugestii podawanych przez
hipnotyzującego. Podobnie dzieje się przy każdym innym temacie halucynacji. Udział prowadzącego
hipnozę w tworzeniu określonych treści halucynacyjnych jest różny, w zależności od celu
eksperymentu lub terapii oraz właściwości indywidualnych osoby hipnotyzowanej. Występującym
halucynacjom mogą adekwatnie towarzyszyć odpowiednie reakcje emocjonalne. Związek między
treścią halucynacji a odpowiednimi emocjami może być naturalny, lub też modyfikowany
odpowiednimi, dodatkowymi sugestiami.

W prostych eksperymentach obrazujących to zjawisko można na przykład zasugerować oglądanie

filmu o określonej treści. Z reguły reakcje osoby zahipnotyzowanej są wówczas zgodne (co do
kierunku i siły) z treścią halucynowanych obrazów. Wesołość, a nawet głośny śmiech, towarzyszą
"oglądaniu" komedii, a objawy napięcia psychofizycznego "oglądaniu" kulminacyjnych scen filmu
sensacyjnego itp. Reakcje towarzyszące takim halucynacjom mogą być jednak modyfikowane poprzez
podanie dodatkowych sugestii (np. "to jest właściwie komedia, ale tak słaba, że odczuwa pan
znudzenie" lub "ten horror nie wywołuje żadnej grozy, a jedynie rozbawienie"). Takie postępowanie
jest jednym ze skutecznych sposobów wywoływania zamierzonych reakcji emocjonalnych, a w
dalszym etapie – wegetatywnych.

Wytwarzanie halucynacji hipnotycznych stanowi punkt wyjścia do wywoływania innych

zamierzonych reakcji właśnie w ramach wzajemnych powiązań istniejących w organizmie człowieka
pomiędzy spostrzeganiem, emocjami i reakcjami fizjologicznymi. Próba bezpośredniego wywołania
sugestią zmian stężenia cukru we krwi nie przynosi rezultatów, natomiast wytworzenie halucynacji
zjadania miodu, przynajmniej w niektórych przypadkach powoduje sprawdzalne podwyższenie tego
stężenia. Podobnie jest z innymi reakcjami w obrębie układów pokarmowego, krwionośnego,

moczowego itd.

Interesujące zjawiska powstają także przy różnych halucynacjach negatywnych. Jeśli na przykład

w warunkach gabinetowych prowadzona jest hipnoza aktywna (tzn. polegająca na uruchomieniu
pacjenta, jego swobodnym poruszaniu się), to halucynowanie na przykład spaceru w parku, mimo
równoczesnych halucynacji negatywnych (pacjent "nie widzi" biurka, foteli itp.), nie powoduje
potrącania przedmiotów, lecz ich omijanie. Jest to jeden z dowodów przemawiających za tym, ze
nawet w głębokiej hipnozie realne spostrzeganie otoczenia nie jest wyłączone, chociaż może być
całkowicie nieuświadomione.

Osoba zahipnotyzowana zapytana o to, dlaczego podczas spaceru omija pewne miejsca, wyjaśnia

spokojnie, że przecież "tam" jest krzak, drzewo, kałuża itp. Podobnie jest w innych eksperymentach,
jak chociażby w tym, który lubią demonstrować koledzy z Czechosłowacji. Osoba zahipnotyzowana
czyta głośno książkę, mając równocześnie wytworzoną negatywną halucynację osoby prowadzącej,
która jest dla niej "niewidzialna". W pewnym momencie eksperymentator przysłania dłonią czytany
tekst, co – oczywiście – wywołuje przerwę w czytaniu. Na pytanie, dlaczego przerwane zostało
czytanie, padają typowe odpowiedzi: "bo mam zamglony wzrok", "litery są całkowicie zatarte", "nie
chce mi się dalej czytać" itp. Skłonność do logicznego wyjaśniania każdego swojego zachowania jest
typowa dla osób zahipnotyzowanych i jeszcze bardziej widoczna w wyjaśnianiu motywów
postępowania w realizowaniu czynności, które w istocie zostały wywołane jako reakcje pohipnotyczne.

Osoby halucynujące w hipnozie poddawano także różnorodnym pomiarom neurofizjologicznym,

które nie dały dotąd w pełni jednoznacznych wyników. Istnieją kontrowersyjne doniesienia, że u osób,
którym sugerowano całkowitą ślepotę, przy równoczesnym zapewnieniu rozwartych powiek w
normalnym oświetleniu, w badaniu elektroencefalograficznym pojawiał się zapis charakterystyczny dla
osób ociemniałych lub mających zamknięte oczy. Wyniki tego eksperymentu nie znalazły jednak
potwierdzenia w badaniach prowadzonych przez innych badaczy, podobnie jak doniesienia o reakcji
źrenic na halucynowane bodźce świetlne. Nie udało się także w sposób jednoznaczny dokonać
odpowiednich pomiarów neurofizjologicznych w odniesieniu do halucynacji słuchowych, węchowych,
smakowych, a także czuciowych, chociaż w tym ostatnim przypadku zanotowano ciekawe wyniki w
związku z badaniami nad hipnotyczną analgezją.

Licznie odnotowane są w literaturze tego tematu próby wywołania w stanie hipnozy przejściowych

zaburzeń we wszystkich typach spostrzegania, zaburzeń znanych neurologom jako objawy
określonych defektów organicznych układu nerwowego. Autorzy jednomyślnie stwierdzają, że
wywoływanie takich zaburzeń u osób znajdujących się w stanie głębokiej hipnozy nie sprawia żadnych
trudności technicznych, a przeprowadzenie przez neurologa postępowania diagnostycznego
różnicującego te zaburzenia od identycznych, wywołanych rzeczywistymi zmianami organicznymi,
przysparza wiele kłopotów, a niekiedy jest podobno wręcz niemożliwe. Mamy więc tutaj do czynienia z
sytuacją podobną jak, w omawianym uprzednio porównaniu halucynacji hipnotycznych i
psychotycznych. Znów można przyjąć, że podstawa tego podobieństwa zawarta jest we
właściwościach układu nerwowego, właściwościach wspólnych dla wszystkich ludzi, chociaż są to
właściwości ujawniające się w różnego typu okolicznościach specjalnych.

ANALGEZJA

Możliwość ograniczenia lub znoszenia bólu w hipnozie była zawsze silnym argumentem

przemawiającym za celowością stosowania tej metody w medycynie. W historii badań nad hipnozą
można wyraźnie wyróżnić okresy wzmożonego zainteresowania analgezją "hipnotyczną, splatające
się z okresami pewnego rozczarowania pod tym względem lub odchodzenia do innych metod
uśmierzania bólu. Niewątpliwy spadek zainteresowania wykorzystywaniem hipnozy w chirurgii
zaznaczył się z chwilą wprowadzenia narkozy eterowej oraz stopniowego wprowadzania coraz
bardziej

nowoczesnych

analgetyków.

Mimo

znacznego

postępu

w

produkcji

środków

farmakologicznych uśmierzających ból wielu lekarzy zdaje sobie jednak sprawę, że w interesie
niektórych grup pacjentów korzystniejsze byłoby stosowanie metod eliminujących ingerencję środkami
chemicznymi, mającymi często działanie uboczne lub niemożliwymi do zastosowania ze względu na
ogólny stan zdrowia pacjenta. Okoliczności skłaniają do ponownego zainteresowania hipnozą i
możliwością jej wykorzystania w chirurgii, stomatologii, położnictwie i innych specjalnościach
medycznych.

Prawdą jest, że stan hipnotyczny umożliwia wprowadzanie odpowiednio kontrolowanych zmian w

odczuwaniu bodźców termicznych, dotykowych i bólowych. Zmiany te w lżejszych stadiach hipnozy
mają charakter złudzeń, a w hipnozie głębokiej przybierają postać pozytywnych lub negatywnych
halucynacji czuciowych. Wyraźny wpływ hipnotyzującego na percepcję czuciową osoby

zahipnotyzowanej zaznacza się już w stadium hipnozy średniej, a więc takiej, w której zachowana jest
jeszcze częściowo świadomość sytuacji. Możliwe jest wówczas wywołanie hiperstezji, hipostezji oraz
hipalgezji.

W badaniach eksperymentalnych, a także przy próbach podatności na hipnozę poszczególnych

pacjentów, zmiana wrażliwości na bodźce czuciowe jest traktowana również jako wskaźnik głębokości
stanu hipnotycznego. Znana jest na przykład i dość powszechnie stosowana jako sprawdzian tzw.
anestezja rękawiczkowa. Próbę tę przeprowadza się w ten_ sposób, że na odpowiednim etapie
postępowania indukcyjnego podawane są sugestie, iż na rękę została naciągnięta gruba, skórzana
rękawiczka. Następnie, w sposób już logicznie uzasadniony, podaje się sugestie, że w związku z tą
"założoną rękawiczką" wszelkie bodźce dotykowe będą słabo odczuwalne, a kłucie igłą – niebolesne.

Sprawdzania reakcji pacjenta na zastosowane bodźce dokonuje się poprzez bezpośrednią

obserwację oraz w drodze omówienia jego odczuć, przeprowadzanego zawsze po dehipnotyzacji. Na
tym samym etapie głębokości hipnozy można także sprawdzać podatność na sugestie związane z
odczuwaniem sugerowanej temperatury. Jednym z możliwych przykładów takiego postępowania jest
podawanie sugestii, że ręka będzie teraz ogrzewana ustawioną w bliskiej odległości lampą
nagrzewczą. Pacjent ma usunąć rękę w momencie, gdy odczucie wzrastającej temperatury dojdzie do
granicy bólu.

Bardziej złożone formy tego typu eksperymentów można przeprowadzać w stanie głębokiej

hipnozy. Podawane sugestie stają się wówczas na ogół bardziej złożone i nakierowane na wywołanie
kompleksowych halucynacji. Ilość możliwych do zastosowania wariantów jest w zasadzie nie
ograniczona i zależy od celu eksperymentu oraz inwencji hipnotyzującego. Osobiście dość często
stosuję na przykład taki wariant postępowania, który umożliwia poprzez halucynacje czuciowe
(termiczne) przejście od stanu hipnozy sennej do hipnozy aktywnej, a więc takiej odmiany stanu
hipnotycznego, kiedy osoba zahipnotyzowana zdolna jest do swobodnego poruszania i wykonywania
różnych czynności. Postępowanie to polega najpierw na wytworzeniu u osoby zahipnotyzowanej
halucynacji, że znajduje się na leżaku, ustawionym w przyjemnym, ale silnie nasłonecznionym
miejscu. Następnie w miarę nasilania sugestii związanych ze "wzrastającą temperaturą"
przedstawiona zostaje możliwość opuszczenia tego miejsca i skierowania się "do przyjemnego
cienia".

W podobny sposób można wytworzyć uczucie zimna, odczucie wiatru, padającego deszczu itp.

Niektóre z możliwości manewrowania odczuciami są rzeczywiście zdumiewające, jak chociażby
możliwość przeniesienia odczuć w zupełnie inne miejsce ciała niż to, które poddane jest
rzeczywistemu działaniu bodźca (na przykład nakłuwana jest ręka lewa, a reaguje ręka prawa). To
osobliwe "wędrowanie" czucia do innych miejsc ciała pozwala na interesujące rozważania w związku
ze znanym zjawiskiem bólów fantomowych oraz innych fałszywie umiejscowionych odczuć,
pojawiających się xi niektórych ludzi w stanie czuwania.

Szczególnie ważne miejsce wśród tych zjawisk zajmuje, oczywiście, hipalgezja i analgezja.

Większość autorów pokreślą, że wytworzenie analgezji umożliwiającej przeprowadzenie zabiegu
chirurgicznego wymaga pewnego czasu niezbędnego do wyćwiczenia pacjenta w sposobie
reagowania.

Obniżanie wrażliwości na ból może być dokonane trzema różnymi sposobami. Sposób pierwszy

polega na podawaniu sugestii obniżających lęk i napięcie wraz z prostą sugestią dotyczącą
zmniejszenia bólu. Ten, wydawałoby się, prymitywny sposób postępowania jest, jak się okazuje,
zupełnie wystarczający dla wielu osób uzyskujących w ten sposób wyraźną hipalgezję.

Można jednak (przy głębokiej hipnozie) posłużyć się sugestiami bardziej złożonymi,

wytwarzającymi halucynacje na temat zastosowania klasycznych analgetyków. Na przykład: "Poczuje
pani teraz ukłucie, będzie zrobiony zastrzyk znieczulający. W minutę później odczuje .pani, że ta
okolica ciała stanie się niewrażliwa na ból. Teraz czuje pani, jak znieczulenie już działa i z każdą
chwilą się wzmaga" itd. W przypadku takiego postępowania w sugestiach często nawiązuje się do
wcześniejszych doświadczeń pacjenta, odwzorowując niejako znane mu już reakcje organizmu. Jeśli
pacjent nie ma takich doświadczeń, opis postępującego znieczulenia musi być wyjątkowo
szczegółowy.

Trzeci sposób uzyskiwania analgezji jest niewątpliwie najbardziej skomplikowany, wymagający

szczególnie dużej podatności na hipnozę, ale też najbardziej efektywny. Zastosowana zostaje
depersonalizacja hipnotyczna, oczywiście przeprowadzona w taki sposób, aby nie wywołała lęku lub
innych negatywnych odczuć. Osobie zahipnotyzowanej wytwarza się halucynację, że jej ciało (lub
część ciała) zostaje na czas zabiegu zamienione w inną materię (drewno, gumę, piankę itp.). Po

wytworzeniu takiej halucynacji reszta jest już logiczną konsekwencją – takim ciałem nie można
poruszać, nic nie boli itd. Dodatkową konsekwencją tego trybu postępowania jest na ogół słabe
krwawienie podczas operacji.

Czy można się dziwić, że wielu ludzi nie obeznanych ze zjawiskami hipnotycznymi wzruszy w tym

miejscu ramionami, uznając powyższe twierdzenia za oczywisty nonsens? Paradoks przedstawianych
tutaj zjawisk polega na tym, że pozostają one w wyraźnej opozycji do praw uznanych w naukach
przyrodniczych, także w medycynie – będąc równocześnie niewątpliwie przyrodniczymi zjawiskami.
Stanowią kolejny przykład tajemniczości i niezbadanej natury reakcji organizmu człowieka
znajdującego się w stanie hipnozy, skłaniają do pokory i melancholijnej refleksji nad tym, co nie znane
i czego nie potrafimy pojąć, mimo pozornie "dobrej" znajomości organizmu ludzkiego.

W licznych pomiarach fizjologicznych zarejestrowano reakcje człowieka poddawanego bolesnym

zabiegom w analgezji hipnotycznej. Wyniki tych badań są, niestety, i w tym przypadku kontrowersyjne
i niejednolite. Niektórzy badacze uważają, że analgezja hipnotyczna powoduje rzeczywistą blokadę w
przewodzeniu nerwowym wskutek unieczynnienia synaps. Nie wyjaśniono jednak, jak to jest możliwe
do uzyskania poprzez sugestię? Brak możliwości wyjaśnienia tej zagadki skłania innych uczonych do
interpretowania analgezji hipnotycznej wyłącznie w kategoriach psychologicznych. Żadna z
dotychczasowych prób "wyjaśnienia mechanizmu znoszącego odczuwanie bólu w hipnozie nie jest w
pełni przekonująca. Mamy więc tutaj do czynienia z kolejnym zjawiskiem opisowym, praktycznie
wykorzystywanym, chociaż nie zrozumianym.

MOTORYKA W HIPNOZIE

Oddziaływanie na motorykę osoby poddanej hipnozie ma miejsce we wszystkich rodzajach indukcji

hipnotycznej i na każdym poziomie głębokości hipnozy. Proste reakcje mięśniowe są na ogół dosyć
łatwe do wywołania i dlatego są one często traktowane jako nośniki indukcji hipnotycznej. Chodzi o to,
że w czasie wprowadzania w stan hipnotyczny korzystne jest wywoływanie doznań upewniających
osobę hipnotyzowaną, że następują reakcje organizmu zgodne z podawanymi sugestiami. Dlatego w
początkowej fazie indukcji hipnotycznej często bazuje się na naturalnych reakcjach mięśniowych,
wynikających z ułożenia ciała, relaksacji lub zmęczenia odpowiednich grup mięśniowych. Zgodność
podawanych sugestii z rzeczywistymi odczuciami osoby hipnotyzowanej umożliwia stopniowe i na
ogół niedostrzegalne dla tej osoby przejście do dalszych sugestii, które będą już rzeczywiście
wywoływały coraz to nowe reakcje mięśniowe. Sugestie takie mogą dotyczyć zarówno pojedynczego
ruchu, jak i złożonych czynności, mogą także wprowadzać unieruchomienie części lub całego ciała.

Zmiany w motoryce osoby poddanej hipnozie przebiegają według różnych schematów w hipnozie

sennej i aktywnej. Hipnoza senna charakteryzuje się na ogół przebiegiem mniej dynamicznym,
pozwalającym na dość łatwe rozgraniczenie stadiów: lekkiego (somnolencja), średniego (hipotaksja) i
głębokiego (somnambulizm). W fazie somnolencji pojawia się ogólne obniżenie napięcia
mięśniowego, uczucie senności i zwolnienie tempa procesów psychicznych. Człowiek znajdujący się
w tym stanie ma jednak zachowaną swobodę ruchów, chociaż na ogół "nie chce mu się" poruszać.
Oczy są zamknięte, ale istnieje możliwość ich otworzenia i samodzielnego przerwania procesu
hipnotycznego. Po uzyskaniu hipotaksji pojawia się utrata swobody ruchów i niemożność
samodzielnego otwarcia oczu. Poruszanie kończynami jest możliwe, ale pod wpływem odpowiednich
sugestii, z odczuciem, że są to ruchy kierowane przez działania hipnotyzujące.

Skłanianie osoby znajdującej się w stanie hipotaksji do wstania, chodzenia lub otwarcia oczu

najczęściej powoduje samoistną dehipnotyzację, z wyjątkiem rzadkich przypadków samoistnego
przejścia w tym momencie w stan hipnozy głębokiej.

Osoby uzyskujące stadium somnambulizmu charakteryzują się już pełnym podporządkowaniem

reakcji mięśniowych sugestiom prowadzącego hipnozę. Mogą swobodnie poruszać się, także z
otwartymi oczami, wykonywać różne czynności (np. rysować, pisać, jeść), nawet takie, które
wymagają dużej dynamiki ruchu (np. bieganie, skakanie) lub są czynnościami bardzo złożonymi (np.
jazda na nartach, prowadzenie samochodu). Oczywiście, aby uniknąć nieporozumień, należy w tym
miejscu podkreślić, że mogą to być wyłącznie takie czynności, które osoba zahipnotyzowana
potrafiłaby także wykonać w stanie czuwania.

Zaktywizowanie ruchowe osoby zahipnotyzowanej oznacza przejście od hipnozy sennej do

aktywnej. Postępowanie takie, częste w hipnozie eksperymentalnej, nie jest na ogół potrzebne w
hipnoterapii, chyba że aktywność ruchowa pacjenta jest niezbędna do przeprowadzenia badań
diagnostycznych lub stanowi element programu terapeutycznego (np. ćwiczenia w rehabilitacji
motorycznej). Wyodrębnienie poszczególnych stadiów w hipnozie aktywnej jest dużo trudniejsze, a
czasami wręcz niemożliwe. Ten rodzaj indukcji hipnotycznej pomija fazę relaksacji i polega na

stosunkowo szybkim przejściu od pełnej aktywności stanu czuwania do stanu hipnozy głębokiej –
również aktywnej. Hipnotyzowanie takie może być przeprowadzone na stojąco, w czasie chodzenia
lub wykonywania jakichkolwiek czynności pod warunkiem, że zaistnieje możliwość nawiązania tego
specyficznego raportu psychicznego, jaki powstaje pomiędzy hipnotyzującym a hipnotyzowanym.

Uważny obserwator potrafi niekiedy dostrzec szybki rozwój stanu hipnotycznego, wyrażający się

zautomatyzowaniem ruchów zawężającym się gwałtownie polem uwagi osoby hipnotyzowanej, lub
inne podobne objawy. Poruszanie się osoby zahipnotyzowanej (Jedzie o tym jeszcze mowa przy
analizowaniu reakcji indywidualnych) może być wyraźnie "senne", "lunatyczne", "zautomatyzowane",
ale bywa także w pełni sprawne i bardzo trudne do odróżnienia od normalnego poruszania się w
stanie czuwania (dotyczy to także mowy).

Istnieją jednak takie reakcje mięśniowe, które traktuje się już jako specyficzne dla stanu hipnozy.

Należy do nich "automatyczne pisanie", polegające na tym, że po podaniu odpowiednich sugestii ręka
osoby zahipnotyzowanej "sama" pisze na zadany lub dowolny temat. Jak się łatwo domyślić, zjawisko
to zostaje niekiedy wykorzystane w postępowaniu diagnostycznym. Walor takiego pisania polega
niekiedy na tym, że osoba zahipnotyzowana pisemnie przedstawia sprawy, które przez nią samą są
nie uświadamiane lub w inny sposób ukrywane. Bardziej złożone jest zjawisko "pisma lustrzanego", a
więc takiego kreślenia liter, że są one możliwe do odczytania po przystawieniu lustra, w odbiciu.
Zdumiewająca jest niekiedy łatwość, z jaką piszą w ten sposób niektóre osoby zahipnotyzowane, nie
umiejące (podobnie jak większość ludzi) wykonać podobnych czynności na jawie. Z drugiej strony
wiadomo jednak, że podobny sposób pisania występuje u niektórych pacjentów neurologicznych: tam
– jako przejaw choroby, tutaj – jako rezultat szczególnego i odwracalnego stanu psychicznego. , Do
najbardziej ulubionych demonstracji hipnotyzerów estradowych należało wykonywanie tak zwanego
"mostu kataleptycznego", ukazującego rzekomą potęgę władzy hipnotyzera nad ludzkim ciałem. Byli i
tacy, którzy dla spotęgowania efektu stawali na klatce piersiowej swojej ofiary (bo tak już to trzeba
nazwać), która w stanie bardzo dużego usztywnienia mięśni spoczywała "przez pewien czas, niczym
most, na dwóch punktach podparcia w okolicach głowy (podstawa czaszki) i pięt. Spektakularność
takiego widowiska przyczyniła się do tego, że podobne demonstracje (na szczęście już bez użycia
hipnozy) są także współcześnie przedstawiane publiczności przez uzdolnionych iluzjonistów. Faktem
jest jednak, że można zmusić mięśnie człowieka zahipnotyzowanego do tak znacznego wysiłku, który
nie byłby możliwy w stanie czuwania. Wykonanie mostu kataleptycznego jest możliwe w sposób
świadomy przez wielu w miarę wysportowanych i niezbyt ciężkich ludzi, ale hipnoza zwiększa te
możliwości. Oczywiście i w tym zjawisku nie ma niczego z czarów i cudów, obowiązują zasady bilansu
energetycznego.

Most kataleptyczny w hipnozie (podobnie jak pełny łuk histeryczny i reakcje mięśniowe w katalepsji

sztywnej) możliwy jest do uzyskania tylko wówczas, gdy osoba zahipnotyzowana jest w ogóle
fizjologicznie zdolna do takiego wysiłku, chociaż może w stanie czuwania nigdy nie wykorzystywać aż
tak bardzo swoich mięśni, uważając, że jest to niemożliwe. Inaczej mówiąc mamy wtedy do czynienia
z przekroczeniem pewnej bariery psychologicznej, ale nie fizjologicznej. Po dłuższym wykonaniu takiej
figury pojawi się silne zmęczenie mięśni, a niektórzy autorzy uważają, że może nawet nastąpić
naderwanie przyczepów mięśniowych. Pogląd taki nie jest powszechny w związku z dowodami na to,
że człowiek zahipnotyzowany kontroluje jednak przez cały czas sytuację w sposób nieświadomy i w
momencie rzeczywistego zagrożenia reaguje obronnie samoistną dehipnotyzacją.

Osoby o cechach histerycznych ujawniają niekiedy w czasie hipnozy różnego rodzaju drgawki i

drżenia, pojawiające się bez żadnych sugestii w tym zakresie. Najczęściej jest to forma nie
uświadomionego zwracania uwagi na siebie hipnotyzującego w celu wzbudzenia dodatkowego
zainteresowania swoim stanem. Wszelkie objawy mięśniowe naśladujące porażenia lub napad
epileptyczny są na tyle bardziej "udane", na ile pacjent miał okazję obserwować prawdziwe zaburzenia
tego typu. Jest to wyraźnie widoczne przy różnego rodzaju "porażeniach" demonstrowanych w
hipnozie według własnych wyobrażeń pacjenta na ten temat, bez znajomości pełnego obrazu
neurologicznego.

Badacze hipnozy odnotowują także, rzadko spotykane współcześnie na naszym terenie,

histeryczne objawy "opętania", wyrażające się w czasie hipnozy (lub poza hipnozą) złożonymi
reakcjami mimicznymi, pantomimicznymi i wokalizacyjnymi. Osobiście nie spotkałem dotychczas
takiego przypadku (nie ma ich obecnie w Polsce?), chociaż, oglądając francuskie filmy naukowe na
ten temat, przyznaję, że czynią one dość duże wrażenie nawet na osobach obytych ze zjawiskami
hipnotycznymi, a także histerycznymi.

REGRESJA WIEKU

Szczególnym sposobem wykorzystania złożonych halucynacji hipnotycznych jest zjawisko regresji

wieku, polegające na tym, że osoba zahipnotyzowana może "wędrować w czasie" i w ten sposób daje
się przeprowadzić cofnięcie do wcześniejszych okresów życia. Istnieje kilka metod uzyskiwania
regresji wieku, ale najczęściej używane są sugestie typu: "Przenoszę panią teraz do okresu, kiedy
urodziła się pani młodsza siostra" lub "Za chwilę poczuje pan, że znów ma pan sześć lat i to jest ten
moment, kiedy przywieziono pana do szpitala". Oczywiście podawanie takich sugestii wymaga, co jest
zresztą w ogóle warunkiem wstępnym prowadzenia hipnozy, dobrego rozeznania biografii osoby
hipnotyzowanej.

Niekiedy, szczególnie w hipnozie eksperymentalnej prowadzonej z osobami o żywej wyobraźni,

można sugerować poruszanie się "wehikułem czasu" i tym sposobem uzyskiwać dowolną regresję
wieku. W przypadku skutecznego wywołania tego zjawiska zachowanie osób zahipnotyzowanych
przypomina, niekiedy z dużą dokładnością zachowanie charakterystyczne dla tego wieku, do którego
nastąpiło cofnięcie. W związku z takimi eksperymentami poczyniono wiele interesujących obserwacji
dotyczących sposobu mówienia, pisania, rysowania, liczenia i innych czynności, które mają swoje
cechy charakterystyczne w poszczególnych fazach rozwojowych.

Cofnięcie do wieku przedszkolnego wywołuje na przykład "utratę" zdolności pisania i czytania,

prymitywne liczenie, rysowanie w sposób typowy dla tego wieku, ubóstwo języka itp. Niektórzy
badacze podają także, że cofnięcie do wieku poniżej 6 miesięcy życia powoduje ponowne pojawienie
się odruchu Babińskiego, który – jak wiadomo – w starszym wieku zanika. Sceptycy wyrażają jednak
w tym miejscu pogląd, że wywołanie tego odruchu jest możliwe także w czasie snu fizjologicznego i
dlatego jego pojawienie się w hipnozie nie wydaje się niczym nadzwyczajnym.

Wielokrotnie starano się zgłębić naturę zjawiska regresji wieku, dyskutując głównie nad tym, czy

osoba znajdująca się w tym stanie odgrywa siebie z dzieciństwa zgodnie z wyobrażeniami na ten
temat, czy też jest to rzeczywiste przeżycie wyznaczonych regresją momentów wcześniejszego życia.
Niestety, powiedzmy od razu, że zwolennicy obu tych poglądów dysponują mocnymi argumentami, co
skłania jeszcze innych badaczy (np. Erickson, Wolberg) do przyjęcia, że regresja wieku jest
połączeniem grania roli i rzeczywistego przeżycia. W sporze tym możliwe jest przyjęcie jeszcze
jednego wariantu, za którym opowiadałbym się także osobiście, mianowicie takiego, że istnieją różne
rodzaje reakcji hipnotycznych poszczególnych osób – są osoby predysponowane do grania roli w
hipnozie i takie, które rzeczywiście i w pełni przeżywają wszystkie halucynowane sytuacje.

Niezależnie jednak od tego, z jakim mechanizmem psychologicznym mamy tutaj do czynienia,

zjawisko regresji wieku jest wielce interesujące dla badaczy eksperymentalnych, a także
hipnoterapeutów poszukujących możliwości jego coraz lepszego wykorzystania w leczeniu.
Stwierdzono na przykład, że osoba hipnotycznie zregresjonowana może przypomnieć sobie
wydarzenia, osoby, nazwy, z którymi miała do czynienia we wcześniejszym wieku. Czy można się
dziwić, że chociażby z tego tylko powodu jest to zjawisko interesujące nie tylko terapeutów, ale także
policje w różnych krajach, nie mówiąc już o zwolennikach teorii reinkarnacji oraz przeciętnych
śmiertelnikach, którzy zgubili gdzieś ważne dla siebie przedmioty?

Istnieje wiele dowodów na to, że przynajmniej w niektórych przypadkach regresja wieku pozwala

na prawdziwe odtworzenie śladów pamięciowch, których zaktualizowanie w stanie czuwania nie jest
możliwe. Bardzo interesujące dla analiz psychologicznych (także diagnostycznych) są rysunki osób
zregresjonowanych do wieku dziecięcego. Znów nie zawsze, ale dość często są to rysunki wykonane
w sposób na tyle charakterystyczny dla określonego wieku, że próba wykonania podobnego zadania
w stanie czuwania nie udaje się nikomu, kto nie posiada szczegółowej wiedzy psychologicznej na ten
temat.

Dla osób pragnących dowodów neurologicznych istnienia omawianych tutaj zjawisk mogę podać

informację o doniesieniu naukowym, że regresja wykonana u epileptyka do wieku poprzedzającego
występowanie padaczki spowodowała pojawienie się prawidłowego zapisu EEG. Wielokrotnie badano
także odpowiednimi testami poziom inteligencji osób zregresjonowanych i uzyskiwano wyniki zgodne z
normami dla tego wieku, chociaż zdarzało się także, że przy regresji wieku do lat trzech badacze
uzyskiwali wyniki typowe dla dzieci siedmioletnich. Szczegółowe badania metodami projekcyjnymi
(głównie

testem

Rorschacha)

wykazywały

jednak,

że

organizacja

osobowości

osób

zregresjonowanych jest w większości dojrzała, a nie taka, jak w wieku dziecięcym.

Ustosunkowanie się do takich i wielu innych badań jest ogromnie trudne, jeśli nie wręcz

niemożliwe. Wynika to z omówionych już wcześniej trudności metodologicznych w badaniu zjawisk
hipnotycznych. Każdy z badaczy hipnotyzuje swoją metodą, wprowadza wiele kontrolowanych i
niekontrolowanych sugestii, dobiera osoby badane według własnych kryteriów i w rezultacie uzyskuje

wyniki, których już nikt później nie może dokładnie zweryfikować.

Regresja wieku pozwala niekiedy na uzyskiwanie rezultatów zdumiewających i wysoce

wiarygodnych. Należą do nich dobrze opracowane przypadki osób, które w okresie dzieciństwa
zmieniły strefę językową i w wieku dorosłym absolutnie nie potrafiły posługiwać się mową swojego
dzieciństwa, a jednak podczas regresji hipnotycznej z łatwością używały tego "całkowicie
zapomnianego" języka. Interesujące są wypowiedzi osób zregresjonowanych do wieku niemowlęcego,
którym polecono pamiętać po hipnozie swoje przeżycia. Trudno jednak skontrolować prawdziwość
takich wypowiedzi, podobnie jak trudno ustosunkować się do relacji osób informujących po takim
eksperymencie, jak wyglądał ich moment urodzenia, a nawet chwila zapłodnienia i życie
wewnątrzmaciczne.

Ciekawość człowieka jest, oczywiście, nieograniczona i dlatego, chociaż nie należy to do tematów

objętych tym opracowaniem, odnotujmy, że prowadzi się w świecie sporo eksperymentów
dotyczących regresji wieku jeszcze bardziej wstecz, poszukując dowodów istnienia człowieka w
poprzednim wcieleniu. Od czasu do czasu obiegają więc świat wieści o tym, że ktoś uczestniczący w
takim eksperymencie zaczął nagle przemawiać językiem starogreckim lub hebrajskim, podając
prowadzącemu eksperyment informacje na temat swojego poprzedniego wcielenia. Podobnie rzecz
ma się przy stosowaniu progresji hipnotycznej, a więc przenoszenia osoby zahipnotyzowanej w
przyszłość.

Oficjalna nauka ustosunkowuje się do tych wszystkich doniesień, jak do fantazji i oszustw, a

opowieści na temat takich eksperymentów traktuje się podobnie jak opowieści o latających talerzach.
Nie zapominajmy jednak, że większość współczesnych naukowców, wykształconych w regułach
obowiązujących na terenie nauk matematyczno-fizycznych i przyrodniczych, rozumuje według zasady:
"nic, co nie mieści się w znanych mi regułach – nie istnieje!" Czy na pewno?

PROCESY PAMIĘCIOWE W HIPNOZIE

Psychologiczne analizy procesów pamięciowych prowadzone były od początku istnienia

psychologii jako nauki. Jest to zrozumiałe, jeśli uświadomimy sobie, jak wiele czynności ludzkich
zależy od sprawnego funkcjonowania tych procesów. W badaniach laboratoryjnych, w tysiącach
odpowiednio zaprogramowanych badań, ustalono ogólne i szczegółowe prawidłowości przebiegu tych
procesów. Nie udało się dotąd uzyskać pewności, czym w istocie jest zapis

pamięciowy, chociaż coraz więcej argumentów przemawia za tym, że engram (ślad pamięciowy)

powstaje jako specyficzna struktura białkowa. Niezależnie od tego jednak, czym jest pamięć,
wiadomo, że ten zespół procesów psychicznych funkcjonuje, że niekiedy pojawiają się zakłócenia
pamięci oraz, że istnieją czynniki optymalizujące przebieg procesów pamięciowych. Bez przesady
można też powiedzieć, że nasza współczesna wiedza o procesach pamięciowych byłaby dużo
uboższa, gdyby nie interesujące wyniki badań nad pamięcią w hipnozie.

Szczególne funkcjonowanie procesów pamięciowych w stanie hipnotycznym znane było od dawna

i w rozmaity sposób wykorzystywane. Zainteresowanie Freuda hipnozą również zaczęło się od
obserwacji dotyczących przypominania sobie przez zahipnotyzowanych pacjentów wydarzeń z
przeszłości. Freuda zniechęciło do hipnozy to, że owe wspomnienia dość często mieszają się w trudny
do rozróżnienia sposób z fantazjami, a ponadto metody psychoanalityczne (na przykład technika
wolnych skojarzeń) dostarczały bardziej prostych sposobów odtwarzania odległych wspomnień.

Faktem jest jednak, że człowiek ma znacznie bogatszy zapis pamięciowy niż mu się to wydaje na

podstawie umiejętności przypominania sobie przeszłych wydarzeń, w stanie czuwania. Badacze tych
zagadnień nie są zgodni co do tego, czy wszystko, co raz zostało zapisane w pamięci człowieka,
pozostaje tam w sposób trwały, czy też dotyczy to tylko niektórych śladów pamięciowych.

Przypomnijmy, że najprostszy podział procesu pamięciowego wyróżnia trzy zasadnicze fazy:

zapamiętywanie (tworzenie śladów pamięciowych), przechowywanie materiału (utrzymywanie śladów
pamięciowych) i przypominanie (aktualizowanie śladów pamięciowych). Właśnie ta ostatnia faza
ogranicza często naszą zdolność posługiwania się materiałem pamięciowym wskutek trudności w
aktualizowaniu niektórych śladów pamięciowych. Trudności te mogą mieć charakter przejściowy,
wynikający na przykład z zakłócającego wpływu emocji. Przekonało się o tym wiele osób mających
"pustkę" w głowie na egzaminie i przypominających sobie wszystko to, co potrzebne, po wyjściu z sali
egzaminacyjnej.

W innych przypadkach zakłócenia procesu przypominania powstają wskutek zmęczenia,

psychologicznych mechanizmów obronnych i innych jeszcze przyczyn. Odpowiednie badania
wskazują na okoliczności zakłócające proces zapamiętywania lub przechowywania materiału

pamięciowego i tutaj również, chociaż w mniejszym stopniu, pomocne są badania nad przebiegiem
tych procesów w hipnozie.

Nie można w sposób jednoznaczny określić, jakie są proporcje dających się i nie dających się

zaktualizować na jawie śladów pamięciowych poszczególnych ludzi. Wiele przemawia za tym, że te
ukryte engramy występują u każdego z nas w dużej ilości i w sposób nie uświadomiony wpływają na
nasze zachowanie, czyniąc je niekiedy pozornie niezrozumiałym. Pamięciowy zapis naszych
doświadczeń życiowych stanowi istotny element osobowości, pobudza lub hamuje jej rozwój, leży u
podstaw reakcji nerwicowych i innych zakłóceń psychicznych, stanowi jedną z podstaw procesów
motywacyjnych.

