David HUME BADANIA DOTYCZĄCE ZASAD MORALNOŚCI

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

David HUME

BADANIA DOTYCZ

CE ZASAD MORALNO

przeło

yła Anna Hochweld

Dodatek I

O UCZUCIU MORALNYM

Przyjmuj

c za punkt wyj

cia przedstawion

powy

ej hipotez

, bez trudu rozstrzygniemy

problem ogólnych podstaw moralno

ci, o którym była mowa na pocz

tku; a cho

decyzj

w tej kwestii odło

yli

my wówczas w obawie przed wpl

taniem si

w zawiłe spekulacje, w

rozprawie o moralno

ci zupełnie nie na miejscu, teraz mo

emy do sprawy wróci

zastanowi

, jak

rol

we wszelkich decyzjach o pochwale lub naganie odgrywa

rozum, a jak

uczucie.

Skoro u

yteczno

ść

jakiej

cechy lub czynu stanowi

ma jedn

z zasadniczych podstaw

pochwały moralnej, to jest oczywist

rzecz

e we wszelkich tego typu decyzjach rozum

musi mie

powa

ny udział; tylko on bowiem pouczy

nas mo

e o tendencjach rozmaitych

cech i działa

, ukazuj

c korzystne skutki, jakie płyn

z nich dla społecze

stwa lub dla

danej osoby. Jest to kwestia, która niejednokrotnie wywoła

e wielkie spory:

pojawiaj

tpliwo

ci, w gr

wchodz

przeciwstawne interesy, a decyzja na rzecz

jednej ze stron opiera si

z konieczno

ci na bardzo subtelnym wywa

eniu rozmaitych

aspektów sprawy i wyborze tego, co troch

bardziej po

yteczne. Widoczne jest to

zwłaszcza w sprawach zwi

zanych z wymiarem sprawiedliwo

ci, jak zreszt

nale

ałoby

tego spodziewa

, bior

c pod uwag

rodzaj po

ytku, jaki z cnot

czy. Gdyby

dy pojedynczy akt sprawiedliwo

ci był dla społecze

stwa po

yteczny, jak dzieje si

w przypadku

yczliwo

ci, rzecz miałaby si

pro

ciej i rzadko dawała powód do

powa

nych kontrowersji. Ale poniewa

takie pojedyncze akty w pierwszych swoich,

bezpo

rednich efektach bywaj

sto szkodliwe, a korzy

ść

społeczna powstaje jedynie

w wyniku przestrzegania zasady ogólnej i jednego dla wszystkich godziwego
post

powania, realizowanego zgodnie i wspólnie przez wi

ksz

ilo

ść

osób - sytuacja

bardzo si

tu komplikuje i gmatwa. Rozmaite strony

ycia społecznego, rozmaite

nast

pstwa, jakie poci

ga za sob

wszelkie działanie, rozmaite mog

ce wchodzi

rachub

interesy - wszystko to w wielu wypadkach bywa problematyczne i daje asumpt

do rozległych dyskusji i docieka

. Uporz

dkowanie wszystkich zagadnie

zwi

zanych z

wymiarem sprawiedliwo

ci jest zadaniem praw pa

stwowych; debaty cywilistów, my

polityka, wzory historyczne, rejestry publiczne słu

Ŝą

temu samemu zadaniu. I trzeba

nieraz bardzo precyzyjnego rozumu i os

du, by w g

szczu w

tpliwo

ci, jakie nastr

cza

niejasno

ść

lub przeciwstawno

ść

rozmaitych rodzajów po

ytku, podj

ąć

prawidłow

decyzj

Cho

jednak dobrze poinformowany i wy

wiczony rozum pouczy

nas potrafi o

ytecznych lub szkodliwych tendencjach poszczególnych cech i działa

, sam przez si

nie wystarcza jednak do tego, by spowodowa

moralne pot

pienie czy uznanie.

yteczno

ść

- to jedynie tendencja do realizacji okre

lonego celu; i gdyby cel był nam

całkowicie oboj

tny, prowadz

ce do

rodki traktowaliby

my równie oboj

tnie. A

eby

wybór mi

dzy po

yteczn

a szkodliw

tendencj

dokonał si

na rzecz tej pierwszej -

pojawi

musi si

uczucie. Uczuciem tym mo

e by

jedynie

yczliwo

ść

dla ludzkiego

szcz

ęś

cia i wrogo

ść

dla nieszcz

ęś

cia, gdy

wła

nie szcz

ęś

cie i nieszcz

ęś

cie ludzi

stanowi

owe przeciwstawne cele, ku którym zd

ąŜ

cnota i wyst

pek. Rozum poucza

Strona 1 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

nas zatem o takiej czy innej tendencji poszczególnych działa

, a poczucie ludzko

wyró

nia spo

ród nich te, które s

yteczne i korzystne.

