D HUME BADANIA DOTYCZĄCE ROZUMU LUDZKIEGO

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

David HUME

BADANIA DOTYCZ

CE ROZUMU LUDZKIEGO

przekład Jana Łukasiewicza i Kazimierza Twardowskiego, opracowała Anna

Hochfeldowa

wybór fragmentów

Rozdział I. O ró

nych rodzajach filozofii

Rozdział II. O pochodzeniu idei

Rozdział III. O kojarzeniu idei

Rozdział IV. W

tpliwo

ci sceptyczne dotycz

ce czynno

ci rozumu

Rozdział V. Sceptyczne rozwi

zanie tych trudno

Rozdział VI. O prawdopodobie

stwie

Rozdział VII. O idei zwi

zku koniecznego

Rozdział VIII. O wolno

ci i konieczno

Rozdział IX. O rozumie zwierz

Rozdział X. O cudach

Rozdział XI. O szczególnej opatrzno

ci i o

yciu przyszłym

Rozdział XII. O filozofii akademickiej, czyli sceptycznej

Rozdział I

O RÓ

NYCH RODZAJACH FILOZOFII

Filozofi

moraln

, czyli nauk

o naturze ludzkiej, mo

na ujmowa

w sposób dwojaki;

dy z nich ma swoje zalety i mo

e przyczyni

do zadowolenia (entertainement),

nauki i poprawy ludzko

ci. Jedni uwa

człowieka za istot

zrodzon

głównie do

działania, zale

w swoim post

powaniu od upodoba

i uczu

, d

ążą

do rzeczy

jednych, a unikaj

innych, stosownie do warto

ci, jak

zdaj

posiada

, oraz do

tego, z jakiej bierzemy je strony. A

e ze wszystkich rzeczy najwi

ksz

warto

ść

przyznaje

cnocie, przeto maluj

filozofowie tej kategorii w najpi

kniejszych barwach,

korzystaj

c obficie z pomocy poezji i wymowy, i przedstawiaj

swój przedmiot w sposób

łatwy i przyst

pny, a przy tym tak, a

eby najskuteczniej przemówi

do wyobra

ni i

pozyska

sympati

. Dobieraj

szczególnie efektowne przypadki i przykłady z

ycia;

zestawiaj

c przeciwne sobie charaktery, uwydatniaj

zachodz

cy mi

dzy nimi kontrast; a

wabi

c nas na drog

cnoty nadziej

chwały i szcz

ęś

cia, strzeg

naszych kroków na tej

drodze za pomoc

drych wskazówek i znakomitych wzorów. Ucz

nas odczuwa

ró

nic

dzy wyst

pkiem a cnot

; wzbudzaj

nasze wzruszenia i kieruj

nimi; kiedy

uda im si

skłoni

serca nasze do umiłowania tego, co prawe i godziwe, s

osi

li w pełni cel wszystkich swych trudów.

Filozofowie drugiego rodzaju widz

w człowieku istot

raczej my

działaj

staraj

bardziej wykształci

jego rozum ni

udoskonali

obyczaje. Dla nich natura

ludzka jest przedmiotem docieka

; roztrz

saj

zatem skrupulatnie, chc

c znale

źć

zasady, które rz

naszym rozumem, pobudzaj

uczucia i sprawiaj

e chwalimy albo

ganimy dany przedmiot, uczynek, sposób zachowania si

. Poczytuj

to całemu

miennictwu za brak,

e filozofia nie zdołała dotychczas w sposób powszechnie uznany

ustali

podstaw etyki, rozumowania, krytyki estetycznej;

e rozprawia ci

gle o prawdzie i

fałszu, o cnocie i wyst

pku, o pi

knie i brzydocie, nie umiej

c poda

ródła tych

rozró

nie

. W mozolnym tym przedsi

wzi

ciu nie cofaj

przed

adnymi trudno

ciami,

lecz post

puj

c od poszczególnych przypadków do zasad ogólnych staraj

ledzi

zasady coraz to ogólniejsze i nie zaznaj

spoczynku, póki nie dotr

do owych zasad

Strona 1 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

ostatecznych, które musz

w ka

dej nauce poło

kres ciekawo

ci ludzkiej. Chocia

dociekania ich wydaj

abstrakcyjne, a nawet niezrozumiałe dla zwykłych czytelników,

pragn

oni uznania ludzi uczonych i m

drych i czuj

dostatecznie wynagrodzeni za

trudy całego

ywota, je

eli uda im si

wydoby

na jaw kilka ukrytych prawd, które mog

przyczyni

do pouczenia potomno

ci.

Jest rzecz

pewn

e filozofia popularna i przyst

pna (easy and obvious) zachowa

zawsze u ogółu ludzi pierwsze

stwo przed

cisł

filozofi

spekulatywn

(accurate and

abstruse), a wielu zachwala

dzie jako nie tylko przyjemniejsz

, lecz tak

e bardziej

yteczn

. Bli

ej ł

czy si

ona z

yciem, kształci serce i uczucia, a odnosz

c si

bezpo

rednio do zasad, które kieruj

działaniem ludzkim, poprawia obyczaje i zbli

człowieka do doskonałych wzorów, jakie opisuje. Filozofia spekulatywna natomiast,
opieraj

c si

na sposobie my

lenia, który nie ma nic wspólnego z działaniem i

yciem

praktycznym, zatraca si

, gdy filozof opu

ci swe ustronie i wst

pi na widowni

ycia;

niełatwo te

mog

jej zasady wywrze

wpływ na nasz sposób zachowania si

post

powanie. (...)

(...) Sława Cycerona kwitnie po dzi

dzie

, podczas gdy sława Arystotelesa zupełnie

upadła. La Bruyere gło

ny jest poza morzami i do tej pory cieszy si

uznaniem, natomiast

Malebranche'a sławili tylko współcze

ni mu rodacy. A Addisona b

e jeszcze

tnie czyta

ludzie wtedy, gdy o Locke'u nikt ju

nie wspomni.

