6 XI 2008 r.

WSTĘP

• Witkacy i Gombrowicz - dlaczego takie zestawienie? Bo takie samo pojęcie formy

• który ważniejszy? SIW - prawodawca i teoretyk; WG - literat, bardziej współczesny

WITKACY

1. Biografia:

• legenda SIW-a:

• świadomy twór autopromocyjny

• skandale, orgie, których sława mocno przesadzona

• nigdy nie odebrał regularnego wykształcenia

• eksternistyczna matura

• 18 IX 1939 - popełnił samobójstwo, nigdy nie odnaleziono ciała

• 2 romanse: z Solską i Janczewską (zastrzeliła się na hali)

• podróż do Australii z przyjacielem Bronisławem Malinowskim

• o SIW-ie pisał Jan Błoński

2. Znaczenie SIW-a - twórczość, myśli:

• teoretyk - dał podwaliny filozoficzno-estetyczne myśli w PL i nie tylko

• teatr absurdu nie istniałby bez SIW-a

• jako malarz - właściciel firmy

• poszukiwanie nowej sztuki, nowego człowieka

• Czysta Forma:

• 1919 - Nowe formy w malarstwie

• 1922 - Szkice estetyczne

• 1923 - Teatr. Wstęp do Czystej Formy w teatrze

• Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia

• 633 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta (powieść)

3. Filozofia SIW-a:

• każde dzieło sztuki musi mieć swoje podwaliny teoretyczne (Nienasycenie)

• podstawy filozofii i estetyki:

1. każdy = jedność w wielości

• jedność wobec wielości wszechświata

• pozwoliło to Ingardenowi uznać SIW-a za egzystencjalistę

• z tej jedności w wielości bierze się trwoga, zdziwienie, groza istnienia - człowiek to ktoś, kto się sam sobie dziwi, przeżywa zdziwienie sobą

• Nienasycenie, 1930 (trzecia powieść SIW-a, druga wydana) - pojęcie konieczności jest podstawą dla nowoczesności

2. zdziwienie sobą i światem

4. Czysta Forma:

• najwięksi badacze SIW-a: Krzysztof Puzyna, Jan Błoński

• Czysta Forma: układ składników dzieła, który prowadzi do przeżycia Tajemnicy Istnienia

• funkcja dzieła: odsłonić metafizyczne pytania, abyśmy stanęli wobec świata nadzy

• składniki: słowa + działania bohaterów (w teatrze: również scenografia, muzyka)

• dzieło Czystej Formy:

1. odbicie jedności w wielości

• porządek jedności w wielości ma być oddany przez sztukę

• podaje metafizyczną strukturę świata

2. Czysta Forma ma zapewniać dziełu integralność

3. estetyka typowa dla nowoczesności

• szopka

• piękne jest to, co szokuje (cel: szok dla widza)

• estetyka szoku: jest piękny, ale kiedy stanowi całość, daje poczucie sensu

4. dzieło powinno zrywać z naśladownictwem rzeczywistości, prawdopodobieństwem (zerwanie z kategorią mimesis)

• SIW-katastrofista:

• katastrofa dla sztuki: mimesis (czyli cała sztuka od starożytnej Grecji)

• tu SIW jest wyjątkiem, bo to nietypowe dla katastrofistów

• zerwanie z realizmem służy deformacji

• nie twierdzi, że sztuka powinna być deformacją

• wrażliwość człowieka nowoczesnego wymaga deformacji sztuki

5. Forma a treść:

• Czysta Forma budziła dyskusje i zastrzeżenia

• treści nie da się wyeliminować z dzieła

• Czysta Forma nie niweluje treści, ale przesuwa ją na dalszy plan

• SIW wskazuje na istniejące już formy w literaturze: Miciński, Wyspiański (istnieje u nich Czysta Forma). Najpełniej jednak zrealizowała się u Schulza

6. Katastrofizm:

• Czysta Forma jest odpowiedzią na poglądy katastroficzne SIW-a

• najpełniejsza wykładnia katastrofizmu: Szewcy, Nienasycenie, Pożegnanie jesieni

• katastrofa jest nieuchronna i wiąże się z zanikiem uczuć metafizycznych

• historia to walka indywiduów / jednostek, które przeżywają swoje istnienie ze zbydlęcona społecznością (przegrają indywidua)

• po katastrofie będzie to społeczeństwo szczęśliwe, bo nie potrzebujące niczego więcej - zbydlęcone

• podobnie jak Peiper. Z tą różnicą, że u Peipera wizja ta ma znaczenie pozytywne: sztuka ma tworzyć takie społeczeństwo. Natomiast SIW neguje takie społeczeństwo

7. Powieści:

• Pożegnanie jesieni

• Nienasycenie - te same tezy, ale odwołują się do rewolucji światowej

• Jedyne wyjście - pisana w latach 30., ukończył I tom (społeczeństwo po katastrofie)

• powieść-worek:

• powieść antymimetyczna

• zrywa z nadrzędnością fabuły, która jest schematem (ważne są dyskursy)

• sygnalizowana jest sztuczność świata przedstawionego

• formy hybrydyczne: wiersze, rozprawy, felietony

• 1918-30 - twórczość SIW-a; kilkadziesiąt dramatów

• 1922-25 - największy okres aktywności twórczej

• są elementy dramaturgii SIW-a bez odniesienia do Czystej Formy:

• karnawalizacja świat

• komizm i błazenada

• treści historiozoficzne i filozoficzne

• fascynacja złem

8. Krytycy:

• niezrozumiały

• rozumienie +spór: dyskusje (SIW a Irzykowski):