wietle przedstawionej powy

ej hipotezy odmienna rola władz rozumu i uczucia w

orzeczeniach moralnych wydaje si

jasna. Przyjm

jednak,

e jest to hipoteza fałszywa i

e trzeba poszuka

jakiej

teorii innej, która mogłaby okaza

zadowalaj

ca.

mielam si

zaryzykowa

twierdzenie,

e teorii takiej nie znajdziemy, dopóki trwa

dziemy przy zało

eniu,

e jedynym

ródłem moralno

ci jest rozum.

eby to

udowodni

, przydatn

rzecz

dzie rozwa

nast

puj

cych pi

ęć

kwestii.

I. Hipoteza fałszywa bez trudu zachowuje pozory prawdziwo

ci, póki obraca si

wył

cznie w sferze ogólników, u

ywa nieprecyzyjnej terminologii i nie posługuje si

faktami, lecz analogi

. Da si

to zwłaszcza powiedzie

o doktrynie filozoficznej, wedle

której rozpoznania wszelkich rozró

nie

moralnych dokonuje sam tylko rozum bez

współudziału uczucia. Jakkolwiek efektownie wygl

dałaby ta hipoteza w ogólnikowych

deklaracjach i tyradach, niepodobie

stwem jest znale

źć

w niej jakikolwiek sens, gdy

chodzi o fakty konkretne. Rozpatrzmy dla przykładu przewinienie takie, jak
niewdzi

czno

ść

; niewdzi

czno

ść

ma miejsce wsz

dzie tam, gdzie z jednej strony

widzimy przychylno

ść

, okazywan

i znan

, oraz

wiadczone dobro, z drugiej za

nie

yczliwo

ść

lub oboj

tno

ść

oraz odpłacanie si

działaniem na szkod

lub

lekcewa

eniem; niech

e spróbuje kto

dokona

rozbioru wszystkich tych okoliczno

ci i

doj

ść

na podstawie samego tylko rozumu, na czym zasadza si

niemoralno

ść

czy

naganno

ść

niewdzi

czno

ci: nie ma szans,

eby doszedł do jakiego

wyniku czy

wniosku.

Przedmiotem s

dów rozumu s

wył

cznie fakty lub stosunki. Spytajmy tedy najpierw,

gdzie jest ów fakt, który nazywamy przewinieniem, wska

my go, okre

lmy dokładnie jego

istnienie w czasie, opiszmy jego istot

czy te

natur

, wyja

nijmy, jakim daje si

pozna

zmysłom czy władzom. Jest on umiejscowiony w umy

le osobnika, który jest

niewdzi

czny, osobnik ten musi wi

c odczuwa

go i by

wiadom. Ale nie ma tam nic,

prócz uczucia nie

yczliwo

ci lub kompletnej oboj

tno

ci; nie mo

na o nich powiedzie

e zawsze i we wszystkich okoliczno

ciach s

przewinieniem. Bynajmniej; przewinieniem

bywaj

tylko wtedy, gdy odnosz

do osób, które przedtem okazały nam swoj

yczliwo

ść

i dały jej dowody. Wynikałoby zatem st

e przewinienie, jakim jest

niewdzi

czno

ść

, nie jest konkretnym, jednostkowym faktem, lecz powstaje z zespołu

okoliczno

ci, z którymi zetkni

cie si

wzbudza w obserwatorze uczucie pot

pienia

wskutek wła

ciwej mu szczególnej struktury i budowy umysłu.