Człowiek zajmuj

cy si

wył

cznie filozofi

jest postaci

na ogół nie bardzo ch

tnie przez

wiat widzian

, poniewa

według powszechnego mniemania nie przysparza

społecze

stwu ani

adnego po

ytku, ani przyjemno

ci,

c z dala od ludzi, w

ród

zasad i poj

ęć

tak samo jak on niedost

pnych. Ale kompletny nieuk z jeszcze wi

kszym

spotyka si

lekcewa

eniem; za

kiedy w jakim

kraju rozkwitaj

nauki, zupełny brak

zamiłowania do szlachetnych tych zaj

ęć

uchodzi za najpewniejsz

oznak

pospolito

ducha. Za wzór doskonało

ci uwa

a si

człowieka, który nie popada w

adn

z tych

kra

cowo

ci i odznacza si

w równej mierze zamiłowaniem do ksi

ąż

ek, towarzystwa i

ycia praktycznego, zachowuj

c w obcowaniu z innymi ow

bystro

ść

umysłu i

wra

liwo

ść

, któr

wytwarza kontakt z literatur

, a w

yciu praktycznym -

rzetelno

ść

i dokładno

ść

, do jakiej z natury rzeczy prowadzi dobra filozofia. A

eby

wykształci

i rozpowszechni

tak wszechstronnie rozwini

ty typ człowieka, nie ma nic

yteczniejszego nad utwory w łatwym stylu i typie, które nie odci

gaj

zanadto od

ycia,

nie wymagaj

do swego zrozumienia gł

bokich studiów ani odci

cia si

wiata, a

sprawiaj

e czytelnik powraca do ludzi pełen szlachetnych uczu

i m

drych nauk,

daj

cych si

zastosowa

w ka

dej

yciowej potrzebie. Dzi

ki takim utworom cnota staje

pon

tna, nauka przyjemna, towarzystwo pouczaj

ce, a samotno

ść

- nie nudna.

Człowiek jest istot

rozumn

, z nauki czerpie wi

c wła

ciw

dla siebie straw

ywienie. Lecz tak ciasne s

granice rozumu ludzkiego,

e niewiele mo

na si

spodziewa

zadowolenia z osi

gni

ęć

w tej dziedzinie, czy to pod wzgl

dem ich zakresu,

czy pewno

ci. Równie jak rozumn

, jest człowiek istot

towarzysk

; nie zawsze jednak

znale

źć

e towarzystwo przyjemne i zajmuj

ce i nie zawsze czuje do niego nale

yty

poci

g. Człowiek jest tak

e istot

czynn

, zarówno wi

c z tego powodu, jak wskutek

rozlicznych potrzeb

yciowych musi pracowa

i zajmowa

sprawami praktycznymi.

Lecz umysłowi potrzeba od czasu do czasu odpoczynku, nie mo

e zatem bez przerwy

utrzyma

w gotowo

ci do pracy i trudu. Zdaje si

przeto,

e natura wyznaczyła

rodzajowi ludzkiemu mieszany sposób

ycia jako najbardziej dla

odpowiedni i po cichu

ostrzegła człowieka, a

eby

adnej ze swych skłonno

ci nie pozwolił wybuja

na tyle, by

odebrało mu to mo

liwo

ść

innych zainteresowa

i zaj

ęć

. Pu

ść

wodze swej nami

tno

dla nauki, powiada; niech tylko nauka twoja b

dzie ludzka i niech ma bezpo

redni

styczno

ść

z czynnym

yciem i społecze

stwem. Spekulacji my

lowych i bada

gaj

cych w gł

b zabraniam ci i kara

je b

surowo: sprowadz

one na ciebie

Strona 2 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

pos

melancholi

, pogr

ążą

w wiecznej niepewno

ci, a gdy rzekome swe odkrycia

ogłosisz

wiatu, spotkasz si

z chłodnym przyj

ciem. B

filozofem, lecz przy całej swej

filozofii b

człowiekiem.

Gdyby ogól ludzi poprzestawał na tym,

e woli filozofi

popularn

abstrakcyjn

uczon

, a tej ostatniej nie pot

piał ani lekcewa

ył, mo

na by ostatecznie zgodzi

z t

powszechn

opini

i bez sprzeciwów pozwoli

demu człowiekowi lubi

to, do czego

skłaniaj

go własne upodobania i uczucia. Poniewa

jednak cz

sto w sprawie tej idzie

dalej, posuwaj

c si

do całkowitego odrzucenia wszelkich gł

bszych docieka

czyli tego, co nosi zwykle nazw

metafizyki, przeto zastanowimy si

obecnie, jakie

rozumne argumenty przytoczy

na w ich obronie.

Zacznijmy od uwagi,

e jedn

ze znacznych korzy

ci, wynikaj

cych z filozofii

cisłej i

abstrakcyjnej, s

usługi

wiadczone filozofii popularnej i bliskiej sprawom ludzkim, która

bez pomocy tamtej nie zdołałaby nigdy osi

ąć

w swych pogl

dach, wskazówkach i

dowodzeniach dostatecznego stopnia

cisło

ci. Cała literatura pi

kna to tylko obrazy

ycia ludzkiego, rozmaitych ludzkich postaw i sytuacji; wzbudza ona w nas ró

ne uczucia

- pochwały lub nagany, podziwu lub kpiny - stosownie do rodzaju przedmiotu, który nam
przedstawia. Zadanie to niezawodnie lepiej wykona artysta, który oprócz subtelnego
smaku i bystrego zmysłu spostrzegawczego posiada dokładn

znajomo

ść

naszej

wewn

trznej organizacji, czynno

ci rozumu, działa

nami

tno

ci i rozmaitych odmian

uczucia, odró

niaj

cych wyst

pek od cnoty. Jakkolwiek mozolne wyda

e si

to do

wewn

trz skierowane badanie, staje si

ono jednak w pewnej mierze nieodzownie

potrzebne tym, którzy chc

z powodzeniem opisa

widom

, zewn

trzn

stron

ycia i

obyczajów. Anatom ukazuje nam rzeczy w najwy

szym stopniu niemiłe i wstr

tne; a

jednak nauka jego przydaje si

malarzowi, nawet kiedy maluje Wenus lub Helen

ywaj

c najbogatszych barw swojej sztuki i nadaj

c swoim postaciom pełen gracji i

uroku wygl

d, musi malarz jednak zwróci

zarazem uwag

na wewn

trzn

budow

ciała

ludzkiego, na rozmieszczenie mi

ęś

ni, układ ko

ci oraz na przeznaczenie i kształt ka

dej

ęś

ci ciała i ka

dego jego organu. Dokładno

ść

w ka

dym przypadku podnosi walory

kna, a trafno

ść

rozumowania - walor subtelnych uczu

. Daremnie wywy

szaliby

jedno, deprecjonuj

c drugie.

Widzimy nadto,

e gdy chodzi o wszystkie sztuki i umiej

tno

ci, nawet je

li ich zwi

zek z

yciem i działaniem jest najbli

szy, duch

cisło

ci, jakkolwiek b

nabyty, zbli

a je do

doskonało

ci i sprawia,

e lepiej słu

żą

dobru społecze

stwa. A chocia

filozof

yje z dała

ycia praktycznego, przecie

filozoficzny sposób my

lenia, je

eli poszczególne

jednostki starannie go kultywuj

, rozszerza si

stopniowo na całe społecze

stwo i

ycza podobnej poprawno

ci ka

dej sztuce i ka

demu powołaniu. Polityk nabywa

kszej ostro

ci i subtelno

ci w rozdzielaniu i równowa

eniu władzy, prawnik

rozumuje bardziej metodycznie i wedle lepszych zasad, wódz

lej przestrzega

karno

ci i z wi

ksz

przezorno

układa plany operacji. Trwało

ść

nowo

ytnych rz

dów

w porównaniu ze staro

ytnymi oraz

cisło

ść

nowo

ytnej filozofii wzrastały stopniowo i

prawdopodobnie w analogicznym tempie wzrasta

nadal.