W stanie hipnotycznym (po aktywizacji umożliwiającej osobie zahipnotyzowanej mówienie)

zdolność przypominania sobie odległych wydarzeń jest na ogół od razu większa niż w stanie
czuwania, nawet bez żadnych dodatkowych sugestii w tym zakresie. Wynika to najprawdopodobniej z
ułatwienia przypominania poprzez silną koncentrację uwagi i wyeliminowanie dystraktorów. Bardziej
zaawansowanej penetracji śladów pamięciowych dokonuje się na ogół poprzez wykorzystanie
zjawiska hipnotycznej regresji wieku. W zależności od celu eksperymentu lub badania to "cofnięcie
czasu" może dotyczyć kilku godzin, dni lub wielu lat. Nie zawsze, cc prawda, ale jednak stosunkowo
często, udaje się wówczas osobie zahipnotyzowanej przypomnieć sobie wydarzenia, nazwiska i inne
fakty, co do których istniało przekonanie, że dawno zostały zapomniane.

Jeden z prostych eksperymentów na ten temat jest równocześnie sprawdzianem rzeczywistości

przeżyć związanych z regresją wieku. Osobę zahipnotyzowaną cofa się do jakiegoś odległego,
znaczącego dnia w jej życiu i w trakcie opowiadań na temat wydarzenia tego dnia zadaje się pytanie:
a jaki to jest dzień tygodnia? Jeśli poznawalibyśmy w ten sposób przebieg dnia, w którym osoba
zahipnotyzowana obchodziła swoje na przykład dziesiąte urodziny lub był to dzień pierwszego pójścia
do szkoły, to łatwo sprawdzić w odpowiednim kalendarzu prawdziwość takiej informacji. Kilka
podobnie skonstruowanych sprawdzianów daje nam odpowiedź na to, czy regresją była rzeczywista, a
przy okazji stanowi przykład ukazujący, jakie błahe treści pamięciowe przechowujemy przez wiele lat,
nie zdając sobie z tego sprawy.

Możliwość przeszukiwania zakamarków pamięci w hipnozie stanowi tylko jeden z kierunków

działań

eksperymentalnych

lub

diagnostyczno-terapeutycznych.

Poniekąd

przeciwstawnym

zjawiskiem jest amnezja hipnotyczna. Na ogół przyjmuje się, że przeżycia osoby głęboko
zahipnotyzowanej objęte są samoistną amnezja, będącą równocześnie wskaźnikiem tego, że
uzyskana została faza somnambulizmu. W lżejszych stanach hipnotycznych amnezja występuje
częściowo (pozostawiając tzw. wyspy pamięciowe) lub nie ma jej wcale. Jest to niekiedy przyczyna
rozczarowania osoby hipnotyzowanej, która pamiętając przebieg eksperymentu lub zabiegu uważa, że
nie była zahipnotyzowana.

Niezależnie od pewnych różnic indywidualnych, które są omawiane w dalszej części książki,

istnieją także ogólne prawidłowości związane z możliwością sterowania sugestiami zakresem
niepamięci i trwałością tego zjawiska. Można na przykład podać sugestię osobie głęboko
zahipnotyzowanej, że cały przebieg eksperymentu (zabiegu) będzie przez nią dokładnie zapamiętany i
przypomni się bezpośrednio po dehipnotyzacji lub później na określony sygnał (na przykład w formie
sugestii pohipnotycznej: "przypomni pan sobie wszystko, co się z panem działo w hipnozie, w
momencie gdy sięgnę po notatnik"). Można również sugerować całkowitą lub częściową amnezję, ale
powodzenie takich sugestii możliwe jest tylko wówczas, gdy osiągnięty został stan hipnotyczny bardzo
bliski somnambulizmowi.

W przypadkach mniej głębokiej hipnozy amnezja nie wystąpi nawet przy intensywnym jej

sugerowaniu. Czas trwania niepamięci hipnotycznej jest indywidualnie bardzo zróżnicowany, od kilku
minut do wielu lat, a może nawet pełnej trwałości, co z przyczyn technicznych trudno dowieść.
Somnambuliczna amnezja samoistna, jeśli nie była wzmocniona dodatkowymi sugestiami ustępuje na
ogół stopniowo po kilku dniach, najdalej tygodniach. Zastosowanie sugestii blokujących
przypominanie może być jednak skuteczne co najmniej przez dwa lata, czego dowiedziono w
odpowiednich eksperymentach.

Omówienie przebiegu procesów pamięciowych w hipnozie byłoby niepełne, gdybyśmy pominęli

zagadnienia związane z uczeniem się. Jest to problematyka na tyle ważna, że wiążą się z nią nadzieje
zarówno dydaktyków, jak i hipnotyzerów. Na podstawie istniejących już w tym zakresie badań można
przyjąć, że efektywność uczenia w hipnozie jest wyższą niż w stanie czuwania. Dotyczy to zarówno
warunkowania reakcji, jak i nabywania wiedzy. Nie ma jednak żadnych podstaw do twierdzenia, że
stan hipnotyczny rozszerza naturalne możliwości pojedynczych osób pod tym względem. Zwiększona

wydajność uczenia w hipnozie (zakres, tempo) wynika bowiem z możliwości uzyskania w tym stanie
optymalnych warunków sprzyjających szybkiemu i trwałemu zapamiętywaniu materiału (treningowi
reakcji). Dzieje się tak głównie wskutek odpowiedniego zorganizowania procesów uwagi, wzmożenia
motywacji do uczenia się i wyeliminowania czynników zakłócających proces uczenia się na jawie.
Wyniki uzyskiwane przez poszczególne osoby są, co prawda, zróżnicowane, ale zachęcające. Jednak
nie na tyle, aby zaspokoić "apetyty" niektórych osób pragnących uczyć się lekko i bez wysiłku we śnie.

SUGESTIE POHIPNOTYCZNE

Realizowanie różnego rodzaju sugestii podanych w hipnozie po zakończeniu eksperymentu lub

zabiegu jest zjawiskiem bardzo interesującym i szczególnie ważnym dla hipnoterapii. Wielokrotnie
zastanawiano się nad tym, jaki jest mechanizm tego zjawiska, ale – niestety – nie umiemy wyjść poza
sferę hipotez w tym względzie.

Wielu badaczy hipnozy uważa, że pozostawienie do realizacji sugestii pohipnotycznej powoduje, iż

przeprowadzona następnie dehipnotyzacja jest w istocie niepełna – pozostaje jakiś fragment stanu
hipnotycznego (może podobny do tzw. snu parcjalnego?), współistniejący przez różnie długi okres
czasu ze stanem czuwania i nie zakłócany snem fizjologicznym. W określonym, wyznaczonym
podczas hipnozy momencie następuje realizacja sugestii pohipnotycznej, powodująca równocześnie
ustąpienie owego zalegającego fragmentu stanu hipnotycznego. Hipoteza taka, chociaż nieco
karkołomna z punktu widzenia naszej współczesnej wiedzy na temat właściwości snu i czuwania, jest
jednak na tyle przekonująca, że oczywisty wydaje się fakt, iż utrzymywanie się, a następnie
realizowanie sugestii pohipnotycznej samo w sobie stanowi dowód przedłużonego działania hipnozy.

Można jednak to zjawisko potraktować inaczej i przyrównać .je do tego, co wiemy na temat

czynności natrętnych, kompulsywnych. To znane w psychologii zjawisko polega na występowaniu u
niektórych pacjentów "wewnętrznego przymusu" wykonywania rozmaitych, niekiedy prostych i
banalnych, a niekiedy dziwacznych, absurdalnych czynności. Próbując zinterpretować w kategoriach
psychologicznych mechanizm natręctw – można powiedzieć, że jest to szczególny rodzaj efektu
psychicznego, polegający na powstaniu z nie znanych przyczyn uporczywej fiksacji procesu
motywacyjnego. W rezultacie pacjent wielokrotnie powtarza te same czynności ruchowe, niekiedy całe
zespoły działań" lub wielokrotnie realizuje te same schematy w procesach myślowych. Być może,
wprowadzenie w czasie hipnozy sugestii, której realizacja przewidziana jest w terminie późniejszym,
powoduje sztuczne wytworzenie natręctwa.

Fakt, że w hipnozie eksperymentalnej najczęściej stosowane są sugestie hipnotyczne

przewidziane do jednokrotnego zrealizowania, w niczym nie osłabia tej hipotezy, ponieważ równie
dobrze można wytworzyć (czyni się tak często w hipnoterapii) proces wielokrotnego realizowania
określonych sugestii dopełniających się zawsze po zadziałaniu określonych bodźców sytuacyjnych.
Interesujące są w tej mierze wypowiedzi osób poddawanych działaniu sugestii pohipnotycznej.
Najczęściej słyszymy wówczas określenia: "czułem wewnętrzny przymus wykonania tej czynności",
"coś popychało mnie do takiego właśnie działania", "nie wiem, dlaczego to zrobiłem, ale wiedziałem,
że muszę to zrobić", a nawet takie: "wiedziałem, że to jest najprawdopodobniej sugestia
pohipnotyczna, próbowałem się obronić przed jej działaniem, ale to było silniejsze ode mnie".

Bardzo często sugestiom pohipnotycznym towarzyszy niepamięć tego, że zostały one wywołane w

hipnozie. Amnezja taka może być naturalnym rezultatem przyjęcia sugestii w stanie głębokiej hipnozy,
lub też wynika z dodatkowych sugestii eksperymentatora, blokujących zdolność przypomnienia sobie
faktu podawania sugestii pohipnotycznej. Charakterystyczne staje się wówczas podawanie przez
osoby badane paralogicznych wyjaśnień postępowania wynikającego z realizacji sugestii
pohipnotycznej. Dzieje się tak nawet wówczas, jeśli wprowadzona zostanie sugestia dziwaczna w
swej treści. W prostym przykładzie sugestii nakazującej, aby w określonym momencie po zakończeniu
hipnozy osoba badana przeniosła krzesło w inny punkt pomieszczenia, słyszymy na ogół wyjaśnienie:
"to krzesło nie stało na swoim miejscu".

W badaniach eksperymentalnych stosuje się niekiedy sugestie, których wykonanie, jak się wydaje,

nie pozwala na logiczne wyjaśnienie, na przykład: "w momencie gdy przesunę klucze leżące na stole
– zerwie się pan z krzesła i wykona pięć przysiadów". Po dopełnieniu tej sugestii na stosowne pytanie
można jednak usłyszeć spokojną odpowiedź: "bardzo ścierpły mi nogi i musiałem się trochę
rozruszać". Badając ewentualną odporność poszczególnych osób na realizację dziwacznych sugestii
lub ich zdolność paralogicznego wyjaśnienia swoich czynności można posunąć się jeszcze dalej,
podając sugestię: "kiedy będziemy się żegnać, pan wykrzyknie – kukuryku na patyku!" Jednak nawet
wówczas można usłyszeć w formie wyjaśnienia: "chciałem tym sposobem podkreślić, że czuję się po
zabiegu bardzo dobrze i jest mi wesoło".

Nie należy przypuszczać, że podobne sprawdziany eksperymentalne służą zaspokajaniu pustej

ciekawości eksperymentatora. Dobre poznanie możliwości wprowadzania dziwacznych i trudnych do
zrealizowania sugestii jest niezmiernie istotne przy formułowaniu programu hipnoterapii. Niezmiernie
trudno jest bowiem odpowiedzieć na pytanie, czy student uczestniczący dobrowolnie w badaniach nad
hipnozą i skłoniony do zapiania jak kogut ma do pokonania większy, czy też mniejszy opór
wewnętrzny w porównaniu z alkoholikiem, któremu podaje się sugestię, aby "szerokim łukiem" omijał
sklepy monopolowe? Który z nich ma uczucie większej dziwaczności swojego działania?

Bardzo interesującym zagadnieniem jest sprawa trwałości sugestii pohipnotycznych i sposobu ich

realizowania po dłuższym czasie. Niestety, nie można z góry przewidzieć, czy sugestie wprowadzane
u poszczególnych osób będą mniej lub bardziej trwałe. Poza techniką samego wprowadzania sugestii
pohipnotycznych istotną rolę odgrywają bowiem bliżej nie rozpoznane dotąd właściwości indywidualne
poszczególnych osób. Stanowi to pewien problem przy hipnoterapii, o którym będzie jeszcze mowa.
W niektórych przypadkach sugestie są jednak bardzo trwałe, czego przykładem może być następujący
eksperyment.

Studentce uczestniczącej w serii eksperymentów hipnotycznych, która ujawniała zdolność do

przeżywania skomplikowanych zjawisk hipnotycznych, podałem w czasie ostatniego eksperymentu
sugestię, że określonego dnia, w ściśle wyznaczonej godzinie, zatelefonuje do mnie, podając złożoną
kombinację cyfr. Termin realizacji tej sugestii wyznaczyłem za dziesięć miesięcy, wprowadziłem pełną
amnezję podania tej sugestii i zgodnie z ogólnym programem prowadzonych eksperymentów kontakty
nasze zostały przerwane^ W wyznaczonym terminie zasiadłem przy telefonie, który zadzwonił z
pięciominutowym opóźnieniem. Studentka po upewnieniu się, że mówi ze mną, lekko zdyszanym
głosem podała oczekiwaną kombinację cyfr, a następnie zaczęła mnie przepraszać, że nie wie,
dlaczego, ale musiała mi to powiedzieć. W tym momencie zapytała mnie także, czy nie jest to
przypadkiem realizacja sugestii pohipnotycznej?

Umówiłem się z nią na bezpośrednią rozmowę w celu uzyskania dodatkowych wyjaśnień. Okazało

się, że przez całe dziesięć miesięcy, w czasie których studiowała, wypoczywała, podróżowała itd., ani
przez moment "nie przyszło jej do głowy", że ma do wykonania jakąś czynność zasugerowaną w
hipnozie. Dopiero w wyznaczonym dniu, po obudzeniu się, pomyślała, że powinna do mnie
zatelefonować, ale w pierwszej chwili odrzuciła tę myśl jako bezsensowną. W ciągu dnia jeszcze
kilkakrotnie w różnych momentach nieoczekiwanie nachodziła ją myśl, że powinna jednak do mnie
zatelefonować. Zadawała sobie pytanie "po co?", przecież nie ma mi nic do powiedzenia. Parę minut
po dwudziestej (miała telefonować o dwudziestej trzydzieści) wyszła z akademika zdecydowana do
mnie zatelefonować, chociaż nadal miała uczucie, że "pewnie się wygłupi, bo nie ma przecież nic do
powiedzenia". O dwudziestej trzydzieści weszła do budki telefonicznej i wykręciła mój numer telefonu.
Zorientowała się, że automat jest popsuty i wówczas poczuła lekki niepokój. Pobiegła do następnego
automatu i stamtąd dodzwoniła się do mnie. Po usłyszeniu mojego głosu "przyszło jej do głowy", aby
podać pewną kombinację cyfr. Poczuła wówczas ulgę i uświadomiła sobie, że zapewne realizuje
sugestię pohipnotyczna.

Przebieg tego eksperymentu był tak dobry, że aż mnie zaniepokoił. Zapytałem, co by zrobiła,

gdyby nie mogła się do mnie z jakichkolwiek^ powodów dodzwonić. Wyjaśniła, że pomyślała o tym w
czasie biegu do następnej budki telefonicznej – wysłałaby wówczas do mnie widokówkę z
pozdrowieniami. Było to zgodne z dodatkową sugestią zabezpieczającą, którą podałem jej dziesięć
miesięcy wcześniej.

Podobne eksperymenty prowadzili inni badacze, uzyskując pełną realizację, nawet bardziej

złożonych sugestii, po dwóch latach. Wyniki tych eksperymentów czynią nieprawdziwym dość szeroko
rozpowszechnione mniemanie, że efekty hipnozy są nietrwałe i tym samym zniechęcają do jej
stosowania. Niewątpliwie duża trwałość sugestii pohipnotycznych nie występuje u wszystkich
somnambulików, ale nie ogranicza to jeszcze w sposób istotny możliwości wynikających ze
stosowania tej metody.

Nie jest prawdą, że sen fizjologiczny niweczy efekty stanu hipnotycznego, pod warunkiem, że

zastosowane zostaną dodatkowe sugestie zabezpieczające przed samoistną dehipnotyzacją w czasie
snu. Potwierdzeniem tego może być eksperyment wykonany przez kolegów w Czechosłowacji, którzy
wprowadzili pacjentkę w stan hipnozy trwający nieprzerwanie (?) przez dwa tygodnie. W tym czasie
pacjentka prowadziła normalny tryb życia, jadła, spała i realizowała czynności fizjologiczne. Po dwóch
tygodniach eksperyment zakończono, uznając, że mógłby on trwać przez dowolnie długi okres.
Wątpliwość istnieje jedynie co do tego, czy w czasie snu fizjologicznego pacjentka równolegle
znajdowała się w stanie hipnotycznym, czy też była to samoistna przerwa w tym stanie, odnawiającym
się po przebudzeniu, wskutek działania odpowiedniej sugestii pohipnotycznej, bez konieczności

ponownego indukowania hipnozy. Wydaje się, że przy obecnym stanie naszych metod badania snu
fizjologicznego pełna odpowiedź na to pytanie nie jest możliwa. Nie jest natomiast niczym
szczególnym pojawianie się stanu hipnotycznego bardzo szybko, wskutek zadziałania wcześniej
podanej sugestii pohipnotycznej, w ściśle wyznaczonej tymi sugestiami sytuacji. Z możliwości takiej
korzystają rutynowo wszyscy badacze hipnozy i hipnoterapeuci, kierując się prostą zasadą
oszczędzania czasu.

Doprowadzenie do stanu hipnotycznego którąkolwiek z klasycznych metod umożliwia

wprowadzenie sugestii pohipnotycznej o treści informującej, że w przyszłości wprowadzenie w stan
hipnozy będzie następowało z równym skutkiem po zastosowaniu takich to a takich działań.
Bezpieczeństwo osoby hipnotyzowanej wymaga jednak rygorystycznego przestrzegania zasady
wprowadzania sugestii wyłącznie o takiej treści, aby zahipnotyzowanie nie nastąpiło w okolicznościach
przypadkowych lub poprzez działanie obcych niekompetentnych osób. Dlatego chociaż można
sugestią pohipnotyczną spowodować, że w przyszłości ta sama osoba uzyska stan głębokiej hipnozy
na przykład po klaśnięciu w .dłonie, dotknięciu ciała, podaniu ręki itp., korzysta się raczej z
uwarunkowań na bodźce bardziej oryginalne, stosując równocześnie dodatkową klauzulę
zabezpieczającą.

Klauzula ta (będąc w istocie sugestią pohipnotyczną) brzmi na ogół w sposób następujący: "Odtąd

będzie pan uzyskiwał stan głębokiej hipnozy szybko i łatwo w sytuacji, gdy... Będzie to jednak możliwe
tylko wówczas, gdy hipnozę będę prowadził osobiście lub wówczas, gdy będzie ona prowadzona
przez inną kompetentną osobę, do której będzie pan miał zaufanie i na której działanie wyrazi pan
zgodę. Nikt inny, a w szczególności osoby niekompetentne w sprawach hipnozy lub osoby działające
wbrew pana woli, nie potrafią odtąd pana zahipnotyzować. Na wszelkie działania takich osób jest pan
trwale uodporniony, a próby hipnotyzowania pana przez tanie osoby skończyłyby się całkowitym
niepowodzeniem".

Ten szczególny rodzaj sugestii pohipnotycznej pozwala na znaczne uproszczenie samego procesu

hipnotyzowania i wynikającą stąd oszczędność czasu. Daje także możliwość demonstrowania zjawisk
hipnotycznych w przypadkach, gdy demonstracja taka jest uzasadniona, a nie musi być równocześnie
połączona ze szkoleniem w zakresie indukcji hipnotycznej. W czasie demonstrowania zjawisk
hipnotycznych na zebraniach naukowych, a także w programie popularnonaukowym realizowanym w
telewizji posługiwałem się prostym i przygotowanym specjalnie do tych celów sposobem
wprowadzania w hipnozę, opierającym się na wcześniej podanych sugestiach pohipnotycznych.
Sposób ten polegał na tym, że osoby poddawane hipnozie wpatrywały się przez dwie, trzy sekundy w
płomień zapalniczki, po którego zgaszeniu natychmiast uzyskiwały stan głębokiej hipnozy. Oczywiście,
wszelkie próby naśladowania takiego sposobu wprowadzenia w hipnozę przez osoby niepowołane
skończyłyby się całkowitym niepowodzeniem, a osoby poddawane przeze mnie temu zabiegowi były
w pełni zabezpieczone przed przypadkowym i nie kontrolowanym wejściem w stan hipnozy.
Przekonałem się jednak wówczas, że ten w istocie dość spektakularny pokaz wzbudza nieufność, co
do prawdziwości demonstrowanych zjawisk, u osób nie mających wiedzy i doświadczenia w zakresie
hipnozy. Trudno się temu dziwić zważywszy, że stan hipnotyczny jest jednak stanem dość
szczególnym i możliwość jego wywołania tak prostą metodą wydaje się niektórym niewiarygodna,
mimo wszelkich dodatkowych wyjaśnień.

TEORIE HIPNOZY

Dokonany wyżej przegląd zjawisk hipnotycznych jest z natury rzeczy opisowy i wskazuje na liczne

znaki zapytania, jakie powstają przy obcowaniu z tymi fenomenami. Najogólniej mówiąc wiemy już
dużo na temat tego, co się dzieje z człowiekiem zahipnotyzowanym i jakimi metodami można wywołać
poszczególne reakcje, Bardzo niewiele można natomiast powiedzieć o tym, dlaczego występują
poszczególne zjawiska hipnotyczne i jaki jest mechanizm ich powstawania. Dotychczasowe teorie na
ten temat mają tyluż zwolenników, co i przeciwników.

Koncepcje fizjologiczne zawierają twierdzenia, że w czasie hipnozy dochodzi do rzeczywistych

zmian fizycznych w układzie nerwowym. Próbowano lokalizować te zmiany w istocie białej mózgu, w
synapsach oraz w autonomicznym układzie nerwowym. Nie uzyskano jednak żadnych w pełni
przekonujących dowodów tych zmian. "Wśród pojawiających się teorii fizjologicznych hipnozy dają się
wyróżnić cztery zasadnicze koncepcje traktujące hipnozę jako: rodzaj snu, dziedziczny mechanizm
unieruchamiający, dysocjację – odszczepienie od aktywności nawykowych oraz jako kopię odruchu
ustrojowego zmienionego przez warunkowanie.

Traktowanie hipnozy jako pewnego rodzaju snu jest bardzo rozpowszechnione i często znajduje

odbicie w treści sugestii ("uśnie pan") podawanych przez niektórych hipnotyzerów. Pogląd taki ma

jednak głębsze uzasadnienie w teorii Pawłowa, który uważał, że z fizjologicznego punktu widzenia
istnieje duże podobieństwo pomiędzy hipnozą a snem. Uczniowie Pawłowa – rozwijając badania nad
procesami pobudzania i hamowania – również uznali, że w czasie hipnozy dochodzi do hamowania
procesów nerwowych w niektórych grupach komórek, podczas gdy w innych utrzymuje się pobudzenie
umożliwiające zachowanie kontaktu z osobą hipnotyzującą.

Samo wprowadzenie w hipnozę jest, zdaniem przedstawicieli tego kierunku teoretycznego,

wzbudzeniem odruchów warunkowych wytworzonych w dzieciństwie przez matkę usypiającą dziecko.
Wyjaśnienia te nie są, niestety, przekonujące w zestawieniu z wynikami EEG, procesów przemiany
materii, krążenia mózgowego, czynności serca, rytmu i głębokości oddechu, oporności elektrycznej
skóry. Wszystkie te badania dają wyniki zbliżone do tych, jakie człowiek uzyskuje w stanie czuwania i
zależą w dużym stopniu od sposobu przeprowadzania hipnozy i poziomu uaktywnienia
poszczególnych reakcji hipnotycznych. W hipnozie aktywnej, kiedy osoba zahipnotyzowana chodzi,
mówi, ma otwarte oczy, halucynuje i wykonuje różne czynności – reakcje fizjologiczne są bardzo
podobne do reakcji człowieka w stanie czuwania, chociaż jest to jednak inny stan psychiczny.

Przez wiele lat dominował pogląd, że hipnoza jest właściwością dziedziczną i występuje dość

powszechnie u zwierząt i ludzi jako tak zwany "mechanizm unieruchamiający". Znana jest dość
powszechnie reakcja obronna zwierząt, polegająca na tym, że w razie niebezpieczeństwa pojawia się
znieruchomienie. Darwin opisując to zjawisko twierdził, że mamy w tym przypadku do czynienia z
dziedzicznym odruchem samoobrony, polegającym na symulowaniu śmierci. Niewątpliwie taki rodzaj
reakcji obronnej jest w wielu przypadkach skuteczny, ponieważ wiele atakujących zwierząt rezygnuje z
tego działania, jeśli nie spostrzega żadnego ruchu swojej ofiary. Zjawisko to znane jest także pod
nazwą "hipnozy zwierzęcej" i w warunkach naturalnych może występować w czasie od kilku sekund
do kilku godzin.

Pogląd, że hipnoza zwierzęca jest w istocie tym samym, co hipnoza występująca u człowieka,

bardzo odpowiadał badaczom skłonnym do przesadnych porównań reakcji ludzkich ze zwierzęcymi.
Tymczasem nie negując słuszności wielu podobieństw biologicznych pomiędzy organizmami ludzkim i
zwierzęcym, dysponujemy już współcześnie dowodami wskazującymi na znaczne różnice w sposobie
reagowania, wynikające ze zdecydowanego dystansu rozwojowego, szczególnie w zakresie funkcji
ośrodkowego układu nerwowego. Jest to wyraźnie widoczne przy zapoznawaniu się z osiągnięciami
współczesnej etologii, tyleż interesującymi co trudnymi w przeniesieniu interpretacji na człowieka.
Dlatego spośród różnych koncepcji teoretycznych hipnozy ta właśnie ma coraz mniej zwolenników.

Interesująca jest natomiast teoria traktująca hipnozę jako szczególny rodzaj dysocjacji,

rozszczepienia funkcji mózgowych (Janet P.). Możliwość występowania takiej dysocjacji u człowieka
znana jest od dawna na podstawie obserwacji zachowania lunatyków oraz różnych postaci
zamroczenia jasnego. W psychopatologii zjawiska takie najczęściej wiązane są z epilepsją, niekiedy z
histerią. Porównywanie tych zjawisk z reakcjami człowieka zahipnotyzowanego wskazuje na wiele
podobieństw, na przykład w zakresie automatyzmu działania i amnezji. Dokładniejsze badania rad
hipnozą wykazują jednak, że w istocie mamy tutaj do czynienia nie tyle z dysocjacją funkcji, ile raczej
z wysokim poziomem ich koordynacji.

Automatyzm

funkcjonowania

osoby

zahipnotyzowanej,

jej

posłuszeństwo

poleceniom

hipnotyzującego są pozorne, w rzeczywistości osoba zahipnotyzowana przez cały czas kontroluje
sytuację. Podobnie rzecz się ma z amnezją pohipnotyczną, która również zdaje się mieć charakter
nieświadomie pozorowany i jest odwracalna. Powiedzmy jednak szczerze, że nie wiemy zbyt
dokładnie, jak to właściwie jest z tą dysocjacją w przypadkach pospolitego lunatyzmu i różnych
odmian zamroczenia jasnego, ponieważ badanie tych stanów w trakcie ich trwania napotyka duże
przeszkody techniczne. Nie można przecież wykluczyć, że pełniejsze poznanie tych stanów
ukazałoby, iż to, co współcześnie widzimy jako różnice w porównaniu ze stanem hipnotycznym, jest w
rzeczywistości ich podobieństwem.

Jeszcze innym sposobem teoretycznego wyjaśnienia hipnozy jest traktowanie tego stanu jako

złożonego systemu odruchów warunkowych. Z odpowiednich eksperymentów wiadomo, że można u
człowieka warunkować (także przewarunkowywać, odwarunkowywać) wiele rozmaitych reakcji
fizjologicznych, posługując się słowem jako bodźcem wyzwalającym te reakcje. Wiele interesujących
wyników badań w tym zakresie przyniósł rozwój medycyny psychosomatycznej. Wypracowano
rozmaite techniki eksperymentalne i terapeutyczne, za pomocą których można wywoływać słowami
reakcje w układach krwionośnym, pokarmowym, oddechowym i innych, zgodne z oczekiwaniami.
Wykazano, że nawet odruch źreniczny, po odpowiednich ćwiczeniach, będzie występował na
polecenie słowne. Reakcje takie przebiegają poza świadomością i polegają na wykorzystaniu

naturalnych zależności psychosomatycznych, a niekiedy także somatopsychicznych.

Zdaniem zwolenników traktowania hipnozy jako odruchu warunkowego, słowa hipnotyzującego

wzbudzają odruchowo reakcje fizjologiczne stanowiące podstawę tego stanu, z tym, że musi
uprzednio istnieć uświadomiona lub nie uświadomiona chęć poddania się działaniu hipnotyzującego.
Przeciwnicy tej koncepcji twierdzą natomiast, że aczkolwiek w hipnozie występuje wiele odruchów
warunkowych, które są odpowiednio wykorzystane do celów eksperymentalnych lub terapeutycznych,
to nie można tym sposobem wyjaśnić całej złożoności zjawisk hipnotycznych. Inaczej mówiąc
używanie terminologii związanej ż procesami odruchowo-warunkowymi skazywałoby nas «a pewien
prymitywizm w rozumieniu zjawisk, które zapewne mają nie tylko ,swój fizjologiczny, ale także
psychologiczny i społeczny wymiar.

Próby psychologicznego wyjaśniania natury hipnozy podejmowane były wielokrotnie i również nie

przyniosły rozstrzygających rozwiązań. Do bardziej znanych należą trzy koncepcje, traktujące hipnozę
jako: formę sugestii, granie roli oraz, jako przejaw regresji.

Duża, a nawet bardzo duża podatność na sugestię osoby zahipnotyzowanej powoduje, że

spełniane są bezkrytycznie wszystkie polecenia osoby hipnotyzującej. Niektórzy na tej podstawie
twierdzą, że posłuszeństwo w spełnianiu poleceń jest charakterystyczne dla wielu osób także w
innych, pozahipnotycznych okolicznościach. Na przykład człowiek głęboko religijny wypełnia ściśle
nakazy swej wiary, a zdyscyplinowany żołnierz posłusznie wypełnia rozkaz, nawet jeśli naraża go to
na utratę życia. Na tej samej zasadzie pacjent poddający się hipnoterapii miałby wykonywać wszystkie
polecenia hipnoterapeuty, któremu ufa i uważa go za autorytet. Pogląd taki nie wydaje się jednak
słuszny w świetle przeprowadzonych dotychczas badań nad hipnozą.

Po pierwsze znane są liczne przykłady "nieposłuszeństwa" osób hipnotyzowanych w momencie,

gdy dawano im polecenie, którego nie akceptowali. Na przykład człowiek z objawami fobii, któremu w
hipnozie poda się polecenie kontaktu z obiektem wzbudzającym lęk, odmówi wykonania tego
polecenia, nawet jeśli wszelkie inne sugestie przyjmował dotąd pozornie bezkrytycznie. Podobnie
rzecz się ma w omawianych już przypadkach wydawania poleceń sprzecznych z zinterioryzowanymi
normami moralnymi osoby hipnotyzowanej. Realizowanie sugestii w hipnozie, a także sugestii
pohipnotycznych jest więc wyraźnie selektywne, a selekcjonerem jest sam pacjent.

Ponadto dowiedziono już w odpowiednich badaniach, że podatność na sugestię nie jest

równoznaczna podatności na hipnozę, są to dwie odrębne i słabo ze sobą skorelowane właściwości
człowieka. Istnieją liczne przykłady uzyskiwania w pełni wyrażonego stanu hipnotycznego u ludzi
wykazujących na jawie niski poziom podatności na sugestie i przeciwnie, osoby bardzo podatne na
sugestie na jawie (np. małe dzieci, niektórzy niedorozwinięci umysłowo) nie dają się zahipnotyzować.
Wyjaśnianie więc zjawisk hipnotycznych prostym oddziaływaniem sugestywnym jest zdecydowanie
niepełne i nie oddające natury hipnozy.

Inne podejście prezentują ci teoretycy, którzy uważają, że hipnoza polega na nie uświadomionym

graniu roli przez człowieka poddanego takim działaniom. Sugestie i polecenia hipnotyzującego oraz
ogólna wiedza na temat zachowania osób zahipnotyzowanych powodują, że człowiek poddany
hipnozie w sposób nie uświadomiony zaczyna zachowywać się zgodnie z poleceniami i własnymi
wyobrażeniami na ten temat. Zgodnie z tą koncepcją każdy człowiek wykazuje mniejszą lub większą
skłonność do aktorstwa, a poddając się hipnozie daje upust tej skłonności. Argumentem
przemawiającym za słusznością tej teorii są stosunkowo częste, dodatkowe inicjatywy w zachowaniu
osoby zahipnotyzowanej, wykraczające poza podawane sugestie, uprzedzające oczekiwania
hipnotyzującego.

W niektórych przypadkach osoby znajdujące się w hipnozie czują się "jak ryby w wodzie", są

aktywne, szybko demonstrują poszczególne fenomeny hipnotyczne, stwarzają wrażenie, iż zachęcają
hipnotyzującego do formułowania dalszych sugestii i poleceń. Osobom obeznanym z demonstracjami
histerycznymi może w tej sytuacji nasuwać się wiele analogii między tymi dwoma typami reagowania,
co znajduje wyraz szczególnie w poglądach francuskiej szkoły hipnozy, nawiązującej dość mocno do
omawianych uprzednio poglądów Charcota.

Tłumaczenie wszystkich fenomenów hipnotycznych oraz różnic indywidualnych w tym zakresie

jako "grania roli" wydaje się niezbyt przekonujące. Trudno bowiem w tych kategoriach zrozumieć
głęboką anestezję hipnotyczną, umożliwiającą przeprowadzanie poważnych zabiegów chirurgicznych.
Kontrargumentem dla tej koncepcji są także zjawiska towarzyszące głębokiej regresji wieku,
chociażby przypominanie sobie bardzo odległych wydarzeń, niemożliwych do odtworzenia w stanie
czuwania. Tak więc i ta teoria nie wydaje się być w pełni przekonująca, chociaż w odniesieniu do

niektórych osób poddawanych hipnozie, jej zastosowanie jest bardzo pociągające.

Psychoanalityczne interpretacje zjawiska hipnozy, zapoczątkowane przez Freuda, a rozwijane

przez Ferenzciego i innych psychoanalityków, ujmują hipnozę jako przejaw regresji wynikający ze
specyficznej interakcji powstającej pomiędzy hipnotyzowanym a hipnotyzującym. Niewątpliwą zaletą
tej koncepcji jest zwrócenie uwagi na istotną rolę specyficznej gry społecznej, jaka tworzy się między
tymi dwoma osobami w czasie eksperymentu lub zabiegu hipnotycznego.

Zgodnie z ogólną tendencją interpretacyjną psychoanalizy stosunek osoby hipnotyzowanej do

hipnotyzującej ujęty zostaje jako przeniesiony stosunek do rodzica. Uzasadnia to wyróżnianie hipnozy
"ojcowskiej", prowadzonej przez hipnotyzera autorytatywnego, wymagającego posłuszeństwa i
hipnozy "macierzyńskiej" odwzorowującej wcześniejsze schematy usypiania pod wpływem tkliwego,
kojącego zachowania matki.

Zdaniem psychoanalityków każdy człowiek, mimo uzyskania dojrzałości, zachowuje dziecięcą

potrzebę poddania się autorytetowi, a interakcja powstająca w czasie prowadzenia hipnozy wyraźnie
to umożliwia. W dalszym rozwinięciu tej interakcji hipnoza jest traktowana jako regresywne, a nawet
masochistyczne poddanie się komuś potężnemu, zgodnie z wewnętrzną potrzebą przeżywania takich
stanów.

Psychoanalitycznie rozumiane "przeniesienie" umożliwia osobie zahipnotyzowanej wytworzenie

zmienionego stanu Ego i czasowe wyłączenie Superego, poprzez przekazanie odpowiedzialności za
siebie hipnotyzerowi. Stan taki przynosi, zdaniem zwolenników tej koncepcji, różnorodne korzyści
psychologiczne osobie zahipnotyzowanej, a w przypadku ich ustania pacjent przestaje spełniać
życzenia hipnotyzera lub nie poddaje się hipnozie. Istotną rolę w, tych wszystkich procesach
psychoanalitycy przypisują nieświadomym pragnieniom erotycznym i porównują przeżycia w stanie
hipnozy do przeżyć w stanie zakochania.

Przyrównując przedstawione w tej koncepcji poglądy do różnorodnych zjawisk hipnotycznych

można jednak łatwo popaść w wątpliwość, czy są to interpretacje słuszne i dostatecznie uniwersalne
przy tłumaczeniu poszczególnych zjawisk hipnotycznych. Wydaje się, że i ta teoria wykazuje swoją
słabość poprzez zbyt jednostronne podejście do tych zagadnień, nie pozwalające na pełne
zrozumienie mechanizmów wyzwalających stan hipnotyczny i nie dające pełnego wglądu w naturę
tego szczególnego stanu psychicznego.

Przedstawione tutaj omówienie podstawowych twierdzeń fizjologicznych i psychologicznych teorii

hipnozy wykazuje wyraźnie, że mimo wszelkich czynionych w tym kierunku prób ciągle jeszcze
jesteśmy dość daleko od pełnego zrozumienia mechanizmów kierujących reakcjami człowieka
zahipnotyzowanego. Wydaje się, że jest

to sytuacja do pewnego stopnia podobna do tej, jaka istnieje przy formułowaniu teorii osobowości.

Jest to przecież bez przesady odwieczny i główny temat teoretyczny w psychologii, rozwiązywany w
każdym pokoleniu niejako na nowo i również bez pełnego powodzenia.