Powiecie mi,

e przedstawiłem rzecz fałszywie. Przewinienie istotnie nie sprowadza si

do konkretnego faktu, o którego rzeczywistym istnieniu upewniałby nas rozum, ale
polega na pewnych stosunkach moralnych wykrywanych przez rozum w ten sam sposób,
jak wykrywa si

rozumem prawdy geometrii i algebry. Pytam jednak, o jakich stosunkach

tu mowa? W opisanym powy

ej przypadku widz

po pierwsze przychylno

ść

jednej z osób

i oddane przez ni

przysługi, a nast

pnie - nie

yczliwo

ść

i krzywdz

ce post

powanie

drugiej. Zachodzi mi

dzy nimi stosunek przeciwie

stwa. Czy na tym wła

nie stosunku

polega przewinienie? Wyobra

my sobie,

e jaki

człowiek jest mi nie

yczliwy lub działa

na moj

szkod

, ja za

odpłacam mu oboj

tno

: mamy tu taki sam stosunek

przeciwie

stwa, a mimo to post

powanie moje mo

e cz

sto przynosi

mi zaszczyt.

na wykr

spraw

na wszystkie strony i boki - niepodobie

stwem jest sprowadzi

moralno

ść

do stosunku, ale odwoła

trzeba w tej materii do decyzji, jakie podejmuje

uczucie.

Kiedy twierdzi kto

e dwa i trzy równa si

połowie dziesi

ciu, to ten stosunek równo

doskonale rozumiem. Pojmuj

jasno,

e je

li podzieli

dziesi

ęć

na dwie cz

ęś

ci, z których

jedna liczy tyle samo jednostek, co druga, oraz porówna

któr

kolwiek z tych cz

ęś

ci z

Strona 2 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

sum

, jak

daje dwa dodane do trzech, to cz

ęść

ta zawiera

dzie tyle

jednostek, co i

wynik dodawania. Ale kiedy porównuje si

ten stosunek ze stosunkiem moralnym,

wyznaj

e w ogóle nie wiem, jak mam to rozumie

. Działanie moralne, przewinienie

takie jak niewdzi

czno

ść

- to rzecz skomplikowana. Czy jego jako

ść

moralna polega na

wzajemnym stosunku jego cz

ęś

ci? Jak to si

dzieje? W jaki sposób? Niech

e spróbuje

kto

stosunek ten sprecyzowa

, niech postara si

o wi

ksz

konkretno

ść

jednoznaczno

ść

dów: z łatwo

przekona si

e s

fałszywe.

Ale

nie - odpowiecie; moralno

ść

działania polega na jego stosunku do normy; mówi si

o nim,

e jest dobre lub złe w zale

ci od tego, czy jest z norm

zgodne czy

niezgodne. Czym jest wi

c owa norma? Na czym polega? Co j

okre

la? Mówicie,

czyni to rozum, który bada stosunki moralne działa

. Zatem stosunki moralne okre

la si

przez porównanie działa

z norm

, a norm

przez rozpatrzenie stosunków moralnych

tych

e działa

. Czy

to nie prze

liczne rozumowanie?

Wszystko to jest metafizyk

, zawołacie; to przes

dza spraw

i wystarczy, by zasadnie

przypu

fałszywo

ść

pogl

du. Tak jest, odpowiadam, to jest metafizyka, bez w

tpienia;

ale w cało

ci po stronie tych, co wyst

puj

z mgławicow

hipotez

, której niepodobna

uchwyci

rozumem ani dopasowa

adnego konkretnego faktu czy przykładu.

Hipoteza, któr

ja przyjmuj

, jest prosta. Głosi ona,

e tym, co okre

la moralno

ść

, jest

uczucie. Definiuje cnot

jako wszelkie działanie lub wszelk

cech

umysłu, które

wzbudzaj

w obserwatorze przyjemne uczucie aprobaty, wyst

pek jako to, co wzbudza

przeciwie

stwo tego uczucia. Przyst

pujemy nast

pnie do zbadania samych faktów, to

jest do ustalenia, jakie działania uczucia takie wzbudzaj

; uwzgl

dniamy wszystkie

elementy, które s

im wspólne; i próbujemy wydoby

d jakie

dotycz

ce owych uczu

obserwacje ogólne. Je

eli stanowisko to nazywa kto

metafizyk

i dopatruje si

w nim

jakich

niejasno

ci, powinien wyci

ąć

d taki jedynie wniosek,

e jego sposób

lenia jest w naukach o moralno

ci nieprzydatny.

II. Je

li człowiek w jakim

momencie zastanawia si

nad swoim post

powaniem (czy na

przykład w szczególnie nagl

cej potrzebie ma raczej pomóc swemu bratu, czy

dobroczy

cy), to

eby móc okre

, co stanowi nadrz

dny jego obowi

zek i powinno

ść

powinien on wzi

ąć

pod uwag

oba te odr

bne stosunki, uwzgl

dniaj

c wszystkie

okoliczno

ci oraz sytuacj

wchodz

cych w gr

osób.

eby móc okre

proporcj

linii w

trójk

cie, trzeba wzi

ąć

pod uwag

natur

owej figury geometrycznej oraz stosunki, w

jakich pozostaj

do siebie poszczególne jej cz

ęś

ci. Pomimo jednak pozornego

podobie

stwa obu przypadków, w istocie rzeczy zachodzi mi

dzy nimi radykalna ró

nica.