Gdyby nawet z docieka

filozoficznych wynikała tylko ta korzy

ść

e zaspokajaj

niewinn

ciekawo

ść

, i tak nie nale

ałoby ich lekcewa

, gdy

byłyby jedn

cej z

nielicznych bezpiecznych i nieszkodliwych rozrywek, które ludzko

ci przypadły w udziale.

Najmilsza

cie

ycia i najmniej kryj

ca zasadzek prowadzi drog

nauki i wiedzy, a

tego, kto potrafi usun

ąć

jak

ąś

przeszkod

na tej drodze lub ukaza

nowe jakie

perspektywy, powinno si

uwa

za dobroczy

ludzko

ci. Zaj

cia naukowe mog

wydawa

uci

ąż

liwe i nu

żą

ce, ale podobnie jak silne organizacje cielesne, tak samo

zdarzaj

dzielne i kwitn

cym zdrowiem obdarzone umysły, które potrzebuj

forsownych

wicze

i czerpi

przyjemno

ść

z tego, co dla ogółu ludzi jest mozolne i

trudne. Ciemno

ść

jest w samej rzeczy uci

ąż

liwa zarówno dla umysłu, jak dla oka, lecz co

Strona 3 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

za rozkosz, co za rado

ść

wydoby

z ciemno

wiatło, cho

by kosztem najwi

kszej

pracy.

Zarzuca si

jednak,

e ta ciemno

ść

w filozofii uczonej i abstrakcyjnej jest nie tylko

uci

ąż

liwa i nu

żą

ca, lecz

e jest ona tak

e nieuniknionym

ródłem niepewno

ci i bł

du. W

samej rzeczy, najsłuszniejszym i najbardziej powa

nym zarzutem w stosunku do

znacznej cz

ęś

ci metafizyki jest to,

e nie jest ona wła

ciwie nauk

, lecz wynika albo z

bezowocnych wysiłków pró

ci ludzkiej, która chciałaby zgł

rzeczy dla rozumu

zgoła niedost

pne, albo te

z chytro

ci potocznych zabobonów, które, nie mog

c obroni

na otwartym polu, fabrykuj

spl

tane zaro

la, by ukry

i osłoni

słabo

ść

Wyp

dzone z miejsc otwartych, ucieka to plemi

rozbójnicze do lasów i czatuje w

zasadzce, by wedrze

na ka

niestrze

drog

li i zablokowa

religijnymi

skrupułami i przes

dami. (...)

(...) Jedyna metoda, za pomoc

której uwolni

na od razu nauk

od tych zawiłych

kwestii, polega na tym, by wnikn

ąć

w natur

rozumu ludzkiego i okaza

na podstawie

cisłej analizy jego władz i zdolno

ci,

e nie nadaje si

aden sposób do roztrz

sania

tak odległych i niejasnych rzeczy. Musimy podj

ąć

tej pracy,

eby móc nast

pnie

spokojnie; musimy uprawia

starannie prawdziw

metafizyk

, by pozby

fałszywej i

zepsutej. Niektórych od zwodniczej filozofii chroni lenistwo; u innych nad lenistwem
przewa

a jednak ciekawo

ść

. Zw

tpienie, które w pewnych chwilach bierze gór

, ust

puje

z kolei miejsca

miałym nadziejom i oczekiwaniom.

cisłe i trafne rozumowanie jest

jedynym uniwersalnym lekarstwem, odpowiednim dla wszystkich osób i usposobie

; ono

jedno potrafi obali

filozoficzn

spekulacj

i ów

argon metafizyczny, który w

poł

czeniu z potocznym zabobonem czyni j

niejako nieprzeniknion

dla tych, co

rozumuj

niedbale, i nadaje jej pozór nauki i m

dro

ci.

Z dokładniejszego rozpatrzenia władz i zdolno

ci natury ludzkiej wynika nie tylko ta

korzy

ść

e mo

emy po uwa

nym zbadaniu sprawy odrzuci

najmniej pewn

i najmniej

przyjemn

ęść

wiedzy, lecz i wiele korzy

ci pozytywnych. Jest rzecz

godn

uwagi,

czynno

ci umysłu, jakkolwiek s

nam najbli

sze, zdaj

, gdy je badamy, zapada

ciemno

ść

; wzrok nasz niełatwo umie znale

źć

linie i granice, które je wyró

niaj

i dziel

to zbyt ulotne obiekty, by mogły przez dłu

szy czas przedstawia

jednakowo;

trzeba je uj

ąć

w jednej chwili, przy pomocy szczególnej przenikliwo

ci, b

cej darem

natury, udoskonalonym przez przyzwyczajenie i refleksj

. Jest to przeto wcale

niepo

lednia cz

ęść

nauki, pozna

po prostu ró

ne czynno

ci umysłu, oddzieli

jedne od

drugich, uło

je według wła

ciwych kategorii i uporz

dkowa

cały ten pozorny chaos, w

który s

uwikłane, gdy staj

przedmiotem refleksji i badania. (...)

Gdy wi

c starannie uprawia

dziemy filozofi

i gdy ogół, zwracaj

c na t

nauk

uwag

, doda jej zach

ty, czy

nie b

dzie nam wolno spodziewa

e zdoła ona

poszukiwania swe posun

ąć

jeszcze dalej i wykry

, do pewnego przynajmniej stopnia,

tajemne spr

ęż

yny i prawa, które kieruj

czynno

ciami umysłu ludzkiego? Przez długi

czas zadowalali si

astronomowie tym,

e na podstawie zjawisk okre

lali rzeczywiste

ruchy, układ i wielko

ść

ciał niebieskich; a

pojawił si

wreszcie filozof, który za pomoc

bardzo udatnego rozumowania okre

lił tak

e prawa i siły rz

ce i kieruj

ce ruchami

planet. Podobnych rzeczy dokonano i dla innych dziedzin przyrody. Nie ma wi

c powodu

traci

nadziei na analogiczne sukcesy i w naszych badaniach, dotycz

cych władz umysłu

i jego organizacji, je

eli tylko przeprowadzone zostan

z takim samym talentem i

ostro

. Prawdopodobnie jedne czynno

ci i prawa umysłu zale

żą

od drugich, te

znowu mog

sprowadzi

do innych, jeszcze bardziej ogólnych i uniwersalnych.

