6 XI 2008 r.

WSTĘP

✗

Witkacy i Gombrowicz

1

– dlaczego takie zestawienie? Bo takie samo pojęcie formy

✗

który ważniejszy? SIW – prawodawca i teoretyk; WG – literat, bardziej współczesny

WITKACY

1. Biografia:

✗

legenda SIW-a:



świadomy twór autopromocyjny



skandale, orgie, których sława mocno przesadzona



nigdy nie odebrał regularnego wykształcenia



eksternistyczna matura

✗

18 IX 1939 – popełnił samobójstwo, nigdy nie odnaleziono ciała

✗

2 romanse: z Solską i Janczewską (zastrzeliła się na hali)

✗

podróż do Australii z przyjacielem Bronisławem Malinowskim

✗

o SIW-ie pisał Jan Błoński

2. Znaczenie SIW-a – twórczość, myśli:

✗

teoretyk – dał podwaliny filozoficzno-estetyczne myśli w PL i nie tylko

✗

teatr absurdu nie istniałby bez SIW-a

✗

jako malarz – właściciel firmy

✗

poszukiwanie nowej sztuki, nowego człowieka

✗

Czysta Forma:



1919 – Nowe formy w malarstwie



1922 – Szkice estetyczne



1923 – Teatr. Wstęp do Czystej Formy w teatrze



Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia



633 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta (powieść)

3. Filozofia SIW-a:

✗

każde dzieło sztuki musi mieć swoje podwaliny teoretyczne (Nienasycenie)

✗

podstawy filozofii i estetyki:

1) każdy = jedność w wielości

➔

jedność wobec wielości wszechświata

➔

pozwoliło to Ingardenowi uznać SIW-a za egzystencjalistę

➔

z tej jedności w wielości bierze się trwoga, zdziwienie, groza istnienia – człowiek to ktoś, kto się
sam sobie dziwi, przeżywa zdziwienie sobą

➔

Nienasycenie, 1930 (trzecia powieść SIW-a, druga wydana) – pojęcie konieczności jest podstawą
dla nowoczesności

2) zdziwienie sobą i światem

4. Czysta Forma:

✗

najwięksi badacze SIW-a: Krzysztof Puzyna, Jan Błoński

✗

Czysta Forma: układ składników dzieła, który prowadzi do przeżycia Tajemnicy Istnienia

✗

funkcja dzieła: odsłonić metafizyczne pytania, abyśmy stanęli wobec świata nadzy

✗

składniki: słowa + działania bohaterów (w teatrze: również scenografia, muzyka)

✗

dzieło Czystej Formy:

1) odbicie jedności w wielości

➔

porządek jedności w wielości ma być oddany przez sztukę

1 Stanisław Ignacy Witkiewicz = SIW; Witold Gomrowicz = WG

➔

podaje metafizyczną strukturę świata

2) Czysta Forma ma zapewniać dziełu integralność
3) estetyka typowa dla nowoczesności

➔

szopka

➔

piękne jest to, co szokuje (cel: szok dla widza)

➔

estetyka szoku: jest piękny, ale kiedy stanowi całość, daje poczucie sensu

4) dzieło powinno zrywać z naśladownictwem rzeczywistości, prawdopodobieństwem (zerwanie z

kategorią mimesis)

✗

SIW-katastrofista:



katastrofa dla sztuki: mimesis (czyli cała sztuka od starożytnej Grecji)



tu SIW jest wyjątkiem, bo to nietypowe dla katastrofistów

✗

zerwanie z realizmem służy deformacji

✗

nie twierdzi, że sztuka powinna być deformacją



wrażliwość człowieka nowoczesnego wymaga deformacji sztuki

5. Forma a treść:

✗

Czysta Forma budziła dyskusje i zastrzeżenia

✗

treści nie da się wyeliminować z dzieła

✗

Czysta Forma nie niweluje treści, ale przesuwa ją na dalszy plan

✗

SIW wskazuje na istniejące już formy w literaturze: Miciński, Wyspiański (istnieje u nich Czysta Forma).
Najpełniej jednak zrealizowała się u Schulza

6. Katastrofizm:

✗

Czysta Forma jest odpowiedzią na poglądy katastroficzne SIW-a

✗

najpełniejsza wykładnia katastrofizmu: Szewcy, Nienasycenie, Pożegnanie jesieni

✗

katastrofa jest nieuchronna i wiąże się z zanikiem uczuć metafizycznych

✗

historia to walka indywiduów / jednostek, które przeżywają swoje istnienie ze zbydlęcona społecznością
(przegrają indywidua)

✗

po katastrofie będzie to społeczeństwo szczęśliwe, bo nie potrzebujące niczego więcej – zbydlęcone

✗

podobnie jak Peiper. Z tą różnicą, że u Peipera wizja ta ma znaczenie pozytywne: sztuka ma tworzyć takie
społeczeństwo. Natomiast SIW neguje takie społeczeństwo

7. Powieści:

✗

Pożegnanie jesieni

✗

Nienasycenie – te same tezy, ale odwołują się do rewolucji światowej

✗

Jedyne wyjście – pisana w latach 30., ukończył I tom (społeczeństwo po katastrofie)