Kto zajmuje si

teori

trójk

tów i kół, ten bierze pod uwag

rozmaite znane i dane

stosunki zachodz

ce pomi

dzy cz

ęś

ciami figury i na tej podstawie wnosi o pewnym

stosunku nieznanym, od tamtych uzale

nionym. Jednak

e w dociekaniach moralnych

musimy z góry zna

wszystkie obiekty i wszystkie mi

dzy nimi stosunki, decyduj

c o

wyborze czy aprobacie na podstawie porównania cało

ci. Nie ustalamy

adnych nowych

faktów, nie wykrywamy nowych stosunków. Wszystkie okoliczno

ci sprawy powinny by

nam dane, nim zadecydujemy o pot

pieniu lub o aprobacie. Kiedy jeszcze nie znamy

jakiej

okoliczno

ci istotnej lub gdy wydaje si

ona niejasna, musimy najpierw upewni

co do niej za pomoc

dodatkowych informacji lub operacji intelektu, zawieszaj

c do

tego czasu wszelkie decyzje czy uczucia moralne. Je

li nie wiemy, czy człowiek dokonał

napadu, czy nie dokonał, na jakiej podstawie mogliby

my orzec, czy kto

, kto człowieka

owego zabił, jest winien, czy nie winien przest

pstwa? Kiedy jednak znamy ju

wszystkie

okoliczno

ci i stosunki, na operacje rozumu nie ma miejsca, nie istnieje bowiem obiekt,

którym mógłby si

zaj

ąć

. Aprobata lub nagana, jaka si

wówczas wywi

zuje, nie mo

dziełem rozumu, lecz serca; nie jest to s

d czy twierdzenie natury spekulatywnej, ale

prze

ycie i uczucie aktywne. W dociekaniach rozumowych z okoliczno

ci i stosunków

znanych wnosimy o pewnych okoliczno

ciach i stosunkach dla nas nowych i do tej pory

nieznanych. W rozstrzygni

ciach moralnych wszystkie okoliczno

ci i stosunki musz

Strona 3 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

uprzednio znane; kontempluj

c ich cało

ść

, umysł doznaje pewnego nowego wra

enia,

którym jest sympatia lub odraza, szacunek lub pogarda, aprobata lub pot

pienie.

Oto czym tłumaczy si

wielka ró

nica mi

dzy bł

dem co do faktu a bł

dem co do

moralnej słuszno

ci, oto co sprawia,

e jeden z tych bł

dów zwykle jest, a drugi nie jest

przest

pstwem. Kiedy Edyp zabił Lajosa, nie znał ł

cego ich stosunku, i nie z własnej

winy i woli, lecz wskutek okoliczno

ci zewn

trznych powzi

ł bł

dne mniemanie o czynie,

którego si

dopu

cił. Ale kiedy Neron zabił Agrypin

, znał przedtem wszystkie stosunki

ce go z t

kobiet

i wszystkie okoliczno

ci faktyczne, jednak

e w dzikim jego sercu

motywy zemsty, strachu czy interesu wzi

ły gór

nad poczuciem obowi

zku i ludzko

ci.

A kiedy wyra

amy nasz do niego wstr

t, ów wstr

t, który on sam w krótkim czasie

przestał odczuwa

, czynimy tak nie dlatego,

e dostrzegli

my jakie

jemu nieznane

stosunki, ale dlatego,

e dzi

ki niewypaczonym dyspozycjom doznajemy uczu

, na które

Nerona uodporniło pochlebstwo i długotrwała zatwardziało

ść

w najokropniejszej zbrodni.

Na tych tedy uczuciach, nie na odkrywaniu jakichkolwiek stosunków, opieraj

wszelkie oceny moralne. Zanim przyznamy sobie prawo do podj

cia jakiej

tego typu

decyzji, wszystko, co dotyczy stanu przedmiotowego, musi by

rzecz

znan

i ustalon

;

co do nas, pozostaje nam dozna

pewnego uczucia pot

pienia lub aprobaty, za spraw

którego os

dzamy działanie jako wyst

pne lub cnotliwe.