Jak daleko mo

na w badaniach tych si

posun

ąć

- trudno to nam b

dzie

le okre

zanim starannie rzeczy nie wypróbujemy, a trudno tak

e i potem. (...) Je

eli wi

c kwestie

te le

żą

w granicach rozumu ludzkiego, to mo

e rozwi

ąż

emy je w ko

cu szcz

ęś

liwie; je

eli

nie, b

dziemy przynajmniej mogli porzuci

je z czystym sumieniem. (...)

Strona 4 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

(...) B

dziemy szcz

ęś

liwi, gdy uda nam si

zł

czy

ró

ne rodzaje filozofii, godz

gruntowno

ść

bada

z jasno

i rzetelno

ść

z oryginalno

; za

jeszcze szcz

ęś

liwsi,

gdy rozumuj

c w sposób przyst

pny, zdołamy podwa

podstawy filozofii

spekulatywnej, która dotychczas słu

yła, jak si

zdaje, jedynie ochronie zabobonu i

osłaniała niedorzeczno

ść

i bł

Rozdział II

O POCHODZENIU IDEI

dy bez trudu przyzna,

e istnieje znaczna ró

nica mi

dzy percepcjami umysłu

zale

nie od tego, czy odczuwamy przykro

ść

nadmiernego gor

ca lub przyjemno

ść

umiarkowanego ciepła, czy te

uprzytamniamy sobie pó

niej wra

enia te z pami

ci lub

wyprzedzamy je wyobra

. Te zdolno

ci umysłu mog

ladowa

lub odtwarza

percepcje zmysłów; nie potrafi

jednak nigdy osi

ąć

w całej pełni siły i

ywo

ci czu

pierwotnych. Nawet wtedy, gdy działaj

z najwi

ksz

sił

, mo

emy co najwy

ej rzec o

nich,

e tak

ywo przedstawiaj

nam przedmioty, i

prawie je czujemy lub widzimy.

Wyj

wszy jednak wypadki rozstroju umysłowego, wywołanego chorob

lub obł

kaniem,

nie mog

nigdy percepcje te uzyska

takiego stopnia

ywo

ci, by zupełnie nie dały si

pierwotnych odró

. Wszelkie barwy poezji, cho

by najwspanialsze, nie zdołaj

nigdy

odda

przyrody w taki sposób, a

eby

my opis wzi

li za rzeczywisty krajobraz. Naj

ywsza

l nie dorówna nigdy najsłabszemu nawet czuciu.

Tak

sam

ró

nic

emy zauwa

, je

li chodzi o wszystkie inne percepcje umysłu.

Inaczej zachoruje si

człowiek w napadzie gniewu, inaczej, gdy tylko my

li o tym uczuciu.

Skoro mi kto

powie,

e jaka

osoba jest zakochana, łatwo zrozumiem jego my

l i

utworz

sobie trafne wyobra

enie o stanie tej osoby; w

aden jednak sposób nie mog

wzi

ąć

tego wyobra

enia za rzeczywiste niepokoje i wzruszenia miłosne. Gdy my

limy o

minionych uczuciach i wzruszeniach, my

l nasza jest wiernym zwierciadłem i odtwarza

rzeczy zgodnie z prawd

; lecz barwy, których u

ywa, s

blade i niewyra

ne w

porównaniu z tymi, w które odziane były percepcje pierwotne. Nie trzeba wielkiej
bystro

ci ani głowy metafizycznej, by spostrzec mi

dzy nimi ró

nic

emy przeto teraz podzieli

wszystkie percepcje umysłu na dwie klasy, czyli rodzaje,

które ró

od siebie stopniem siły i

ywo

ci. Słabsze i mniej

ywe percepcje

nazywaj

zwykle my

lami lub ideami. Dla drugiej kategorii brak nazwy w naszym

zyku i w bardzo wielu innych; jak przypuszczam dlatego,

e tylko dla potrzeb

filozoficznych trzeba było obj

ąć

je jakim

jednym słowem czy terminem ogólnym.

Pozwólmy sobie zatem nazwa

je impresjami, nadaj

c słowu temu znaczenie cokolwiek

odmienne od zwykłego. Przez wyraz impresja rozumiem wi

c wszystkie percepcje

ywsze, które powstaj

, gdy słyszymy, widzimy, czujemy, kochamy, nienawidzimy,

żą

damy lub chcemy. Impresje za

odró

niam od idei, które s

mniej

ywymi

percepcjami i które u

wiadamiamy sobie wtedy, gdy zastanawiamy si

nad

którymkolwiek z wymienionych powy

ej wra

lub wzrusze

Na pierwszy rzut oka nie ma, zdaje si

, rzeczy, która by mniej była skr

powana ani

eli

l człowieka; wymyka si

ona nie tylko wszelkiej ludzkiej władzy i kontroli, ale

swobody jej nie hamuj

nawet granice natury i rzeczywisto

ci. Tworzy

dziwol

gi i ł

czy

nieodpowiadaj

ce sobie kształty i formy - to dla wyobra

ni trudno

ść

nie wi

ksza, ni

przedstawienie sobie najnaturalniejszych i doskonale znanych przedmiotów. I podczas
gdy nasze ciało przykute jest do jednej planety, po której porusza si

z mozołem i

trudem, my

l mo

e nas w jednej chwili przenie

ść

w najodleglejsze zak

tki wszech

wiata,

a nawet poza wszech

wiat, w nieograniczony chaos, w którym, jak sobie wyobra

amy,

panuje zupełny zam

t. Czego oko nie widziało ani ucho nie słyszało - nawet to mo

sobie tak

e wyobrazi

; w mocy my

li jest wszystko, z wyj

tkiem tego, co zawiera

absolutn

sprzeczno

ść

Strona 5 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

Chocia

jednak my

l nasza zdaje si

posiada

nieograniczon

swobod

, przekonamy si

po bli

szym zbadaniu,

e zamkni

ta jest faktycznie w bardzo ciasnych granicach i

cała twórcza moc umysłu sprowadza si

jedynie do zdolno

ci ł

czenia, przemieszczania,

powi

kszania lub umniejszania materiału dostarczonego nam przez zmysły i

wiadczenie. Gdy my

limy o złotej górze, ł

czymy tylko ze sob

dwie niesprzeczne

idee, złoto i gór

, które poznali

my ju

poprzednio. Cnotliwego konia mo

emy sobie

pomy

; mo

emy bowiem na podstawie znajomo

ci własnych dozna

pomy

sobie

cnot

i poł

czy

z kształtem i postaci

konia, zwierz

cia dobrze nam znanego. Jednym

słowem, cały materiał my

lowy pochodzi albo z wra

zewn

trznych, albo z

wewn

trznych, a tylko poł

czenie ich i układ zale

żą

od umysłu i woli. Albo te

, wyra

w sposób filozoficzny, wszystkie nasze idee, czyli słabsze percepcje, s

kopiami

impresji, czyli percepcji

ywszych.

eby to udowodni

, wystarcz

, mam nadziej

, dwa nast

puj

ce argumenty. Po

pierwsze: gdy analizujemy nasze my

li, czyli idee, najbardziej nawet zło

one lub

wzniosłe, przekonujemy si

zawsze,

e mo

na je rozło

na idee proste, odtwarzaj

jakie

poprzednie uczucie lub wra

enie. Nawet idee, które z pochodzeniem tym na pozór

nic wspólnego nie maj

, ujawniaj

po bli

szym zbadaniu taki sam sposób powstania.