Zarówno przy formułowaniu teorii hipnozy, jak i teorii osobowości powstaje ciągle ten sam dylemat:

teorie szczegółowe są mało uniwersalne i "pasują" tylko do wyjaśnienia niektórych przypadków, a
teorie bardzo ogólne stają się po prostu ogólnikowe i przez to nieprzydatne w praktyce klinicznej.
Wynika to z ogromnego bogactwa ludzkiej psychiki, niepowtarzalnej indywidualności każdego
człowieka, który jest zawsze odrębnym światem, niezależnie od naszej wspólnej biologicznej
przynależności do gatunku homo sapiens.

Jeśli mamy do czynienia, tak jak to właśnie jest w hipnozie, z interakcją dwóch światów zawartych

w osobach hipnotyzującego i hipnotyzowanego, to powstające wówczas zjawiska stają się jeszcze
bardziej skomplikowane, jednorazowe, niepowtarzalne i niezwykle trudne do szczegółowego opisania.
Nie ma też potrzeby ukrywania faktu, że wielu nawet bardzo doświadczonych hipnotyzerów nie
uświadamia sobie wszystkich elementów interakcji powstającej w chwili wykonywania zabiegu.
Cechuje ich zazwyczaj podejście pragmatyczne, liczy się to, co przynosi rezultat terapeutyczny.

Bardziej szczegółowych analiz przebiegu hipnozy dokonuje się na ogół tylko wówczas, gdy zabiegi

lub eksperymenty nie przynoszą zamierzonych rezultatów, przy tym doświadczenie wskazuje na to, że
wprowadzenie korekty postępowania w jednym przypadku wcale nie musi być skuteczne w innym,
pozornie bardzo podobnym, przebiegu hipnozy. Nie można się więc dziwić, że hipnotyzerzy – praktycy
charakteryzują się na ogół eklektycznym podejściem teoretycznym i traktują każdy zabieg i każdy
eksperyment jako odrębną zamkniętą całość, trudną do ponownego odtworzenia mimo wszelkich
starań o zachowanie jednolitości warunków. W związku z tym niektórzy twierdzą, że hipnoza i
hipnoterapia jest bardziej sztuką niż nauką i stwierdzenie takie wcale nie brzmi pejoratywnie. Wynika

to ze znacznego zaangażowania w hipnozie cech osobowości hipnotyzera, który w sposób mniej lub
bardziej uświadomiony oddziałuje "całym sobą", a nie tylko poprzez stosowanie określonych technik
postępowania. Właśnie to coraz powszechniej dostrzegane, ale niezmiernie trudne do pomiaru
oddziaływanie "całym sobą" rodzi kolejne pytania teoretyczne dotyczące istoty tego oddziaływania.

Nieufność wobec mesmerowskiej koncepcji przekazywania fluidu w hipnozie doprowadziła trzeźwo

myślących badaczy do stanowiska negującego możliwość przekazu jakiejkolwiek energii w hipnozie.
Niezmiernie trudne bowiem jest rozważanie takiej możliwości na

obecnym etapie naszej wiedzy, w tym przypadku wiedzy fizycznej na temat promieniowania, fal

elektromagnetycznych, energii itp. Z drugiej jednak strony istnieje już całkiem obszerny zestaw
obserwacji dotyczących chociażby tego szczególnego rodzaju promieniowania, jakie daje się
zarejestrować za pomocą tak zwanej fotografii kirlianowskiej. Poważne badania ośrodków naukowych
w Związku Radzieckim, w Stanach Zjednoczonych i w niektórych innych krajach nadają coraz
pełniejszy sens takim pojęciom jak "biopole" i "bioenergia", a więc pojęciom, które do niedawna
uchodziły za całkowicie spekulatywne.

Należy sobie jednak zdawać sprawę z tego, że występowanie owej "bioenergii" nie oznacza

jeszcze, że możliwe jest jej przekazywanie innym osobom. Hipotezę taką, oczywiście, można
postawić, ale jej zweryfikowanie jest na obecnym etapie badań niezmiernie trudne i mieści się raczej w
kategoriach wiary niż nauki. Z drugiej jednak strony całkiem spora część osób zawodowo zajmujących
się hipnozą czyni w swej codziennej pracy obserwacje wskazujące na to, że prócz określonej gry
społecznej i oddziaływania sugestią w hipnozie odgrywa rolę jeszcze "coś" dodatkowego,
wymykającego się spod kontroli, co umysł trzeźwo myślącego badacza odrzuca, ale intuicja każe brać
pod uwagę. Nie można także wykluczyć, że hipnoza nie jest stanem jednorodnym, ale występuje w
kilku odmianach i to niezależnie od różnic indywidualnych, wynikających z właściwości
psychofizycznych osoby hipnotyzowanej.

Moje własne obserwacje zdają się na przykład wskazywać na to, że inny jest jakościowo stan

hipnotyczny uzyskiwany w pomieszczeniu starego budownictwa (cegła) od stanów uzyskiwanych w
nowym budownictwie (strunobeton). Niektórzy z kolegów w prywatnych rozmowach sygnalizują, że
znacznie lepsze rezultaty hipnoterapeutyczne uzyskują po krótkim nawet okresie własnej
wstrzemięźliwości seksualnej niż wtedy, gdy do zabiegu przystępują wkrótce po zaspokojeniu
seksualnym (podkreślali przy tym, że nie chodzi tutaj o wpływ zmęczenia, ponieważ znaczne nawet
zmęczenie psychofizyczne innego pochodzenia nie zakłóca ich pracy).

Czy takie i inne obserwacje są prostym złudzeniem, któremu wszyscy mamy prawo ulegać, czy też

zawierają przysłowiowe "ziarno prawdy"? Wiadomo przecież, że w pomieszczeniach ze strunobetonu
występują zakłócenia naturalnego pola magnetycznego, a praktyki medytacyjne i hipnotyczne
Wschodu wiązały się nader często z wymogiem ascetycznego trybu życia jako elementu określonej
koncepcji filozoficznej, warunkującego powodzenie tych działań.

Należy w tym miejscu wspomnieć także o tym, że niektórzy, szczególnie psychoanalitycznie

nastawieni hipnoterapeuci, dostrzegają w stanie hipnotycznym podobieństwo do stanu zakochania.
Twierdzenia takie są jednak raczej kolejnym sposobem spekulowania na temat hipnozy, a nie
obiektywnym wyjaśnieniem tych zjawisk, szczególnie w zestawieniu z dobrze już rozeznanym
zjawiskiem tzw. przeniesienia, występującym w różnych formach psychoterapii.

Wszystkie te znaki zapytania i mnożące się wciąż wątpliwości nie ograniczają jednak w istotnym

stopniu możliwości praktycznego stosowania hipnozy, chociaż skłaniają równocześnie do ciągłego
prowadzenia badań podstawowych, w miarę możliwości udoskonalonych od strony metodologicznej.
Współczesny, prawidłowo wykształcony hipnotyzer zna przede wszystkim zasady prowadzenia
eksperymentów hipnotycznych i hipnoterapii w taki sposób, aby w żadnym wypadku nie czyniły one
szkody. Ten rodzaj wątpliwości można uznać już za rozstrzygnięty w świetle nagromadzonej i dobrze
zweryfikowanej wiedzy. Tak więc znana w| medycynie zasada: "po pierwsze – nie szkodzić" może być
zawsze i w pełni zastosowana.

Wiadomo także już dostatecznie dużo na temat zjawisk hipnotycznych i możliwości ich

praktycznego, także terapeutycznego, wykorzystania. Daje to w wielu przypadkach podstawę do
formułowania trafnych prognoz terapeutycznych i skutecznego, efektywnego działania. Zostają więc w
ten sposób spełnione warunki pozwalające na odpowiedzialne wykorzystywanie hipnozy w praktyce.
Tak więc posługiwanie się hipnozą może prowadzić do wielu dobroczynnych skutków, mimo tajemnic
związanych z istotą tego stanu. Pod tym względem hipnoza i hipnoterapia nie różnią się przecież od
wielu innych metod stosowanych w medycynie, a także poza medycyną.

Wstecz / Spis Treści / Dalej

Rozdział czwarty

ZAKRES I INDYWIDUALNE RÓŻNICE REAKCJI HIPNOTYCZNYCH

Prowadzenie badań eksperymentalnych nad hipnozą oraz jej praktyczne wykorzystywanie

wymagają odpowiedzi na wiele pytań podstawowych. Jednym z nich jest pytanie o to, czy każdego
można zahipnotyzować? Dotychczasowy stan wiedzy r a ten temat pozwala na stwierdzenie, że tylko
5–10% osób wykazuje zdecydowany brak predyspozycji do uzyskiwania stanu hipnotycznego.
Wartość ta jest jednak przybliżona i wynika raczej z doświadczeń praktycznych niż z systematycznych
badań masowych. Mieszczą się w tej grupie przede wszystkim te» osoby, z którymi nie udaje się
nawiązać pełnego rzeczowego kontaktu psychicznego. Inaczej mówiąc osoba poddawana hipnozie
musi rozumieć, o co chodzi w takim eksperymencie lub zabiegu, w przeciwnym razie niemożliwy jest
odbiór podawanych sugestii hipnotycznych. Ponieważ hipnotyzowanie polega w znacznym stopniu na
kierowaniu w odpowiedni sposób procesem uwagi, konieczne jest także posiadanie przez osobę
hipnotyzowaną odpowiedniej zdolności do koncentrowania uwagi, zgodnie z treścią sugestii.
Wszystkie te osoby, które z racji swego ogólnego stanu psychicznego tej zdolności nie mają, są
również niepodatne na hipnozę.

Wielu autorów skłania się do poglądu, że indywidualna podatność na hipnozę jest cechą

konstytucjonalną, podobnie jak niektóre inne właściwości układu nerwowego. W każdym razie
wielokrotne badania wykazały* że jest to cecha względnie trwała i niezależna od innych cech
psychofizycznych człowieka. Próby korelowania podatności na hipnozę z poszczególnymi
właściwościami fizycznymi i osobowościowymi dawały dotychczas wyniki negatywne. Tak więc _do
grupy osób niepodatnych na hipnozę zalicza się małe dzieci, niedorozwiniętych umysłowo, osoby
chore psychicznie, a szczególnie "psychotyków I osoby z defektem organicznym ośrodkowego układu
nerwowego. W dalszej kolejności, jako czynniki ograniczające zdolność doprowadzenia do hipnozy,
wymienić należy: zaburzenia osobowości, szczególnie typu kompulsywnego, anankastycznego,
paranoicznego.

Dyskusyjny jest związek podatności na hipnozę z zaburzeniami osobowości typu histerycznego.

Przez długi czas histerię traktowano jako zaburzenie wyjątkowo dobrze predysponujące do hipnozy,
ale współczesne poglądy są już nieco inne. Wiadomo bowiem, że znaczne nasilenie cech
histerycznych jest wysoko skorelowane z zaburzeniami procesów uwagi dowolnej, a więc z
kierowaniem uwagą i zdolnością do jej trwałej koncentracji. Tak więc znaczne nasilenie cech
histerycznych raczej przeszkadza niż pomaga w uzyskiwaniu stanu hipnotycznego, a w każdym razie
wymaga specjalnego postępowania. Zmniejsza się także zdecydowanie podatność na hipnozę osób w
podeszłym wieku, prawdopodobnie na skutek zachodzących zmian organicznych w ośrodkowym
układzie nerwowym, ograniczających sprawność wielu procesów psychicznych.

Wszystkie badania na temat podatności na hipnozę i czynników ograniczających tę podatność

wskazują jednoznacznie na ogólną prawidłowość: podatność na hipnozę jest tym większa, im lepszy
jest stan zdrowia psychicznego lub odwrotnie, im większe są zakłócenia w rozwoju psychicznym, tym
mniejsza podatność na hipnozę. To uzasadnione twierdzenie warte jest rozpowszechnienia ze
względu na ciągle jeszcze pokutujące w społeczeństwie fałszywe przekonanie, że hipnozie ulegają
osoby "słabe", "bez charakteru" itd.

Zdecydowana większość (90–95%) populacji charakteryzuje się więc zdolnością uzyskiwania stanu

hipnotycznego, chociaż należy w tym miejscu podać pewne dodatkowe zastrzeżenia. Interakcyjny
charakter hipnozy powoduje, że każdy eksperyment lub zabieg musi być poprzedzony nawiązaniem
specyficznego kontaktu psychicznego (w tym także emocjonalnego) pomiędzy hipnotyzującym a
hipnotyzowanym.

Badania prowadzone przez Jerzego Aleksandrowicza wskazują wyraźnie na to, że przebieg

hipnozy jest uzależniony od emocjonalnego nastawienia osoby hipnotyzowanej do hipnotyzującego
(zapewne także odwrotnie). W przypadku nastawień negatywnych, a także mało pozytywnych
(określanych na skali szacunkowej) przebieg hipnozy jest zdecydowanie gorszy niż przy nastawieniu
zdecydowanie pozytywnym. Oznacza to, że nawet osoba podatna na hipnozę może nie uzyskiwać
tego stanu, jeśli hipnotyzerem jest ktoś, do kogo ma niezbyt przychylne nastawienie emocjonalne.
Inaczej mówiąc odpowiedź na pytanie: "czy każdy może być zahipnotyzowany?" brzmi: "prawie każdy,
ale nie przez każdego hipnotyzera". W stwierdzeniu takim nie ma w istocie niczego zaskakującego,
szczególnie jeśli uświadomimy sobie, że hipnoterapia jest jedną z metod psychoterapii, a rola kontaktu
emocjonalnego w psychoterapii jest na ogół dobrze znana. W całym tym zagadnieniu jest jednak

pewien ukryty problem, mocno komplikujący postępowanie. Chodzi o to, że – jak wiadomo z badań
psychologii społecznej – nader często występuje różnica pomiędzy opinią a tak zwaną postawą
latentną. Człowiek zapytany o swoje nastawienie emocjonalne do kogoś lub czegoś wyraża tylko
swoją opinię, która wcale nie musi być zgodna z jego rzeczywistym i często nie uświadomionym
nastawieniem emocjonalnym.

W interesującej nas tutaj kwestii może więc zdarzyć się tak, ze pacjent przychodzący na zabieg

hipnotyczny deklaruje swoją emocjonalną przychylność (sam jest o niej przekonany), a w
rzeczywistości, w drodze na przykład nie uświadomionych skojarzeń osoby, wyglądu, zapachu itp.,
jego negatywne nastawienie emocjonalne będzie w istotny sposób zakłócało przebieg hipnozy.
Możliwa jest także sytuacja odwrotna – deklarowanie mało przychylnego nastawienia emocjonalnego
przy ukrytym zdecydowanie pozytywnym nastawieniu. Te przykładowe warianty niektórych tylko
zawiłości psychologicznych, powstających w związku ze stosowaniem hipnozy, ukazują, jak ważne
jest wszechstronne przygotowanie psychologiczne osób stosujących hipnozę.

Wśród emocji znaczących dla przebiegu hipnozy istotną rolę odgrywa lęk. Jest to emocja na ogół

zdecydowanie destruktywna, zaburzająca zachowanie człowieka i przeszkadzająca między innymi w
prowadzeniu hipnozy. Jeśli osoba badana boi się hipnotyzującego lub samej hipnozy, to wszelkie
próby wywołania tego stanu będą mało skuteczne, a nawet mogą być^ traktowane jako błąd sztuki.
Wszakże z pewnymi wyjątkami. Istnieje bowiem pewna grupa osób, które "lubią się bać".
Psychoanalitycy chętnie rozwijają w tym miejscu swoje koncepcje na temat masochizmu i jego
ewentualnej funkcji w powstawaniu stanu hipnotycznego. Niezależnie od podejścia teoretycznego do
tej sprawy faktem jest jednak, że niektórzy ludzie w okresie swojego dzieciństwa byli trenowani przez
swoich rodziców, opiekunów w szczególny sposób. Interakcja z nimi była nawiązywana właśnie w
stanie lęku, poprzez surowego groźnego ojca lub karzącą za błahe przewinienia matkę. Kto przeszedł
przez taki trening emocji w dzieciństwie, nieświadomie szuka w swym życiu dorosłym kontaktu z
osobami, których mógłby się choć trochę bać. W niektórych przypadkach osobą taką jest hipnotyzer,
szczególnie jeśli charakteryzuje się on autokratycznym sposobem bycia i daje do zrozumienia, że
zamierzone eksperymenty lub zabiegi pełne są różnych tajemnic. Łatwo się domyślić, że stan
hipnotyczny uzyskiwany w takich okolicznościach psychologicznych szczególnie dobrze nadaje się do
interpretacji zgodnej z tą teorią, która hipnozę traktuje jako przejaw regresji.

Specyficzne znaczenie dla przebiegu hipnozy ma także inny rodzaj lęku, mianowicie lęk przed

ekspozycją społeczną. Jeszcze w czasach, gdy hipnozę traktowano jako sztukę estradową,
zauważono, że osoby "wyrwane" do takiej demonstracji z sali, bardzo szybko wchodziły w stan
hipnotyczny po stanięciu na scenie. Podobny rezultat można zaobserwować współcześnie przy
demonstrowaniu hipnozy na zebraniach naukowych lub w programach popularnonaukowych
realizowanych w telewizji.

Praktycznie rzecz biorąc większość tego typu demonstracji jest udana, jeśli tylko hipnotyzujący nie

popełni jakiegoś błędu ze swej strony. Można to zinterpretować w ten sposób, że osoby poddane
hipnozie w warunkach ekspozycji społecznej wchodzą w ten stan, uciekając od własnego lęku przed
ekspozycją społeczną, a więc w drodze jednego z tak zwanych psychologicznych mechanizmów
obronnych. Hipnotyczne zaważenie uwagi (świadomości?), przy pełnym zaufaniu do hipnotyzera (lub
wierze w jego moc), pozwala wyizolować się od krępującej obecności innych ludzi. Podkreślmy jednak
jeszcze raz, że prowadzenie hipnozy w warunkach, gdy pojawia się lęk, należy do sytuacji
wyjątkowych, wymagających szczególnych kompetencji i poczucia odpowiedzialności.

Wśród osób wykazujących podatność na hipnozę zaznaczają się jednak duże różnice w zakresie

możliwego do uzyskania stopnia głębokości hipnozy. Głębokość stanu hipnotycznego można
przedstawić na continuum, od wartości zerowej do wartości odpowiadającej najgłębszemu stanowi
hipnotycznemu. Ogólny podział hipnozy pod względem jej głębokości wyraża się na ogół w trzech
stopniach, określanych szacunkowo lub za pomocą specjalnie skonstruowanych skal.

Według różnych autorów hipnozę głęboką (somnambulizm) uzyskuje 15–25% osób, hipnozę

średnią (hipotaksję) 50–58% osób, a poza stopień hipnozy lekkiej (somnolencję) nie wychodzi 12–
30% osób hipnotyzowanych. Rozbieżności pomiędzy wynikami uzyskiwanymi przez poszczególnych
autorów wynikają najprawdopodobniej z różnic w zasadach dobierania próby reprezentatywnej. Ma to
ogromne znaczenie, bo na przykład badania prowadzone na grupach studenckich dają dużo większy
procent wyższej podatności na hipnozę, szczególnie jeśli są to ochotnicy. Nie może jednak wtedy być
mowy o próbie reprezentatywnej, chyba że miałyby to być badania dotyczące wyłącznie środowiska
studenckiego, które jest grupą już naturalnie wyselekcjonowaną pod względem sprawności
psychicznej. Zgłoszenie się "na ochotnika" do badań nad hipnozą jest kolejnym nie kontrolowanym
selekcjonowaniem grupy, ponieważ zgłaszają się głównie ci, którzy nie czują lęku przed hipnozą i

mają pozytywne nastawienie do tych zjawisk i eksperymentatora.

Ochotnicze zgłaszanie się do hipnozy eksperymentalnej lub domaganie się hipnoterapii przez

niektórych pacjentów wynika jednak niekiedy także z innych motywów – chodzi o próbę "zmierzenia
sił" z hipnotyzerem, aby dowieść jemu, a przede wszystkim sobie, że jest się mocnym, nie
poddającym się hipnozie. Oczywiście, umiejętność rozpoznania takiej ukrytej motywacji ma wpływ na
przebieg

eksperymentu

lub,

w

przypadku

pacjentów,

skłania

do

odpowiedniego

psychoterapeutycznego podejścia. Znów jednak nie można zapominać o tym, że część takich osób
ma równolegle głęboko ukryte w nieświadomości pragnienie, aby opór ten został złamany.
Postępowanie hipnotyzera będzie zależało wtedy od jego umiejętności rozeznania całej tej gry
psychologicznej i celów, jakie sobie stawia.

Trzystopniowa klasyfikacja głębokości hipnozy jest jednak podziałem bardzo uproszczonym i nie

zawsze przydatnym. Zjawiska hipnotyczne mogą bowiem występować w dość zróżnicowany sposób u
poszczególnych osób i nie są ściśle związane ze stopniami głębokości hipnozy. Dotyczy to głównie
hipnozy lekkiej i średniej, ponieważ fenomeny hipnozy głębokiej są już charakterystyczne wyłącznie
dla tego stopnia głębokości hipnozy, chociaż nie zawsze występują w pełnym zestawie. Ponadto
trzystopniowa klasyfikacja Forela nie nadaje się do analizy zjawisk występujących w hipnozie
aktywnej, do której dwa pierwsze stopnie nie mają zastosowania.

W tej sytuacji bardziej przydatne do pomiaru głębokości hipnozy są skale zawierające zestaw

możliwych do uzyskania reakcji, według wzrastającego stopnia trudności w ich uzyskaniu, co znajduje
także wyraz w odpowiedniej punktacji. Hipnozę prowadzi się wówczas w ten sposób, że sugestie są
uporządkowane według stopnia trudności ich realizacji i podawane są aż do momentu ich
niezrealizowania. Głębokość hipnozy jest wtedy wyznaczona punktami za ostatnią wykonaną
sugestię. Na przykład skała Davis-Husband zawiera następujący zestaw reakcji hipnotycznych (w
nawiasach podana punktacja):

relaksacja (2)

drżenie powiek (3)

zamknięcie oczu (4)

pełna relaksacja ciała (5)

niemożność otwarcia oczu (6)

niemożność poruszania ręką (7)

katalepsja (10)

anestezja (11)

amnezja częściowa (13)

amnezja pohipnotyczna (15)

zmiany w sferze osobowości (17)

proste sugestie pohipnotyczne (18)

halucynacje kinestetyczne, całkowita amnezja (20)

możliwość otwarcia oczu bez przerwania hipnozy (21)

sugestie pohipnotyczne o cechach dziwacznych (23)

całkowity somnambulizm (25)

pozytywne pohipnotyczne halucynacje wzrokowe (26)

pozytywne pohipnotyczne halucynacje słuchowe (27)

systematyczne amnezje pohipnotyczne (28)

negatywne halucynacje słuchowe (29)

negatywne halucynacje wzrokowe (30)

Powyższy zestaw reakcji hipnotycznych pozwala na zorientowanie się w typowej kolejności

wyzwalania poszczególnych reakcji, chociaż różnice indywidualne są dość znaczne. U niektórych
hipnotyzowanych osób zmienia się bowiem kolejność występowania poszczególnych zjawisk, lub też
niektóre zjawiska nie pojawiają się wcale. Granica pomiędzy hipnozą lekką a średnią przebiega mniej
więcej na poziomie siedmiu punktów skali Davis-Husband, a granica między hipnozą średnią a

głęboką – na poziomie siedemnastu punktów. Może jednak w indywidualnych przypadkach nie
pojawiać się amnezja, mimo występowania wszystkich innych zjawisk hipnotycznych.

Niektóre osoby dobrze halucynują na przykład słuchowo, a inne halucynacje są u nich słabo

wyrażone (lub r a odwrót). W jednym przypadku zetknąłem się także ze szczególną trudnością w
zakresie halucynacji wzrokowych przy otwartych oczach. Osoba ta widziała w tym momencie dwa
obrazy, rzeczywisty i halucynowany, nałożone na siebie, co wprawiało ją w dyskomfort psychiczny.
Wszystkie pozostałe zjawiska hipnotyczne przebiegały bez najmniejszych zakłóceń, łącznie ze
skomplikowanymi reakcjami pohipnotycznymi. Przypadek ten jest odosobniony, ponieważ wywołanie
halucynacji wzrokowych przy otwartych oczach idzie na ogół w parze z równoczesnymi halucynacjami
negatywnymi obrazu rzeczywistego.

Szczególnie duże zasługi w konstruowaniu skal służących pomiarowi podatności na hipnozę i

głębokości hipnozy mają badacze z Uniwerystetu w Stanford. Opracowali oni i wystandaryzowali kilka
skal o różnym przeznaczeniu, zawierających konkretne przykłady postępowania eksperymentalnego.
Pozwala to wykorzystywać te skale w sposób podobny do badań testowych, zachowując ścisłą i
jednolitą instrukcję. Stosowanie tych skal jest szczególnie zalecane adeptom sztuki hipnotyzowania,
którzy nie czują się jeszcze zbyt pewnie w swojej roli, a chcą się odpowiednio wyćwiczyć na dobrych
wzorach. Pewnym mankamentem tych skal jest to, że pełne badanie trwa godzinę lub dłużej, na co nie
zawsze są odpowiednie warunki, szczególnie w pracy klinicznej. Dostrzegając ten problem inni
badacze (Orne i O'Connel) opracowali prostą pięciostopniową skalę, uzupełnioną przy każdym
zjawisku dodatkowymi znakami "+" i "–", pozwalającymi na określenie, czy są to zjawiska wyrażone w
pełni, czy też tylko częściowo. Skala ta zawiera następującą punktację:

1. Brak reakcji.

2. Reakcja ideomotoryczna.

3. Niemożność przeciwstawienia się sugestii.

4. Halucynacje.

5. Amnezja i sugestia pohipnotyczna.

Warto w tym miejscu podkreślić, że pełne wystąpienie wszystkich możliwych zjawisk

hipnotycznych, łącznie z realizacją skomplikowanych lub dziwacznych sugestii pohipnotycznych (5+),
występuje najwyżej u 2% osób. W tej sytuacji wiele osób pragnących nauczyć się hipnozy w celu
wzbogacenia swoich umiejętności fachowych, a także wielu pacjentów, którzy po raz pierwszy
kontaktują się z hipnoterapeutą, spotyka zawód. Niestety, winę za to rozczarowanie ponosimy sami,
bo przecież pisząc i mówiąc na temat hipnozy najczęściej zatrzymujemy się przy zjawiskach
najbardziej interesujących, ale tez najrzadziej występujących. Stwarza to fałszywe wyobrażenia na
temat hipnozy i nierealistyczne oczekiwania. Bywa przecież, ze ludzie wymyślają sobie różne
zaburzenia, aby poddać się hipnozie i zobaczyć, "jak to jest".

Podobno w okresie międzywojennym powszechny był lęk przed hipnozą, tylko nieliczni śmiałkowie

poddawali się dobrowolnie hipnozie estradowej. Dziś sytuacja jest z pewnością inna. Kiedy zapraszam
studentów, aby na ochotnika zgłosili się do badań nad hipnozą eksperymentalną, zgłasza się
natychmiast od 30 do 60% z każdej grupy. Później, gdy okazuje się, że udział w badaniach
eksperymentalnych bywa niekiedy uciążliwy, a spektakularnych efektów nie tak wiele, część rezygnuje
wyzbywając się równocześnie swoich fałszywych wyobrażeń na ten temat.

Badania podstawowe, eksperymentalne, są jednak potrzebne w celu ciągłego wzbogacania wiedzy

o mnóstwo szczegółów, ważnych między innymi przy konstruowaniu programów hipnoterapii. W
celach praktycznych bowiem wykorzystuje się hipnozę o bardzo różnym stopniu głębokości. W
praktyce klinicznej hipnoterapia jest najczęściej prowadzona na poziomie hipnozy średniej, niekiedy
lekkiej, a stosunkowo rzadko – głębokiej. Wiadomo także, że nie istnieje żadna prosta zależność
pomiędzy efektem terapeutycznym a głębokością hipnozy.

Różnice indywidualne w sposobie reagowania .na hipnozę są, jak już to wielokrotnie podkreślano,

bardzo duże i to na każdym etapie postępowania hipnotycznego. Ujawniają się już w momencie
zgłoszenia się do eksperymentu lub na zabieg hipnoterapeutyczny. Zawarte są wówczas w
indywidualnie zróżnicowanych nastawieniach, motywacji i posiadanej wiedzy na ten temat.
Postępowanie przygotowawcze musi uwzględniać wszystkie te okoliczności w celu zdecydowania o
zasadach dalszego postępowania.

Po jasnym sformułowaniu celów eksperymentu lub zabiegu konieczne jest dobranie odpowiedniej

techniki indukcji hipnotycznej. Pod tym względem jest już obecnie bardzo duży wybór, ponieważ

obliczono, że istnieje około dwustu sposobów wprowadzania w hipnozę. W rzeczywistości jest ich
jednak z pewnością więcej, ponieważ każdy hipnotyzer tworzy własne modyfikacje i po pewnym
czasie pracuje w specyficznym dla siebie stylu, posługując się na ogół nie więcej niż kilkunastoma
metodami, z których trzy, cztery są dla niego najbardziej charakterystyczne. Proces takiej selekcji
metod jest jak najbardziej prawidłowy, ponieważ niezbędne jest dostosowanie technik indukcji
hipnotycznej do własnej osobowości i warunków, w jakich się pracuje.

Najczęściej stosowane są techniki prowadzące do hipnozy sennej. Można je stosować etapowo,

kontrolując uzyskiwane rezultaty. W celu wprowadzenia w hipnozę, jedną z typowych technik, poleca
się osobie hipnotyzowanej zająć określoną pozycję spoczynkową, najczęściej leżącą lub półleżącą w
głębokim fotelu. Pozycja leżąca jest wygodniejsza, ale u niektórych osób wzbudza niepokój
utrudniający wprowadzanie w stan hipnozy. W takich przypadkach lepiej posadzić osobę
hipnotyzowaną w głębokim fotelu, tak aby głowa była również podparta.

W czasie wstępnych prób podatności na hipnozę można się zorientować, czy mamy do czynienia z

osobą skłonną do wyrazistych reakcji mięśniowych, czy też słabo reagującą pod tym względem.
Osoby uzyskujące znaczne zmniejszenie napięcia mięśniowego muszą być ułożone w wyjątkowo
wygodnej pozycji, aby nie przesuwały się nieoczekiwanie lub nie odczuwały "ścierpnięcia" po zabiegu.
Jeśli indukcja hipnotyczna zaczyna się od fiksacji wzroku, to – należy liczyć się z tym, że objawy
zmęczenia nie występują u wszystkich w jednakowym czasie. Wynika stąd potrzeba uważnej
obserwacji zachowania osoby hipnotyzowanej, aby sugestie nie wyprzedzały zbyt mocno i nie
spóźniały się w stosunku do naturalnych odczuć.

Niektóre osoby reagują emocjonalnie w momencie zamknięcia oczu. Podłożem tych reakcji jest

najczęściej niepokój w związku z utratą wzrokowej kontroli sytuacji. Jeśli sugestie uspokajające nie
skutkują, wskazane jest wówczas zakończenie postępowania i omówienie źródeł tego niepokoju.
Bardzo ważny dla przebiegu indukcji hipnotycznej jest moment przechodzenia od sugestii ciężaru do
sugestii lekkości. Realizacja tych ostatnich sugestii dobrze rokuje co do dalszego postępowania,
podczas gdy ich niezrealizowanie najczęściej oznacza, że głębszy stopień hipnozy nie zostanie już
osiągnięty w tym postępowaniu.

W niektórych przypadkach niezrealizowanie sugestii lekkości może wynikać ze znacznego

obniżenia napięcia mięśniowego oraz przyjętego wstępnie nastawienia, że człowiek zahipnotyzowany
jest całkowicie bierny i nieruchomy. Ze względu na małą liczbę wskaźników behawioralnych trudno na
ogół rozróżnić te dwie zupełnie odmiennie uzasadnione reakcje, a jednak trzeba umieć to zrobić, bo
jeśli dalsze postępowanie będzie fałszywe, nastąpi załamanie procesu hipnotyzacji, samoistna
dehipnotyzacja i osłabienie zaufania do hipnotyzera.

Innym momentem wskazującym na wyraźne różnice indywidualne jest przejście do aktywizowania

osoby zahipnotyzowanej. W niektórych przypadkach próby takie napotykają wyraźny opór – osoba
zahipnotyzowana dobrze czuje się w hipnozie sennej i niechętnie, lub nawet bardzo niechętnie
poddaje się sugestiom aktywizującym. Napięcie mięśni jest nadal zbyt małe, aby możliwe były
sprawne ruchy, mowa bardzo ściszona itd. Ujawnienie takiej wyraźnej predyspozycji do hipnozy
sennej oznacza najczęściej, że lepiej zrezygnować z prób aktywizacji, jeśli nie chce się utracić
dobrego kontaktu. Inne osoby uaktywniają się zgodnie z treścią sugestii, ale ruchy ich są bardzo
zwolnione, "lunatyczne", mowa powolna, a wszelkie reakcje wykazują duży moment bezwładności, to
znaczy pojawiają się z wyraźnym opóźnieniem.

Niekiedy opóźnienie to może stać się przyczyną nieporozumienia, hipnotyzer sądzi, że sugestia nie

została przyjęta, a tymczasem zostaje ona zrealizowana dopiero po kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu
sekundach. Około połowa osób uzyskujących stan głębokiej hipnozy łatwo i chętnie poddaje się
sugestiom aktywizującym. W niektórych przypadkach stopień zaktywizowania jest tak duży, że nie
odbiega od zachowań w stanie czuwania, a nawet sprawia wrażenie ożywienia i wzmożonej
aktywności. W pełni wyrażona aktywność hipnotyczna stwarza na osobach niezorientowanych
wrażenie całkowitej naturalności zachowania i dopiero bardzo wprawny i obeznany z tymi
zagadnieniami obserwator zorientuje się, że ma do czynienia z osobą aktywnie i wielokierunkowo
halucynującą. Oto dwa przykłady na ten temat.

Kilka lat temu późnym wieczorem przyszedł do mojego domu młody mężczyzna z dziewczyną

sprawiającą wrażenie lekko pijanej i poprosił o pomoc w odhipnotyzowaniu tej dziewczyny.
Początkowo sądziłem, że to jakiś nieprzyjemny żart – oboje sprawiali bowiem nie najlepsze wrażenie.
Usilne prośby tego mężczyzny przyczyniły się jednak do tego, że uważniej przyjrzałem się jego
partnerce i wtedy nie miałem już wątpliwości, że rzeczywiście mam do czynienia z osobą
zahipnotyzowaną, a w dodatku silnie wystraszoną.

W tej sytuacji poprosiłem o bliższe wyjaśnienia. Okazało się, że mężczyzna ten spędzał popołudnie

na terenie świetlicy jednego ze szpitali, w którym pracował jako instruktor kulturalno-oświatowy. W
świetlicy tej przebywały ponadto trzy młode kobiety, a wśród nich osoba, z którą przyszedł do mnie.
Rozmawiali ze sobą na różne tematy, także o hipnozie, którą młody człowiek amatorsko się
pasjonował. Jedna z dziewczyn poprosiła, aby spróbował je zahipnotyzować, na co chętnie przystał.
Próba hipnotyzowania jednej, a następnie drugiej dziewczyny wypadła zdecydowanie niepomyślnie,
ale ku zdziwieniu wszystkich trzecia dziewczyna bardzo szybko zaczęła wykazywać zmiany
świadomości, reagując na wszelkie polecenia.

Wtedy hipnotyzer amator trochę się przestraszył i po kilku prostych i w gruncie rzeczy

bezsensownych demonstracjach reakcji zażądał od osoby zahipnotyzowanej, "aby się obudziła".
Niestety, bez powodzenia. Podjął jeszcze kilka coraz bardziej chaotycznych prób dehipnotyzacji, które
doprowadziły tylko do tego, że" jego niepokój udzielił się zahipnotyzowanej dziewczynie. Dwie
pozostałe towarzyszki tej "zabawy" oddaliły się pospiesznie, a on, wykazując jednak nieco spóźnione
poczucie odpowiedzialności, zaprowadził zahipnotyzowaną dziewczynę do pokoju lekarza dyżurnego.
Trafił na dyżur młodej lekarki, która podejrzewała, że próbuje z niej żartować. "Wyjaśniła" więc, że coś
takiego jak hipnoza w ogóle nie istnieje, a nawet gdyby rzeczywiście ją zahipnotyzował, to powinien ją
umieć odhipnotyzować.

Na tym rozmowy w szpitalu zostały zakończone i para ta udała się do miasta w początkowo bliżej

nie określonym celu. Dość długo spacerowali, ponieważ młody mężczyzna liczył na to, że na świeżym
powietrzu jej to przejdzie – ale nie przeszło. Bał się odwieźć ją do domu ze względu na spodziewaną
reakcję rodziny. Zaczęli jeździć taksówką do różnych jego znajomych, aby ustalić adres kogoś, kto
zajmuje się hipnozą i w ten sposób trafili do mnie. Dziewczyna była silnie zaindukowana lękiem i jak
echo powtarzała za, swoim opiekunem: "co ja zrobię, co ja zrobię".