• obaj odżegnują się od czystoarystotelesowskiego rozumienia pojęcia formy

• KI: treści poznawcze dla czytelnika są najważniejsze

• KI zarzucał SIW-owi:

1. niezrozumiałość

2. „bebechowatość” - myślenie siebie, psychologiczne przeżywanie

3. przeteoretyzowanie

4. fikcyjność możliwości zrealizowania Czystej Formy

• wg KI: funkcją literatury jest przeniesienie wartości z osi aktualności (chwilowe wzruszenie; wszystko, co dostępne współczesnemu człowiekowi, bez jakiegokolwiek filtra) na oś hierarchii (uporządkowane wartości)

• klerkizm (wg KI) - intelektualista zdystansowany do aktualności świata; postawa niezaangażowana, oceniająca

WITOLD GOMBROWICZ

1. Wstęp:

• pisarz formy (która jest kluczem do całej jego literatury)

• czy chciał uwolnić człowieka od formy? Chciał przeciwstawić człowieka formie, ponieważ wg niego jest tylko przechodzenie z formy w formę

• wg niego forma nie jest zła!

• Wspomnienia polskie - stwierdza to, co wszyscy wiemy

• wszedł do piśmiennictwa dzięki 2 pojęciom, związanym z deformacją (gdzie człowiek człowieka stwarza):

1. „zrobić gębę” - opatrzyć człowieka inną twarzą niż jego własna

2. „zrobić pupę” - udziecinnić kogoś

2. Biografia:

• 1904 - Małoszyce p. Opatowem

• 1969 - śmierć

• 24 lata w Argentynie

• W-wa - studia prawnicze

• 1937 - Ferdydurke ustala jego pozycję

• Iwona, księżniczka Burgunda

• Opętani - wyd. w „Wiadomościach Literackich”

3. WG jako postać:

• uprawiał grę, prowokację

• po Ferdydurke miał stolik z „Ziemiańskiej”, przy lustrze, gdzie ćwiczył miny, kiedy nikt z nim nie rozmawiał

• żył w napięciu: pochodził z rodziny ziemiańskiej, a chciał być z arystokracji (przez wyższych czuł się niższym, przez niższych czuł się wywyższony)

• wyrwany z formy (pochodzenia) przez swoją biografię

• zob. Siedlecka, Jaśnie panicz

4. Światopogląd:

• człowiek nigdy nie jest w pełni sobą - zawsze ludzie „przyszywają” mu formę

• dla formy nie ma alternatywy

• przeciwstawieniem formy jest chaos

• Ślub, Kosmos - dzieła domknięte w poszukiwaniu formy

• wszystko jest formą - jedni drugim wkładają / dają / przyprawiają maski

5. Co WG wnosi do literatury?

• Maski, jakie sobie wkładamy są maskami dziecka (udziecinniamy się)

• to narzucanie sobie formy jest formą gwałtu przez uszy - charakter represyjny: nasza autentyczność jest ciągle zniekształcana / uplastyczniana

• zob. Jarzębski, Pojęcie formy, w: WG i krytycy

• forma zmienia się

• czy forma jest dobra, czy zła?

• negatywna: forma nas zniekształca - nie pozwala nam dotrzeć do tego, co autentyczne

• pozytywna: poza formą jest tylko chaos; forma nadaje nam kształt. „Nie mogę tylko być, muszę być kimś” - mówi WG

• WG przekłada pojęcie formy na kulturę, zjawiska społeczne (pojęcie międzyludzkie):

• przenosi formę na inne kultury

• robi podział na kultury

1. dojrzałe (kultury zachodnio-europejskie) i niedojrzałe (libero-amerykańskie, wciąż poszukujące)

2. wyższe i niższe

• kultura odciska piętno na człowieku - charakter represyjny

• Ślub: kategoria chaosu; starcie tradycji (ojciec) z rewolucją (pijak)

• Transatlantyk: ojczyzna - synczyzna; początek dyskusji o polskości; wpływ WG na literaturę najmłodszą (u Kuczoka przeciwstawienie ojczyzny - matczyźnie)

• Kosmos: wykładnia filozofii WG

6. Koniec kwestii formy u WG:

• pytanie o autentyczność człowieka

• WG - pisarz nowoczesny, protoplasta postmodernistyczny (uprawia parodię, kpinę, grę z konwencjami)

• WG - modernista:

• pozostaje krytykiem społeczeństwa postfeudalnego (postklasowego)

• udowadnia wiarę w istnienie podmiotowości („ja” świadome w interakcji ze światem)

• nie głosi śmierci podmiotu

• cała twórczość to pytanie o człowieka

• wizja człowieka, który ciągle sam się stwarza, człowiek aktywny, nieustannie gra formami, cierpienie sprawia, że człowiek jest autentyczny

• człowiek bardziej się staje niż jest

7. Podsumowanie:

• całym swoim pisaniem żył

• nie napisał ani jednego słowa wbrew sobie, zrezygnował z tzw. „kariery pisarskiej”

• odcinał się od ówczesnego „establishmentu”

• jedyny, którego uznawał oprócz siebie: Schulz

• ponadto cenił Dołęgę-Mostowicza (twórcę pop-literatury, np. Kariera Nikodema Dyzmy), ponieważ to, co pisał było czytane - WG mu tego zazdrościł

Stanisław Ignacy Witkiewicz = SIW; Witold Gomrowicz = WG

Karol Irzykowski = KI

---