Idea Boga jako istoty niesko

czenie rozumnej, m

drej i dobrej powstaje z refleksji nad

czynno

ciami naszego własnego umysłu i z nieograniczonego spot

gowania cech

dobroci i m

dro

ci. Rozbiorów takich mo

emy przeprowadza

, ile nam si

podoba;

zawsze oka

e si

e ka

da badana idea jest kopi

podobnej do niej impresji. Kto by

twierdził,

e teza ta nie jest w ka

dym przypadku prawdziwa i

e nie brak wyj

tków, ma

jedn

tylko i to łatw

drog

eby j

obali

: niech nam poda ide

, która w jego mniemaniu

nie pochodzi z tego

ródła. Wtedy naszym zadaniem b

dzie wskaza

impresj

, czyli

percepcj

, która jej odpowiada, je

eli zechcemy utrzyma

nasze stanowisko.

Po wtóre: je

eli si

zdarzy,

e wskutek jakiej

wady narz

du zmysłowego brak komu

pewnej kategorii czu

, okazuje si

zawsze,

e brak mu równie

i odpowiednich idei.

lepy nie mo

e utworzy

sobie poj

cia barw, ani głuchy poj

cia d

ków. (...)

Lapo

czyk lub Murzyn nie maj

poj

cia smaku wina. (...) Człowiek o łagodnych

obyczajach nie mo

e utworzy

sobie idei nienasyconej m

ciwo

ci lub okrucie

stwa;

niełatwo te

pojmie samolub, czym jest wielka przyja

źń

i bezinteresowno

ść

. Przyznamy

bez trudu,

e inne istoty posiada

mog

wiele zmysłów, o których nie jeste

my w stanie

mie

poj

cia, gdy

idee ich nigdy nie dotarły do nas t

drog

, któr

idea jaka

dosta

do umysłu, to znaczy drog

faktycznego wra

enia i uczucia.

(...) Wszystkie idee, a zwłaszcza idee abstrakcyjne, s

z natury blade i niewyra

ne i

umysł zaledwie mo

e je uchwyci

. Łatwo mo

na je pomyli

z innymi, podobnymi ideami,

a gdy cz

sto u

ywali

my jakiego

terminu, cho

nie ł

czyli

my z nim wyra

nego

znaczenia, skłonni jeste

my my

e ł

czy si

on z jak

ąś

okre

lon

ide

. Natomiast

wszystkie impresje, to znaczy wszystkie wra

enia, czy to zewn

trzne, czy wewn

trzne,

jasne i

ywe. Granice mi

dzy nimi s

lej okre

lone i nie tak łatwo w ich zakresie

popełni

jaki

bł

d lub si

pomyli

. Skoro zatem podejrzewamy,

e jaki

termin

filozoficzny bywa u

ywany bez znaczenia, czyli idei (co zbyt cz

sto si

dzieje), pozostaje

nam tylko zbada

, z jakiej impresji wywodzi si

owa rzekoma idea. Je

eli za

adnej

impresji nie da si

wskaza

, potwierdzi to słuszno

ść

naszych podejrze

. O

wietlaj

c idee

tak jasno, mo

emy si

nie bez racji spodziewa

e czynimy bezprzedmiotow

wszelk

dalsz

dyskusj

na temat ich realnego istnienia i natury. (...)

Rozdział III

O KOJARZENIU SI

IDEI

Jest rzecz

, oczywist

e istnieje jakie

prawo (principle) zwi

zku pomi

dzy ró

nymi

lami, czyli ideami umysłu, i

e nast

puj

one po sobie w sposób do pewnego stopnia

Strona 6 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

metodyczny i prawidłowy, gdy pojawiaj

w pami

ci lub wyobra

ni. W powa

niejszych

rozmy

laniach i wypowiedziach fakt ten jest tak widoczny,

e ka

poszczególn

która przerwie prawidłowy tok czy ła

cuch idei, spostrzegamy i eliminujemy natychmiast.

Nawet w najbardziej fantastycznych, najbardziej bezładnych marzeniach, ba, nawet w
snach naszych odkry

emy po zastanowieniu si

e wyobra

nia nie p

dzi w nich na

lep, ale

e zawsze jest jaki

zwi

zek pomi

dzy poszczególnymi nast

puj

cymi po

sobie ideami. Gdyby

my spisali najzupełniej swobodn

, lu

no tocz

rozmow

zauwa

yliby

my od razu co

, co stanowiło ł

cznik pomi

dzy kolejnymi jej etapami.

Gdyby za

nie dało si

go odszuka

, to jednak osoba, która przerwała tok rozmowy,

powiedziałaby nam,

e jakie

ukryte nast

pstwo my

li pojawiło si

w jej umy

le,

odwodz

c j

stopniowo od przedmiotu rozmowy. Stwierdzono,

e w ró

nych j

zykach,

nawet je

li nie mo

na podejrzewa

najmniejszego mi

dzy nimi zwi

zku czy styczno

ci,

wyrazy oznaczaj

ce najbardziej cho

by zło

one idee

le sobie odpowiadaj

. Stanowi

to niezbity dowód tego,

e idee proste, zawarte w zło

onych, zostały poł

czone ze sob

na zasadzie jakiego

powszechnego prawa, które jednako przejawia si

u wszystkich

ludzi.

Chocia

fakt ł

czenia si

rozmaitych idei ze sob

zbyt jest oczywisty, by mógł uj

ść

uwagi,

nie znam przecie

filozofa, który by próbował wyliczy

lub sklasyfikowa

wszystkie

zasady ich kojarzenia si

; a jest to przecie

przedmiot, który, jak si

zdaje, zasługuje na

zainteresowanie. Co do mnie, s

e istniej

tylko trzy zasady zwi

zku pomi

dzy

ideami, mianowicie podobie

stwo, styczno

ść

w czasie lub przestrzeni oraz przyczyna i

skutek.

W to,

e zasady te słu

żą

do ł

czenia idei, jak s

, nikt szczególnie w

tpi

nie b

dzie.