Po przeprowadzeniu przeze mnie odpowiedniego postępowania stan hipnotyczny został

zakończony, ale cała ta sprawa, a szczególnie niektóre reakcje dziewczyny wymagały dalszego
rozeznania, dlatego umówiliśmy się na kolejną wizytę, już w Akademii Medycznej. Próby zebrania
obiektywnego wywiadu na temat jej wcześniejszych doświadczeń hipnotycznych napotykały wyraźne
trudności, które dosyć szybko rozpoznałem jako pohipnotyczny nakaz milczenia na ten temat.
Dziewczyna wyrażała jednak zgodę na dalszą analizę jej przypadku i rozszerzenie dotychczas
udzielonej pomocy o dalsze postępowanie, w związku z tym przeprowadziłem hipnoanalizę. W ten
sposób odtworzona została historia nadająca się na scenariusz filmu sensacyjnego, którą przedstawię
tutaj tylko w zakresie niezbędnym dla zilustrowania zagadnień związanych z właściwościami
zachowania niektórych osób w hipnozie aktywnej.

Trzy lata wcześniej wyjechała na pewien czas ze starszą siostrą za granicę. Siostra pracowała, a

ona mając dużo czasu spacerowała po mieście. Pewnego dnia, gdy była w parku, nawiązał z nią
rozmowę mężczyzna, który przedstawił się jako naukowiec i zaproponowały aby zwiedziła jego
laboratorium. Już podczas pierwszego pobytu skłonił ją do poddania się hipnozie, a następnie zaczęła
przychodzić do niego codziennie, realizując w ten sposób sugestię pohipnotyczną. Przeprowadzana z
nią hipnoza wkrótce została zmieniona w ciągły stan hipnotyczny, a treść podawanych sugestii była
dla niej bardzo nieprzyjemna i lękotwórcza (halucynacje śmierci, dręczenia ofiar, wykonywania
wyroków itp.). Doprowadziło to do coraz wyraźnie j szych objawów rozchwiania emocjonalnego.

W pewnym momencie siostra zorientowała się w całej sprawie i przestraszona sytuacją

zorganizowała natychmiastowy powrót do Polski. Dziewczyna ta znalazła się w kraju w stanie
niepełnej dehipnotyzacji i pod wpływem silnie działających sugestii pohipnotycznych, dotyczących
zachowania codziennego kontaktu z hipnotyzerem, co było dodatkowo obwarowane różnymi
zagrożeniami. Przyczyniło się to do występowania jeszcze przez kilka miesięcy objawów
niezrównoważenia emocjonalnego, dodatkowo aktywizujących się wskutek wydarzeń losowych, jakie
zaszły w jej rodzinie, a które ona interpretowała jako zemstę hipnotyzera za jej ucieczkę. Przechodziła
wtedy także krótkotrwałe leczenie psychiatryczne, mało skuteczne ze względu na to, że cała jej
hipnotyczna przeszłość objęta była amnezją możliwą do usunięcia tylko w hipnozie.

Po kilku miesiącach przebywania w spokojnej wypoczynkowej miejscowości (zorganizowała jej ten

pobyt rodzina) powróciła jednak do równowagi psychicznej i dopiero nieodpowiedzialna zabawa w
hipnozę odnowiła niektóre schematy jej reagowania. Rozeznanie tych wszystkich i wielu jeszcze
innych szczegółowych okoliczności w tej sprawie pozwoliło na przeprowadzenie skutecznej
hipnoterapii w ciągu trzech zabiegów.

Przypadek ten zawiera wiele elementów, które będą jeszcze przedmiotem analizy przy omawianiu

deontologicznych aspektów hipnozy. Poza wszystkim innym wskazuje jednak także na to, że

wprowadzenie niektórych osób w aktywną hipnozę może mieć charakter długotrwały i nie
rozeznawany przez otoczenie. W tamtym okresie miałem co do tego pewne wątpliwości, ponieważ
wydawałoby się, że uczestniczenie w normalnym życiu powinno wywierać wpływ dehipnotyzujący.
Postanowiłem sprawdzić, czy jest to w ogóle możliwe?

Przeprowadziłem trzykrotnie, z trzema różnymi osobami, eksperyment polegający na spacerze

ulicami śródmieścia Poznania w połączeniu z pobytem w kawiarni, zakupami i jazdą miejską
komunikacją. Osoby dobrane do tego eksperymentu charakteryzowały się dość zróżnicowanym typem
reakcji hipnotycznych, ale wszystkie uzyskiwały pełną sprawność ruchową w hipnozie aktywnej.

Jest oczywiste, że eksperyment ten był bardzo starannie przygotowany i podjęte zostały stosowne

działania zapewniające pełne bezpieczeństwo osobom zahipnotyzowanym. Przebieg tego
eksperymentu jednoznacznie potwierdził możliwość swobodnego i nie widocznego dla otoczenia
zachowania osób zahipnotyzowanych, które aktywnie halucynowały spacer po obcym, egzotycznym
mieście, zachowując się równocześnie w sposób całkowicie bezpieczny dla samych siebie.
Eksperyment nie zawierał żadnych nacisków, zagrożeń, elementów lękotwórczych lub innych
niemiłych emocji.

Szczegółowa analiza przeżyć tych osób dokonana już po zakończeniu hipnozy wykazała, że

pozostały po eksperymencie wspomnienia miłe, w dwóch przypadkach nawiązujące do
wcześniejszych, rzeczywistych wypraw turystycznych, a w trzecim będące zlepkiem oglądanych
filmów i własnych wyobrażeń na temat wyglądu egzotycznego miasta. Była to więc pod względem
emocjonalnym i treściowym sytuacja bardzo różna od tej, jaką przeżyła opisywana pacjentka, tym
niemniej uzyskano potwierdzenie trwałości hipnozy i towarzyszących jej zjawisk, nawet w tak
szczególnych okolicznościach. Tak więc różnice indywidualne w możliwym do uzyskania poziomie
aktywności w hipnozie zawierają się w pełnej skali – od zdecydowanej niechęci (niemożności?),
okazywanej przy próbach uruchomienia aktywności, do w pełni swobodnego, aktywnego zachowania.

Podobnie obszerna jest skala różnic indywidualnych w odniesieniu do wszystkich innych zjawisk

hipnotycznych. Wytwarzanie na przykład halucynacji wzrokowych wymaga w niektórych przypadkach
podawania w formie sugestii bardzo szczegółowego opisu sytuacji, która ma być "widziana". Dotyczy
to osób nie okazujących własnej aktywności psychicznej i ściśle poddających się treści sugestii.
Prowadzenie z takimi osobami eksperymentu polegającego na tym, że po wytworzeniu halucynacji
określonej sytuacji zaleca im się dalszą aktywność własną – napotyka trudności. Z chwilą
zaprzestania podawania sugestii osoby te nieruchomieją i czynią wrażenie bezwolnych.

Bywa też całkiem przeciwnie, wystarczy podać kilka ogólnych sugestii sytuacyjnych i lekką zachętę

do aktywności własnej, .aby uruchomione zostało bogate w szczegóły działanie, samodzielne pod
względem treści dalszych halucynacji.

Takie i wiele innych zachowań, stanowiących formę pośrednią pomiędzy tymi krańcowościami,

umożliwiają czynienie wielu interesujących obserwacji i interpretacji, ponieważ mamy tutaj do
czynienia w istocie z hipnodramą (hipnotyczny odpowiednik psychodramy), w której inne osoby jawią
się jako partnerzy halucynowani. Zachowanie osób zahipnotyzowanych jest jednak na ogół dużo
łatwiejsze do interpretacji w porównaniu z zachowaniami tych samych osób w stanie czuwania.
Wynika to ze znacznie większej spontaniczności zachowania hipnotycznego, jego otwartości, przy
równocześnie znacznym ograniczeniu występowania tak zwanych psychologicznych mechanizmów
obronnych. Jest to niewątpliwie interesujące poznawczo, ale równocześnie bardzo przydatne do celów
klinicznych, w hipnodiagnozie i hipnoterapii.

Wielokrotnie już w różnych badaniach wskazywano na duże różnice indywidualne w przebiegu

procesów pamięciowych podczas hipnozy. Dotyczy to zarówno zdolności zapamiętywania, jak i
odtwarzania materiału pamięciowego. Prawdą jest, że właściwie wszystkie osoby głęboko
zahipnotyzowane zapamiętują (uczą się) szybciej i efektowniej niż na jawie. Wynika to
najprawdopodobniej z optymalizacji czynników wpływających na zapamiętywanie, a szczególnie
koncentracji uwagi, wyeliminowania dystraktorów (tj. bodźców zakłócających przebieg procesu uwagi),
dobrania odpowiedniego poziomu motywacji, ograniczenia męczliwości itp.

Zdarza się jednak, że niektóre osoby wykazują takie właściwości procesów pamięciowych, które

mimo wszelkich starań nie ujawnią się w stanie czuwania. Należy do nich na przykład pamięć
ejdetyczna, polegająca na tworzeniu zapisu pamięciowego podobnego do tego, jaki tworzy się na
kliszy fotograficznej. W warunkach pozahipnotycznych jest to zjawisko bardzo rzadkie, natomiast w
hipnozie spotykane dość często. Osoby w ten sposób zapamiętujące mogą bez trudności odtworzyć
materiał w dowolnej kolejności, podając na przykład siódmy wiersz zapamiętanego tekstu, bez
konieczności odtworzenia go od początku. Jeśli ktoś przypuszcza, że jest to łatwe, niech spróbuje

podać numer swojego telefonu wspak, nie przepowiadając go sobie we właściwej kolejności cyfr.

Eksperymenty sprawdzające pamięć ejdetyczną mogą być znacznie bardziej skomplikowane.

Wyższa, a czasami bardzo wysoka sprawność zapamiętywania w hipnozie może być interpretowana
tylko w jeden sposób – w stanie czuwania nie wykorzystujemy w pełni swoich możliwości, ponieważ
nawet w stanach dużej koncentracji uwagi nasze procesy psychiczne są częściowo zdezintegrowane
pod wpływem bodźców z otoczenia. Stan hipnotyczny, będący z natury stanem znacznego
wyizolowania z otoczenia, umożliwia sprawniejszy przebieg poszczególnych procesów psychicznych.

Pamięć ejdetyczną, jak również ogólna wysoka sprawność procesów pamięciowych, nie pojawia

się u wszystkich zahipnotyzowanych. Niektóre z tych osób wykazują bowiem w hipnozie znaczne
spowolnienie wszystkich reakcji, w tym także procesów pamięciowych. Różnica w tempie uczenia się
jest w tych warunkach trudno uchwytna, ponieważ z pozoru zapamiętywanie trwa dłużej, ale za to nie
wymaga wielu powtórzeń. Niekiedy nawet jednorazowe zapoznanie się z materiałem jest już
wystarczające do zapamiętania, chociaż zależy to, oczywiście, od stopnia trudności materiału.
Wszystkie te różnice indywidualne uwidaczniają się także przy warunkowaniu reakcji w hipnozie. Na
ogół jest ono łatwiejsze i przebiega szybciej niż w stanie czuwania. Postępowanie takie ma jednak
dodatkową i nader ważną zaletę – może być prowadzone z wykorzystaniem nie realnych, ale
halucynowanych bodźców, co w znacznym stopniu upraszcza organizację takiego postępowania.

Odtworzenie "zatartych", niekiedy odległych śladów pamięciowych również przebiega w

niejednolity sposób. Niektóre osoby, mimo ogólnie dobrze wyrażonych innych zjawisk
charakterystycznych dla głębokiej hipnozy, nie potrafią przypomnieć sobie dokładnie nawet ważnych
w ich życiu wydarzeń. Skłaniane do tego zbyt intensywnie zaczynają fantazjować lub stosują różne
formy odmowy. Bliższa analiza takich zachowań pozwala odróżnić je od podobnie wyrażanych reakcji,
ale wynikających z tak zwanego oporu (niechęci przypomnienia sobie wydarzeń przykrych
emocjonalnie, wypartych do nieświadomości) – te osoby po prostu nie potrafią tego uczynić nawet w
hipnozie.

Bywa też tak, że pierwsza już próba odtworzenia nawet błahych odległych treści przynosi

zdumiewające rezultaty. W niektórych eksperymentach przeprowadzonych przeze mnie osoby
zahipnotyzowane z łatwością odtwarzały fakty z odległego dzieciństwa, z których część można było
sprawdzić obiektywnie. Na przykład w prostym eksperymencie tego typu studentka przed hipnozą
potrafiła podać tylko dwa imiona swoich dziecięcych towarzyszy zabaw, w hipnozie wymieniła sześć
imion i niektóre adresy zamieszkania tych dzieci, z numerami mieszkania włącznie, a po hipnozie,
kiedy zapoznałem ją z uzyskanymi wypowiedziami przypomniała sobie ogółem pięć osób i tylko dwa z
czterech adresów. Fakt istnienia szóstego z wymienionych dzieci potwierdzony został dopiero później
przez matkę tej studentki. Eksperymenty tego typu związane są na ogół z regresją wieku, polegającą
na cofnięciu do przeżyć dowolnego okresu życia.

Regresją natomiast jest zjawiskiem samym w sobie bardzo ciekawym. Są osoby bardzo chętnie

wracające do dzieciństwa i takie, które mimo odpowiedniego postępowania uporczywie odmawiają
wejścia w jakiś fragment swojego życia, na ogół z przyczyn psychologicznie uzasadnionych. Cechą
charakterystyczną funkcjonowanią tych osób, które dobrze przyjmują sugestie regresji, jest to, że
pojawiają się zachowania logicznie uzasadnione, chociaż nie sugerowane. Cofnięcie poniżej wieku
szkolnego powoduje więc utratę zdolności pisania i czytania, a cofnięcie do jeszcze wcześniejszego
dzieciństwa wyraźnie regresjonuje sposób mówienia i inne formy zachowania. W związku ze
wspomnianą już otwartością i spontanicznością zachowań osób zahipnotyzowanych po dokonaniu
regresji ujawniają się potrzeby, postawy, tłumione reakcje itp.

W czasie badań eksperymentalnych prowadzonych z grupą studentów zauważyłem, że dwie

studentki podkreślające swoje zaprzyjaźnienie wykazują w istocie objawy ostrej rywalizacji, tłumione i
maskowane różnymi grzecznościowymi formułkami. Po wspólnym ich zahipnotyzowaniu i
zregresjonowaniu do piątego roku życia wytworzyłem im halucynacje, że bawią się wspólnie w
piaskownicy. Po niespełna minucie, bez żadnych dodatkowych sugestii z mojej strony, zabawa
przeistoczyła się w ostrą awanturę z popychaniem się i wyrywaniem sobie foremek włącznie. Wtedy
właśnie powiedziały sobie całą prawdę w oczy i chociaż te wypowiedzi dotyczyły zabawy w
piaskownicy, nie było żadnych wątpliwości, że zarzuty związane są z rywalizacją na studiach.

Dużo kontrowersji istnieje wokół różnic indywidualnych w realizowaniu sugestii pohipnotycznych.

Jest to zrozumiałe, jeśli uwzględnimy, że to właśnie zjawisko stanowi często o powodzeniu
hipnoterapii. Podawałem już wcześniej argumenty wskazujące na nieprawdziwość twierdzenia, jakoby
efekty hipnoterapii były nietrwałe, bo niewielka jest trwałość sugestii pohipnotycznych. Faktem jest, że
z trwałością tych sugestii bywa bardzo różnie i nie potrafimy ustalić, dlaczego tak się dzieje.

Istnieją osoby, u których wszystkie zjawiska hipnotyczne przebiegają sprawnie, wręcz

podręcznikowe. Sugestie pohipnotyczne są wtedy trwałe, a potrzeba ich spełnienia w określonym
momencie bardzo silna. Jednak wielu poddających się hipnozie ludzi ma specyficzny dla siebie "słaby
punkt". Czasem jest to trudność wytworzenia określonego rodzaju halucynacji, niekiedy nietypowe
funkcjonowanie procesów pamięciowych, a w jeszcze innych przypadkach są to właśnie słabe reakcje
pohipnotyczne. Może więc hipnoza przebiegać najzupełniej prawidłowo, wszystkie reakcje w trakcie
trwania tego stanu są silnie wyrażone, ale po dehipnotyzacji nadaremnie oczekuje się na spełnienie
sugestii pohipnotycznych. Przyczyny tego mogą być co najmniej trzy, z czego dwie pierwsze są
błędem sztuki, a trzecia właściwością osobniczą.

Pierwsza z przyczyn wiąże się z nie dość dokładnym wypracowaniem nastawienia do hipnozy

przed jej stosowaniem. Niektóre z osób poddawanych hipnozie żywią bowiem przekonanie, że
wszystko, co dotyczy tego stanu, nastąpić może tylko w przedziale czasowym ograniczonym
podjęciem hipnotyzacji i dehipnotyzacją. Takie nastawienie wypływa między innymi z porównywania
hipnozy do snu: "kiedy się budzę, to wszystko, co było związane ze snem, znika". Realizowanie
sugestii pohipnotycznej jest w jakimś sensie hipnozą po hipnozie, co przy braku odpowiedniej wiedzy
na ten temat i odpowiedniego nastawienia nie jest brane pod uwagę, mimo prawidłowo
wprowadzonych sugestii pohipnotycznych.

Warto w tym miejscu zauważyć, że nastawienie do hipnozy polegające na wytworzeniu

adekwatnych do sytuacji oczekiwań jest często ważniejsze niż subtelne dobieranie sugestii w czasie
hipnozy. Przykładem ilustrującym to twierdzenie może być nieoczekiwana reakcja pewnej starszej
pani, która przyszła do mnie z prośbą o usunięcie dręczących ją od chwili śmierci męża lęków
nocnych. Byłem wówczas zajęty i nie chcąc jej odprawiać z niczym, wykonałem kilka prostych prób
podatności na hipnozę, umawiając się na właściwy zabieg za tydzień. W określonym dniu właśnie
zastanawiałem się nad ułożeniem programu tej hipnoterapii, kiedy weszła do gabinetu uśmiechnięta
pacjentka i od progu poinformowała mnie: "jak mi to świetnie zrobiło, wszystkie lęki minęły, panie
doktorze".

Wracając jednak do trudności z realizacją sugestii pohipnotycznych – drugą przyczyną

powstawania tych trudności jest nieprawidłowe ich wprowadzanie. Błąd taki można dość łatwo
popełnić szczególnie z osobami które szybko i sprawnie reagują na wszelkie inne sugestie podawane
w stanie hipnotycznym. Podanie w tym samym stylu sugestii dotyczących reakcji pohipnotycznych nie
da zamierzonego rezultatu, ponieważ sugestie te wymagają specjalnego formułowania i to na ogół ze
znacznym naciskiem na ich wykonanie. Trzeba bowiem pamiętać, że realizacja tych sugestii ma
nastąpić w stanie czuwania, kiedy człowiek dobrze kontroluje swoje zachowanie i poddaje je
krytycznej ocenie. Przejście przez tę kontrolę ze złożoną lub dziwaczną reakcją wymaga wytworzenia
silnego przymusu wewnętrznego. W przeciwnym razie wielu ludzi z łatwością opanowuje pojawiającą
się chęć wykonania pewnej czynności i jeśli nie padnie stosowne pytanie, w ogóle się do tego nie
przyznaje. W badaniu eksperymentalnym może to wyglądać następująco:

Sugestia nakazująca, aby po hipnozie, w momencie położenia długopisu na stole, osoba

poprzednio hipnotyzowana wstała i odsunęła firankę z okna – nie zostanie wykonana przy zbyt słabym
jej założeniu, chociaż można uchwycić moment spojrzenia na firankę i lekkiego poruszenia. Jeśli
zadane zostanie pytanie: "czy czuła pani teraz coś szczególnego?", można usłyszeć odpowiedź:
"przez moment miałam ochotę podejść do okna i odsłonić firankę, ale uznałam, że byłoby to
niemądre". Jeśli jednak ta sama treściowo sugestia zostanie wprowadzona w sposób prawidłowy, to
oczekiwana czynność zastanie wykonana, a nawet paralogicznie wyjaśniona: "tak się jakoś zrobiło
ciemno, więc odsunęłam firankę".

Są osoby, które po pierwszym doświadczeniu na sobie siły oddziaływania sugestii pohipnotycznej,

w kolejnych eksperymentach lub zabiegach, reagują już bez zakłóceń, nawet przy słabym
wprowadzeniu tych sugestii i takie, które za każdym razem muszą otrzymać sugestie silnie założone,
bo inaczej nie zareagują. Dopiero jeśli mamy pewność, że nastawienie do hipnozy było prawidłowe,
sugestie pohipnotyczne podane również prawidłowo, a mimo wszystko reakcje pohipnotyczne są
słabe lub nie występują, możemy przypuszczać, że przyczyną tego jest właściwość osobnicza. Na
szczęście osób takich jest niewiele, a i wówczas możliwa jest odpowiednio zmodyfikowana
hipnoterapia.

Dokonany tutaj przegląd różnic indywidualnych w sposobach reagowania na hipnozę może na

niektórych czytelnikach, nie znających dotąd tych zagadnień, robić dość przygnębiające wrażenie.
Istnieje bowiem tak wiele możliwych sposobów reagowania, a przedstawiony opis z pewnością nie
wyczerpuje wszystkich wariantów. Powraca zatem stare pytanie: czy można pracować używając tej
metody? Można, ponieważ duża liczba wariantów szczegółowych jest możliwa do opanowania przy

dobrej znajomości zasad podstawowych. Hipnotyzer przystępujący do eksperymentu lub zabiegu
znajduje się w sytuacji podobnej do człowieka, który ma się przedostać w dobrze sobie znanym
mieście z jednego końca na drugi. Drogi dojścia do celu są różne, ulice, które okażą się zamknięte,
można ominąć i pójść inną drogą, znane są zasady bezpiecznego poruszania się i zawsze istnieje
możliwość spokojnego powrotu do punktu wyjścia. Nagromadzona wiedza i doświadczenie pozwolą
hipnotyzerowi trafnie przewidywać przebieg interakcji hipnotycznej i z góry przygotować się na różne
ewentualności. Wiadomo na przykład, że istnieją pewne wskaźniki behawioralne, których
występowanie sygnalizuje większą podatność na hipnozę. Należą do nich między innymi:

– łatwość zasypiania i skłonność do przedłużonego snu (powyżej ośmiu godzin),

– zdolność zaśnięcia w obecności innych ludzi (np. w pociągu), wskazująca na brak lęków

społecznych i umiejętność wyizolowania się z otoczenia,

– epizody somnambuliczne we wcześniejszym okresie życia (wstawanie, chodzenie we śnie),

wskazujące na zdolność uruchamiania aktywności poza stanem czuwania,

– swobodny sposób poruszania się i siedzenia w czasie wstępnego wywiadu (bez krzyżowania rąk

i nóg), wskazujący na otwartość w kontakcie interpersonalnym,

– skłonność do marzeń na jawie, rozwinięta wyobraźnia, zamiłowanie do czytelnictwa, wskazujące

na łatwość w przyjmowaniu sugestii wyobrażeniowych.

– zdolność intensywnego i trwałego koncentrowania uwagi,

– dłuższe okresy nieruchomości gałek ocznych, a także całego ciągła, wskazujące między innymi

na brak niepokoju psychoruchowego,

– zdolność silnego odchylania gałek ocznych w górę,

–

skłonność

do

"uciekania"

wzrokiem

w

lewo,

wynikająca

najprawdopodobniej

z

neurofizjologicznego związku pomiędzy takim sposobem mimowolnego poruszania gałkami ocznymi a
reaktywnością emocjonalną,

– ogólnie dobry stan zdrowia psychicznego, osobowość zwarta i dobrze zorganizowana.

Większość wymienionych ^tutaj właściwości osobniczych jest łatwa do zaobserwowania nawet w

krótkotrwałym kontakcie. Występowanie pojedynczej cechy spośród wymienionych nie ma jeszcze
większego znaczenia, ale jeśli pojawia się ich kilka i układają się one w określone zespoły, to
prawdopodobieństwo uzyskania zaawansowanego stanu hipnotycznego znacznie wzrasta.
Opracowanych jest także wiele rozmaitych prób podatności na hipnozę, polegających najczęściej na
sugerowaniu prostych reakcji mięśniowych, czuciowych, niekiedy węchowych i smakowych. Wszystkie
te wstępne obserwacje i próby, łącznie z wywiadem i wynikami innych badań wstępnych, pozwalają,
szczególnie przy posiadaniu pewnego doświadczenia, trafnie przewidywać przebieg hipnozy.

Diagnostyczny i prognostyczny jest także zawsze pierwszy zabieg, którego celem jest na ogół

właśnie ustalenie indywidualnych reakcji na hipnozę. O tym, że na podstawie wyżej wymienionych
wskaźników i osobistego doświadczenia można bardzo trafnie przewidywać typ reakcji hipnotycznych
(głębokość możliwego do uzyskania stanu hipnotycznego, preferencję do hipnozy sennej lub
aktywnej), przekonują także typowe sposoby przygotowywania ćwiczeń lub kursów wyższego stopnia
w zakresie hipnozy i hipnoterapii. Zasadą jest bowiem, że na kursach podstawowych uczestnicy
prowadzą odpowiednie ćwiczenia wzajemnie na sobie.

Demonstrowanie i ćwiczenie zaawansowanych zjawisk hipnotycznych wymaga dobrania większej

liczby osób predysponowanych do> uzyskiwania głębokiej hipnozy. Problem ten koledzy z
Czechosłowacji (mający wśród krajów socjalistycznych najwięcej doświadczenia w prowadzeniu
systematycznych szkoleń podyplomowych w tym zakresie) rozwiązują w ten sposób, że na kilka dni
przed rozpoczęciem kursu zapraszane są przez organizatorów ochotniczki z przyszpitalnej szkoły
pielęgniarskiej. W ciągu dwóch, trzech godzin, za pomocą prostych prób wybiera się kilka lub
kilkanaście odpowiednich osób. Nie stanowi też problemu wskazanie najbardziej podatnych na
hipnozę osób wśród znanej sobie grupy studentów, pacjentów, znajomych itd.

PROCESY EMOCJONALNE I MOTYWACYJNE W HIPNOZIE

Hipnoza eksperymentalna umożliwia prowadzenie różnorodnych badań podstawowych nad

procesami psychicznymi człowieka, badań znacznie rozszerzających naszą wiedzę na ten temat.
Wynika to z faktu, że prawie cała współczesna wiedza psychologiczna uzyskana została poprzez
badanie ludzi znajdujących się w stanie czuwania, podczas gdy procesy psychiczne, w całym swoim
bogactwie odmian i współzależności, przebiegają także w stanie snu fizjologicznego, w stanie hipnozy

oraz w różnych specyficznych stanach psychicznych, uzyskiwanych pod wpływem środków
chemicznych, technik medytacyjnych, hiperwentylacji itd.

Stan czuwania niewątpliwie bardzo dobrze nadaje się do badania człowieka, ale zawiera w sobie

także pewne ograniczenia, których przezwyciężenie na jawie jest bardzo trudne. Dotyczy to na
przykład silnego występowania psychologicznych mechanizmów obronnych, trudności w docieraniu do
treści nieuświadomionych, ograniczonej możliwości w sterowaniu procesami psychicznymi i wiele
innych. Spośród pozostałych, znanych nam stanów psychicznych,, mogących wystąpić u człowieka,
właściwie tylko stan hipnozy umożliwia prowadzenie pełnych badań psychologicznych, ze względu na
zachowany kontakt psychiczny osoby badanej z eksperymentatorem.

Najogólniej mówiąc hipnoza może być traktowana jako metoda znacznie rozszerzająca możliwości

powodzenia badań mających znaczenie zarówno ogólnopoznawcze, jak i ważnych dla praktyki.
Przykładem takich właśnie poszukiwań nowych zastosowań hipnozy w praktyce klinicznej są badania
nad przebiegiem procesów emocjonalnych i motywacyjnych w hipnozie. Przypomnijmy w tym miejscu
podstawowe cechy charakteryzujące procesy emocjonalne, znane z badań psychologii ogólnej.

Emocje występują u człowieka w wielu odmianach i z różną siłą. W starszej literaturze rozróżniano

emocje od uczuć, ze szczególnym zwróceniem uwagi na tak zwane "uczucia wyższe", które jak
sądzono, są charakterystyczne jedynie dla człowieka i nie występują w świecie zwierząt. Badania i
poglądy współczesnych etologów na ten temat nie pozwalają jednak na wyznaczenie wyraźnej granicy
odróżniającej pod tym względem ludzi i zwierzęta. Kłopot ten najłatwiej przezwyciężyć w ten sposób,
że rezygnuje się z wartościowania przeżyć emocjonalnych, wprowadzając jednolite pojęcie "procesu
emocjonalnego", który może być, oczywiście, mniej lub bardziej złożony. Tak rozumiane emocje
posiadają pięć cech charakterystycznych:

1. Afektywny charakter emocji polega na tym, że każda emocja ma swój znak " + " lub "–", jest

przyjemna lub nieprzyjemna, nie ma emocji "obojętnych" (zerowych). Oczywiście stopień przyjemności
lub nieprzyjemności poszczególnych przeżyć emocjonalnych może być różny, co niekiedy na
odpowiednich skalach szacunkowych zaznacza się jako dwa, trzy plusy lub minusy. Mogą także
występować złożone procesy emocjonalne, w których zawarte są zarówno elementy przyjemne, jak i
nieprzyjemne. Na przykład kobieta oczekująca urodzenia dziecka może przeżywać równocześnie
emocje dodatnie (antycypacja radości macierzyństwa) i ujemne (obawa przed trudami porodu).
Szczegółowa analiza takich przeżyć wskazuje jednak na to, że mamy w takich przypadkach do
czynienia z kilkoma procesami emocjonalnymi, o różnym znaku, występującymi równocześnie.

2. Aktywizacyjny charakter emocji polega na neurofizjologiczniym związku emocji i różnych reakcji

występujących w organizmie. Pojawienie się emocji może więc powodować zmiany ciśnienia krwi, jej
składu chemicznego (wydzielanie dokrewne), zmiany akcji serca, rytmu i głębokości oddechu,
napięcia mięśniowego, aktywności gruczołów itd. Mamy więc tutaj do czynienia z bardzo dużym
zakresem zależności psychosomatycznych, które niekiedy przekształcają się w zaburzenia, lub nawet
w choroby psychosomatyczne. Ten aspekt emocji ma oczywiście duże znaczenie w medycynie i to
zarówno w diagnozowaniu chorób, ustalaniu ich etiopatogenezy, jak i w terapii.

3. Ekspresyjny charakter emocji polega na uzewnętrznianiu przeżyć emocjonalnych poprzez

mimikę, pantomimikę i wokalizację (reakcje głosowe). Ekspresja emocji jest silnie uwarunkowana
kulturowo, subkulturowo, a także właściwościami indywidualnymi. Sposób i stopień uzewnętrzniania
emocji może być jednym ze wskaźników zdrowia psychicznego.

4. Odruchowy charakter emocji polega na tym, że ogromna większość reakcji emocjonalnych jest

wyuczona i występuje jako odruch warunkowy, co stwarza możliwość stosowania procedur mających
na celu przewarunkowanie, odwarunkowanie lub warunkowanie nowych reakcji.

5. Majoryzujący charakter emocji polega na ich tendencji do podporządkowywania sobie innych

procesów psychicznych, na przykład spostrzegania, uwagi, myślenia itd. Szczególnie silne emocje
mogą całkowicie zmajoryzować inne procesy psychiczne, co doprowadza do zawężenia świadomości,
znanego jako efekt fizjologiczny (inaczej: stan silnego wzruszenia).

Przedstawione wyżej cechy procesu emocjonalnego zostały ustalone i opisane na podstawie

badań przeprowadzanych w stanie czuwania. Niektóre z tych cech, a szczególnie odruchowy
charakter emocji, czynią je względnie niezależnymi od eksperymentatora. Tymczasem bywa i tak, że
ukształtowane już reakcje emocjonalne powinny być skorygowane, lub nawet dość poważnie
zmienione, ze względu na przykład na to, że wywołują niekorzystne konsekwencję dla zdrowia.
Problem ten jest znany wszystkim psychoterapeutom, którzy różnymi technikami starają się dopomóc
pacjentom w uporządkowaniu lub przewarunkowaniu reakcji emocjonalnych.

Wiadomo, że dokonanie korekty na jawie wymaga na ogół długotrwałego treningu i to niekiedy w

specjalnie organizowanej sytuacji. Przykładem może być chociażby postępowania przy różnego
rodzaju fobiach. Rutynowo jest wówczas stosowana desensytyzacja, a więc specjalnie zorganizowane
postępowanie, polegające na stopniowym oswajaniu pacjenta z przedmiotem lub sytuacją wywołującą
lęk. Nie zawsze jest to łatwe w warunkach gabinetowych, jeśli jest to na przykład lęk przestrzeni, lęk
przed windą lub lęk przed jazdą środkami miejskiej komunikacji. Czy zastosowanie hipnozy w takich
przypadkach pozwala ominąć te trudności? Chcąc odpowiedzieć na to i wiele innych pytań, celowe
jest zapoznanie się z przebiegiem procesów emocjonalnych w hipnozie.

Możliwość sterowania procesami emocjonalnymi osoby zahipnotyzowanej jest różna, w_

zależności od stopnia głębokości hipnozy. Nie ulega wątpliwości, że z chwilą uzyskania hipnozy
głębokiej wyzwalanie reakcji emocjonalnych o różnej sile i treści staje się dość łatwe, ze względu na
możliwość posłużenia się odpowiednimi halucynacjami. W płytszych stanach hipnotycznych możliwe
jest jednak również sterowanie reakcjami emocjonalnymi, chociaż zakres istniejących w tym względzie
możliwości nie jest zbyt duży.

Oddziaływanie sugestią oraz ewentualne skłonienie osoby hipnotyzowanej do rozwijania

określonych treściowo wyobrażeń może przyczynić się do nasilania lub zmniejszania siły
poszczególnych emocji, wygaszania niemiłych odczuć emocjonalnych (np. lęku) i stopniowego
zwiększania odczuć przyjemnych. Nie jest natomiast możliwe bezpośrednie zmienianie znaku emocji i
to nawet w hipnozie głębokiej. Jeśli na przykład osoba zahipnotyzowana cierpi na jakąś odmianę
zoofobii, to wywołanie halucynacji takiego zwierzęcia, nawet przy silnych sugestiach, że jest ono miłe i
niegroźne, nie zapobiega powstaniu lęku. W hipnozie głębokiej istnieje jednak możliwość obejścia
tego problemu, na przykład poprzez przeprowadzenie regresji wieku aż do okresu poprzedzającego
uformowanie się fobii. Nie ma natomiast takiej możliwości postępowania w płytszych stanach
hipnotycznych.

Bardzo interesujące są możliwości sterowania emocjami po to, aby wywołać określone reakcje

wegetatywne. Ten aspekt jest bodajże najbardziej istotny dla medycyny, która ciągle poszukuje
nowych możliwości ingerencji terapeutycznej, skutecznej, a nie zawierającej skutków ubocznych.
Znając związek pomiędzy poszczególnymi emocjami a typowymi dla nich reakcjami fizjologicznymi,
można spowodować doraźne obniżenie ciśnienia krwi, wywołanie zmiany akcji serca, rytmu oddechu
itd. Łatwiej jest poprzez sugestie hipnotyczne doprowadzić do uporządkowania rozchwianych reakcji
fizjologicznych niż wywołać reakcje nietypowe, ale i to jest możliwe, szczególnie w głębokiej hipnozie.
Można wtedy bowiem podwyższyć lub obniżyć temperaturę ciała, przyspieszyć lub zwolnić procesy
przemiany materii i dokonać wielu innych zmian uzasadnionych celem eksperymentu lub
postępowania terapeutycznego.

Generalna zasada postępowania sprowadza się nie do sugerowania poszczególnych zmian

fizjologicznych, ani też do sugerowania emocji, lecz do sugerowania określonych sytuacji, których
wyobrażenie (W płytszych stanach hipnotycznych) lub halucynacja (w głębokiej hipnozie) spowoduje
pojawienie się emocji, a te wywołają reakcję fizjologiczną. W celu uniknięcia nieporozumień trzeba
jednak zaznaczyć, że postępowanie takie charakteryzuje się dość dużym momentem bezwładności i
ukazuje znaczne różnice indywidualne. Podobnie jest przecież w naturalnych życiowych sytuacjach.
Wystarczy pójść do kina, aby przekonać się, że reakcje wesołości, smutku, podniecenia lub lęku
pojawiają się w bardzo zróżnicowany, a niekiedy wręcz przeciwstawny sposób u różnych widzów.

Człowiek zahipnotyzowany nie zmienia gwałtownie swojego kodu reakcji emocjonalnych, chociaż

mogą być one silniej i bardziej spontanicznie wyrażane. Przekonałem się o tym już przed wielu laty w
prostym eksperymencie, w którym grupa znajdujących się w głębokiej hipnozie studentów
halucynowała sceny ze starych filmów, pokazujące rzucanie się tortami. Niektórzy członkowie tej
grupy reagowali dość umiarkowaną wesołością, ale inni po prostu "kulali się ze śmiechu" i trzeba było
w pewnym momencie podać dodatkową sugestię, że "to już zaczyna robić się nudne", aby zapobiec
zbytniemu zmęczeniu długotrwałym śmiechem. Nie prowadziłem wówczas pomiarów fizjologicznych,
ale łatwo było zaobserwować zaczerwienienie skóry, łzy, zmiany napięcia mięśniowego i inne reakcje.

Eksperyment ten i wiele innych ukazywały także, co się dzieje w hipnozie z ekspresją emocji.

Podstawowa obserwacja jest taka, że jest to na ogół ekspresja dużo bardziej wyrazista, co wiąże się
jednak z zasadami prowadzenia takich eksperymentów. Chodzi bowiem o to, że osobom
uczestniczącym w eksperymencie zapewnia się rutynowo duży komfort psychiczny. Są to więc .osoby
wyzwolone z lęków społecznych, czujące się spokojnie, bezpiecznie i swobodnie. W tych warunkach
zrozumiała jest większa od przeciętnej ekspresyjność, która jednak może być odpowiednimi
sugestiami wzmagana lub osłabiana. Zawsze jednak u poszczególnych osób dostrzegalny jest pewien
przedział, górna i dolna granica możliwości reagowania. Po dojściu do takiej granicy wszelkie dalsze

sugestie są już bezskuteczne.