✗

powieść-worek:



powieść antymimetyczna



zrywa z nadrzędnością fabuły, która jest schematem (ważne są dyskursy)



sygnalizowana jest sztuczność świata przedstawionego



formy hybrydyczne: wiersze, rozprawy, felietony

✗

1918-30 – twórczość SIW-a; kilkadziesiąt dramatów

✗

1922-25 – największy okres aktywności twórczej

✗

są elementy dramaturgii SIW-a bez odniesienia do Czystej Formy:



karnawalizacja świat



komizm i błazenada



treści historiozoficzne i filozoficzne



fascynacja złem

8. Krytycy:

✗

niezrozumiały

✗

rozumienie +spór: dyskusje (SIW a Irzykowski

2

):



obaj odżegnują się od czystoarystotelesowskiego rozumienia pojęcia formy



KI: treści poznawcze dla czytelnika są najważniejsze



KI zarzucał SIW-owi:

a) niezrozumiałość
b) „bebechowatość” – myślenie siebie, psychologiczne przeżywanie
c) przeteoretyzowanie
d) fikcyjność możliwości zrealizowania Czystej Formy



wg KI: funkcją literatury jest przeniesienie wartości z osi aktualności (chwilowe wzruszenie; wszystko,
co dostępne współczesnemu człowiekowi, bez jakiegokolwiek filtra) na oś hierarchii (uporządkowane
wartości)



klerkizm (wg KI) – intelektualista zdystansowany do aktualności świata; postawa niezaangażowana,
oceniająca

WITOLD GOMBROWICZ

1. Wstęp:

✗

pisarz formy (która jest kluczem do całej jego literatury)

✗

czy chciał uwolnić człowieka od formy? Chciał przeciwstawić człowieka formie, ponieważ wg niego jest
tylko przechodzenie z formy w formę

✗

wg niego forma nie jest zła!

✗

Wspomnienia polskie – stwierdza to, co wszyscy wiemy

✗

wszedł do piśmiennictwa dzięki 2 pojęciom, związanym z deformacją (gdzie człowiek człowieka stwarza):

a) „zrobić gębę” – opatrzyć człowieka inną twarzą niż jego własna
b) „zrobić pupę” – udziecinnić kogoś

2. Biografia:

✗

1904 – Małoszyce p. Opatowem

✗

1969 – śmierć

✗

24 lata w Argentynie

✗

W-wa – studia prawnicze

✗

1937 – Ferdydurke ustala jego pozycję

✗

Iwona, księżniczka Burgunda

✗

Opętani – wyd. w „Wiadomościach Literackich”

3. WG jako postać:

✗

uprawiał grę, prowokację

✗

po Ferdydurke miał stolik z „Ziemiańskiej”, przy lustrze, gdzie ćwiczył miny, kiedy nikt z nim nie rozmawiał

✗

żył w napięciu: pochodził z rodziny ziemiańskiej, a chciał być z arystokracji (przez wyższych czuł się
niższym, przez niższych czuł się wywyższony)

✗

wyrwany z formy (pochodzenia) przez swoją biografię

✗

zob. Siedlecka, Jaśnie panicz

4. Światopogląd:

✗

człowiek nigdy nie jest w pełni sobą – zawsze ludzie „przyszywają” mu formę

✗

dla formy nie ma alternatywy

✗

przeciwstawieniem formy jest chaos

✗

Ślub, Kosmos – dzieła domknięte w poszukiwaniu formy

2 Karol Irzykowski = KI

✗

wszystko jest formą – jedni drugim wkładają / dają / przyprawiają maski

5. Co WG wnosi do literatury?

✗

Maski, jakie sobie wkładamy są maskami dziecka (udziecinniamy się)

✗

to narzucanie sobie formy jest formą gwałtu przez uszy – charakter represyjny: nasza autentyczność jest
ciągle zniekształcana / uplastyczniana

✗

zob. Jarzębski, Pojęcie formy, w: WG i krytycy

✗

forma zmienia się

✗

czy forma jest dobra, czy zła?



negatywna: forma nas zniekształca – nie pozwala nam dotrzeć do tego, co autentyczne



pozytywna: poza formą jest tylko chaos; forma nadaje nam kształt. „Nie mogę tylko być, muszę być
kimś” - mówi WG

✗

WG przekłada pojęcie formy na kulturę, zjawiska społeczne (pojęcie międzyludzkie):



przenosi formę na inne kultury



robi podział na kultury

a) dojrzałe (kultury zachodnio-europejskie) i niedojrzałe (libero-amerykańskie, wciąż

poszukujące)

b) wyższe i niższe



kultura odciska piętno na człowieku – charakter represyjny

✗

Ślub: kategoria chaosu; starcie tradycji (ojciec) z rewolucją (pijak)

✗

Transatlantyk: ojczyzna – synczyzna; początek dyskusji o polskości; wpływ WG na literaturę najmłodszą (u
Kuczoka przeciwstawienie ojczyzny – matczyźnie)

✗

Kosmos: wykładnia filozofii WG

6. Koniec kwestii formy u WG:

✗

pytanie o autentyczność człowieka

✗

WG – pisarz nowoczesny, protoplasta postmodernistyczny (uprawia parodię, kpinę, grę z konwencjami)

✗

WG – modernista:



pozostaje krytykiem społeczeństwa postfeudalnego (postklasowego)



udowadnia wiarę w istnienie podmiotowości („ja” świadome w interakcji ze światem)

➔

nie głosi śmierci podmiotu

➔

cała twórczość to pytanie o człowieka

➔

wizja człowieka, który ciągle sam się stwarza, człowiek aktywny, nieustannie gra formami,
cierpienie sprawia, że człowiek jest autentyczny

➔

człowiek bardziej się staje niż jest

7. Podsumowanie:

✗

całym swoim pisaniem żył

✗

nie napisał ani jednego słowa wbrew sobie, zrezygnował z tzw. „kariery pisarskiej”

✗

odcinał się od ówczesnego „establishmentu”

✗

jedyny, którego uznawał oprócz siebie: Schulz

✗

ponadto cenił Dołęgę-Mostowicza (twórcę pop-literatury, np. Kariera Nikodema Dyzmy), ponieważ to, co
pisał było czytane – WG mu tego zazdrościł