Obraz wiedzie w sposób naturalny my

l nasz

w stron

oryginału. Wzmianka o jednym

pomieszczeniu w jakim

domu daje w sposób naturalny pocz

tek my

li lub rozmowie o

innych. A gdy my

limy o ranie, trudno nam powstrzyma

od my

li o cierpieniu, które z

niej wynika. Trudno byłoby jednak

e udowodni

w stopniu zadowalaj

cym dla czytelnika,

a nawet dla siebie samego,

e wyliczenie to jest wyczerpuj

ce i innych zasad kojarzenia

prócz wymienionych nie ma. W takich przypadkach mo

emy jedynie przemy

szereg przykładów, badaj

c starannie zasad

, która wi

ąż

e ze sob

ró

ne my

li, i nie

ustawa

dopóty, dopóki zasadzie tej nie nadamy mo

liwie najogólniejszej postaci. Im

cej przykładów zbadamy i im wi

cej doło

ymy stara

, tym wi

ksz

osi

gniemy

pewno

ść

e wyliczenie, które na tej podstawie podajemy, jest wyczerpuj

ce i pełne. (...)

Rozdział IV

TPLIWO

CI SCEPTYCZNE DOTYCZ

CE CZYNNO

CI ROZUMU

ęść

Wszystkie przedmioty rozumu lub badania ludzkiego mo

na w sposób naturalny

podzieli

na dwa rodzaje, tj. na stosunki pomi

dzy ideami i na fakty. Pierwszego rodzaju

przedmiotów dotycz

geometria, algebra i arytmetyka, krótko mówi

c - wszelkie

twierdzenia, które s

albo intuicyjnie, albo demonstratywnie pewne. Twierdzenie,

kwadrat przeciwprostok

tnej równa si

sumie kwadratów obu przyprostok

tnych, wyra

pewien stosunek pomi

dzy tymi figurami. Zdanie,

e trzy razy pi

ęć

równa si

połowie

trzydziestu, wyra

a pewien stosunek pomi

dzy tymi liczbami. Twierdzenia tego rodzaju

odkry

na dzi

ki samemu działaniu my

li, niezale

nie od jakichkolwiek przedmiotów

istniej

cych we wszech

wiecie. Gdyby nawet kół lub trójk

tów na

wiecie wcale nie było,

to i tak prawdy dowiedzione przez Euklidesa zachowałyby zawsze pewno

ść

oczywisto

ść

Fakty, które stanowi

drug

kategorie przedmiotów rozumu ludzkiego, nie daj

dowodzi

(are not ascertained) w taki sam sposób; dowody (evidence), które

Strona 7 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

przemawiaj

na rzecz ich prawdziwo

ci, jakkolwiek wielkiej wagi, maj

odmienn

natur

tamte.

aden fakt nie wyklucza mo

liwo

ci faktu przeciwstawnego, ten bowiem nie

e nigdy zawiera

sprzeczno

ci, a umysł równie łatwo i jasno go pojmuje, jak gdyby

był najzupełniej zgodny z rzeczywisto

e sło

ce jutro nie wzejdzie, jest zdaniem nie

mniej zrozumiałym i nie bardziej w sobie sprzecznym ni

twierdzenie,

e wzejdzie.

Nadaremnie przeto usiłowaliby

my wykaza

demonstratywnie jego fałszywo

ść

. Gdyby

na fałszywo

ść

tego zdania wykaza

demonstratywnie, musiałoby ono zawiera

sobie sprzeczno

ść

, a wtedy umysł nie mógłby go jasno poj

ąć

Jest zatem, jak si

zdaje, rzecz

interesuj

zbada

, co uprawnia nas do tego (what is

the nature of that evidence), by w kwestiach rzeczywistego istnienia i faktów

ywi

pewno

ść

wykraczaj

poza bie

żą

wiadectwo zmysłów i zapis pami

ci. Ten dział

filozofii - rzecz ciekawa - mało był uprawiany zarówno w staro

ytno

ci, jak i w czasach

nowszych; (...).

Wszelkie rozumowanie dotycz

ce faktów ma, jak si

zdaje, za podstaw

stosunek

przyczyny i skutku. Jedynie za pomoc

tego stosunku mo

emy wyj

ść

poza

wiadectwo

pami

ci i zmysłów. Gdyby kogo

zapyta

, dlaczego uznaje fakt, który mu nie jest dany w

wiadczeniu, np.

e przyjaciel jego bawi na wsi albo we Francji - podałby tego racj

racj

byłby jaki

inny fakt, np.

e otrzymał od niego list albo

e znał wcze

niejsze jego

plany i decyzje. Kto znalazłby zegarek lub jaki

inny przyrz

d na niezamieszkałej wyspie,

wnioskowałby,

e na wyspie tej byli kiedy

ludzie. Wszelkie nasze rozumowania

dotycz

ce faktów s

takiej samej natury; przypuszczamy tu zawsze,

e zachodzi zwi

zek

pomi

dzy faktem danym nam w do

wiadczeniu a innym, o którym na podstawie tamtego

wnosimy. Gdyby ich nic ze sob

nie ł

czyło, wniosek byłby nieuprawniony. Słysz

c w

ciemno

ci artykułowany głos i rozumne słowa, jeste

my przekonani,

e jest tu jaki

człowiek. Dlaczego? Poniewa

to rzeczy wynikaj

ce z ustroju i organizmu ludzkiego,

le z nim zwi

zane. Analizuj

c jakiekolwiek inne rozumowanie tego rodzaju,

zobaczymy zawsze,

e opiera si

ono na stosunku przyczyny i skutku, przy czym

stosunek ten bywa bli

szy lub dalszy, prosty lub rozgał

ziony. Ciepło i

wiatło s

równoległymi skutkami ognia i z jednego z nich wolno zasadnie wnosi

o drugim.

Chc

c zatem pozna

dokładnie, co stanowi podstaw

upewniaj

nas o prawdziwo

faktów, musimy zbada

, w jaki sposób poznajemy przyczyny i skutki.

mielam si

twierdzi

, przy tym tez

moj

wypowiadam w postaci zdania ogólnego nie

dopuszczaj

cego wyj

tku,

e w

adnym przypadku nie osi

gamy znajomo

ci tego

stosunku na podstawie rozumowania a priori, wynika ona w zupełno

ci z do

wiadczenia,

mianowicie wtedy, gdy spostrzegamy,

e jakie

konkretne przedmioty stale ze sob

. Przypu

ść

my,

e człowiek o najbystrzejszym nawet rozumie wrodzonym i jak

najwi

kszych zdolno

ciach znajduje si

wobec jakiego

przedmiotu: je

eli przedmiot ten

jest mu zupełnie nieznany, człowiek ów nie potrafi na podstawie najstaranniejszego
zbadania jego własno

ci zmysłowych wykry

ani

adnej z jego przyczyn, ani

adnego ze

skutków. Chocia

by zdolno

ci intelektualne Adama były od samego pocz

tku bez

zarzutu, nie zdołałby on przecie

z płynno

ci i przejrzysto

ci wody wywnioskowa

e go zadławi

, ani te

z jasno

ci i ciepła ognia,

e mo

e go spali

. Własno

przedmiotu dost

pne zmysłom nigdy nie ujawniaj

przyczyn, które go wywołały, ani te

skutków, które z niego wynikn

; rozum nasz bez pomocy do

wiadczenia nie mo

e nic

wnosi

o rzeczywistym istnieniu i faktach.