Odruchowy charakter emocji stwarza uzasadnione nadzieje, że w hipnozie możliwe jest

uproszczone postępowanie zmierzające do warunkowania nowych reakcji, przewarunkowywania i
odwarunkowywania. Rzeczywiście jest to możliwe poprzez wykorzystanie omawianej już uprzednio
właściwości, polegającej na szybkim i dobrze zorganizowanym uczeniu się. Istotą tego uczenia się
jest, jak wiadomo, maksymalne wykorzystanie potencjalnych właściwości człowieka, poprzez trwałą
koncentrację uwagi na zadaniu, dobranie odpowiedniej motywacji i wyeliminowanie czynników
zakłócających proces uczenia. Trening emocji w hipnozie może być wykonywany nawet na jej płytkim
poziomie i jest wówczas podobny do treningu autogennego lub innych podobnych metod – człowiek
uczy się miedzy innymi osiągania równowagi emocjonalnej, redukowania wzmożonego napięcia
emocjonalnego itd.

W hipnozie głębokiej powstają znów te dodatkowe możliwości, jakie daje możliwość stosowania

hałucynacyjnej stymulacji. Koncentracja uwagi jest wówczas jeszcze większa, a jej dystraktory mogą
być całkowicie wyeliminowane. Wielu ludzi, także wśród lekarzy, nie zdaje sobie sprawy z tego, jak
bardzo jesteśmy "plastyczni" w każdych reakcjach. A przecież wykazały to już dawno eksperymenty
Pawłowa i wielu innych badaczy, którzy wytwarzali na przykład nerwice eksperymentalne, a więc
reakcje emocjonalne i fizjologiczne na określony bodziec. Oczywiście wytworzenie takich nerwic u
człowieka byłoby postępowaniem zdecydowanie nieetycznym, wyręcza nas w tym normalne życie, ale
możliwe jest wytworzenie odruchu emocjonalnego na każdy właściwie bodziec.

Jeśli można wytworzyć odruch radości na widok fotela, to nie ma technicznych przeszkód w

wytworzeniu odruchu wstrętu na widok kieliszka, a przewarunkowywanie reakcji złości na reakcję
życzliwości jest równie możliwe jak wygaszanie reakcji lękowych. Niewiele natomiast można zrobić w
zakresie majoryzującego wpływu emocji na inne procesy psychiczne. Zależność ta jest bardzo silna i
biologicznie uzasadniona. Możliwość oddziaływania w hipnozie sprowadza się w tym przypadku do
ewentualnych ćwiczeń służących rozwinięciu kontroli emocji, co jest niekiedy wskazane u osób nazbyt
impulsywnych. Zwiększona zdolność kontrolowania swoich emocji oznacza, że człowiek potrafi
zapobiec ich nadmiernemu spiętrzeniu, które mogłoby go pozbawić kontroli nad swoim zachowaniem.
Postępowanie takie wymaga jednak daleko idącej ostrożności, ponieważ niekorzystne i niezdrowe jest
także tłumienie emocji, czego licznych przykładów dostarczają osoby cierpiące na przykład na
psychosomatyczne choroby przewodu pokarmowego.

Znany jest bliski związek procesów emocjonalnych z procesami motywacyjnymi. Istnieją liczne i

wielokierunkowe badania określające rolę emocji i motywacji w zachowaniu człowieka, ustalano
psychologiczne prawa rządzące tymi procesami. Wiadomo na przykład, że efektywność ludzkiego
działania zależy od siły motywacji, przy czym jest to zależność krzywoliniowa (prawo Yerkesa-
Dodsona). Inaczej mówiąc, najlepsze rezultaty w swoim działaniu człowiek osiąga przy optymalnym
poziomie motywacji; motywacja zbyt niska, ale także zbyt wysoka, obniża sprawność działania.

Każde zachowanie człowieka jest umotywowane, najczęściej wieloma motywami występującymi

równocześnie (polimotywacyjność zachowania), chociaż nie zawsze są to motywy uświadomione. W
niektórych przypadkach słaba motywacja utrudnia osiąganie wartościowych celów, w innych pojawiają
się konflikty motywacyjne polegające na występowaniu dwóch lub więcej przeciwstawnych sobie
motywów, w jeszcze innych tworzy się piętrowa struktura motywacji – motyw rzeczywisty maskowany
jest poprzez tak zwany motyw ochronny.

Nadmiernie silna motywacja jest jednym z czynników wyzwalających stan wzmożonego napięcia

emocjonalnego (stresu), powoduje dezorganizację działania, co jest wyraźnie widoczne na przykład w
zachowaniach niektórych neurotyków. Nie ulega wątpliwości, że doskonalenie metod oddziaływania
psychologicznego w sferze motywacji ma bardzo duże znaczenie poznawcze, ale jest również istotne
dla doskonalenia oddziaływań wychowawczych, psychoterapeutycznych i ogólnospołecznych.

Badania nad przebiegiem procesów motywacyjnych w hipnozie mają już dość długą tradycję i są

również współcześnie prowadzone z dość dużą intensywnością. Okazuje się bowiem, że można tymi
procesami sterować i to w dość szerokim zakresie, ograniczonym, jedynie zinterioryzowanymi
normami moralnymi osoby zahipnotyzowanej. Nie jest to zaskakujące, jeśli uświadomimy sobie, że
spełnianie poleceń w hipnozie odbywa się przecież na tej zasadzie, iż sugestie hipnotyzującego
wzbudzają określony motyw u osoby zahipnotyzowanej. W takim jednak przypadku nie są to motywy
wynikające z jakichś głębokich wewnętrznych uwarunkowań, ale raczej z potrzeby podporządkowania
się autorytetowi.

Bardziej złożone procedury wytwarzania motywacji w hipnozie polegają na działaniu pośrednim,

polegającym na wzbudzaniu potrzeb, które staną się następnie naturalną podstawą motywów

działania. Liczne eksperymenty wskazują na to, że takie postępowanie jest najbardziej skuteczne.
Można bowiem poprzez odpowiednio dobrane sugestie wzbudzać potrzeby biologiczne, psychiczne,
społeczne. Często jest to po prostu aktywizowanie potrzeb już istniejących, ale aktualnie słabych,
niekiedy odblokowywanie potrzeb ukrytych, stłumionych, w jeszcze innych przypadkach wytwarzanie
potrzeb zupełnie nowych. Równie ważne jest postępowanie odwrotne, polegające na osłabianiu
potrzeb, których występowanie uznawane jest za szkodliwe zdrowotnie lub społecznie.

Bardzo trudno jest na obecnym etapie wiedzy odpowiedzieć, czy wzbudzanie lub osłabianie

potrzeb człowieka zahipnotyzowanego jest działaniem naśladującym naturalny przebieg tych zjawisk,
czy też odbywa się w zupełnie inny sposób? Rozważmy tę wątpliwość na przykładzie potrzeby
pokarmowej. Znane są już dość dobrze fizjologiczne mechanizmy wywołujące uczucie głodu w
naturalnych warunkach. Nie ma także żadnych trudności technicznych w wywołaniu uczucia głodu
poprzez podanie odpowiedniej sugestii hipnotycznej, nawet jeśli dotyczy to człowieka, który nieco
wcześniej najadł się do syta.

Czy głód naturalny i głód uzyskany poprzez sugestię hipnotyczną są jednak tym samym? Łatwo

odpowiedzieć, że chociaż objawowo są to zjawiska podobne, to ich mechanizm jest zapewne różny.
Sprawa komplikuje się jednak, jeśli użyjemy przykładu odwrotnego. Czy nieodczuwanie głodu przez
osobę pochłoniętą intensywnym zajęciem jest tym samym co nieodczuwanie głodu przez osobę
poddaną odpowiedniej sugestii hipnotycznej? W tym przypadku odpowiedź wzbudza już dużo większe
wahania, a przecież rozważamy tak dobrze rozpoznaną potrzebę, jak potrzeba pokarmowa. Trudności
przy zrozumieniu mechanizmu wzbudzenia i wygasania potrzeb psychicznych i społecznych są dużo
większe, bo ich przebieg w naturze jest przecież od strony neurofizjologicznej prawie całkowicie nie
rozpoznany.

Szczególny wariant sterowania procesami motywacyjnymi w hipnozie zawarty jest w zjawisku

sugestii pohipnotycznej. Sugestie te zmierzają przecież do wywołania – w określonym miejscu i czasie
– działania, które wynika z bliżej nie określonego "przymusu wewnętrznego", czyli sztucznie
wzbudzonego motywu. Dochodzimy w tym miejscu do częściowej przynajmniej odpowiedzi na pytanie,
dlaczego w niektórych przypadkach sugestie pohipnotyczne są nietrwałe, co zraża niektórych do
praktycznego stosowania hipnozy.

W warunkach eksperymentalnych sprawdza się występowanie sugestii pohipnotycznych na ogół

bezpośrednio po dehipnotyzacji lub w krótkim czasie potem. Realizacja takiej sugestii następuje więc
w obecności eksperymentatora, najczęściej w tym samym pomieszczeniu i jest właściwie naturalną
częścią eksperymentu, trwającego nadal, mimo zakończenia hipnozy. W tych okolicznościach
zrealizowanie nawet dziwacznych czynności wskutek występowania silnego, wzbudzonego w hipnozie
motywu nie napotyka większych trudności. Czym innym jest jednak realizowanie sugestii
pohipnotycznej po tygodniu, miesiącu lub latach.

Upływ czasu powoduje nałożenie się wielu nowych zjawisk psychicznych, a moment realizacji

sugestii wypada w zupełnie innej i często nie przewidywanej z góry sytuacji psychologicznej. Wtedy
motyw wzbudzony wcześniej w hipnozie i nie związany z innymi procesami psychicznymi może się
okazać niewystarczający, zbyt słaby, aby uruchomić działanie. Osoby poddane odpowiednim
badaniom informują, że miały przez chwilę chęć wykonania określonego działania, ale łatwo im było z
tego zrezygnować. Jeśli jednak eksperymentalne wzbudzanie motywacji przebiega w ten sposób,, że
motyw zostaje "osadzony" na równocześnie wzbudzonej potrzebie, a ta potrzeba zostaje
umiejscowiona na .określonym miejscu wśród innych potrzeb, to szansa zrealizowania tak
skonstruowanej sugestii pohipnotycznej znacznie wzrasta, nawet jeśli moment jej realizacji jest
odległy.

Dotychczasowe wyniki badań nad procesami motywacyjnymi w hipnozie wyraźnie wskazują na

prawidłowość polegającą na tym, że trwałość i siła wzbudzonej w hipnozie motywacji zależy od
stopnia jej wkomponowania w istniejące już struktury psychiczne. Studenci uczestniczący w
prowadzonych przeze mnie eksperymentach prosili nieraz, abym "po znajomości" wzmógł u nich
motywację do uczenia się w okresie poprzedzającym sesję egzaminacyjną. Spełnienie tej prośby było
łatwe i dawało bardzo dobre rezultaty, ale jak sądzę głównie dlatego, że wzbudzenie lub raczej
nasilenie motywacji do nauki było w tych przypadkach postępowaniem w obrębie istniejącej już
naturalnej struktury potrzeb i motywów. Była to więc raczej drobna korekta motywacji, a nie
skomplikowane budowanie nowego systemu motywacynjego. Na podobnej zasadzie kolega
prowadzący szkółkę narciarską dla studentów AWF udowodnił, że osoby, którym hipnotycznie
wzmożono motywację do nauki jazdy na nartach, uzyskiwały najszybsze postępy i najlepsze rezultaty
końcowe.

Nie sądzę jednak, aby z przyczyn omówionych wyżej równie łatwo można było wytworzyć trwałą i

silną motywację na przykład do nauki języka chińskiego albo ćwiczeń na trapezie u osób nie
wykazujących żadnego wstępnego zainteresowania tymi dziedzinami. Jeszcze trudniej jest natomiast
budować motywację przeciwstawną do aktualnie istniejącej, nawet u osób pragnących tego, a
przynajmniej deklarujących takie pragnienia (narkomania, alkoholizm itp.). Nieumiejętne postępowanie
grozi wówczas powstaniem silnych konfliktów motywacyjnych, z wszystkimi ich konsekwencjami aż do
ewentualnej neurotyzacji i depresji włącznie. Powstaje bowiem w tym momencie sytuacja bardzo
podobna do tej, jaką wytwarzał Pawłów w ramach badań nad nerwicami eksperymentalnymi. Tam
przedmiotem badań był pies, który musiał różnicować między kołem a coraz bardziej upodobniającą
się do koła elipsą, tutaj w żadnym wypadku obiektem podobnego postępowania nie może być
człowiek. Wytwarzanie motywacji przeciwstawnej do dotychczasowej jest procesem żmudnym i
wieloetapowym. Jeśli jest w ogóle uzasadnione takie postępowanie, to zawiera ono zawsze wstępne
wygaszanie motywacji dotychczasowej i dopiero, w dalszej kolejności, budowanie nowej.

FUNKCJONOWANIE SPOŁECZNE W HIPNOZIE

Istotnym elementem rozwoju psychicznego człowieka jest nabywanie umiejętności nawiązywania

interakcji społecznych, ich podtrzymywania i rozwijania. Trening w tym zakresie przechodzą wszyscy
ludzie od najwcześniejszego dzieciństwa, chociaż w każdym indywidualnym przypadku są to kontakty
przebiegające według specyficznego, niepowtarzalnego wzoru. Każdy bowiem miał inne dzieciństwo,
innych rodziców, opiekunów, kolegów, nauczycieli itd. Analizując funkcjonowanie społeczne człowieka
dorosłego mamy skłonność do posługiwania się schematami ułatwiającymi interpretację ludzkich
zachowań, co grozi niekiedy nadmiernym uproszczeniem rozumienia zjawisk społecznych i ich
uwarunkowań. Z drugiej jednak strony konieczne jest kategoryzowanie mechanizmów rozwoju
społecznego, bo inaczej niemożliwe stałoby się porozumiewanie w tej sprawie, przekazywanie wiedzy
i doświadczeń następnym pokoleniom.

Opis zjawisk społecznych towarzyszących hipnozie uwypukla ten osobliwy dylemat – każda

interakcja hipnotyczna jest bowiem jedyna i niepowtarzalna, a równocześnie można w nich wyróżnić
pewne prawidłowości, kategorie, mechanizmy. Spotkanie dwóch osób, hipnotyzującego i
hipnotyzowanego, następuje zawsze w sytuacji, kiedy obie te osoby dysponują już wieloma osobistymi
doświadczeniami społecznymi, które je ukształtowały, nadały określony styl funkcjonowania w
kontakcie z drugim człowiekiem, często zrutynizowały sposoby zachowania. Może to w bardzo różny
sposób wpływać na nawiązywanie ze sobą kontaktu psychicznego.

Wcześniejsze

doświadczenia

powodują

skłonność

do

powtarzania,

nieświadomego

odwzorowywania zachowań, które miały miejsce wobec innych podobnych osób. To podobieństwo
może dotyczyć cech fizycznych osoby lub sytuacji, ale może także być bardziej ukryte i wiązać się z
nie uświadomionymi nastawieniami, oczekiwaniami lub lękami. W koncepcji psychoanalitycznej
problemy te ujmuje się jako tak zwane "przeniesienie" stosunku do ojca, matki lub innych osób.
Zjawisko takie rzeczywiście występuje i należy pamiętać, że może ono dotyczyć zarówno
hipnotyzowanego, jak i hipnotyzującego.

Dobrze wyszkolony hipnotyzer powinien umieć dostrzec występowanie przeniesienia w interakcji z

osobą hipnotyzowaną, poddać to zjawisko kontroli lub odpowiednio wykorzystać, ale przecież sam
także nie jest wolny od gry własnej nieświadomości i wynikających stąd konsekwencji dla przebiegu
interakcji. W dodatku w miarę postępujących kontaktów następują dalsze zmiany, bo interakcja
społeczna jest procesem dynamicznym, a szczególne cechy interakcji hipnotycznej dodatkowo tę
dynamikę zwiększają. Jak to wszystko wpływa na sam przebieg hipnozy, wiemy tylko w ogólnych
zarysach.

Przeniesienie stosunku do... na hipnotyzującego może pomagać lub przeszkadzać prowadzeniu

indukcji hipnotycznej, realizowaniu późniejszych sugestii, z sugestiami pohipnotycznymi włącznie.
Przypadki, w których wyraźnie jest widoczny rodzaj dokonującego się przeniesienia w zachowaniach
hipnotyzowanego, ale także hipnotyzującego, są łatwe do szczegółowej interpretacji – nie należą do
zbyt częstych. Nierzadko bowiem tworzący się układ psychospołecznych uwarunkowań tej interakcji
jest bardzo złożony i sam w sobie mógłby się stać przedmiotem oddzielnych studiów.

Większość osób mających zawodowy kontakt z hipnozą zgadza się jednak z tym, że w tych

właśnie psychospołecznych aspektach hipnozy znajduje się klucz do poznania wielu tajemnic tego
stanu. Wiadomo na przykład, że każdy hipnotyzer ma pewną liczbę niepowodzeń w prowadzeniu
indukcji hipnotycznej, nawet wobec osób wykazujących dużą podatność na hipnozę. Te same osoby w
kontakcie z innym hipnotyzerem uzyskują z łatwością głęboki stan hipnotyczny. Dla niektórych, mniej
doświadczonych kolegów bywa to przedmiotem frustracji i źródłem wahań co do własnych

umiejętności; najczęściej zupełnie niepotrzebnie, ponieważ mamy tutaj do czynienia z naturalną grą
społeczną, w jakiej każdy z nas uczestniczy.

Faktem jest, że istnieją hipnotyzerzy szczególnie łatwo wywołujący swoim zachowaniem u wielu

osób lęk, złość lub inne emocje. Na ogół, chociaż bynajmniej nie zawsze, przeszkadza im to w pracy,
ile przecież podobne właściwości mają także niektórzy psychiatrzy, psycholodzy, psychoterapeuci,
wychowawcy i inne osoby zajmujące się zawodowo procesami psychicznymi swoich podopiecznych.
Niekiedy może to być oznaką wybrania niewłaściwego dla siebie zawodu lub nie dość dobrego
przygotowania zawodowego, które w tym przypadku wymaga także dość często wprowadzenia w
niezbędnym zakresie korekty własnej osobowości i sposobu funkcjonowania.

Typowe są także trudności, jakie napotykają młodzi, nawet zupełnie dobrze wyszkoleni

hipnotyzerzy, którzy nie są jeszcze szerzej znani, i przychodzące do nich osoby po prostu nie wierzą,
że mogą zostać zahipnotyzowane. Jest to również jeden z przykładów pokazujących, jak ważne są
elementy społeczne interakcji między hipnotyzowanym a hipnotyzującym. Natomiast hipnotyzer
znany, uchodzący za autorytet w tej dziedzinie, cieszący się zaufaniem – nie musi się już zbyt
napracować przy stosowaniu indukcji hipnotycznej, ponieważ nastawienie wchodzących do jego
gabinetu osób jest tego rodzaju, że ogromnie ułatwia prowadzenie hipnozy.

Rozważając te rozmaite wpływy czynników społecznych na przebieg hipnozy warto na moment

zatrzymać się przy zjawisku, które chociaż występuje rzadko, to ciągle jeszcze budzi wiele dyskusji,
szczególnie wśród osób słabo obeznanych z hipnozą. Chodzi o trudności z dehipnotyzacją,
pozostawanie w stanie hipnotycznym, mimo zastosowania procedur mających prowadzić do
zakończenia tego stanu. Przypadki takie zdarzają się od czasu do czasu i wywołują wówczas
dyskusję, w której przeciwnicy hipnozy używają ich jako argumentu przeciwko tej metodzie.
Tymczasem mamy tutaj do czynienia z sytuacją, która podobnie jak i inne zjawiska hipnotyczne nie
odbiega od tego, co dzieje się między ludźmi także poza hipnozą.

Wyobraźmy sobie, że zaprosiliśmy do naszego gabinetu kogoś na rozmowę. Osobie tej zależało

na tej rozmowie i przyszła na nią z dużą chęcią. W pewnym momencie uważamy, że temat został
wyczerpany i rozmowa powinna się już zakończyć. Możemy teraz postąpić w różny sposób. Najlepiej
było z góry zapowiedzieć, że spotkanie potrwa określony czas – można o tym w stosownym
momencie przypomnieć naszemu rozmówcy. Dyskretne spoglądanie na zegarek i delikatne aluzje, że
czas zakończyć rozmowę poskutkują tylko w niektórych przypadkach. W innych potrzebne będzie
postępowanie bardziej zdecydowane, lub też przełożenie dalszej części rozmowy na inny termin.

Zdarzają się jednak rozmówcy wyjątkowo uparci, którzy mimo wszelkich zachęt z naszej strony nie

chcą zakończyć rozmowy i uporczywie tkwią w gabinecie. Co można wówczas zrobić? Zdecydować
się na postępowanie bardziej brutalne, czy też okazać cierpliwość i poczekać, aż nasz rozmówca sam
uzna, że pora się już rozstać? Wyobraźmy sobie jeszcze jeden wariant tej sytuacji – nasz rozmówca
świadomie przedłuża swój pobyt w naszym gabinecie, ponieważ zależy mu na tym, aby doczekać się
jeszcze kogoś innego, komu chciałby pokazać, że on, tutaj, prowadzi taką rozmowę. A teraz
proponuję zastanowić się nad dwoma przypadkami trudności z dehipnotyzacją, jakie przed wielu laty
przytrafiły mi się osobiście.

W pierwszym przypadku dotyczyło to młodej pacjentki leczącej i utrudniała jej kontakty społeczne.

Ustaliłem z nią, że przeprowałem [błąd w źródle]. Dziewczyna ta przychodziła na serię zabiegów
hipnoterapeutycznych w związku z wadą wymowy, która ją ogromnie peszyła i utrudniała jej kontakty
społeczne. Ustaliłem z nią, że przeprowadzę dziesięć zabiegów hipnoterapeutycznych," odpowiednio
rozłożonych w czasie .tak, że ostatni zabieg przypadał na dzień przed wypisaniem z sanatorium. W
czasie kolejnych zabiegów przeprowadzałem z nią dodatkowo około dwudziestominutową rozmowę,
aby miała okazję przekonać się o wzrastającej sprawności swojej wymowy. Zabiegi przebiegały
planowo i bez żadnych trudności, efekty terapeutyczne były coraz bardziej widoczne, a pacjentka
cieszyła się z tego, że po raz pierwszy od wielu lat może tak swobodnie rozmawiać. Ostatni, dziesiąty
zabieg wykonywałem już w sposób rutynowy, także w zakresie procedury dehipnotyzacyjnej – ku
mojemu zaskoczeniu pacjentka pozostała w stanie hipnozy. Powtórzyłem ponownie procedurę
dehipnotyzacyjną w sposób bardziej intensywny – bez rezultatu.

Przyznaję, że przez chwilę poczułem silny niepokój. Uświadomiłem sobie, że w promieniu

przynajmniej dwustu kilometrów nie ma nikogo, kto zajmowałby się w sposób kwalifikowany hipnozą i
jestem zdany na siebie. Byłem pewny, że pozostawienie pacjentki w spokoju spowodowałoby
samoczynne przejście stanu hipnotycznego w sen fizjologiczny, a następnie prawidłowe obudzenie
się, ale nie chciałem tak długo czekać. Pozostało więc dokonanie ponownej stosownej analizy tego
przypadku w celu znalezienia przyczyny oporu przed dehipnotyzacją.

Po zastanowieniu uznałem, że pacjentka daje tym sposobem wyraz swojej niechęci rozstawania

się z miejscem i osobami, wśród których czuła się spokojna i bezpieczna, w przeciwieństwie do
swojego naturalnego środowiska społecznego, które budziło w niej lęk. Podałem więc dodatkowe
sugestie osłabiające ten lęk, wzmacniające jej poczucie pewności siebie oraz sugestię informującą, że
po opuszczeniu sanatorium może w każdej chwili ponownie skontaktować się listownie, telefonicznie
lub osobiście w celu uzyskania dodatkowej porady. Ponowne przeprowadzenie dehipnotyzacji
przebiegało bez żadnych już zakłóceń, a cały zabieg objęty był pełną amnezją. Pobyt pacjentki w
sanatorium zakończył się terminowo, a później przysłała jeszcze dwie widokówki informujące o
dobrym przystosowaniu się w naturalnym środowisku.

Przypadek ten nasuwa kilka wniosków. Po pierwsze, że hipnotyzer nigdy nie może pozwolić sobie

na tak zwane "wyjście z roli" przed zakończeniem eksperymentu lub zabiegu, niezależnie od jego
przebiegu. Po drugie, hipnoza jest złożoną grą psychologiczną i społeczną i trzeba wnikliwie śledzić
przebieg tej gry, aby móc cały czas kontrolować sytuację. Po trzecie wreszcie, trudności z
dehipnotyzacją zawsze mają swoją określoną przyczynę, którą trzeba prawidłowo rozpoznać, aby
podjąć we właściwym czasie stosowne działania dodatkowe.

Drugi przypadek trudności z dehipnotyzacją zdarzył mi się w niewiele miesięcy później, ale w

okolicznościach zdecydowanie odmiennych. Byłem wówczas na kursie psychoterapii, z którego jeden
dzień poświęcony był hipnozie i hipnoterapii. Zajęcia prowadził bardziej doświadczony kolega, a
ćwiczenia kursanci wykonywali wzajemnie na sobie. Byłem już wówczas wprawiony w stosowaniu
procedur hipnotycznych używanych w Czechosłowacji i dehipnotyzację prowadziłem, posługując się
odpowiednio odliczaniem od 5 do O (z dodatkowymi sugestiami dehipnotyzującymi). W pewnym
momencie, ćwicząc w małej grupie podczas nieobecności prowadzącego, który kontrolował przebieg
zajęć w innej grupie, po udanym eksperymencie hipnotycznym przystąpiłem do dehipnotyzacji swoją
metodą.

Po zakończeniu procedury koleżanka pozostała w stanie hipnotycznym, co wzbudziło ogólne

poruszenie wśród innych członków grupy, obserwujących moje działanie. Powtórzenie procedury
dehipnotyzacyjnej również nie przyniosło skutku. W tym momencie pojawił się prowadzący zajęcia,
który zaproponował, abym przekazał kontakt hipnotyczny na niego lub zastosował inną procedurę
dehipnotyzacji, polegającą na naliczaniu od l do 6. Zdecydowałem się na tę drugą propozycję i
wówczas dehipnotyzacją przebiegła już bez trudności.

Szczegółowa analiza tego przypadku wykazała najpierw, że koleżanka ta była uprzednio (o czym

nie zostałem poinformowany) kilkakrotnie hipnotyzowana przez prowadzącego zajęcia, stosującego
dehipnotyzację przez naliczanie. Można więc było przyjąć, że chodzi w tym przypadku o prosty
rezultat treningu reakcji. Głębsza analiza pozwoliła jednak na wysunięcie jeszcze jednej hipotezy
interpretacyjnej. Otóż prowadzący zajęcia obiecał tej koleżance kilka miesięcy wcześniej, że włączy ją
jeszcze w dalsze interesujące badania, jakie zamierzał prowadzić nad hipnozą. Później jednak zmienił
plany i kontakt między mmi się zerwał. Opór przy prowadzonej przeze mnie dehipnotyzacji można
więc także rozumieć, jako nieświadome sprowokowanie prowadzącego zajęcia do ponownego
zainteresowania się jej osobą.

Interpretacja taka prowadzi jednak do dalszego pytania, czy interakcja hipnotyczna nie powoduje

trwałego uzależnienia od hipnotyzera lub, jak obawiają się niektórzy, czy nie prowadzi do hipnomanii?
Nie ma żadnych powodów, aby podzielać takie obawy. Dotychczasowe badania i obserwacje kliniczne
wskazują raczej na to, że poprzez umiejętne stosowanie hipnozy można pomagać ludziom w
uniezależnianiu się od obcych i niechcianych wpływów. Oczywiście, każda interakcja między ludźmi,
służbowa, towarzyska, terapeutyczna czy jakakolwiek inna, może prowadzić do miłości, nienawiści,
małżeństwa lub procesu sądowego – interakcja hipnotyczna nie jest tutaj żadnym szczególnym
wyjątkiem.

Sam fakt poddawania się hipnozie nie powoduje żadnych uzależnień, a tym bardziej hipnomanii.

Są ludzie, którzy bardzo lubią się leczyć, nawet chirurgicznie, są tacy, którzy starają się dostać na
coraz to bardziej wymyślne formy psychoterapii" grupowej, są wreszcie i tacy, którzy koniecznie
chcieliby się poddawać systematycznej hipnozie, bo ich to ciekawi albo dlatego, że nie mają chwilowo
innych zajęć. Nie jest to jednak hipnomania rozumiana klinicznie jako zespół uzależnienia od hipnozy,
coś takiego w ogóle nie istnieje.

Interesującą formą zmiany interakcji hipnotycznej jest przekazanie raportu hipnotycznego na inną

osobę. Praktycznie postępowanie takie wykonuje się w ten sposób, że prowadzący hipnozę podaje
sugestię informującą, że dalszy ciąg hipnozy będzie prowadzony przez inną osobę. Jeśli ta inna osoba
jest kimś nowym, nie znanym osobie zahipnotyzowanej, dość często następuje samoistna

dehipnotyzacja, co należy traktować jako zdrowy odruch obronny. Niekiedy stan hipnotyczny zostaje w
takim przypadku utrzymany, ale zachowanie osoby zahipnotyzowanej zmienia się, staje się mniej
podatne na sugestie lub bierne. Nie ma natomiast takich problemów, jeśli osobą przejmującą raport
hipnotyczny jest inny hipnotyzer, znany już uprzednio osobie zahipnotyzowanej. W takim przypadku
powstaje interesujący problem teoretyczny, czy mamy do czynienia z tym samym, ciągłym stanem
hipnotycznym, czy też jest to płynne przejście w nową hipnozę?

Nie widzę możliwości, aby na obecnym etapie można było precyzyjnie odpowiedzieć na to pytanie,

natomiast zauważalne zmiany w zachowaniu osoby zahipnotyzowanej wobec innego hipnotyzera są
jeszcze jednym argumentem podkreślającym rolę czynników społecznych w tym stanie.
Przekazywanie raportu hipnotycznego na innego hipnotyzera ma praktycznie niezbyt duże znaczenie,
bo mało jest zespołów badawczych lub terapeutycznych składających się z kilku specjalistów tej
dziedziny. Ponadto większość hipnotyzerów woli prowadzić cały eksperyment lub zabieg osobiście,
zaczynając od indukcji hipnotycznej, a nie na zasadzie przejęcia osoby zahipnotyzowanej przez
kolegę. Teoretycznie i praktycznie ważny jest natomiast inny problem, czy można uzyskać raport
hipnotyczny z osobą już zahipnotyzowaną przez kogoś innego, bez dodatkowej sugestii ze strony
pierwotnego hipnotyzera? W niektórych podręcznikach hipnozy twierdzi się, że jest to niemożliwe lub
przynajmniej bardzo trudne. Nie podzielam tego zdania. Pierwszy raz miałem okazję zaobserwować
taką sytuację w czasie jednego ze szkoleń zagranicznych. Doszło tam przypadkowo do następującego
wydarzenia:

Zgodnie z programem szkolenia pewnego dnia kursanci od rana prowadzili hipnozę indywidualną

w różnych miejscach szpitala. Było ustalone, że o wyznaczonej godzinie osoby zahipnotyzowane
zostaną przyprowadzone na ogólne zebranie naukowe w celu wykonania demonstracji hipnozy
grupowej. W trakcie realizacji tego programu powstało jednak małe nieporozumienie – dwóch
prowadzących hipnozę (już na sali ogólnej) nie usłyszało prośby kierownika kursu, aby teraz
przekazali kontakt hipnotyczny na niego. W rezultacie wszystkie osoby zahipnotyzowane były już w
raporcie psychicznym z kierownikiem kursu, z wyjątkiem dwóch osób pozostających nadal w raporcie
ze swoimi pierwotnymi hipnotyzerami. Kierownik kursu nie zorientował się w tej sytuacji, podszedł do
tych dwóch osób, wziął je za rękę i doprowadził do kręgu pozostałych osób zahipnotyzowanych,
rozpoczynając bez żadnych dodatkowych sugestii program hipnozy grupowej. Obserwowałem
zachowanie tych dwóch osób – po krótkim okresie jakby ociągania się zaczęły realizować wszystkie
sugestie bez żadnych trudności. Analizowaliśmy tę sprawę już po zakończeniu demonstracji. Było to
możliwe, ponieważ eksperyment zakończył się sugestią przeciwdziałającą samoistnej amnezji. Osoby
te pamiętały przeżycie krótkiej chwili wahania się i oporu (nie miały wówczas świadomości tego, że
znajdują się na sali zbiorowej, ponieważ eksperyment zaczął się rano na różnych oddziałach). Po
chwili odzyskały jednak wewnętrzny spokój i przekonanie, że "tak musi być". Jestem jednak pewien,
że gdyby podobne "zagarnięcie" wykonał ktoś obcy, nastąpiłaby natychmiast samoistna
dehipnotyzacja.

O możliwości nawiązania raportu hipnotycznego z osobą uprzednio zahipnotyzowaną przekonałem

się także w opisywanej już sytuacji, kiedy przyprowadzono do mnie dziewczynę zahipnotyzowaną w
nieodpowiedzialnej zabawie. Później powtarzałem jeszcze taką sytuację, już w planowo
zorganizowanym wspólnie z współpracownikami eksperymencie z podobnym rezultatem. Wszakże
pod jednym warunkiem, że osoba zahipnotyzowana nie otrzymała w hipnozie zakazu poddania się
hipnotyzacji w wykonaniu innego hipnotyzera. Wspomniałem już o tym, że ze względów
bezpieczeństwa formułuje się rutynowo w czasie eksperymentów hipnotycznych lub hipnoterapii tak
zwane sugestie zabezpieczające, chroniące tę osobę w przyszłości przed przypadkową lub
nieodpowiedzialną hipnozą. Jeśli jednak sugestie takie sformułowane zostaną jako pohipnotyczny
nakaz nieulegania hipnozie nawet w kontakcie z doświadczonym hipnotyzerem, to funkcjonują one w
pełni skutecznie. Przekonałem się o tym w ramach prowadzonych osobiście eksperymentów, w czasie
których ja blokowałem zdolność ulegania hipnozie, a doświadczony kolega próbował bezskutecznie tę
blokadę przezwyciężyć. Uczestniczyłem także w eksperymencie odwrotnym.

Wielokrotnie hipnotyzowana przeze mnie osoba została zablokowana przez innego hipnotyzera, o

czym początkowo nie wiedziałem. Usilne próby jej zahipnotyzowania różnymi, nawet specjalnymi
technikami nie przyniosły rezultatu. Pozostają jednak pewne wątpliwości, czy tego rodzaju blokada
(będąca przecież prostym nakazem pohipnotycznym) jest także trwała przez dłuższy czas – sprawa ta
wymaga jeszcze dalszych badań.

Funkcjonowanie społeczne osób zahipnotyzowanych ujawnia się także w interesujących formach

podczas prowadzenia hipnozy zbiorowej. Dla wielu osób zdających sobie sprawę z czasochłonności
badań nad hipnozą i hipnoterapią, wydaje się oczywiste, że należy na szerszą skalę wprowadzać

procedury umożliwiające prowadzenie hipnozy z kilkoma, lub nawet wieloma osobami równocześnie.
Niestety, istnieją w tej mierze dość poważne ograniczenia. Wynikają one głównie z bardzo
zróżnicowanego indywidualnie tempa pojawiania się poszczególnych reakcji hipnotycznych. Jeśli
prowadzi się indukcję hipnotyczną nawet z kilkuosobową /grupą, to już po chwili powstaje taka
sytuacja, że wobec niektórych z tych osób należałoby zwolnić tempo podawanych sugestii, innym
podać sugestie dodatkowe, a z niektórymi można już przechodzić do dalszych etapów. Postępowanie
zbiorowe jest więc korzystnym i szybkim sposobem zorientowania się w indywidualnej podatności na
hipnozę i ewentualnych preferencjach do niektórych typów reakcji hipnotycznych. Najczęściej polega
jednak tylko na prowadzeniu indukcji hipnotycznej do pewnego poziomu, a później wycofaniu
uzyskanych stanów częściowej hipnozy i przejściu do hipnozy indywidualnej. Te techniczne
zastrzeżenia dotyczą, oczywiście, tylko takiego postępowania, które ma na celu uzyskanie stanu
głębokiej hipnozy, ponieważ hipnotyzowanie grupy osób do stanu lekkiego lub średniego jest w pełni
możliwe i nie występują w nim tak rażąco wymienione wyżej dysproporcje sposobów reagowania.

Możliwe jest jednak prowadzenie głębokiej hipnozy zbiorowej z zastosowaniem jednej z trzech

metod omijających trudności wynikające z równoczesnego prowadzenia indukcji hipnotycznej wobec
kilku osób. Są to metody:

– wprowadzanie w hipnozę na hasło, możliwe do zastosowania wobec osób uprzednio

hipnotyzowanych indywidualnie i wytrenowanych w szybkim uzyskiwaniu stanu hipnotycznego po
podaniu odpowiedniej, jednolitej i prostej sugestii (np. liczenia, zestawu bodźców dźwiękowych,
świetlnych itp.),

– wprowadzanie w hipnozę indywidualnie poszczególnych osób i po uzyskaniu odpowiednio

głębokiego stanu hipnotycznego, wspólne uaktywnienie całej grupy,

– wprowadzanie w hipnozę poszczególnych osób przez różnych hipnotyzerów i po uzyskaniu

odpowiednio głębokiego stanu hipnotycznego przekazanie raportu hipnotycznego na jednego
hipnotyzera.