III. Doktryna ta stanie si

jeszcze bardziej oczywista, je

li pi

kno moralne porównamy z

naturalnym, z którym ł

czy go tak bliskie pod wieloma wzgl

dami podobie

stwo. Pi

kno

naturalne zale

y od proporcji, wzajemnego stosunku i układu cz

ęś

ci, jednak

niedorzeczno

byłoby st

d wnosi

e percepcja pi

kna, tak jak percepcja prawdy w

kwestiach geometrii, polega w cało

ci na percepcji stosunków i

e dokonuje jej wył

cznie

rozum czy władze intelektu. W ka

dej nauce umysł wychodzi od stosunków sobie

znanych, szukaj

c tego, czego nie zna; natomiast gdy chodzi o decyzje smaku czy

ocen

zewn

trznego pi

kna - wszystkie stosunki s

dla oka od pierwszej chwili

oczywiste; od nich wychodz

c, doznajemy uczucia zadowolenia lub niezadowolenia, w

zale

ci od natury przedmiotu i dyspozycji naszych narz

dów zmysłowych.

Euklides w pełni wyja

nił wszystkie cechy koła, ale w

adnym z twierdze

nie powiedział

ani słowa o tym,

e jest pi

kne. Powód jest oczywisty. Pi

kno nie jest własno

koła.

Nie zawiera si

adnym odcinku linii, której cz

ęś

ci s

jednakowo odległe od wspólnego

rodka. Jest jedynie efektem, jaki figura ta wywołuje w umy

le, któremu szczególny

mechanizm i struktura pozwalaj

dozna

tego rodzaju uczu

. Daremn

byłoby rzecz

szuka

kna w kole lub stara

je znale

źć

, czy to za pomoc

zmysłów czy

rozumowa

matematycznych, w jakiej

własno

ci tej figury.

Popatrzmy, jak Palladio i Perrault obja

niaj

poszczególne cz

ęś

ci i proporcje kolumny:

mówi

o gzymsie i fryzie, o bazie i plincie, o trzonie i architrawie, podaj

c opis i

usytuowanie ka

dego z tych elementów. Gdyby jednak za

Ŝą

opisu i usytuowania

kna kolumny, odrzekliby z miejsca,

e pi

kno nie zawiera si

adnej jej cz

ęś

ci ani w

adnym z poszczególnych elementów, ale stanowi efekt, jaki daje cało

ść

, kiedy zło

ony

ów kształt uka

e si

obdarzonemu inteligencj

umysłowi, zdolnemu do owych

subtelniejszej natury dozna

. Dopóki widz taki si

nie pojawi, kolumna jest tylko i jedynie

brył

o takich to a takich wymiarach i proporcjach; jej elegancja i pi

kno wynika

wył

cznie z uczu

tego, kto na ni

patrzy.

Przypatrzmy si

tak

e obrazom, w których Cycero przedstawia zbrodnie Werresa czy

Katyliny; przyznamy bez wahania,

e podło

ść

moralna jest równie

efektem, jaki daje

kontemplacja cało

ci, kiedy cało

ść

ogl

da istota, której organizacja ma pewn

szczególn

struktur

i ukształtowanie. Mówca odmalowywa

e furi

, bezczelno

ść

barbarzy

stwo z jednej strony, z drugiej - mi

kko

ść

, cierpienie, smutek, niewinno

ść

. Ale

li człowiek nie poczuje,

e taki układ rzeczy rodzi w nim oburzenie i współczucie -

Strona 4 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20

pró

no dopytywa

dzie u mówcy, w czym zawiera si

owa nikczemno

ść

i zbrodnia,

przeciw którym tak gwałtownie protestuje, kiedy zacz

ły one istnie

i w zwi

zku z jak

spraw

, i co stało si

z nimi w kilka miesi

cy pó

niej, gdy postawy i my

li wszystkich

osób działaj

cych całkowicie si

zmieniły lub znikły. Abstrakcyjna hipoteza moralno

ci na

adne z tych pyta

nie udzieli zadowalaj

cej odpowiedzi; i trzeba w ko

cu przyzna

przewinienie czy te

niemoralno

ść

nie jest

adnym konkretnym faktem ani stosunkiem,

który mo

na by uj

ąć

rozumowo, lecz rodzi si

w cało

ci z uczucia dezaprobaty, którego -

z racji wła

ciwej naturze ludzkiej struktury - doznajemy nieuchronnie na widok

barbarzy

stwa i zdrady.