Łatwo zgodz

, si

wszyscy na zdanie,

e przyczyny i skutki mo

emy pozna

nie na

podstawie rozumu, lecz tylko za pomoc

wiadczenia, je

li chodzi o przedmioty, o

których pami

tamy,

e niegdy

były nam zupełnie nieznane; zdajemy sobie bowiem

spraw

e byli

my wówczas zupełnie niezdolni przewidzie

, co z nich wyniknie.

Poka

my człowiekowi, który nie ma poj

cia o fizyce, dwie gładkie płyty marmuru;

Strona 8 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

człowiek ten nie domy

li si

e przylgn

do siebie w taki sposób, i

trzeba b

dzie

wielkiej siły, by je rozsun

ąć

w kierunku prostopadłym, gdy tymczasem naciskowi

bocznemu stawiaj

tak niewielki opór. Tak

e gdy chodzi o zjawiska, które wykazuj

mało

podobie

stwa do powszednich zjawisk przyrody - wszyscy łatwo si

godz

poznajemy je jedynie drog

wiadczenia; nikt przecie

nie b

dzie sobie wyobra

ał,

wybuch prochu strzelniczego albo przyci

ganie magnesu mo

na było odkry

podstawie rozumowania a priori. Tak samo rzecz si

ma, je

eli skutek jaki

zale

y od

bardzo skomplikowanego mechanizmu albo od ukrytego układu cz

stek; w takich

przypadkach równie

bez trudu przyznajemy,

e wszelka nasza wiedza pochodzi z

wiadczenia. Któ

dzie twierdził,

e potrafi wskaza

ostateczn

przyczyn

, dla której

mleko i chleb s

straw

odpowiedni

dla człowieka, a nieodpowiedni

dla lwa lub

tygrysa?

Ale ta sama prawda nie wyda si

na pierwszy rzut oka równie oczywista, je

eli chodzi o

zjawiska, z którymi oswoili

my si

od pierwszych chwil

ycia, które wykazuj

cisł

analogi

z całym biegiem przyrody i o których przypuszczamy,

e wynikaj

z prostych

własno

ci przedmiotów, a nie z ukrytego układu cz

stek. Skłonni jeste

my mniema

skutki mo

na by odkry

tu samym działaniem rozumu, bez pomocy do

wiadczenia.

Wyobra

amy sobie,

e znalazłszy si

niespodziewanie na tym

wiecie, umieliby

my od

razu wywnioskowa

, i

jedna kula bilardowa, uderzaj

c o drug

, wprawi j

w ruch;

sadzimy,

e nie trzeba czeka

na wynik, by móc to z cał

stanowczo

twierdzi

Przyzwyczajenie w ten sposób na nas wpływa,

e tam, gdzie jest najsilniejsze, zasiania

nie tylko nasz przyrodzony brak wiedzy, lecz tak

e ukrywa samo siebie i pozornie nie

odgrywa roli wła

nie dlatego,

e oddziałuje z najwi

ksz

sił

(...) Gdy widz

np. kul

bilardow

poruszaj

w kierunku innej kuli i gdy nawet,

przypu

ść

my, przypadkiem powstanie we mnie my

l o ruchu drugiej kuli jako skutku

zetkni

cia si

czy zderzenia obu kul - czy

nie mog

sobie pomy

e sto innych

zdarze

e by

równie dobrze nast

pstwem tej przyczyny? Czy

nie mogłyby obie

kule znale

źć

w stanie bezwzgl

dnego spoczynku? Czy nie mogłaby pierwsza w linii

prostej wróci

na dawne miejsce albo odskoczy

od drugiej w dowolnym kierunku?

Wszystkie te przypuszczenia s

niesprzeczne i dadz

pomy

. Dlaczegó

mieliby

my uprzywilejowa

jedno, ani bardziej niesprzeczne, ani łatwiejsze do

pomy

lenia ni

inne? Nigdy rozumowanie a priori nie potrafi uzasadni

takiego

przywileju.

Jednym słowem: ka

dy skutek jest zdarzeniem ró

nym od swojej przyczyny. Nie mo

go przeto wykry

w przyczynie, a aprioryczne na jego temat pomysły i koncepcje s

czym

zupełnie dowolnym. A nawet gdy ju

mamy skutek, jego poł

czenie z przyczyn

musi okaza

równie dowolne, poniewa

jest zawsze wiele innych skutków, które

rozumowi musz

wyda

równie dobrze dopasowane do przyczyny i równie naturalne.

Daremnie wi

c usiłowaliby

my bez pomocy obserwacji i do

wiadczenia przewidywa

poszczególne fakty lub drog

wnioskowania rozpoznawa

przyczyny i skutki.

Pozwala nam to zrozumie

, dlaczego jeszcze

aden rozumny i skromny filozof nie

wyobra

ał sobie,

e potrafi poda

ostateczn

przyczyn

jakiegokolwiek zjawiska

przyrody lub wskaza

wyra

nie działania siły wytwarzaj

cej którykolwiek z danych nam

skutków. Wiadomo,

e rozum ludzki ze wszystkich sił d

ąż

y do tego, by upro

zasady

ce zjawiskami przyrody i - rozumuj

c na podstawie analogii, do

wiadczenia i

obserwacji - sprowadzi

liczne skutki szczegółowe do kilku przyczyn ogólnych.