Postępowanie według jednej z wymienionych metod jest możliwe tylko wobec osób, których

reakcje hipnotyczne są już dobrze znane z wcześniejszych badań. Konieczne jest bowiem dobranie
do grupy hipnotycznej takich osób, które będą wykazywały podobną aktywność w hipnozie zbiorowej.
Największe różnice indywidualne są bowiem widoczne w fazie wprowadzenia w stan hipnotyczny.
Później, już po uzyskaniu głębokiej hipnozy, różnice te maleją, ale są nadal zauważalne, a niekiedy
przeszkadzają w prowadzeniu postępowania wspólnego dla całej grupy.

W warunkach eksperymentalnych, a niekiedy także dla celów klinicznych, korzysta się najczęściej

z pierwszej metody, która umożliwia szybkie i skuteczne działanie. Nie jest jednak prostą sprawą
odpowiednie dobranie osób do takiej grupy, osób o zbliżonym typie reakcji hipnotycznych i dających
się odpowiednio wytrenować w szybkim uzyskiwaniu stanu hipnotycznego. Jeśli się to jednak uda, to
oszczędność czasu jest bardzo duża, a prowadzenie eksperymentu lub zabiegów terapeutycznych
bardzo wygodne,, zarówno dla hipnotyzującego, jak i osób poddawanych w ten sposób hipnozie. Dla
pełnego obrazu tych zagadnień należy także wspomnieć o tym, że niektóre osoby dobrze reagujące w
hipnozie indywidualnej źle się czują w hipnozie grupowej, ich reakcje są słabiej wyrażone, lub nawet
pojawia się tendencja do samoistnej" dehipnotyzacji. Przyczyny tego mogą być różne i tkwią na ogół w
cechach osobowości takiej osoby, w niewłaściwym nastawieniu do takiej osoby, niewłaściwym
nastawieniu do hipnozy zbiorowej lub błędach technicznych prowadzącego hipnozę.

Paktem jest, że niektóre osoby hipnotyzowane nie lubią się dzielić "swoim" hipnotyzerem z innymi,

czują się wówczas odrzucone lub zagrożone emocjonalnie i w nieświadomy sposób protestują
przeciwko temu nietypowymi reakcjami hipnotycznymi. Jest to znany psychoterapeutom sposób
reagowania niektórych pacjentów, którzy dokonując przeniesienia demonstrują równocześnie swoje
cechy neurotyczne. Postępowanie w takim przypadku wynika z ogólnych reguł psychoterapii.
Niewłaściwe nastawienie do hipnozy zbiorowej wyraża się natomiast w ukrytym najczęściej
przekonaniu, że hipnoza zawiera element energetyczny i podczas oddziaływań zbiorowych ilość tej
domniemanej energii przekazywanej poszczególnym osobom jest, wskutek jej podziału, mniejsza niż
przy postępowaniu indywidualnym. To z gruntu błędne przekonanie jest niekiedy trudno
przezwyciężyć. Samo prowadzenie hipnozy zbiorowej jest też niewątpliwe znacznie bardziej trudne od
prowadzenia hipnozy indywidualnej.

Wytrawny szachista prowadzący grę na kilku szachownicach jednocześnie, z różnymi partnerami,

jest w korzystniejszej sytuacji od hipnotyzera prowadzącego hipnozę zbiorową. Ten ostatni musi
bowiem przez cały czas kontrolować wszystkie elementy wytworzonej w ten sposób sytuacji,
zachowując ciągły i nie przerwany raport psychiczny z wszystkimi zahipnotyzowanymi osobami.

Jeszcze większemu skomplikowaniu sytuacja ta ulega wówczas, gdy hipnoza zbiorowa
przekształcona zostaje w hipnodramę.

Pojęcie hipnodramy oznacza, że kilku głęboko zahipnotyzowanym i zaktywizowanym osobom

umożliwia się nawiązanie kontaktu ze sobą, pozostawiając im równocześnie swobodę, co do
kierunków i sposobu rozwijania tych interakcji. Z punktu widzenia psychologii społecznej i badań nad
interakcjami międzyludzkimi są to eksperymenty bardzo interesujące. Można w nich bowiem
prześledzić w "warunkach laboratoryjnych mechanizmy kierujące formowaniem się grup społecznych.
Ujawniają się różnorodne typy interakcji, powstają grupy o bardzo różnej strukturze wewnętrznej.
Poszczególne osoby wykazują w tych warunkach otwarcie swoje skłonności do dominacji, submisji lub
egalitaryzmu. Ogromną zaletą tego eksperymentu jest bowiem daleko posunięta otwartość i
spontaniczność zachowań, znacznie trudniejsza do uzyskania w psychodramie rozgrywanej przez
osoby niezahipnotyzowane.

Odpowiednio przygotowana hipnodrama może mieć wartości poznawcze, diagnostyczne lub

terapeutyczne. Jej uczestnicy funkcjonują z pewnym szczególnym prymitywizmem, polegającym na
uwolnieniu się od wielu ograniczeń kulturowych, są swobodni, naturalni w swoich reakcjach,
pozbawieni tego szczególnego cywilizacyjnego neurotyzmu, który tak bardzo ciąży na wielu
współczesnych interakcjach. Można powiedzieć, że pokazują się bez masek; ich radości, smutek,
gniew oraz inne emocje ujawniają się w sposób otwarty, intencje są jawne, a wszelkie zachowania
proste, naturalne, pozbawione przebiegłości i podstępu.

Obserwując przebieg wielu takich eksperymentów można zgodzić się z jednym z fundamentalnych

twierdzeń psychologii humanistycznej, że wrodzoną cechą człowieka jest dobroć, zakłócona niekiedy
wpływami kultury i późniejszych doświadczeń życiowych. Potwierdza się to szczególnie wówczas, gdy
hipnodrama prowadzona jest przy równoczesnym zastosowaniu regresji wieku lub regresji czasu.
Regresja wieku była już uprzednio opisywana, natomiast regresja czasu polega na wytworzeniu
zbiorowej halucynacji, że akcja przeniesiona została kilka, kilkanaście wieków lub jeszcze dalej
wstecz.

W eksperymentach tego typu podawałem osobom zahipnotyzowanym tylko sugestie dotyczące

ogólnej sytuacji, bez jakichkolwiek sugestii określających sposoby zachowania, pozostawiając tę
sprawę naturalnemu rozwojowi i nigdy nie zdarzyły się żadne zachowania osób zahipnotyzowanych,
które zmuszałyby mnie do interwencji. Czy na taki przebieg eksperymentów miał wpływ fakt, że
uczestniczyli w nich przede wszystkim studenci? Zapewne tak, bo studenci są przecież
wyselekcjonowaną i szczególną grupą społeczną. Prowadzenie jednak w takich samych grupach
psychodramy na jawie ukazywało zawsze znacznie wyższy poziom agresywności społecznej i reakcji
neurotycznych, podczas gdy w hipnodramie dominują zachowania nacechowane łagodnością,
dobrocią i postawami wyraźnie prospołecznymi. Sprawa ta wymaga jednak niewątpliwie dalszych
badań, podobnie jak i inne aspekty funkcjonowania społecznego osób zahipnotyzowanych.

Interesujące wyniki dają także próby wprowadzania sztucznych struktur społecznych do

hipnodramy. Jeśli na przykład poszczególnym osobom zasugerowane zostaną role społeczne
sprzeczne z naturalnym układem właściwości dominacyjnych i submisyjnych, to powstaje
laboratoryjny model grupy społecznej o dwoistej i niespójnej strukturze więzi formalnych i
nieformalnych. Funkcje kierownicze lub przywódcze zostają wówczas powierzone osobom, nie
mającym do tego predyspozycji psychicznych, przy jednoczesnym istnieniu w grupie innych osób,
predysponowanych do "rządzenia", a pozbawionych "władzy". Kontynuowanie w tych warunkach
spontanicznej już w dalszym przebiegu hipnodramy pokazuje w bardzo wyrazisty i przyspieszony
sposób to, co dzieje się przecież często także w naturalnych społecznościach. Znajduje w tych
eksperymentach ciekawy materiał do przemyśleń nie tylko psycholog społeczny, ale i klinicysta, który
może zaobserwować, w jaki sposób powstają reakcje nerwicowe lub psychosomatyczne,
uwarunkowane czynnikami społecznymi.

Prowadzenie eksperymentalnych badań nad hipnozą służy z reguły poszukiwaniu odpowiedzi na

pytanie, jaki jest zakres wpływu hipnotyzującego na poszczególne rodzaje zjawisk hipotycznych? Czy
można w dowolny sposób wpływać na funkcjonowanie społeczne człowieka zahipnotyzowanego?
Odpowiedź jest, jak przy wielu innych aspektach hipnozy, złożona. Proste polecenia typu "bądź
prospołeczny" lub "przestań być egpistą" na niewiele się zdadzą, mogą być realizowane, jako rodzaj
nakazu hipnotycznego, przez krótki okres. Można natomiast obniżać w hipnozie poziom lęków
społecznych, wzmagać motywację do nawiązywania interakcji z innymi osobami, a przede wszystkim
ćwiczyć zachowania społeczne w bezpiecznych i kontrolowanych warunkach.

Funkcjonowanie społeczne człowieka jest uwarunkowane wieloma czynnikami, w znacznym

stopniu dotychczasowym doświadczeniem życiowym. Człowiek zahipnotyzowany nie zmienia pod
wpływem hipnozy lub prostych poleceń, swojej osobowości, chociaż stać go wtedy na ogół na więcej
niż potrafi na jawie, kiedy czuje się ograniczony i skrępowany różnymi okolicznościami. Znajdując się
w stanie hipnotycznym ma więc pewną szansę na to, aby swoje zachowanie usprawnić, poprawić lub
skorygować. Hipnotyzujący stwarza mu najczęściej silne poczucie bezpieczeństwa, czasami pomaga
w przezwyciężeniu różnych trudności.

Bardzo wiele nieprawidłowych zachowań społecznych – typu agresywnego, regresywnego lub

rezygnacyjnego – wynika z lęku, a lęk można w hipnozie w znacznym stopniu usunąć. W wielu
przypadkach wyzbycie się lęku wpływa na istotne zmiany w zachowaniach społecznych człowieka, a
to po pewnym czasie doprowadza do zgromadzenia nowych, bardziej korzystnych doświadczeń.
Zostaje więc w ten sposób uruchomione dodatnie sprzężenie zwrotne, prowadzące do systematycznej
poprawy funkcjonowania społecznego. Podobne rezultaty uzyskuje się przy wprowadzeniu korekty w
procesach motywacyjnych lub emocjonalnych. Również w takich przypadkach drobna nawet zmiana
jednego z czynników warunkujących zachowanie spowoduje po pewnym czasie zmiany w tym
zachowaniu. Od umiejętności i poczucia odpowiedzialności hipnotyzera zależy, czy będą to zmiany
uzasadnione i korzystne jednostkowo oraz społecznie.

Wstecz / Spis Treści / Dalej

Rozdział piąty

HIPNODIAGNOZA I HIPNOTERAPIA

Znane od wieków fenomeny hipnotyczne były wykorzystywane do bardzo różnych celów.

Nierzadko – i to zarówno w zamierzchłej przeszłości, jak i całkiem współcześnie – hipnoza służyła do
demonstrowania "władzy" nad człowiekiem, szczególnych umiejętności, a nawet wzbudzania lęku w
różnych grupach ludzkich. Łatwo się domyślić, że taki sposób wykorzystywania hipnozy nie służył
wcale osobom hipnotyzowanym, a jedynie tym, którzy posiedli tę umiejętność hipnotyzowania i
wykorzystywali ją dla własnych, najczęściej neurotycznych potrzeb. Prócz tego nurtu traktującego
hipnozę jako zespół zjawisk umożliwiający popisywanie się przed publicznością, od samego początku
zaznaczali swoją obecność hipnotyzerzy poszukujący w hipnozie wartości użytecznych praktycznie,
najczęściej związanych z udzielaniem pomocy poprzez zastosowanie hipnozy. Nie przypadkiem więc
historia hipnozy silnie splata się z historią medycyny.

Człowiek zawsze charakteryzował się tendencją do poszukiwania wszelkich sposobów pomocnych

w walce z chorobą, bólem, śmiercią. W tych poszukiwaniach i odwiecznych zmaganiach pojawiają się
okresy fascynacji jakimiś nowo odkrytymi metodami, które dość często jednak przynoszą po pewnym
czasie rozczarowanie i zmianę kierunku poszukiwań. Uwidacznia się to wyraźnie między innymi w
historii związku hipnozy i medycyny, historii zawierającej momenty wielkiego entuzjazmu i głębokiego
rozczarowania. Emocje przeszkadzają jednak na ogół chłodnej, rzeczowej ocenie zjawisk oraz ich
praktycznemu wykorzystaniu.

Dziś, przy wielowiekowym dorobku medycyny wiadomo, że panaceum nie istnieje, a w

postępowaniu diagnostycznoterapeutycznym znajduje zastosowanie bardzo wiele różnorodnych
metod, które muszą być dobierane w sposób wysoce zindywidualizowany. Cechą medycyny jest
pragmatyzm, wyrażający się skutecznością działania, i z tego punktu widzenia każda metoda
przynosząca korzystny dla zdrowia rezultat jest dobra.

Hipnoza, jako szczególny stan psychiczny, sama w sobie niczego nie leczy, ale zjawiska

hipnotyczne są tego rodzaju, że umożliwiają zarówno lepsze poznanie organizmu, jak i ingerowanie w
jego wewnętrzne procesy. Na tym właśnie oparta jest hipnodiagnoza i hipnoterapia, na wykorzystaniu
w specyficzny sposób reakcji człowieka zahipnotyzowanego, reakcji niemożliwych lub trudnych do

uzyskania w inny sposób. Cały czas mamy świadomość, że obcujemy w tym przypadku ze

zjawiskami przyrodniczymi w swej naturze, ciągle jeszcze zawierającymi w sobie liczne tajemnice, ale
poznanymi już dostatecznie dobrze, aby w sposób bezpieczny dla pacjenta mogły być wykorzystane.

POSTĘPOWANIE HIPNODIAGNOSTYCZNE

Współczesna diagnostyka medyczna znajduje się w kolejnej fazie gwałtownego rozwoju

wynikającego z fascynacji możliwościami elektroniki. Każdego roku przybywa w klinikach nowa
aparatura umożliwiająca poznanie procesów zachodzących w organizmie z nie spotykaną dotąd
dokładnością. Jeszcze nie tak dawno lekarz położnik badał swoje pacjentki, posługując się wyłącznie
dotykiem i słuchem, przestrzegając zasady, aby pacjentka była w czasie badania zakryta, a dziś coraz
częściej posługuje się ultrasonografem i korzysta z rozbudowanego zaplecza badań laboratoryjnych.

Tomografia komputerowa pozwala obejrzeć człowieka "w plasterkach", a potężne mikroskopy

umożliwiają prześledzenie procesów komórkowych, których istnienie było tylko hipotezą. Czy w tych
okolicznościach "pachnąca myszką" (a dla niektórych także średniowieczem) hipnoza ma jakąś
szansę wykazania swojej przydatności? Odpowiedź zawarta jest w obszarze ciągle bardzo mało
rozpoznanych zjawisk psychicznych człowieka i ich związku z pozostałymi procesami zachodzącymi w
organizmie.

Zależności psychosomatyczne, przekształcające się niekiedy w zaburzenia, a nawet choroby

psychosomatyczne, mają u swego początku zjawiska, których rozpoznanie możliwe jest tylko
metodami psychologicznymi. Nie wdając się w tym miejscu w dyskusję, czy choroby
psychosomatyczne stanowią tylko pewną grupę chorób, czy też czynnik psychosomatyczny zawarty
jest w większości chorób trapiących człowieka, warto podkreślić, że mimo całej doskonałości
najnowszych metod diagnostycznych, ciągle niezbędne są takie stare i pozornie proste metody, jak
wywiad i obserwacja. Jest to jednak zrozumiałe, bo pacjent trafia do lekarza w określonym momencie
rozwoju choroby, a ustalenie jej etiopatogenezy wymaga cofnięcia się w czasie i ustalenia czynników

działających w tym wcześniejszym okresie. Niekiedy jest to sprawa względnie prosta, ale komplikuje
się w przypadku chorób mających u swych podstaw skomplikowane mechanizmy psychologiczne,
najczęściej powiązane ze sferą emocji, stymulujących reakcje fizjologiczne. Pełna i wnikliwa diagnoza
tych mechanizmów jest wówczas warunkiem efektywnej i nie tylko objawowej terapii.

Najbardziej znanym postępowaniem diagnostycznym wykorzystującym hipnozę jest hipnoanaliza.

Metoda ta polega na "wydobywaniu" z pamięci pacjenta odległych i ukrytych wspomnień, najczęściej
takich, które wiążą się z powstaniem urazu psychicznego lub dały początek nieprawidłowym reakcjom
psychofizycznym. Postępowanie takie, opisywane wcześniej głównie w związku z psychoanalizą,
budzi liczne kontrowersje, szczególnie ze względu na możliwość pojawiania się trudnych niekiedy do
rozpoznania fantazji. Trudnoścj te nie dyskwalifikują jednak ostatecznie tej metody, chociaż stanowią
o pewnych ograniczeniach i skłaniają do ostrożności przy interpretowaniu uzyskanych wyników.

Pacjent poddany hipnoanalizie ma rzeczywiście skłonność do podawania materiału fantazyjnego,

przy równoczesnym oporze w przypominaniu sobie rzeczywistych, traumatyzująeych treści. Jest to
zgodne z prawidłowościami funkcjonowania procesów psychicznych, a szczególnie tych, które
przebiegają poza udziałem świadomości. Wyparcie urazowych treści do nieświadomości ma charakter
psychologicznego mechanizmu obronnego i sam fakt znajdowania się w stanie hipnotycznym nie jest
jeszcze wystarczający do zniweczenia tego mechanizmu. Dlatego powodzenie skutecznej
hipnoanalizy nie może opierać się wyłącznie na podawaniu prostych sugestii dotyczących
przypomnienia sobie dawnych wydarzeń, wywołujących u pacjenta konflikty emocjonalne. Pomocna w
takim przypadku jest na ogół regresja wieku, cofnięcie pacjenta do sytuacji która stała się
traumatyzująca. Ponowne jej przeżycie niesie jednak ze sobą pewne niebezpieczeństwa. Nie zawsze
takiemu ponownemu przeżyciu będzie towarzyszyło odreagowanie emocji mające walor
terapeutyczny. Przy nieumiejętnym postępowaniu wewnętrzne konflikty zaostrzą się, a ich objawy
ulegną nasileniu.

Klasyczne rozumienie hipnoanalizy odnosi się do prowadzenia wywiadu w hipnozie. Wywiad taki

ma obecnie najczęściej formę półstandaryzowaną, to znaczy przebiega według przyjętego ogólnego
planu, ale z zachowaniem swobody w kolejności stawianych pytań i aktualnego poszerzania ich
zakresu. Równolegle prowadzona jest obserwacja pacjenta, połączona niekiedy ź dodatkowymi
pomiarami fizjologicznymi. Pomiary takie są szczególnie ważne, jeśli hipnoanaliza przekształca się w
inną metodę diagnostyczną, znaną na terenie psychologii klinicznej jako eksperyment kliniczny.
Metoda ta polega na tym, że uzasadnione wstępnymi badaniami hipotezy diagnostyczne poddawane
są weryfikacji poprzez odpowiednio zaprogramowaną i zorganizowaną sytuację.

Eksperyment taki, prowadzony – oczywiście – zawsze z zachowaniem pełnego bezpieczeństwa

pacjenta, pozwala prześledzić jego reakcje po wytworzeniu określonych halucynacji hipnotycznych.
Można w ten sposób, ze stosunkowo dużą dokładnością, odtworzyć rozmaite sytuacje naturalne w
warunkach gabinetowych i na podstawie przeprowadzonych pomiarów uściślić diagnozę. Są to więc
specyficzne, psychologiczne "próby uczuleniowe" lub "badania z prowokacją", których stopień
złożoności może być niekiedy bardzo duży i zależy tylko od umiejętności ich przeprowadzania
(oczywiście także od. podatności pacjenta). Uzyskiwane reakcje muszą być jednak interpretowane w
specyficzny i ostrożny sposób. Nie należy bowiem zapominać o dużym, indywidualnym zróżnicowaniu
reakcji hipnotycznych, co bardzo utrudnia przeprowadzanie badań porównawczych. Dlatego
hipnodiagnoza staje się metodą wartościową dopiero wówczas, jeśli wstępnie poznano dobrze
sposób, w jaki pacjent reaguje na hipnozę i jak przebiegają u niego poszczególne zjawiska
hipnotyczne.

Istnieją osoby, których przeżycia hipnotyczne przebiegają w sposób względnie izolowany, to

znaczy nie odzwierciedlają się zbyt wyraziście w płaszczyźnie reakcji fizjologicznych. Trudność
prowadzenia w takiej sytuacji pomiarów zawiera w sobie także pewien aspekt prognostyczny – są to
osoby mało podatne na formowanie się zaburzeń psychosomatycznych, ale także odporne na próby
hipnoterapeutycznej ingerencji w ich somę poprzez psyche.

Na przeciwległym krańcu tych zależności znajdują się osoby bardzo silnie reagujące na sugestię

hipnotyczną reakcjami fizjologicznymi. Tutaj zaliczyć należy na przykład osoby, u których po podaniu
sugestii, że na dłoni położona zostaje silnie rozgrzana moneta (w rzeczywistości o normalnej
temperaturze) zareagują wytworzeniem pęcherza oparzeniowego. Próbę taką, ze względu na jej
dwuznaczny charakter etyczny, wykonuje się obecnie bardzo rzadko i tylko w specjalnie
uzasadnionych okolicznościach, ale istnieją różne inne sposoby przekonania się o tym, czy reakcje
fizjologiczne na sugestię hipnotyczną są "żywe" i wyraziste. Potwierdzenie takiej hipotezy ma też
odpowiednie znaczenie rokownicze.

Innym sposobem wykorzystania hipnozy w badaniach diagnostycznych jest badanie możliwości

pacjenta w zakresie wykonywania czynności przewidzianych w programie terapii lub rehabilitacji.
Najprościej można to omówić na przykładzie reakcji mięśniowych. Często zdarza się, że wskutek lęku
lub innych emocji, człowiek nie wykorzystuje w pełni swojej siły mięśniowej, mimo że byłoby to
wskazane dla jego powrotu do zdrowia. Odpowiednie badanie przeprowadzone w hipnozie umożliwia
bardziej dokładny pomiar rzeczywistych parametrów różnorodnych czynności. Taki sposób
wykorzystania hipnozy może ulec także rozszerzeniu na wiele rutynowych badań, których
wykonywanie na jawie sprawia pacjentowi trudność, napawa go lękiem itp. (np. bronchoskopia).

Nie zawsze, oczywiście, zastosowanie hipnozy jest w przypadku takich badań ekonomiczne

czasowo, niekiedy prościej jest stosować odpowiedni środek farmakologiczny likwidujący napięcie i
lęk, ale – jak wiadomo – w niektórych przypadkach środki te zakłócają obraz kliniczny albo nie mogą
być zastosowane ze względu na ogólny stan zdrowia pacjenta i wówczas hipnoza, jako metoda nie
naruszająca równowagi biologicznej ustroju, staje się wygodną metodą pomocniczą.

Ciekawe wyniki przynosi zastosowanie hipnozy w diagnostycznych badaniach osobowości,

szczególnie metodami projekcyjnymi. Metody te są często stosowane w rutynowych badaniach
psychologii klinicznej i charakteryzują się wynikami pozwalającymi na analizę treści nie
uświadomionych przez pacjenta. Często jednak w pełnym ich wykorzystaniu przeszkadzają silne
nastawienia obronne, lub też pojawianie się trudnych do zinterpretowania treści symbolicznych.
Trudności te zostają w znacznym stopniu przezwyciężone przy zastosowaniu tych samych metod w
stanie hipnotycznym. Dotyczy to szczególnie Testu Apercepcji Tematycznej w wersji dla dorosłych
(TAT) lub dla dzieci (CAT), Testu Rorschacha oraz metody rysunku projekcyjnego. Szczególnie ta
ostatnia metoda, w swych licznych wariantach tematycznych, umożliwia uchwycenie dynamiki rozwoju
osobowości i jej ewentualną patologizację. Jest to możliwe przy równoczesnym zastosowaniu
hipnotycznej regres j i wieku do kilku różnych faz rozwojowych. Wykonane w tych warunkach rysunki
projekcyjne, na ogół w bardzo wyrazisty sposób, ukazują pojawiające się zaburzenia i ich rozwój, z
tym, że konieczne jest jednak duże doświadczenie przy ich interpretacji.

Przedstawiony wyżej przegląd zastosowań hipnozy, w postępowaniu diagnostycznym z pewnością

nie zawiera wszystkich wariantów hipnodiagnozy. Wymogi, jakie dzisiaj stawiamy postępowaniu
diagnostycznemu, nakazują prowadzenie badań wielokierunkowych, wśród których hipnodiagnoza ma
jednak swoje miejsce. Nigdy nie są to (a przynajmniej nie powinny być) badania oderwane od całości
postępowania, ani też prowadzone na zasadach wyłączności. Wprowadzenie hipnozy do procesu
diagnostycznego jest w gruncie rzeczy uzasadnione tylko w niektórych przypadkach, a więc jest to
metoda z wyboru. Podobnie rzecz się ma przy stosowaniu hipnozy jako metody pomocniczej,
ułatwiającej zastosowanie rutynowej metody diagnostycznej. Nie ulega jednak wątpliwości, że
posiadanie umiejętności zastosowania hipnodiagnozy rozszerza możliwości postępowania służącego
dobremu rozeznaniu stanu pacjenta, co jest przecież zawsze podstawowym warunkiem skutecznej
terapii.

POSTĘPOWANIE HIPNOTERAPEUTYCZNE

Powtórzmy raz jeszcze: wprowadzenie kogokolwiek w stan hipnozy z niczego go jeszcze nie leczy,

bo sam stan hipnotyczny nie ma w sobie żadnych właściwości uzdrawiających. Poprawne
przeprowadzenie postępowania hipnotycznego może, co prawda, przynieść uczucie wypoczynku,
odprężenia i dobrego nastroju, ale już nic ponadto. Na czym więc polega hipnoterapia?

Najprostsza odpowiedź jest taka, że hipnoterapia jest psychoterapią prowadzoną z

wykorzystaniem szczególnych właściwości stanu psychicznego powstałego wskutek hipnozy.
Oznacza to, że hipnoterapeuta jest psychoterapeutą posługującym się hipnozą.

Ta prosta z pozoru zależność zawiera w sobie jednak bardzo istotne wymagania – hipnoterapeutą

może zostać tylko ten, kto ma odpowiednie przygotowanie i umiejętności w zakresie psychologii,
psychopatologii, psychofizjologii i wreszcie psychoterapii. Nie ma innej drogi do tego, aby stać się
odpowiedzialnym hipnoterapeutą, a nie tylko balansującym na granicy szarlatanerii hipnotyzerem,
nawet z jakimś cenzusem naukowym. Podkreślam to tak mocno, ponieważ często zdarza się, że ktoś
zafascynowany hipnozą chciałby się szybko nauczyć metod indukcji hipnotycznej, opuszczając w tej
nauce wszystko to, co jest warunkiem postępowania w pełni kompetentnego.

Psychoterapia wykorzystująca hipnozę, a więc hipnoterapia, polega na takim manewrowaniu

zjawiskami hipnotycznymi, aby stały się one pomocne w odzyskiwaniu zdrowia. Wszystkie omówione
uprzednio

zjawiska

stwarzają

taką

szansę,

chociaż

możliwe

sposoby

postępowania

hipnoterapeutycznego grupują się w trzech zasadniczych systemach działania: poprzez odreagowanie
zalegających stłumionych emocji, poprzez sugestie terapeutyczne i poprzez uczenie się reakcji. Nie

można jednoznacznie rozstrzygnąć, który z tych systemów działania jest najlepszy, to znaczy przynosi
najbardziej korzystne, szybkie i trwałe rezultaty terapeutyczne. Zależy to jak zawsze od
indywidualnych właściwości pacjenta i występujących u niego zaburzeń. Hipnoterapeutą powinien
dysponować umiejętnościami umożliwiającymi mu swobodny dobór metody postępowania, a w
każdym indywidualnym przypadku potrzebny jest odrębny program hipnoterapii, często łączący w
sobie dwa, lub nawet wszystkie trzy systemy działania.

Hipnoterapia przez odreagowanie była ulubioną metodą psychoanalityków. Wynikało to z koncepcji

teoretycznej tego kierunku, traktującego objaw jako uzewnętrznienie (często symboliczne)
stłumionych, zalegających emocji. Przykładem takiego właśnie mechanizmu zaburzeń może być
pacjentka, lat 38, panna, nauczycielka gry na pianinie, która przez pół roku zasięgała porady różnych
specjalistów w związku z uczuciem sztywnienia rąk i okresową opuchlizną palców. Ta uciążliwa
dolegliwość uniemożliwiała jej wykonywanie zawodu, a badania neurologów, reumatyków i innych
specjalistów nie pozwalały na uchwycenie przyczyn tego zaburzenia. W tych warunkach wszelkie
próby terapii również nie dawały rezultatu. W wywiadzie psychologicznym ujawniono między innymi,
że pacjentka około 10 miesięcy wcześniej zapoznała mężczyznę, wyższego oficera marynarki
handlowej, i miała wyjść za niego za mąż. Ślub był planowany na święta Bożego Narodzenia, ale
tydzień wcześniej mężczyzna ten zawiadomił ją listownie, że rezygnuje z małżeństwa i wyjechał w
kolejną podróż. Było jej przykro z tego powodu, miała nawet przez dwa dni stan podgorączkowy, ale
po świętach uspokoiła się i wróciła do pracy.

Pierwsze objawy w postaci opuchnięcia palców pojawiły się pod koniec stycznia następnego roku.

Od tego czasu nie mogła wykonywać zawodu i groziło jej przejście na rentę. Pacjentka relacjonując te
wydarzenia była spokojna i nie ujawniała żadnych silniejszych reakcji emocjonalnych. Podkreślała, że
bardzo lubi swój zawód i "nie wyobraża sobie życia bez niego". Zebrany wywiad oraz wyniki innych
badań pozwalały na przyjęcie hipotezy, że niezrozumiałe w świetle wiedzy medycznej dolegliwości
mogą mieć związek z nieudanymi planami matrymonialnymi. Zaproponowano pacjentce hipnoanalizę,
na co wyraziła zgodę. Z wcześniejszych badań było wiadomo, że jest osobą predysponowaną do
uzyskiwania stanu głębokiej hipnozy.

W czasie zabiegu wykazywała opór przed ponownym przeżyciem historii swojego romansu, co

uprawdopodobniło przyjętą wcześniej hipotezę. W tej sytuacji przeprowadzono regresję wieku do lat
15. Pacjentka zaczęła okazywać wzburzenie, narzekając na to, że inne koleżanki mają wolne
popołudnie, a ona musi ćwiczyć na fortepianie, "bo mamie się zachciało, aby była artystką".
Narzekała, że bolą ją ręce i że nigdy się tego porządnie nie nauczy. W pewnym momencie
wykrzyknęła: "nienawidzę tej forteklapy" i zaczęła płakać. Zapytana, co ją tak mocno rozżaliło,
powiedziała, że miała się dzisiaj spotkać z chłopcem, ale mama jej nie wypuściła z domu i kazała
ćwiczyć na fortepianie.

Wycofałem regresję wieku i poprosiłem, aby szczerze opowiedziała, co się później działo z tym

graniem na fortepianie. Rozżalonym głosem mówiła o tym, że nigdy nie została artystką, bo nie miała
do tego predyspozycji. Swoje muzyczne wykształcenie wykorzystała jednak w późniejszych latach,
prowadząc lekcje w ognisku muzycznym. Początkowo praca ta dawała jej przyjemność, miała sukcesy
pedagogiczne. Często jednak myślała o tym, że chciałaby robić coś innego, ale uważała, że nic
innego nie umie. Życie osobiste nie ułożyło się jej, w znacznej mierze dlatego, że czuła niechęć do
współżycia seksualnego.

Ponowiłem próbę poddania analizie przeżyć związanych z listem od narzeczonego, w którym

została zawiadomiona, że ślubu nie będzie. Przeżyła ponownie moment czytania listu i nagle zaczęła
krzyczeć: "znów będę musiała grać, nienawidzę, nienawidzę!" Po uspokojeniu się wyjaśniła, że –
planując to małżeństwo – myślała przede wszystkim o tym, że przy zasobnym mężu będzie mogła
zrezygnować z pracy zawodowej. Ta myśl stała się dla niej wręcz obsesyjna i liczyła dni nie tylko do
ślubu, ale także do momentu, w którym złoży wypowiedzenie umowy o pracę. Myślała o swoim
spokojnym, dostatnim życiu, spędzonym bez częstych kontaktów seksualnych, w związku z
charakterem pracy przyszłego męża. Nie kochała go, jak wszyscy sądzili po jej reakcji na list, ale
darzyła go sympatią i widziała w nim swojego wybawiciela.

Skłoniłem ją, aby otwarcie i bez zahamowań wypowiedziała się na temat swojej gry na fortepianie.

Wywołałem także ponownie halucynację matki i poprosiłem, aby jej powiedziała, co myśli o zmuszaniu
do ciągłych ćwiczeń gry na fortepianie. Pacjentka zrealizowała te sugestie, ujawniając silne emocje.
Ze względu na głęboką hipnozę i możliwość samoistnej amnezji podałem sugestię, że cały zabieg
będzie dokładnie pamiętała. Po dehipnotyzacji pojawiło się uczucie wstydu i obawa, że zostanie źle
zrozumiana.

Krótkie dodatkowe postępowanie psychoterapeutyczne na jawie zlikwidowało ten problem.

Pozostała jednak sprawa pracy zawodowej. Pacjentka tym razem już w sposób zupełnie świadomy i
celowy załatwiła sobie pracę instruktora w domu kultury. Podczas wizyty kontrolnej po kilku
miesiącach była pogodna, zadowolona, demonstrowała swoje sprawne i nie opuchnięte ręce. Ze
śmiechem poinformowała mnie także, że z własnej inicjatywy gra niekiedy w klubie na fortepianie, ale
– jak podkreślała – tylko wtedy, gdy ma na to ochotę, a nie dlatego, że musi.

Przypadek ten można by nazwać w pełni zrozumiałym i zinterpretowanym, gdyby nie to dręczące

pytanie: jaki jest neurofizjologiczny mechanizm wywołujący opuchliznę palców tylko dlatego, że ktoś
bardzo nie chce grać na fortepianie? Jak to się dzieje, że w innym podobnie prowadzonym przypadku
uporczywe, czerwone, swędzące plamy na rękach kobiety zniknęły po uświadomieniu sobie, że ma
ochotę pobić swego męża i terapeutycznym odreagowaniu emocji?

Z odpowiedzią na takie i podobne pytania musimy jednak poczekać aż do pełniejszego

zrozumienia istoty zjawisk psychosomatycznych i hipnotycznych. Chwilowo trzeba zadowolić się
faktem, że odreagowanie emocji różnymi technikami psychoterapeutycznymi, także poprzez
hipnoterapię, umożliwia przynajmniej w niektórych przypadkach terapię zaburzeń, robiących wrażenie
typowych schorzeń somatycznych, lecz niepodatnych na leczenie typowymi metodami.

Hipnoterapia polegająca na podawaniu sugestii terapeutycznych nie polega, jak sądzą niektórzy,

na wmawianiu pacjentowi, że przestał być chory. Takie formułowanie sugestii trzeba uznać na ogół za
zbyt prymitywne i nie dające pełnego efektu terapeutycznego. Można, co prawda, zasugerować
osobie zahipnotyzowanej, że przestała odczuwać ból głowy, ale najczęściej pojawia się wówczas
dwoistość doznań – głowa boli i nie boli równocześnie. Pacjent może nawet wstydzić się do tego
przyznać, ale jeśli zdobędzie się na szczerość, to mówi na przykład w ten sposób: "nie czuję bólu, ale
wiem, że ta głowa mnie jednak boli, jest to bardzo dziwne i dość nieprzyjemne uczucie".

Poprawa samopoczucia jest więc w takich przypadkach dość problematyczna. Podobny efekt

można uzyskać u kogoś silnie zakatarzonego, kto otrzyma sugestię, że oddycha mu się już teraz
lekko i swobodnie. Pacjent będzie wówczas przekonywał otoczenie nosowym głosem, że katar już
minął, chociaż wszystkie objawy zewnętrzne będą świadczyły o czymś wręcz przeciwnym. Jak wobec
tego podawać sugestie, aby w sposób efektywny osiągać rezultat terapeutyczny?

Przede wszystkim trzeba ustalić biopsychospołeczną podstawę symptomu. Jeśli więc pacjent

reaguje bolesnymi skurczami żołądka w chwilach zdenerwownania, to celowe będzie podawanie
sugestii, że jest spokojny, zdystansowany wobec rozgrywających się wokół niego wydarzeń.
Dodatkowo umacnia się tę zmianę jego reakcji sugestiami, że zawsze potrafi się sam uspokoić, a cały
organizm będzie posłuszny jego woli. Oczywiście, w bardziej złożonych przypadkach takie
postępowanie nie wystarczy. Usuwanie lęku i wewnętrznego napięcia jest jednak najczęściej
stosowanym elementem postępowania hipnoterapeutycznego i przynosi dobre rezultaty nawet w
stosunkowo płytkich stanach hipnotycznych.