IV. Obiekty pozbawione czucia mog

pozostawa

wzgl

dem siebie dokładnie w takich

samych stosunkach, jakie widzimy u istot zdolnych do działa

moralnych, chocia

nie

mog

nigdy sta

przedmiotem miło

ci czy nienawi

ci, a wobec tego nie mog

mie

zasługi ani nie ponosz

winy. Młode drzewo, które przerasta i niszczy drzewa

macierzyste, jest z punktu widzenia stosunków w dokładnie tej samej sytuacji, co Neron,
który zamordował Agrypin

; gdyby moralno

ść

okre

lała si

wył

cznie przez stosunki,

drzewo bez w

tpienia winne by było takiego samego przest

pstwa.

V. Wydaje si

oczywiste,

e ostatecznych celów ludzkiego post

powania nie da si

adnym razie wytłumaczy

przez odwołanie si

do rozumu, ale

e przemawiaj

one

wył

cznie do ludzkich uczu

i upodoba

i nie zale

Ŝą

od władz intelektualnych. Spytajmy

człowieka, dlaczego si

gimnastykuje; odpowie,

e dlatego, bo chce by

zdrowy. Gdy go

zapyta

z kolei, dlaczego chce by

zdrowy, odpowie z miejsca,

e choroba ł

czy si

cierpieniem. Je

eli cisn

ąć

go dalej domagaj

c si

eby powiedział, dlaczego nie lubi

cierpie

- niepodobie

stwem jest, by powód taki podał. To cel ostateczny, który nigdy do

niczego ju

nie odwołuje.

Na pytanie drugie, dlaczego chce by

zdrów, mógłby człowiek ten odpowiedzie

równie

e zdrowie jest mu potrzebne do wykonywania zawodu. Gdyby go zapyta

, dlaczego mu

na tym tak zale

y, odrzecze,

e chce zarabia

pieni

dze. Gdyby zapyta

, po co, powie,

e pieni

dze - to narz

dzie przyjemno

ci. Zadawanie dalszych pyta

byłoby ju

absurdem. Jest niemo

liwe,

eby istniał progres in infinitum i

eby jaka

rzecz miała

zawsze by

powodem tego,

e pragnie si

jakiej

innej. Musi by

, co jest cenne

samo przez si

i co bezpo

rednio godzi si

i harmonizuje z uczuciami i upodobaniami

człowieka.

Otó

skoro cnota jest celem i skoro jest cenna sama przez si

, bez wzgl

du na

remuneracje i nagrody, a jedynie wskutek bezpo

redniego zadowolenia, jakie przynosi,

to istnie

musi jakie

swoiste uczucie, na które oddziałuje - jakie

wewn

trzne

uwra

liwienie czy smak lub jakkolwiek zechce kto

nazwa

to, co rozró

nia dobro

moralne od zła i akceptuje jedno, a odrzuca drugie.

A wi

c swoisty zakres i funkcje rozumu i smaku daj

ustali

bez trudu. Rozum daje

wiedz

o prawdzie i fałszu, smak - poczucie pi

kna i brzydoty, wyst

pku i cnoty. Rozum

odsłania rzeczy, jakimi s

naprawd

, nic nie dodaj

c ani nie ujmuj

c; smak ma moc

twórcz

: złoc

c lub czerni

c przedmioty naturalne barwami zapo

yczonymi z

zewn

trznego uczucia, tworzy rzecz jak gdyby na nowo. Chłodny i beznami

tny rozum

nie jest motywem działania; kieruje jedynie impulsem, przekazanym przez pragnienie lub
skłonno

ść

, ukazuj

c mu

rodki, dzi

ki którym osi

ga si

szcz

ęś

cie lub unika

nieszcz

ęś

cia. Smak, poniewa

daje przyjemno

ść

lub przykro

ść

konstytuuj

c tym samym

szcz

ęś

cie lub nieszcz

ęś

cie, staje si

motywem działania i jest podstawow

pobudk

podstawowym impulsem pragnie

i aktów woli. Wychodz

c z okoliczno

ci i stosunków

znanych i domniemanych, rozum prowadzi nas do wykrycia tego, co ukryte i nieznane.
Kiedy wszystkie okoliczno

ci i stosunki s

nam dane, smak sprawia,

e cało

ść

wzbudza

w nas uczucie nowe: nagan

lub aprobat

. Probierz rozumu, ugruntowany w naturze

Strona 5 z 6

Bez tytułu 1

2009-10-20