Szczególnie korzystne są sugestie uspokajające i rozluźniające w walce z bólem, a także w

większości reakcji nerwicowych. Dobór sugestii terapeutycznych bardzo często pozostaje w związku z
emocjami, bo przecież emocje wywołują odruchowo różne reakcje fizjologiczne. Można więc wywołać
pożądaną reakcję fizjologiczną poprzez wywołanie odpowiednich emocji.

W hipnoterapii częściej jednak chodzi o to, aby przezwyciężyć destruktywny wpływ emocji, które

wywołują niekorzystne reakcje fizjologiczne. Trzeba to wówczas zrobić tak, aby takie destruktywnie
działające emocje nie pojawiły się, unikając bardzo groźnego błędu polegającego na tłumieniu emocji
już istniejących i tym samym umacnianiu istniejących zaburzeń. W niektórych przypadkach reakcje
emocjonalne są tak silnie utrwalonym odruchem, że krótka droga do terapeutycznego celu prowadzi
przez oddziaływania zmierzające jedynie do rozbicia związku pomiędzy na przykład złością a
dodatkowymi skurczami żołądka. Podaje się wówczas sugestie odnoszące się bezpośrednio do
poszczególnych części organizmu. Na przykład wytwarzanie odczucia ciepła sprzyja rozluźnianiu
mięśni, ogranicza skurcze dodatkowe itp.

Odpowiednio dobrane sugestie terapeutyczne odrywają dużą rolę w walce z bólem. Trzeba jednak

w tym miejscu wyraźnie rozróżniać pomiędzy działaniami zmierzającymi do ograniczenia czucia bólu,
poprzez obniżenie poziomu lęku i zmniejszanie napięcia psychofizycznego, a analgezją uzyskiwaną w
głębokiej hipnozie. Zasady postępowania są bowiem zupełnie różne w tych dwóch sposobach
ograniczania bólu. Pierwszy sposób możliwy jest do szerokiego stosowania w różnych działach
medycyny, nawet wobec osób wykazujących lekką i średnią podatność na hipnozę.

Zjawisko odczuwania bólu ma, jak wiadomo, bardzo złożoną i ciągle nie rozpoznaną do końca

naturę. W każdym razie nie ulega wątpliwości, że człowiek, który się boi, jest nieufny i napięty,
oczekujący na moment pojawienia się bólu – odczuwa go znacznie silniej i znacznie szybciej
dezorganizują się jego reakcje. Hipnoza może temu w dużym stopniu zapobiec poprzez wytworzenie
odpowiedniego nastawienia psychicznego, obniżenie poziomu lęku lub jego zlikwidowanie, obniżenie
napięcia mięśniowego i ogólnego napięcia psychofizycznego. Powiedzmy jednak otwarcie, że
postępowanie takie przyniesie oczekiwany rezultat tylko przy bólu lekkim lub umiarkowanym. Może
więc być stosowane pomocniczo na przykład w stomatologii lub przed bolesnymi zabiegami
diagnostycznymi (punkcja, bronchoskopia itp.). Postępowanie takie jest już na ogół niewystarczające
w odniesieniu do prostych nawet zabiegów chirurgicznych, neutralizowania bólu porodowego, nie
mówiąc o dużych zabiegach chirurgicznych. W takich przypadkach może natomiast znaleźć
zastosowanie hipnotyczna analgezja, ale pod warunkiem, że mamy do czynienia z osobą wykazującą
rzeczywistą podatność do uzyskiwania głębokiej hipnozy.

Sposób uzyskiwania hipnotycznej analgezji był już opisywany wcześniej, ale warto w tym miejscu

dodać, że znieczuleniu takiemu towarzyszy na ogół zmniejszone krwawienie. Odnotowane są także
dość liczne przypadki zmniejszenia krwawienia operacyjnego \)o dodatkowym podaniu prostej
sugestii: "proszę nie krwawić". Jest to zjawisko zdumiewające poprzez niezrozumiałość leżącego u
jego podstaw mechanizmu, a jednak tak właśnie się dzieje. Z licznych opracowań na temat
stosowania hipnotycznej analgezji w chirurgii można wyciągnąć wniosek, że mało jest takich zabiegów
przy których nie stosowano dotąd tego sposobu znieczulania, poczynając od prostego usuwania ciał
obcych z powłok skórnych, poprzez chirurgię stomatologiczną, interrupcję aż do histerektomii
włącznie.

Trzecim sposobem prowadzenia hipnoterapii jest uczenie i warunkowanie w hipnozie. Dla tego

zespołu metod przyjęła się już nazwa hipnoterapii behawioralnej (przez analogię do psychoterapii
behawioralnej). Uczenie pacjentów nowych zachowań, oduczanie zachowań szkodliwych dla zdrowia,
ćwiczenie i przewarunkowywanie różnych reakcji – mają istotne znaczenie w różnych specjalnościach
medycznych. Człowiek zahipnotyzowany uczy się i warunkuje na ogół szybko i efektywnie, a w
każdym razie szybciej i efektywniej niż mógłby to uczynić bez hipnozy.

W stanach głębokiej hipnozy, tam gdzie możliwe jest wytwarzanie różnorodnych halucynacji,

powstaje równocześnie możliwość ćwiczenia w warunkach gabinetowych reakcji, które bez hipnozy
wymagałyby skomplikowanych działań organizacyjnych. Nie oznacza to, że trening reakcji w hipnozie
polega na całkowitym zrezygnowaniu z elementów naturalnych sytuacji, jest raczej umiejętną
kompilacją elementów świata realnego ze światem halucynacji hipnotycznych. Na przykład w
hipnoterapii behawioralnej – awersyjnej, prowadzonej w Moskwie przez prof. Rożnowa i jego
współpracowników, zahipnotyzowani alkoholicy po wypiciu niewielkiej dawki alkoholu pobudzani są
odpowiednimi sugestiami do silnych torsji. Chodzi jednak nie tylko o wytrenowanie odruchu
wymiotnego jako reakcji na alkohol, ale także o wzbudzenie silnego uczucia wstydu, a nawet wstrętu
do siebie w tym stanie.

Trening zachowań zawarty jest również w typowych formach hipnoterapii nerwicowego jąkania i

innych wad wymowy. Osoby zahipnotyzowane uczą się przezwyciężać lęk przed ekspozycją
społeczną i stopniowo przekonują się o własnych możliwościach swobodnej wymowy. W takich
przypadkach nie jest to już proste odreagowanie zalegających emocji, ale uczenie się nowych reakcji.
Jeszcze wyraźniej schemat takiego postępowania jest widoczny przy hipnoterapii behawioralnej fobii.
Stosuje się wtedy normalną procedurę desensybilizacyjną, ale w stanie hipnotycznym,
umożliwiającym dowolne przybliżanie halucynowanego źródła lęku i stopniowe zmniejszanie reakcji
lękowej poprzez uczenie się nowych zachowań. Wszystkie te sposoby i warianty są dobrze znane
psychoterapeutom posługującym się treningiem pozytywnym, negatywnym, metodami przesycenia,
desensybilizacji itd.

Hipnoterapia behawioralna stwarza jednak możliwość takiego konstruowania programu

terapeutycznego, który w innych warunkach wymagałby znacznie więcej czasu i zachodu. Kilka lat
temu opracowałem na przykład metodę nazwaną hipnoterapeutycznym wzbogacaniem pozytywnych
doświadczeń emocjonalnych. Metoda ta jest właśnie przykładem zastosowania złożonych form
hipnoterapii behawioralnej i może być w uproszczeniu traktowana jako specyficzne "protezowanie
psychiki". Wyjaśnię to na przykładzie.

Młoda dziewczyna, z zawodu pielęgniarka, cierpiała na silne lęki społeczne, utrudniające jej

zarówno wykonywanie zawodu, jak i zorganizowanie sobie życia osobistego. W swoim środowisku
uchodziła za osobę "chorobliwie" nieśmiałą, a wszelkie sytuacje połączone z ekspozycją społeczną
dezorganizowały jej zachowanie, wywołując równocześnie silne reakcje wegetatywne. Prosiła o
stosowną pomoc, ponieważ nie potrafiła sama zapanować nad tymi reakcjami, mimo różnych

przedsięwziętych wcześniej sposobów, z kuracja farmakologiczną włącznie.

Nie mając wówczas możliwości włączenia jej do typowej psychoterapii grupowej – interpersonalnie

korektywnej, zdecydowałem się na hipnoterapię. W ciągu kilku zabiegów wytwarzałem u niej
kompleksowe, silnie wyrażone halucynacje o treściach zawierających jej efektywne i
satysfakcjonujące funkcjonowanie społeczne. Były to więc halucynacje na przykład tej treści, że
wygłasza pogadankę na temat higieny w jednostce wojskowej, że swobodnie flirtuje z
współpasażerem w pociągu, że występuje na scenie podczas akademii itp.

Istotnym elementem tego postępowania była dodatkowa, silnie podana sugestia, że wszystkie te

wydarzenia miały miejsce, w bliżej nie określonej przeszłości, w jej życiu. Oczywiście, przez cały czas
tego postępowania stwarzałem pacjentce komfort psychiczny, polegający na zapewnieniu jej poczucia
bezpieczeństwa, sukcesu, aprobaty społecznej itd. Po dehipnotyzacji przebieg hipnozy objęty był
amnezją, ale pacjentka była przekonana, że przecież potrafi dać sobie radę w różnych sytuacjach
społecznych, bo doświadczała już takich sytuacji w przeszłości z pełnym powodzeniem. Było to więc
sztuczne doświadczenie życiowe, które jednak wpłynęło zdecydowanie korzystnie na zmiany w
zachowaniach społecznych pacjentki. Zaczęła zachowywać się swobodnie, bez lęku, tak w życiu
zawodowym, jak i osobistym.

Po czterech miesiącach, zgodnie z umową zjawiła się na badania kontrolne. Po przekonaniu się,

że jej trudności już całkowicie minęły miałem zamiar ponownie ją zahipnotyzować, aby usunąć zbędne
już, sztuczne doświadczenia społeczne. Ku mojemu zdumieniu okazało się, że usunęły się one same,
zupełnie jak proteza samowchłaniająca się. Pacjentka nie pamiętała nawet tego, że po uprzedniej serii
zabiegów hipnoterapeutycznych rozmawialiśmy dość długo na temat jej sztucznych (a jak wtedy
sądziła – rzeczywistych) doświadczeń społecznych. Wyjaśniłem jej wtedy dokładnie przebieg
hipnoterapii, co również nie przywołało żadnych wspomnień. Było to dla niej już w tym momencie
nieważne, ponieważ przez ostatnie cztery miesiące nagromadziła wiele autentycznych, korzystnych
doświadczeń społecznych.

Przypadek ten (potwierdzony później kilkoma innymi) wskazuje zarówno na dogodność stosowania

tej metody w niektórych zaburzeniach, jak i na złożony charakter zjawisk hipnotycznych. Istnieje
przecież wiele takich zaburzeń, które wynikają z nieprawidłowych doświadczeń życiowych lub z ich
niedostatku. Działania wprost, polegające na próbie bezpośredniego przezwyciężenia sugestią urazu
psychicznego lub nakazu określonego funkcjonowania, są na ogół nieskuteczne lub doprowadzają do
powstania ostrego konfliktu motywacyjnego, z wszystkimi jego konsekwencjami. Postępowanie
psychoterapeutyczne na jawie wymaga natomiast w takich przypadkach czasu i odpowiednich
warunków. Hipnoterapeutyczne wzbogacanie doświadczeń okazało się więc metodą efektywną i
oszczędzającą czas, a podobnie skonstruowanych programów hipnoterapii można z pewnością
opracować więcej.

ZASTOSOWANIA HIPNOZY W MEDYCYNIE

Spróbujmy zatem zastanowić się, jaki jest zakres użyteczności hipnoterapii? Na pierwszym miejscu

wymienia się na ogól zastosowanie hipnozy, w psychiatrii, co jednak nie jest w pełni uzasadnione,
przynajmniej w rozpowszechnionym u nas modelu psychiatrii biologicznej. Choroby psychiczne nie
nadają się na ogół do hipnoterapii, że względu na utrudniony kontakt rzeczowy z pacjentem. Podobnie
mało efektywne jest stosowanie hipnoterapii wobec osób wykazujących zaburzenia psychiczne
wskutek istniejącego u nich defektu organicznego OUN.

Stosowanie hipnoterapii w nerwicach jest możliwe już w większym zakresie, ale ograniczenie

polega na tym, że pacjenci nerwicowi charakteryzują się na ogół niezbyt dużą podatnością na
hipnozę, a ponadto często ze względów merytorycznych wskazany jest dla nich inny rodzaj
psychoterapii. Pozostają jeszcze zaburzenia rozwoju osobowości, trudności przystosowawcze i
rozmaite problemy osobiste pacjentów, którymi najczęściej zajmują się psycholodzy kliniczni lub
różnie zorientowani teoretycznie psychoterapeuci. W tych przypadkach hipnoterapia jest niekiedy
celowa i wskazana, czasem jako metoda główna, a niekiedy jako pomocnicza. Do hipnoterapii
kwalifikuje się także obszerna grupa uzależnień lękowych, narkotycznych, alkoholowych, a także
emocjonalnych, chociaż i w tych przypadkach musi to być metoda z wyboru, a nie metoda rutynowa.

W blisko związanej z psychiatrią i psychologią seksuologii hipnoterapia ma częściowe

zastosowanie, chociaż dobrze opracowane obecnie techniki treningu behawioralnego na jawie są na
ogół wygodniejszymi metodami przezwyciężania czynnościowych zaburzeń seksualnych. Zaburzenia
seksualne uwarunkowane organicznie są, oczywiście, leczone metodami klasycznymi, przy
ewentualnym współudziale hipnoterapii lub innej metody psychoterapeutycznej. Tak wie stosowanie
hipnoterapii w seksuologii nie ma zbyt szerokiego zastosowania, z wyjątkiem tych zaburzeń, które

wynikają z silnego lęku przed kontaktem seksualnym.

Niewątpliwie zastosowanie hipnoterapii jest możliwe i wskazane w obszernej grupie szeroko

rozumianych zaburzeń i schorzeń psychosomatycznych. Jak wiadomo, nie istnieje żaden szczegółowy
wykaz tego typu chorób i zaburzeń, a w środowiskach naukowych trwają spory o to, czy czynnik
psychosomatyczny istnieje w każdej chorobie, czy w wielu chorobach, czy też tylko w wąskiej grupie
schorzeń, dobrze już pod tym względem rozpoznanych. Nie czekając na ostateczny wynik tych
dyskusji, które potrwają zapewne jeszcze dość długo, warto do tej sprawy podejść indywidualnie, w
przypadku każdego pacjenta.

Znane są osiągnięcia niektórych hipnoterapeutów w takich chorobach, jak dychawica oskrzelowa,

choroby wrzodowe przewodu pokarmowego, zaparcie, choroba nadciśnieniowa, częstoskurcz
napadowy serca, niektóre choroby skóry (szczególnie te o niejasnej etiologii), moczenie mimowolne i
inne zaburzenia w oddawaniu moczu, bóle stawowe i mięśniowe, migreny, neuralgie i bóle nie
poddające się innemu leczeniu, otyłość prosta, bezsenność, jąkanie się, nawykowe obgryzanie
paznokci, tiki itd.

Rzeczywisty udział hipnoterapii w uzyskanych efektach leczenia jest często trudny do oddzielenia

ze względu na to, że najczęściej jest to leczenie skoordynowane, prowadzone metodami typowo
medycznymi i psychologicznymi równocześnie. Istniejące jednak badania porównawcze,
przeprowadzone przy zastosowaniu prawidłowo dobranych grup kontrolnych, pozwalają na
wyciągnięcie wniosku, że hipnoterapia właściwie zawsze pomaga w uzyskaniu efektów leczniczych,
niezależnie od tego, czy służy tylko obniżeniu napięcia psychicznego, czy też prowadzi bezpośrednio
do przezwyciężenia mechanizmów patogenetycznych.

Specyficzne są zastosowania hipnozy i hipnoterapii w ginekologii i położnictwie. Najczęściej

wykorzystuje się tę metodę do walki ż bólem. Prowadzone są więc treningi hipnotyczne dla kobiet w
ciąży, służące przygotowaniu do porodu pod względem psychologicznym, a także w celu wyuczenia
ciężarnych sprawowania kontroli nad bólami porodowymi.

W niektórych krajach na dość szeroką skalę prowadzone są porody w stanie hipnotycznym,

umożliwiającym znaczne ograniczenie bólów porodowych (pełne zniesienie tych bólów nie jest na ogół
stosowane, ponieważ utrudnia to sprawowanie kontroli nad przebiegiem akcji porodowej).

W znieczuleniu hipnotycznym przeprowadzano już także wszelkie zabiegi ginekologiczne, aż do

tak poważnej operacji, jak hysterectomia włącznie (bez żadnych dodatkowych analgetyków). Częściej
jednak opisywane są zastosowania znieczulenia hipnotycznego w elektrokonizacji i interrupcji. W
pewnym sensie podobnie stosuje się hipnozę w stomatologii^ Możliwe jest uzyskiwanie na dość
szeroką skalę obniżenia napięcia psychofizycznego i zmniejszenie lęku u pacjentów
stomatologicznych.

W niektórych przypadkach (dotyczy to już, niestety, tylko osób o wysokiej podatności na hipnozę)

możliwe jest przeprowadzanie zabiegów chirurgicznych przy wyłącznym zastosowaniu anestezji
hipnotycznej. Umiejętność stosowania hipnozy w stomatologii należy jednak uznać za szczególnie
cenną, ponieważ nawet częściowe tylko ograniczenie lęku i napięcia psychofizycznego wpływa
pośrednio na zmniejszenie bólu i ułatwia stomatologowi prawidłowe wykonanie stosownych czynności.
Ta ostatnia uwaga odnosi się także do wielu innych specjalności medycznych, bo ból i lęk pozostają
ze sobą w ścisłym związku, stanowiąc równocześnie podstawowy problem psychologiczny i
psychosomatyczny większości ludzi chorych.

Ważne, a niezbyt dotąd doceniane, są zastosowania hipnozy w rehabilitacji. Badania

eksperymentalne nad hipnozą wskazują wyraźnie na możliwość wykorzystywania tej metody w
odniesieniu do procesów motywacyjnych. Motywacja jest warunkiem skuteczności każdego ludzkiego
działania, przy czym wiadomo, że największą sprawność człowiek uzyskuje przy motywacji
optymalnej, niezbyt niskiej, ale też niezbyt wysokiej, bo taka może zdezorganizować podjęte
czynności. Większość ludzkich zachowań jest polimotywacyjna, a więc wynika z równoczesnego
występowania kilku lub wielu motywów. Mogą to być motywy przeciwstawne, prowadzące do
powstania konfliktu motywacyjnego, i wówczas działanie jest zablokowane, ograniczone lub w inny
sposób zaburzone.

Wyróżnia się na ogół trzy typy konfliktów motywacyjnych: propulsja-propulsja, repulsja-repulsja i

propulsja-repulsja. Konflikt pierwszego typu polega na istnieniu dwóch równie silnych motywów,
skłaniających do podjęcia równie atrakcyjnych, ale wykluczających się nawzajem czynności. W
zastosowaniu do sytuacji mogących wystąpić u pacjenta rehabilitowanego może to być na przykład
motyw skłaniający do wykonywania określonych ćwiczeń (pacjent bardzo chce odzyskać sprawność i

wie, że ćwiczenia w tym pomagają) przy równoczesnym jednakowo silnym motywie skłaniającym do
tego, aby ten sam czas poświęcić raczej na rozrywkę.

Konflikt drugiego typu (repulsja-repulsja) może powstać w takim przypadku, gdy pacjent chciałby

uniknąć zarówno bólu przy ćwiczeniach rehabilitacyjnych, jak i trwałej niesprawności, która grozi mu w
razie niewykonywania zleconych ćwiczeń.

Wreszcie konflikt typu propulsja-repulsja powstaje wówczas, gdy to samo działanie jest równie

silnie pociągające, jak i odpychające dla pacjenta. Mogą to więc być ćwiczenia, które pacjent uznaje
za ważne, a nawet niezbędne dla swojego zdrowia, ale które są dla niego równocześnie przykre i
chciałby ich uniknąć.

Jak łatwo zauważyć, w sytuacjach naturalnych mogą się pojawiać konflikty mieszane, jeszcze

bardziej złożone, uzyskujące nie~ kiedy wielopiętrową strukturę, zbudowaną jednak z tych
elementarnych typów konfliktów. Istotą konfliktu motywacyjnego jest to, że może on być rozwiązany
tylko na dwa sposoby.

Sposób pierwszy polega na przewartościowaniu poszczególnych motywów (np. przez dodatkowe

gromadzenie informacji, argumentacji itp.), co prowadzi na ogół do usunięcia ich równoważnej siły
oddziaływania. Z chwilą gdy jeden z motywów jest słabszy, a drugi silniejszy konflikt przestaje istnieć,
podjęta zostaje decyzja odnośnie do kierunku i sposobu działania.

Drugie rozwiązanie sytuacji konfliktowej polega na losowym wyborze wariantu działania.

Postępowanie takie staje się niezbędne w warunkach ograniczonego czasu na działanie, dalsze
wahania mogą bowiem doprowadzić do utraty obu możliwości lub przyniosą samoistne, jeszcze
gorsze rozwiązanie.

Konflikty motywacyjne wszystkich wymienionych tutaj typów nader często powstają u pacjentów

wkraczających w okres rehabilitacji, a także później, gdy żmudne, pracochłonne, a niekiedy przykre
ćwiczenia rehabilitacyjne nie przynoszą dostatecznie szybkich rezultatów. Pojawia się wtedy
zniecierpliwienie i obniża motywacja. W wielu takich przypadkach umiejętnie zastosowana hipnoza
może skutecznie dopomóc w przezwyciężeniu kryzysu psychicznego i wyjściu z impasu. Oczywiście,
nie można wówczas decydować za pacjenta, próbując mu narzucić w czasie zabiegu hipnotycznego
motywację do czynności, których nie akceptuje.

Często jednak jest tak, że pacjent chciałby zastosować się do zaleceń lekarza rehabilitanta, ale nie

starcza mu wewnętrznej siły i cierpliwości, niezbędnych do wykonania tych zaleceń. W takich
przypadkach możliwe jest uporządkowanie w czasie zabiegu hipnotycznego procesów
motywacyjnych, zwiększenie siły niektórych motywów, osłabienie innych, przezwyciężenie istniejących
konfliktów motywacyjnych, poprzez zmianę wartości poszczególnych motywów. Czasem pomoc
hipnoterapeuty idzie jeszcze dalej i wykracza poza obręb procesów motywacyjnych. Dotyczy to
pacjentów, u których jest celowe i możliwe wprowadzenie okresowego odwrażliwienia na ból,
zmęczenie i inne niekorzystne, przeszkadzające w ćwiczeniach, objawy. Postępowanie takie powinna
jednak cechować daleko idąca ostrożność, aby tym sposobem nie zablokować naturalnych reakcji
sygnalizujących granice odporności organizmu, poza którymi wszelkie ćwiczenia nie mają już sensu i
mogą być nawet szkodliwe.

OGÓLNE ZASADY PRZYGOTOWYWANIA PROGRAMÓW HIPNOTERAPII

Konstruowanie szczegółowych programów hipnodiagnostycznych, hipnoterapeutycznych i

hipnorehabilitacyjnych wymaga odpowiedniej wiedzy, doświadczenia i – z oczywistych przyczyn –
musi być odrębne dla każdego pacjenta. Stwierdzenie takie nie jest w medycynie rewelacją, ponieważ
diagnoza, terapia i rehabilitacja zawsze są programowane indywidualnie. W przypadku posługiwania
się hipnozą dochodzi jednak dodatkowy, wysoce zindywidualizowany czynnik w postaci silnego
zróżnicowania podatności na hipnozę, przebiegu reakcji hipnotycznych, trwałości sugestii
hipnotycznych itp.

Nie ulega wątpliwości, że hipnoza w medycynie jest metodą kosztowną poprzez fakt, że angażuje

czas (niekiedy sporo czasu) wysoko kwalifikowanego specjalisty. Ekonomiczne gospodarowanie
czasem jest natomiast bardzo ważnym zagadnieniem we współczesnej medycynie i to nie tylko ze
względów finansowych, ale przede wszystkim ze względu na interes pacjentów. Możliwie szybki
przebieg leczenia zapobiega rozwinięciu się choroby i jej następstw, jest formą ochrony zdrowia
pojmowanego całościowo, a ponadto zapobiega długotrwałemu oczekiwaniu kolejnych pacjentów na
specjalistyczną pomoc. Z tych właśnie względów decyzja o zastosowaniu hipnozy musi uwzględniać
odpowiedź na pytanie, czy jest to w danym przypadku metoda wskazana merytorycznie i czy nie
.istnieją inne równie skuteczne metody, prowadzące szybciej do zamierzonego celu?

Jeśli ta wątpliwość zostaje wyjaśniona, to można przystąpić do konstruowania szczegółowego

programu postępowania hipnotycznego. Nie będzie to jednak możliwe aż do momentu
przeprowadzenia wstępnych badań reakcji hipnotycznych. Badania takie, w zależności od ich zakresu,
trwają na ogół od dwudziestu minut do półtorej godziny i muszą być niekiedy powtórzone po kilku lub
kilkunastu dniach. Wyjątek stanowią ci pacjenci, wobec których hipnoza jest traktowana zdecydowanie
jako metoda pomocnicza (najczęściej chodzi o lekkie stany hipnotyczne), służąca wyłącznie do
obniżenia poziomu lęku i napięcia psychofizycznego lub krótkotrwałego wypoczynku.

Podejmowanie zaawansowanych form hipnoterapii w czasie pierwszego kontaktu z pacjentem

wiąże się z dość dużym ryzykiem pojawienia się nieoczekiwanych reakcji i wymaga szczególnej
ostrożności oraz dużego doświadczenia. Dotyczy to także tych pacjentów, którzy od początku
ujawniają dużą podatność na hipnozę, co nie powinno jednak narażać ich na błędy sztuki ze strony
nazbyt niecierpliwego hipnoterapeuty.

Po ustaleniu szczegółowej diagnozy (ewentualnie także hipnodiagnozy) oraz indywidualnych

reakcji hipnotycznych, można przystąpić do opracowania programu hipnoterapii. Program taki
powinien być w miarę szczegółowy, ale z zachowaniem możliwości jego ewentualnego
przekształcenia w trakcie terapii, jeśli będzie to uzasadnione merytorycznie. Reguła taka obowiązuje
w każdym postępowaniu psychoterapeutycznym, które dostarcza w sposób ciągły dodatkowych
informacji wzbogacających diagnozę.

Hipnoterapeuta powinien dokładnie zdawać sobie sprawę z tego, co jest, a co nie jest możliwe do

uzyskania z danym pacjentem. Opierając się na zjawiskach psychicznych i psychofizycznych stanu
hipnotycznego musi pamiętać o ich związku z głębokością tego stanu. Nie ma więc sensu planowanie
hipnoanalizy lub głębokiej analgezji hipnotycznej, jeśli pacjent nie wykazują podatności do
uzyskiwania głębokiej hipnozy. Sugestie nieadekwatne do głębokości stanu hipnotycznego pozostaną
niezrealizowane, a upieranie się przy ich realizacji daje skutek wręcz odwrotny i najczęściej prowadzi
do nie kontrolowanej dehipnotyzacji.

Jak już wspomniano, możliwe jest jednak efektywne terapeutyczne wykorzystywanie stanu

hipnotycznego średniej, a nawet lekkiej głębokości, jednak pod warunkiem, że zastosowane zostaną,
proste i mieszczące się w zakresie tego stanu sugestie, nie stawiające pacjenta w sytuacji, której jego
organizm nie może sprostać. Uzyskiwanie stanu głębokiej hipnozy, oczywiście, znacznie rozszerza
możliwości budowania programu terapeutycznego, chociaż nie jest to równoznaczne z ogólną
efektywnością terapii.

Z przyczyn, których nie udało się dotąd w pełni ustalić, nie występuje liniowa zależność pomiędzy

głębokością hipnozy a efektywnością terapii. U niektórych pacjentów dobre rezultaty uzyskiwane są
przy stosunkowo płytkiej hipnozie, a u innych nawet głęboka hipnoza nie daje gwarancji trwałego
efektu terapeutycznego. Ta szczególna i nie dająca się w pełni wstępnie przewidzieć właściwość
hipnozy powinna skłaniać do ograniczania sugestii pohipnotycznych na rzecz hipnoterapii
behawioralnej. Jest to ważna wskazówka przy konstruowaniu programu hipnoterapii, szczególnie w
przypadkach, gdy możliwe jest zastosowanie kilku różnych wariantów jej prowadzenia. Większą
szansę trwałego efektu terapeutycznego dają zawsze wyćwiczone i ustabilizowane w hipnozie reakcje
niż pohipnotyczne sugestie występowania takich reakcji.

Program hipnoterapii powinien być w zasadzie budowany ze szczególnym uwzględnianiem tych

zjawisk hipnotycznych, które u danego pacjenta są najpełniej wyrażone. Jeśli pacjent wykazuje
preferencje do sprawnie przebiegającyh halucynacji czuciowych, to warto pokusić się o obmyślenie
programu bazującego na tych właśnie halucynacjach. Będzie to inny program niż w przypadku silnie
wyrażonych halucynacji wzrokowych lub sprawnych reakcji emocjonalnych w hipnozie. Pełny zakres
zjawisk hipnotycznych jest przecież na tyle obszerny, że umożliwia uzyskiwanie tego samego celu
różnymi drogami. Im bardziej wybrany tryb% postępowania będzie naturalny, zgodny z
prawidłowościami psychofizycznymi, oczekiwaniami pacjenta i adekwatny do jego motywacji, tym
większa szansa na skuteczność przeprowadzanych zabiegów. Wynika to zarówno z doświadczenia
klinicznego, jak i z terapeutycznych uzasadnień. Z badań eksperymentalnych wiadomo przecież, że
sugestie dziwaczne (z punktu widzenia pacjenta), niespójne z jego motywacją, oczekiwaniami i
przekonaniami, należą do najbardziej trudnych w realizacji.

Istotą prowadzenia hipnoterapii jest także systematyczna kontrola jej wyników po każdym etapie,

co oznacza praktycznie sprawdzenie rezultatów po każdym zabiegu. Nie jest więc tak, jak to często
bywa przy prowadzeniu kuracji farmakologicznej, której rezultat staje się widoczny dopiero w jakiś
czas po jej całkowitym zakończeniu. Tego rodzaju "moment bezwładności" zasadniczo nie występuje
przy hipnoterapii. Zamierzony rezultat albo ujawnia się od razu (najdalej po kilku dniach – jeśli takie

były sugestie), albo nie pojawi się wcale. Jest to w gruncie rzeczy okoliczność sprzyjająca
dokonywaniu na bieżąco weryfikacji postępowania. Doświadczony hipnoterapeuta potrafi na ogół już
w trakcie zabiegu trafnie prognozować rezultaty terapeutyczne na podstawie obserwacji tego, jak
pacjent przyjmuje podawane sugestie.

Zgodnie z ogólną regułą postępowania psychoterapeutycznego należy w hipnoterapii unikać, jeżeli

tylko jest to możliwe, trybu nakazującego, pozbawiającego pacjenta własnej inicjatywy, a także
poczucia odpowiedzialności za własny stan zdrowia (szczególnie w nerwicach i zaburzeniach
psychosomatycznych). Ilekroć jest to możliwe, należy tak konstruować program hipnoterapii, aby
aktywizował on pacjenta do własnych, usprawniających zdrowie działań, co można traktować również
jako przejaw rozwoju osobistego. Hipnoterapia należy, co prawda, do tych metod, które w jakimś
stopniu dają pacjentowi przekonanie, że powierzył sprawy swojego zdrowia specjaliście. Niektórzy
pacjenci traktują hipnozę podobnie, jak zabieg operacyjny pod narkozą – "ja usnę, a on jako
specjalista powinien fachowo usprawnić moje zdrowie". Jeśli konwencję tę przyjmuje pacjent, to
jeszcze pół biedy, bo wszyscy mamy skłonność do powierzenia z zaufaniem niektórych naszych
spraw specjalistom. Gorzej, jeśli konwencję taką przyjmuje hipnoterapeuta, bo prowadzenie
hipnoterapii, nawet w jej najbardziej skomplikowanych formach, może przypominać zabieg
operacyjny, ale nim nie jest. Pacjent zawsze, chociażby nieświadomie, kontroluje jego przebieg i źle
wprowadzonych lub złych sugestii nie przyjmuje, okazując swój sprzeciw w różny sposób, aż do
samoistnej dehipnotyzacji włącznie.

Przedstawione wyżej ogólne zasady konstruowania programów hipnoterapii wskazują na celowość

działania uporządkowanego i poddanego specyficznej dyscyplinie, co nie wyklucza jednak możliwości
doraźnej improwizacji w czasie zabiegu. Wynika to z faktu, że nawet w odniesieniu do pacjenta dobrze
już poznanego należy liczyć się z jego nie oczekiwanymi reakcjami, burzącymi koncepcję
programową. Bardzo istotny wymóg, polegający na tym, aby hipnoterapeuta nigdy nie wyszedł z roli,
nakazuje mu gotowość do wprowadzania natychmiastowej modyfikacji postępowania, jeśli jest to
uzasadnione odpowiednimi okolicznościami. Dotyczy to na przykład niektórych nie oczekiwanych
reakcji psychicznych lub fizjologicznych, jakie mogą się ujawnić w czasie hipnozy.

Nagły, nie oczekiwany lęk lub poważniejsze zakłócenie rytmów fizjologicznych stanowią na ogół

sygnał, że dotychczasowa diagnoza była niekompletna lub fałszywa. Powinno to prowadzić do
zawieszenia dalszego postępowania terapeutycznego i wznowienia procesu diagnostycznego.
Niekiedy jest to możliwe w czasie tego samego zabiegu, szczególnie jeśli zahipnotyzowany pacjent
pozostaje w kontakcie słownym. W takich właśnie momentach potrzebna jest owa improwizacja, która
nie może mieć jednak cech panicznej reakcji hipnotyzera. Gwałtowne przerwanie hipnozy jest na ogół
błędem sztuki, ponieważ zawsze niezbędny jest pełny proces dehipnotyzacji, likwidujący wszelkie
zbędne, nawet nie zrealizowane sugestie (mogą one być tylko pozornie nie zrealizowane). W mniej
dramatycznych okolicznościach improwizacja związana jest z uzasadnioną potrzebą modyfikcji
postępowania hipnoterapeutycznego już w trakcie zabiegu. Również w takim przypadku obowiązują
ogólne reguły prowadzenia hipnozy, a od doświadczenia i umiejętności hipnoterapeuty zależy, czy
potrafi tę modyfikację przeprowadzić zręcznie, z korzyścią dla pacjenta.

Prowadzenie hipnoterapii w taki sposób, że umożliwia się pacjentowi aktywny współudział w

produkowaniu fenomenów hipnotycznych (np. poprzez pozostawienie mu swobody co do treści
halucynacji), w znacznym stopniu zwiększa elestyczność działań hipnoterapeuty i zakres jego
improwizacji poprzez konieczność dostosowania się do nie zaplanowanych zachowań pacjenta.
Niektórzy hipnoterapeuci bardzo cenią sobie taki właśnie styl pracy, argumentując to możliwością
rozwijania aktywnej interakcji z pacjentem, Współpracującym tym samym nad przywróceniem zdrowia.
W każdym jednak przypadku odejście od założonego programu i uruchomienie działań
improwizowanych powinno jednak mieścić się w ogólnie przyjętych normach postępowania. Są to
więc przejawy improwizacji ograniczonej zasadami sztuki hipnoterapeutycznej i wyznaczonymi celami
ostatecznymi.

Na zakończenie warto raz jeszcze zastanowić się nad przydatności nader często prowadzących do

celu szybciej i skuteczniej niż stosowanie. Postępowanie hipnodiagnostyczne, hipnoterapeutyczne i
hipnorehabilitacyjne

jest

niewątpliwie

postępowaniem

wymagającym

kwalifikacji

wysoce

specjalistycznych i niełatwych do uzyskania. Ograniczona liczba specjalistów w tym zakresie
uniemożliwia wprowadzenie hipnozy na szeroką skalę do medycyny. Nie istnieje też taka potrzeba, bo
współczesna medycyna dysponuje bardzo szerokim zestawem metod diagnostycznych,
terapeutycznych i rehabilitacyjnych, wypróbowanych w praktyce kliniczne) i nader często
prowadzących do celu szybciej i skuteczniej niż stosowanie hipnozy. Nie ma też żadnej potrzeby, aby
każdy lekarz starał się być hipnotyzerem, .nawet jeśli widzi zastosowania hipnozy w swojej

specjalności. Z drugiej jednak strony obecność, specjalistów posługujących się sprawnie hipnozą w
służbie zdrowia wydaje się w pełni uzasadniona, podobnie jak uzasadniony jest postulat, aby każdy
lekarz posiadał podstawową wiedzę na ten temat.

Nie przeceniając hipnozy i jej zastosowań, nie można jej także nie doceniać, szczególnie

współcześnie, kiedy traktujemy hipnozę jako zespół zjawisk przyrodniczych, wynikających z natury
człowieka. Posługiwanie się hipnozą nie musi wcale stać się zabiegiem rutynowym, tym bardziej że
istnieje wiele czynników naturalnych ograniczających jej stosowanie. Natomiast przeciwwskazania
lekarskie lub psychologiczne występują dość rzadko i dotyczą zasadniczo tylko tych przypadków, gdy
reakcje psychologiczne pacjenta wymykają się spod kontroli terapeuty. Zdarza się to w przypadkach
osób chwiejnych emocjonalnie, szczególnie gdy nastawienie do zabiegu hipnoterapeutycznego nie
zostało prawidłowo wypracowane. Nie stosuje się także hipnozy u osób wykazujących nie dający się
przezwyciężyć lęk przed tym zabiegiem lub skłonnych do uzależniania się emocjonalnego od
terapeuty. Są to jednak wszystko zastrzeżenia ogólne, mieszczące się w ramach znanych zasad
postępowania lekarskiego i psychologicznego. Należy bowiem pamiętać, że nigdy nie przedstawiono
przekonujących dowodów na szkodliwość hipnozy zawartą w samej naturze tego zjawiska.

Wstecz / Spis Treści / Dalej

Rozdział szósty

DEONTOLOGICZNE PROBLEMY HIPNOZY I HIPNOTERAPII

Przeciwnicy stosowania hipnozy istnieli właściwie w każdym okresie historycznym, nie brakuje ich

także współcześnie. Na przestrzeni wieków zdołano już przedstawić wszelkie możliwe zastrzeżenia,
które sprowadzają się jednak do trzech zarzutów podstawowych, że są to praktyki szarlatańskie,
szkodliwe dla zdrowia i niemoralne poprzez fakt, iż dokonuje się w hipnozie manipulacji procesami
psychicznymi i innymi reakcjami drugiego człowieka. Spróbujmy zatem zastanowić się spokojnie nad
tymi zarzutami, bo przecież gdyby chociaż jeden z nich był prawdziwy, to należałoby w sposób
ustawowy zabronić stosowania hipnozy.

Zarzut, że hipnoza jest domeną szarlatanów, można rozumieć w rozmaity sposób. Niekiedy chodzi

o to, że zjawiska hipnotyczne były i są wykorzystywane przez ludzi nie wzbudzających zaufania
społecznego swoim postępowaniem. Nie jest to jednak wówczas zarzut przeciwko samej hipnozie, ale
przeciwko konkretnym osobom, posługującym się tymi zjawiskami w sposób nieodpowiedzialny.
Hipnoza nie jest w tym przypadku jedynym zjawiskiem przyrodniczym wykorzystywanym niewłaściwie.
W sposób nieodpowiedzialny może być przecież wykorzystane każde zjawisko i nie jest to winą natury
tych zjawisk, które same przez się są neutralne i stanowią cząstkę naszego świata.

Czasami traktowanie hipnozy jako praktyki szarlatańskiej rozumiane jest inaczej – niektórzy ciągle

jeszcze uważają, że takie zjawiska w rzeczywistości nie istnieją, a wszelkie demonstracje tego typu
polegają na zwykłym oszustwie. Bardzo trudno przeciwstawić się takim zarzutom, jeśli wynikają one z
czyjejś zubożonej lub fałszywej wizji świata. Na obronę takich niedowiarków gotów jestem sam
przytoczyć argument, że demonstrują oni postawę w gruncie rzeczy wynikającą ze
zdroworozsądkowego pojmowania świata i wyrażającą się w przekonaniu, że "czego nie rozumiem,
tego nie ma". Jest to postawa niewątpliwie bezpieczna, bo unika się w ten sposób wstrząsu
psychicznego przy zetknięciu ze zjawiskami nie mieszczącymi się w dotychczasowym, osobistym
systemie wiedzy, ale jest to równocześnie postawa niewątpliwie bardzo ograniczająca możliwość
osobistego i społecznego rozwoju.

Znałem człowieka (zdrowego i prawidłowo rozwiniętego psychicznie), który do końca swojego życia

nie uwierzył, że ludzie wylądowali na księżycu, uważając tę informację za tani chwyt propagandowy.
Widywałem też niejednokrotnie poważnych i cieszących się zaufaniem lekarzy, którzy podczas
demonstrowania hipnozy na zebraniu naukowym dawali wyraz swojemu oburzeniu, iż pokazuje im się
średniowieczne sztuczki iluzjonistyczne. Przyznaję, że nie znam żadnego stuprocentowego sposobu
udowodnienia istnienia hipnozy jako odrębnej klasy zjawisk komuś, kto z góry odrzuca możliwość
istnienia tych zjawisk, nie ufając żadnym argumentom, ani nawet własnej, szczegółowej obserwacji.
Na tym właśnie polega jeden z dylematów powstających przy demonstrowaniu zjawisk hipnotycznych.

Jeśli demonstracja taka ogranicza się tylko do prostych, niespektakularnych zjawisk –

niedowiarkowie mówią, że nic przecież nie było. Demonstrowanie złożonych, zaawansowanych
zjawisk hipnotycznych wywołuje natomiast u niektórych obserwatorów podejrzenie, że są oszukiwani,
bo "to jest przecież niemożliwe"! Na szczęście we współczesnym, racjonalnym świecie coraz więcej
ludzi zdaje sobie sprawę, że mamy w tym przypadku do czynienia ze zjawiskami naturalnymi,
przyrodniczymi, pozbawionymi otoczki magii, spirytyzmu i szarlatanerii, chociaż ciągle jeszcze
częściowo nie rozpoznanymi. Ta jednak cecha nie wyróżnia hipnozy w żaden szczególny sposób
spośród innych zjawisk, które nauczyliśmy się wykorzystywać, chociaż co do ich istoty istnieją tylko
hipotezy.

Wprowadzanie hipnozy do medycyny wiąże się jednak z dodatkowymi rygorami, które dotyczą

każdej metody w tej dyscyplinie nauki. Medycyna ma służyć zdrowiu poprzez doskonalenie tych
wszystkich sposobów, które są do tego celu przydatne i ma równocześnie walczyć ze wszystkimi
czynnikami i zjawiskami szkodliwie oddziałującymi na zdrowie. Pytanie o to, czy wywoływanie stanu
hipnotycznego nie jest szkodliwe dla zdrowia, jest więc w pełni uprawnione. W tak postawionym
pytaniu jest jednak pewna sprzeczność wewnętrzna, bo skoro stan hipnotyczny jest stanem
naturalnym, podobnie jak czuwanie lub sen, to dlaczego miałby być szkodliwy? Stan hipnotyczny nie
jest przecież sztucznym tworem człowieka, ale przynależy do jego natury. Argument ten może być
jednak nie w pełni przekonujący, bo przecież choroby też są tworem natury, a jednak walczymy z nimi.
Nigdy jednak nie udało się nikomu udowodnić, że stan hipnotyczny zaszkodził czyjemuś zdrowiu,
istnieją natomiast bardzo liczne przykłady wskazujące na to, że umiejętnie zastosowana hipnoza

przyczyniła się do poprawy stanu zdrowia.

W poprzednich rozdziałach kilkakrotnie podkreślono, że samo wywołanie stanu hinpotycznego

jeszcze niczego nie leczy. Teraz należałoby dodać, że wywołanie tego stanu także niczemu nie
szkodzi – stan hipnotyczny w swej naturze jest obojętny dla zdrowia. Problemy etyczne zaczynają się
dopiero w momencie, gdy analizujemy, w jakim celu wywołano hipnozę i w jaki sposób ją
przeprowadzono. Ręka ludzka zaciśnięta w pięść też sama w sobie nie stanowi żadnego problemu
etycznego lub zdrowotnego. Możemy jednak zapytać, w jakim celu ta pięść została zaciśnięta i w jaki
sposób będzie teraz użyta. Może jest to tylko ćwiczenie mięśni dłoni, analizowanie jej budowy i funkcji,
może chodzi o to, że ta pięść ma obronić kogoś słabego i krzywdzonego? Jest także możliwe, że
pięść zostanie użyta w celu nagannym, sprzecznym z etyką i szkodliwym dla zdrowia.

Wszelkie porównania mają to do Siebie, że nie są w pełni doskonałe. Wprowadzanie w hipnozę i

sposób jej przeprowadzania zawiera jednak, podobnie jak w przykładzie z pięścią, wiele możliwości.
Jeśli hipnotyzer ma zamiar postąpić w jakimś sensie nieuczciwie lub szkodliwie, to nie jest to wina
hipnozy jako zjawiska, ale człowieka wykorzystującego to zjawisko w zły sposób. Właściwości stanu
hipnotycznego umożliwiają jednak osobie zahipnotyzowanej obronę poprzez nieświadome
kontrolowanie przebiegu hipnozy.

W literaturze istnieją liczne przykłady wskazujące na to, że w przypadku podawania sugestii

sprzecznych ze zinterioryzowariymi normami moralnymi osoby zahipnotyzowanej zastosowana
zostaje obrona w formie niezrealizowania sugestii, lub nawet samoistnej .dehipnotyzacji. Niektórzy
autorzy uważają, że jest to obrona na tyle skuteczna, iż żadne nadużycia hipnozy w celach
sprzecznych z etyką lub szkodliwe dla zdrowia nie są możliwe. Pogląd taki nie jest jednak w
środowisku osób zawodowo posługujących się hipnozą powszechnie akceptowany.

Każdego człowieka można bowiem oszukać, nawet bez stosowania hipnozy. Znaczne

ograniczenie świadomości osoby zahipnotyzowanej oraz szczególny charakter występujących
wówczas procesów psychicznych stwarzają, jak się wydaje, warunki, w których dokonanie oszustwa
jest dużo łatwiejsze niż w przypadku osoby znajdującej się w stanie czuwania. Wykonywane i
opisywane w literaturze eksperymenty na ten temat nie dają w pełni jednoznacznej odpowiedzi,
ponieważ każdy z tych eksperymentów (przynajmniej tych opisywanych) przeprowadzany był z
zastosowaniem warunków ograniczających rzeczywiste dokonanie nadużycia. Nie ma natomiast
wątpliwości co do tego, że nieumiejętne prowadzenie hipnozy, bez znajomości odpowiednich reguł,
działania chaotyczne i beztroskie szkodzą samopoczuciu, a także zdrowiu osoby hipnotyzowanej.
Działanie takich niekompetentnych hipnotyzerów amatorów przypomina zachowanie kogoś, kto
beztrosko wymachuje pięściami we wszystkich kierunkach, nie dbając o skutki tego zachowania dla
blisko stojących osób. Jeden z przykładów takiej działalności przedstawiony był w rozdziale IV.

Trzeba z naciskiem podkreślić, że hipnozą mogą się posługiwać jedynie te osoby, które przez

odpowiednie, specjalistyczne kształcenie uzyskały pełne przygotowanie do kompetentnego i
odpowiedzialnego posługiwania się tą metodą. Przygotowania takiego nie zapewniają żadne studia i
jest ono możliwe do uzyskania jedynie w drodze dość żmudnego kształcenia podyplomowego,
prowadzonego pod kierunkiem wysokiej klasy specjalistów.

W przyjętym w 1979 r. przez Międzynarodowe Towarzystwo Hipnotyczne (ISH) kodeksie

etycznym, dotyczącym prowadzenia hipnoterapii, mówi się, iż działalnością taką mogą się zajmować
wyłącznie odpowiednio przygotowani lekarze i psycholodzy zrzeszeni w towarzystwach naukowych,
co nie znaczy jednak, że sam fakt skończenia studiów medycznych lub psychologicznych daje
przygotowanie w tym zakresie (kodeks ten opublikowany został w czasopiśmie "Psychoterapia"
XXXVIII, 1981).

Za szczególnie niewłaściwe należy uznać podejmowanie prób działalności hipnoterapeutycznej

przez osoby, które nabyły podstawowych umiejętności w zakresie stosowania indukcji hipnotycznej, a
nie mają równocześnie rozeznania co do reguł obowiązujących przy prawidłowym stosowaniu tej
metody. Wtedy właśnie powstaje niebezpieczeństwo rozchwiania reakcji psychicznych i
fizjologicznych osób hipnotyzowanych, doprowadzanie ich do stanu złego samopoczucia lub
przypadkowe, nie kontrolowane wytworzenie zbędnych, a nawet uciążliwych reakcji pohipnotycznych.
Szkodliwość takich działań, rozumiana także jako niekorzystny wpływ na zdrowie, nie wynika więc z
właściwości samej hipnozy, ale z nieumiejętnego jej wykorzystywania. Tak właśnie należy traktować
wszelkie informacje o tym, że komuś hipnoza zaszkodziła. To nie hipnoza zaszkodziła, ale hipnotyzer
okazał się niekompetentny, albo też zdarzyło się mu popełnić błąd sztuki.

Najwięcej dyskusji wzbudza jednak typ interakcji społecznej zachodzącej pomiędzy

hipnotyzującym a hipnotyzowanym. Niezależnie od stylu prowadzenia hipnozy zawsze można

wysunąć zarzut, że w interakcji takiej dokonuje się manipulacja procesami psychicznymi i
zachowaniami drugiego człowieka, znajdującego się w stanie ograniczonej świadomości. Zarzut ten
należy rozpatrywać w dwóch aspektach, jako zarzut odnoszący się do specyficznie pojmowanego
ubezwłasnowolnienia osoby zahipnotyzowanej oraz jako zarzut dotyczący taktyki postępowania
psychoterapeutycznego.

Przeciwnicy hipnozy wysuwają często argument, że hipnotyzer posiada nieograniczoną władzę

nad zahipnotyzowaną przez siebie osobą, może jej wydawać polecenia, zakazywać niektórych
zachowań, wpływać na reakcje fizjologiczne, zmuszać do wykonywania rozmaitych czynności, które
nie byłyby przez tę osobę wykonane na jawie. Mówi się więc, że jest to relacja pomiędzy "panem a
niewolnikiem", wysoce naganna przy naszych współczesnych wymaganiach etycznych stawianych
ludzkim interakcjom. Przekonanie, że tak właśnie jest w hipnozie, wytworzyli sami hipnotyzerzy, a
przynajmniej ci spośród nich, którzy posługiwali się hipnozą dla zaspokojenia własnych neurotycznych
potrzeb władzy, dominacji, szczególnego znaczenia społecznego itp.

Trzeba obiektywnie przyznać, że wyrabianie takiego nastawienia do hipnozy często pomagało przy

jej, szczególnie widowiskowym, stosowaniu. Istnieje bowiem w każdym społeczeństwie spora grupa
osób posiadających z kolei potrzeby uległości, submisji, podporządkowania się. Cała ta sprawa oparta
jest jednak na podstawowym nieporozumieniu – hipnoza nie czyni z nikogo niewolnika, chyba że
bardzo pragnie nim być, a hipnotyzer mu w tym aktywnie pomaga.

Niezależnie od wspomnianej już wielokrotnie możliwości przeciwstawienia się nie aprobowanym

formom hipnozy istnieje jednak jeszcze inny aspekt tej sprawy. Jeśli przyjmiemy bowiem, że
hipnotyzujący uzyskuje do pewnego stopnia możliwość owej manipulacji procesami psychicznymi i
zachowaniami osoby zahipnotyzowanej, to czy jest to samo w sobie niemoralne? W ciągu wielu
wieków rozwoju społeczeństwa ludzkiego doszliśmy do daleko posuniętej specjalizacji. Korzystamy z
najrozmaitszych usług materialnych, zdrowotnych, kulturalnych, pedagogicznych i innych, którymi po
zdobyciu odpowiedniego przygotowania wzajemnie sobie służymy. Czasami drażni nas ta
konieczność chodzenia z wszystkim do specjalisty, ale równocześnie zdajemy sobie sprawę, że czasy
Arystotelesa dawno minęły i dziś nie sposób znać się na wszystkim.

Nastąpił wyraźny podział ról społecznych, będący koniecznością naszego rozwoju jako gatunku.

Powierzając wykonanie różnych usług specjalistom zawsze balansujemy na krawędzi ryzyka i
zaufania. Oczywiście, nasze ryzyko przy oddaniu budzika do naprawy jest mniejsze niż w przypadku
powierzenia naprawy własnych zębów stomatologowi. Bardzo trudno wymierzyć, ile potrzeba
zaufania, aby powierzyć nauczanie dziecka – szkole, a ile potrzeba zaufania, aby powierzyć własne
zdrowie – lekarzowi. Często nie potrafimy zrozumieć, jakie właściwie czynności będzie wykonywał
specjalista, nawet jeśli próbuje nam to wyjaśnić. Świadomie rezygnujemy z kontrolowania przebiegu
tych czynności, ograniczając się jedynie do sprawdzenia efektu końcowego.

Czy zgadzając się na hipnozę, ryzykujemy i ufamy równocześnie silniej niż na przykład zgadzając

się na operację pod narkozą? Czy poddając się hipnoterapii ryzykujemy coś więcej niż poddając się
zabiegowi neurochirurgicznemu lub chociażby przyjmując leki psychotropowe zapisane przez
psychiatrę? Odpowiedź na tak sformułowane pytania nie jest oczywiście możliwa, bo nie mamy tutaj
odpowiedniej miary i nie taki jest cel tych pytań. Ważne jest bowiem zrozumienie, ie sam fakt
powierzenia swojej oseby," a także tej najcenniejszej części, jaką jest psychika – specjaliście, .nie
stanowi jeszcze podstaw do wyrokowania o moralnych aspektach takiej decyzji.

Termin "manipulacja" używany w odniesieniu do człowieka ma na ogół znaczenie pejoratywne, ale

wynika to na ogół z przyjętego z góry nastawienia. Tak naprawdę bowiem wszyscy jesteśmy
poddawani różnego rodzaju manipulacjom, a używanie w tym celu hipnozy niczym się szczególnie nie
wyróżnia i może być rozpatrywane najwyżej w ogólnym kontekście współczesnych interakcji
międzyludzkich.

Inną natomiast sprawą jest to, czy posługiwanie się hipnozą pozostaje w zgodzie z ogólnymi

założeniami postępowania psychoterapeutycznego. Sprawa nie jest prosta, ponieważ wszystko zależy
od punktu widzenia, orientacji teoretycznej przyjętej przez psychoterapeutę. Nie mają takich
dylematów psychoterapeuci zorientowani psychoanalitycznie lub behawioralnie. Mogą natomiast
istnieć poważne wątpliwości co do stosowania hipnozy u psychoterapeutów silnie związanych z
niektórymi teoriami należącymi do orientacji określanej jako psychologia humanistyczna. Wszystko
zależy bowiem od ogólnej, filozoficznej koncepcji człowieka i wiedzy (a także wiary) na temat
czynników warunkujących jego optymalny rozwój.

Zapoznając się ze współczesnymi teoriami w tym zakresie rzeczywiście trudno wyznaczyć granicę

pomiędzy rzetelną, naukową wiedzą a twierdzeniami stanowiącymi specyficzny "akt wiary"

psychoterapeuty. W praktyce jednak najczęściej spotykane jest podejście eklektyczne, wynikające z
pragmatycznego stosunku do wykonywanych czynności zawodowych: Przy takim podejściu zmniejsza
się obawa o to, że hipnoterapia mogłaby zaszkodzić rozwojowi osobistemu pacjenta i jego poczuciu
odpowiedzialności za własne losy na rzecz dbałości o to, aby takie niekorzystne skutki hipnoterapii nie
występowały.

Na podstawie wieloletnich doświadczeń w stosowaniu różnych metod psychoterapii (wywodzących

się także z różnych orientacji teoretycznych) mogę z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że
niebezpieczeństwo destruktywnego wpływu hipnoterapii na funkcjonowanie psychiczne pacjenta jest
mniejsze niż przy innych metodach. Wynika to właśnie ze szczególnych możliwości, jakie stwarza
umiejętnie przeprowadzona hipnoza w zakresie pobudzania do rozwoju samodzielności, budowania
poczucia własnej siły i odpowiedzialności za siebie, unikania niekorzystnych uzależnień
emocjonalnych, rozwiązania konfliktów wewnętrznych itd.

Istnieją ludzie, którzy z racji swoich wierzeń religijnych nie zgadzają się na operację, transfuzję krwi

lub jakąkolwiek ingerencję w swoje ciało. Istnieją także tacy, którzy nie zgadzają się na

hipnoterapię. Hipnozy i hipnoterapii nie stosuje się jednak nigdy wobec takich właśnie osób, nawet

jeśli terapeuta widzi pełne uzasadnienie merytoryczne do zastosowania tej metody. Hipnoterapii,
podobnie jak innych form terapii, nie stosuje się także wtedy, gdy brak jest odpowiedniego
uzasadnienia merytorycznego, nawet jeśli pacjent bardzo się domaga takiego leczenia. Jest to
naturalne i od dawna zaakceptowane w medycynie stanowisko. O wyborze metody decyduje
prowadzący leczenie, przy akceptacji pacjenta – ta prosta reguła odnosi się także do hipnoterapii.

Dyskusja nad najczęściej stawianymi hipnozie zarzutami doprowadza zawsze do tego miejsca,

kiedy zastanawiamy się, kto może być hipnoterapeutą i w jaki sposób przygotować tego rodzaju
specjalistów? Etyczne lub nieetyczne, zdrowe lub niezdrowe zastosowania hipnozy wynikają bowiem
nie z natury tego zjawiska, ale ze sposobu posługiwania się nim – wszystko zależy więc od
zawodowych i moralnych kwalifikacji hipnotyzera. Obszerny i naładowany program studiów
medycznych i psychologicznych nie pozwala na umieszczenie w nim szkoleń w zakresie hipnozy i
hipnoterapii, dobrze jeśli studenci mają okazję zapoznać się chociaż z podstawami tej dziedziny
wiedzy. Szkolenie z hipnozy na studiach należałoby też uznać za przedwczesne, potrzebna jest
bowiem dodatkowa wiedza specjalistyczna, zdobywana w różnych typach szkoleń podyplomowych.

Istotne znaczenie wiedzy psychologicznej i psychopatologicznej powoduje, że niejako naturalnie

predysponowani do zajęcia się hipnozą są psychiatrzy i psycholodzy kliniczni. Sprzyjają temu także
stwarzane

tym

specjalistom możliwości

w

zakresie

doskonalenia

swoich

umiejętności

psychoterapeutycznych. Hipnoterapia jest przecież specjalistyczną metodą psychoterapii, opierającą
się na ogólnych regułach postępowania psychoterapeutycznego. Znacznie trudniej nauczyć się
odpowiedzialnego stosowania tej metody lekarzom innych specjalności, zmuszonych tym samym do
znacznego poszerzenia swojej wiedzy zawodowej. Jeśli te trudności zostaną jednak przezwyciężone,
przynosi to niewątpliwy pożytek dodatkowym grupom pacjentów.

Przykładów takiej właśnie działalności dostarczają działający już od wielu lat w Polsce znani

hipnoterapeuci, wśród których spotyka się stomatologów, internistów, pulmunologów, a nawet
rentgenologa. Stopniowo przybywa także posiadających tę umiejętność lekarzy chirurgów,
ginekologów, rehabilitantów i kardiologów. Większość posługujących Się w praktyce klinicznej hipnozą
osób uzyskała stosowne przeszkolenie w Czechosłowacji, gdzie dość systematycznie organizowane
są przez ILF (odpowiednik naszego Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego)
dwustopniowe kursy hipnozy, hipnoterapii i treningu autogennego. Kurs stopnia podstawowego
ukończyło w CSRS ponad stu, a kurs wyższy około trzydziestu lekarzy i psychologów z Polski.
Możliwości szkolenia w tym zakresie w kraju były dotąd dość nikłe i objęły niewielką grupę osób.
Niektórzy z obecnie działających hipnoterapeutów podwyższali swoje kwalifikacje w drodze
indywidualnie organizowanych staży głównie za granicą.

We wszystkich praktykowanych obecnie formach szkolenia przestrzega się jednak zasady

starannego doboru kandydatów, eliminując osoby o małym przygotowaniu zawodowym lub okazujące
nieprawidłową motywację do szkolenia. Doświadczenia czechosłowackie, a po części i polskie,
wskazują na to, że spośród osób zakwalifikowanych w ten sposób na szkolenie nie więcej niż 20%
uzyskuje rzeczywiste, rozwijane później umiejętności w zakresie stosowania hipnozy i hipnoterapii.
Wynika to zapewne z predyspozycji osobowościowych, w tym także odporności na dość długi i
żmudny okres ćwiczeń samodzielnych, nie przynoszących początkowo satysfakcji z powodu braku
rezultatów w uzyskiwaniu stanu hipnotycznego. Tempo uczenia się hipnozy i hipnoterapii, nawet u
osób posiadających dobre przygotowanie podstawowe, jest bowiem różne i wysoce

zindywidualizowane.

Organizatorzy szkoleń i staży wykazują na ogół dużą dbałość o to, aby szkolący się od początku

przestrzegali wszelkich reguł służących ochronie interesów osoby hipnotyzowane j i Należy do nich
między innymi zasada pełnego odwołania wszelkich użytych w hipnozie sugestii, z wyjątkiem tych,
których pozostawienie jest uzasadnione merytorycznie, zasada dbałości o dobre samopoczucie osoby
hipnotyzowanej zarówno w trakcie, jak i po hipnozie, zasada zabezpieczenia osób hipnotyzowanych
przed uleganiem działaniom hipnotycznym osób nie powołanych i wiele innych, szczegółowych zasad.
Zwraca się także dużą uwagę na to, aby hipnotyzujący zawsze, nawet przy powstaniu okoliczności
szczególnych, wiedział, jak ma postąpić, by doprowadzić zabieg w sposób prawidłowy do końca.
Takie i inne zasady postępowania ćwiczone są z dużą starannością, nawet w odniesieniu do
właściwości stanu hipnotycznego, których ujawnienie się jest niezwykle mało prawdopodobne i
dyskusyjne od strony teoretycznej (np. jakieś szczególne trudności z wyprowadzeniem ze stanu
hipnotycznego).

Można więc powiedzieć, że współcześnie przygotowany hipnoterapeutą jest specjalistą

wykonującym swoje czynności zgodnie z wszystkimi zasadami deontologii lekarskiej. Przestrzeganie
tych zasad zależy tylko od niego, a ewentualne ich naruszenie obwarowane jest rygorami ogólnie
obowiązującymi. Nie ma żadnej potrzeby tworzenia w kodeksach zawodowych lub w kodeksie karnym
jakichś szczególnych przepisów, ograniczających nieprawidłowe stosowanie hipnozy. Wszelkie
możliwe błędy w jej stosowaniu lub świadome nadużycia mieszczą się bowiem w już istniejących
przepisach i mogą być ewentualnie karane.

Najskuteczniejszą drogą do unikania błędów przy stosowaniu hipnozy jest jednak ciągłe staranie o

podnoszenie poziomu własnych kwalifikacji w tym zakresie i uczestniczenie w miarę możliwości w
badaniach podstawowych. Hipnoza, będąc zjawiskiem opisywanym od wieków, ciągle jeszcze ma
wiele interesujących, a nie rozpoznanych w pełni aspektów. Jej zastosowanie w medycynie jest
bodajże najbardziej znane, ale bynajmniej nie jedyne. Wzbudza zainteresowanie pedagogów,
sportowców, twórców i tych wszystkich, którzy zawodowo zajmują się różnymi formami oddziaływań
na człowieka.

Obawa przed ewentualnymi nadużyciami hipnozy, chociaż nie ma dotychczas większego

uzasadnienia, skłania w naturalny sposób do prowadzenia różnorodnych badań podstawowych. Za
prowadzeniem takich badań przemawia bowiem wiele argumentów, niezależnie od znanych trudności
metodologicznych, które są jednak stopniowo przezwyciężane. W Polsce nie mamy, jak dotąd, żadnej
instytucji naukowej wyspecjalizowanej w tego typu badaniach, chociaż istnieją pojedynczy naukowcy
zaangażowani od lat w takie właśnie badania. W skali światowej natomiast liczba i zakres
prowadzonych współcześnie badań są na tyle imponujące, iż pozwalają mieć nadzieję na
systematyczne odsłanianie W zjawiskach hipnotycznych tego, co dotąd jest nie znane.

Wstecz / Spis Treści

Piśmiennictwo

A. Wykaz publikacji autorów polskich

1. Aleksandrowicz J.: Hipnoterapia. Pamiętnik II Gdańskich Dni Lecznictwa Psychiatrycznego.

Gdańsk 1971.

2. Aleksandrowicz J.: Hipnoterapia w nerwicowych zaburzeniach relacji emocjonalnych. Przeg.

Lek. 1971/12.

3. Aleksandrowicz J.: Hipnoza. PWN, Warszawa–Kraków 1973.

4. Aleksandrowicz J.: Zasady hipnoterapii. PoL Tyg. Lek. 1973/28.

5. Aleksandrowicz J.: Znaczenie relacji emocjonalnych w hipnoterapii i podatności na hipnozę.

Psychiat. Pol. 1974/8.

6. Aleksandrowicz J.: Hipnoza – fantazje i hipotezy. – Problemy 1975/8.

7. Aleksandrowicz J.: Hypnosis as a form of complex therapy with hospitalized patients. Referat

wygłoszony na I Europejskim Kongresie Hipnozy w Psychoterapii i Medycynie Psychosomatycznej.
Malm6 1978.

8. Aleksandrowicz J.: Interactional theory of hypnosis and hypnobility. W: Pajntar M., Roskar E.,

Lavric M. (eds). Hypnosis in Psychotherapy and Psychosomatic Medicine. University Press., Ljubljana
1980.

9. Augustynek. A,: Hypnotic hypermnesin zeszyty naukowe UJ 1979.

10. Chrzanowski Z.: Hipnoza w służbie medycyny. Wiedza i Życie. 1959/26.

11. Domachowski W.: Rola przestrzeni interpersonalnej w procesie indukcji hipnotycznej. Przeg.

Psychol. 1981/3.

12. Gapik L.: Współczesna hipnoza eksperymentalna i terapeutyczna. Biuletyn Informacyjny AM –

Poznań 1977/4.

13. Gapik L.: Hipnoterapeutyczne wzbogacenie pozytywnych doświadczeń seksualnych jako

metoda przezwyciężania lęku przed niepowodzeniem. Probl. Rodź. 1978/1.

14. Gapik L.: Psychoterapia niektórych dysfunkcji seksualnych w głębokiej hipnozie. Zdrowie

Psychiczne 1979/2.

15. Godlewski J.: Współczesne poglądy na hipnozę i koncentratywne samoodprężenie oraz

wskazania i przeciwwskazania do ich stosowania w klinice chorób wewnętrznych. Wiad. Lek. 1964/13.

16. Godlewski J.: Wpływ sugestii w hipnozie na czynności dowolne i mimowolne. Pol. Tyg. Lek.

1964/19.

17. Godlewski J.: Rzekomość niektórych szkodliwości hipnozy. Pol. Tyg. Lek. 1965/20.

18. Grabowska M.: Leczenie przewlekłego alkoholizmu w ZSRR hipnozą według modyfikacji

Rożnowa. Psychiat. Pol. 1967/1.

19, Grabowska M.: Zmiany czynności bioelektrycznej mózgu w różnych głębokościach hipnozy.

Psychiat. Pol. 1967/17..

20. Grabowska M.: Hipnoterapia w rękach lekarza praktyka. Biul. Cefarm 1967/17.

21. Grabowska M.: Zmiany ciepłoty skóry pod wpływem sugestii w hipnozie. Pol. Tyg. Lek.

1970/25.

22. Grabowska M.: The effect of hypnosis and hypnotic suggestion on the blood flow in extremities.

Polish Medical Journal 1971/10.

23. Grabowska M.: Hipnoterapia. Zeszyt "Psychoterapia" 1972/73.

24. Lesinski J.: Hipnoza i sugestia w zastosowaniu do położnictwa i chorób kobiecych. Gin. Pol.

1956/27.

25. Pater B.: Wpływ sugestii hipnotycznej na funkcjonowanie osób nerwicowych. Praca doktorska

UAM, Poznań 1982.

26. Pleszewski Z: Rpinterpretacja i dyslokacja symptomów psychosomatycznych podczas

hipnoterapii Przeg. Psychol. 1981/2.

27. Sedlak W.: Hipnoza – telepatia – biofizyka. Zeszyty Naukowe KUL 1970/13.

28. Siuta J.: RorWojowe i interakcyjne determinanty podatności hipnotycznej. Przeg. Psychol.

1979/22.

29. Siuta J.: Badania porównawcze nad Skalą Wyobraźni Twórczej S. C. Wilson i T. X. Barbera.

Przeg. Psychol. 1981/24.

30. Siuta J.: Locus of control and hypnotic susceptibility. W: Pajntar M., Roskar E., Lavric M. (eds)

Hypnosis in Psychotherapy and Psychosomatic Medicine. University Press., Ljubljana 1980.

31. Siuta J.: Randomness and hypnotic susceptibility. Referat wygłoszony na IX Międzynarodowym

Kongresie Hipnozy i Medycyny Psychosomatycznej. Glasgow 1982.

32. Siuta J.: Mental Health and hypnotic susceptibility. Hypnos 1982/9.

33. Szramek-Urbaniak A.: Hipnoza jako metoda leczenia kurczu wpustu na podstawie własnego

przypadku. Pol. Tyg. Lek. 1981/14.

34. Szulc M.: Spotkania z podświadomością. Hipnoza werbalna i biostymulacja. Wiedza

Powszechna, Warszawa 1981.

35. Szydlik H.: Zaburzenia psychiczne po zastosowaniu hipnozy. Pol. Tyg. Lek. 1964/19.

36. Szydlik H.: Lecznicze i szkodliwe oddziaływanie hipnozy. Pol. Tyg. Lek. 1964/19

37. Wilczyński E.: Jeszcze o leczeniu hipnozą. Probl. alkoholizmu 1976/11.

38. Wilczyński E.: Hipnoterapia w leczeniu odwykowym. Zdrowie i Trzeźwość 1976.

39. Wilczyński E.: O hipnoterapii choroby alkoholowej raz jeszcze. Probl. alkoholizmu 1977/7.

40. Wilczyflski E.: Hipnoterapia grupowa w leczeniu odwykowym nałogowego alkoholizmu. Zdrowie

i Trzeźwość 1978.

41. Wilczyński E.: W sprawie hipnozy. Probl. alkoholizmu 1982/10.

42. Ządziuk J.: Poprawa stanu fizjologicznego dotkniętych części ciała za pomocą hipnozy. Przeg.

Lek. 1965/21.

B. Główne publikacje autorów obcych

1. Barber T. X.: Hypnosis. A scientific approach. New York 1969.

2. Barber T. X., Spanos N. P., Chaves J. F.: Hypnosis, imagination and human potentialities. New

York. 1974.

3. Bui P. I.: Tiechnika wraczebnogo gipnoza. Leningrad 1955.

4. Bui P. I.: Gipnoz i wnuszenije w klinikie wnutriennich boliezniej.

5. Chertok L.: Hipnoza. Warszawa 1968.

6. Crasilneck H. B., Hall J. A.: Clinical hypnosis: principles and applications. New York 1976.

7. Dorcus R. M.; Hypnosis and its therapeutic applications. New York 1956.

8. Erickson M. H.: Advanced techniques of hypnosis and therapy. New York 1967.

9. Fromm E., Shor R. E.: Hypnosis, Research developments and perspectives. New York 1972.

10. Gheorghiu V.: Hypnose und Gedachtms. Munchen 1973.

11. Gordon J. F. (Ed.): Handbook of clinical and experimental hypnosis. New York 1967.

12. Grimak L. P.: Modielirowanije sostojanij cziełowieka w gipnozje. Moskwa 1978.

13. Hilgard E. R.: Hypnotic succeptibility. New York 1965.

14. Hilgard J. R.: Personality and hypnosis. Chicago 1970.

15. Hilgard E. R., Hilgard J. R.: Hypnosis in the relief of pain. Los Altos. California 1975.

16. Horvai L.: Hypnosa v lekafstvi. Praha 1959.

17. Hoskovec J.: Psychologie hypnosy a sugesce. Praha 1967.

18. Hosfcouec J.: Teorie hypnozy. Praha 1970. –19.: Katzenstem A.: Hypnose. Aktuelle Probleme

in Theorie, Experiment und Klinik. Jena 1971.

20. Katzenstein A.: Suggestion und Hypnose in der psychoterapeutischen Praxis. Jena 1978.

21. Kleinsorge H., Klumbies G.: Technik der Hypnose fur Arzte. Jena 1961.

22. Kratochvil S.: Podstata hypnozy a spjnek. Praha 19/2.

23. Kroger M. S.: Clinical and experimental hypnosis. Philadelphia 1963.

24. Lozanov G.: Sugestologija. Sofia 1971.

25. Mayer L.: Die Technik der Hypnose. Munchen 1952.

26. Meares A.: A system of medical hypnosis. New York 1960.

27. Rożnów W. E.: Gionoz w medicinie. Moskwa 1945.

28. Sarbin T. R., Coe W. C.: Hypnosis. New York 1972.

29. Schaetzing E.: Die Hypnosetechnik. Text mit Schallplatte fur den arztlichen Gebrauch.

Munchen 1964.

39. Schmitz K.: Hypnose-Therapie. Leitfaden mit Schallplatte fur den arztlichen Gebrauch.

Munchen 1964.

31. Schneck J. B.: Hypnosis in clinical psychology. W: Brower, Abt. (Eds.) Progress in clinical

psychology. New York 1956.

32. Slobodianik A. P.: Psichoterapija, wnuszenije, gipnoz. Kijew 1966.

33. Stokvis B., Langen D.: Lehrbuch der Hypnose. Basel 1965.

34. Volgyesi F. A.: Hypnose bei Mensch und Tier. Leipzig 1969.

35. Weitzenho/fer A. Ml: General techniques of hypnotism. New York, London 1957.

36. Vfolberg L. R.: Medical hypnosis. Vol. I, II. New York 1948.

37. Wolberg L. R.: Hipnoza. Warszawa 1975.