Wysilaliby

my si

jednak daremnie, chc

c wykry

przyczyny tych przyczyn ogólnych; nie

potrafimy nigdy wyja

ich sobie w sposób, który by nas zadowolił. Te ostateczne

spr

ęż

yny i zasady s

w zupełno

ci ukryte przed ciekawo

ludzk

i niedost

pne

badaniu. Spr

ęż

ysto

ść

, ci

ąż

enie, spójno

ść

stek, przenoszenie si

ruchu przez

uderzenie - oto prawdopodobnie ostateczne przyczyny i zasady, jakie kiedykolwiek

Strona 9 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

odkryjemy w przyrodzie; b

dziemy mogli uwa

za dostatecznie szcz

ęś

liwych, je

eli

uda si

nam przez dokładne badania i

cisłe rozumowanie sprowadzi

poszczególne

zjawiska w zupełno

ci albo w przybli

eniu do tych zasad ogólnych. Najdoskonalsza

filozofia naturalna jedynie odsuwa nieco nasz

niewiedz

, tak jak najdoskonalsza

filozofia moralna czy metafizyczna pozwala, by

e, jedynie dojrze

ksze jej

obszary. Tak oto z ka

dej nauki wypływa przekonanie o

lepocie i niemocy człowieka,

prze

laduj

c nas na ka

dym kroku, mimo i

usiłujemy si

mu wymkn

ąć

Nawet pomoc u

yczona filozofii naturalnej przez geometri

, mimo całej wła

ciwej tej

nauce

cisło

ci rozumowania, dla której tak słusznie si

sławi, nie zdoła temu brakowi

zapobiec ani poprowadzi

nas ku poznaniu ostatecznych przyczyn. Ka

dy dział

matematyki stosowanej opiera si

na zało

eniu,

e przyroda ustanowiła okre

lone

prawa, którymi si

kieruje, a rozumowaniem abstrakcyjnym posługujemy si

albo po to,

by wesprze

wiadczenie w wykrywaniu tych praw, albo by okre

ich działanie w

poszczególnych przypadkach, w których zale

y ono od pewnej

le oznaczonej

odległo

ci i ilo

ci. Istnieje np. wykryte do

wiadczalnie prawo ruchu, które powiada,

d, czyli siła ciała w ruchu pozostaje w stosunku zło

onym, czyli w proporcji do jego

masy i pr

dko

ci; st

d wynika,

e niewielka siła mo

e pokona

przeszkod

lub

podnie

ść

dy ci

ęż

ar, je

eli za pomoc

odpowiedniego przyrz

du czy maszyny

potrafimy zwi

kszy

dko

ść

do takiego stopnia,

e przewy

szy opór przeszkody.

Geometria pomaga nam stosowa

to prawo, okre

laj

c wła

ciwe rozmiary cz

ęś

ci i figur,

które mog

wej

ść

w skład danej maszyny. B

co b

jednak wykrycie samego prawa

zawdzi

czamy wył

cznie do

wiadczeniu i całe rozumowanie abstrakcyjne

wiata nie

potrafiłoby nigdy ani o krok zbli

nas do jego poznania. (...)

ęść

Nie mamy dot

d zadowalaj

cej odpowiedzi na nasze pierwotne pytanie. Wszelka

odpowied

stwarza coraz to nowe zagadnienia, nie mniej trudne od poprzednich, i

prowadzi do dalszych pyta

. Gdy zapytamy, jakiej natury s

wszystkie nasze

rozumowania dotycz

ce faktów, wła

ciwa odpowied

, jak si

zdaje, brzmi,

e opieraj

one na stosunku przyczyny i skutku. Gdy zapytamy z kolei, co jest podstaw

wszystkich

naszych rozumowa

i konkluzji dotycz

cych tego stosunku, odpowiedzie

emy

jednym słowem: do

wiadczenie. Gdy jednak posuniemy nasz

ciekawo

ść

jeszcze dalej i

zapytamy, jaka jest podstawa wszystkich konkluzji uzyskanych z do

wiadczenia - to

wyst

pi tu pytanie nowe, którego rozwikłanie i wyja

nienie wydaje si

trudniejsze. (...)

W tym rozdziale zadowol

rozwi

zaniem łatwego zadania, ograniczaj

c si

negatywnej odpowiedzi na postawione tu pytanie. Twierdz

zatem,

e nawet gdy ju

wiemy z do

wiadczenia, jak działaj

przyczyna i skutek, konkluzje, uzyskane z tego

wiadczenia, nie opieraj

na rozumowaniu ani na

adnych w ogóle czynno

ciach

intelektu. Odpowied

postaram si

zarówno wyja

, jak obroni

Trzeba niew

tpliwie przyzna

e przyroda trzyma nas z dala od wszystkich swych

tajników i poucza jedynie o niewielu powierzchownych własno

ciach rzeczy, ukrywaj

przed nami siły i zasady, od których oddziaływanie tych rzeczy w cało

ci zale

y. Zmysły

mówi

nam o barwie, ci

ęż

arze i konsystencji chleba, ale ani zmysły, ani rozum nie mog

nam nigdy wskaza

tych jego własno

ci, które czyni

straw

i po

ywienie ludzkiego

organizmu. Wzrok lub dotyk dostarcza nam idei dokonuj

cego si

wła

nie ruchu ciał; nie

emy sobie jednak utworzy

nawet najsłabszego poj

cia o tej cudownej sile czy

mocy, która sprawia,

e poruszaj

ce si

ciało pozostałoby w wieczystym ruchu, a któr

ciała trac

tylko wtedy, gdy udzielaj

jej innym ciałom. Chocia

jednak nie znamy sił

[wyrazu "siła" u

ywam tutaj w znaczeniu nie

cisłym i potocznym (...)] i zasad przyrody,

przypuszczamy z reguły,

e podobnym własno

ciom zmysłowym odpowiadaj

podobne

siły ukryte, i spodziewamy si

e wynikn

z nich skutki podobne do tych, które były nam

Strona 10 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

dane w do

wiadczeniu. Je

eli nam kto

poka

e substancj

podobn

barw

konsystencj

do chleba, który jedli

my dawniej, powtórzymy prób

(experiment) bez

namysłu, przewiduj

c z wszelk

pewno

e substancja ta tak samo nas po

ywi. Oto

czynno

ść

umysłu czy my

li, której podstaw

bardzo chciałbym pozna

. Przyznaje si

ogólnie,

e pomi

dzy własno

ciami zmysłowymi a ukrytymi siłami nie zachodzi

aden

znany nam zwi

zek, i co za tym idzie,

e umysł nie wnioskuje o ich stałym i prawidłowym

(regular) poł

czeniu na podstawie niczego, co o nich wie. Co si

tyczy do

wiadczenia

minionego, mo

na zgodzi

e dostarcza nam bezpo

redniej i pewnej wiedzy w

zakresie tych wył

cznie przedmiotów i w obr

bie tego jedynie czasu, który obejmowało.

Dlaczego jednak mieliby

my rozszerza

to do

wiadczenie na przyszło

ść

i na inne

przedmioty, które mog

, o ile wiemy, by

tylko z wygl

du podobne do poprzednich - oto

główne pytanie, na które kładłbym nacisk. Chleb, który dawniej jadłem, po

ywił mnie, to

znaczy,

e ciało o takich to a takich zmysłowych własno

ciach posiadało wtedy takie to a

takie siły ukryte; czy jednak z tego wynika,

e inny chleb musi mnie kiedy indziej tak

ywi

e podobnym własno

ciom zmysłowym musz

zawsze towarzyszy

podobne

siły ukryte? Wniosek taki nie wydaje mi si

adn

miar

konieczny. Ale nie mo

na chyba

zaprzeczy

e umysł wyprowadza tu jakie

nast

pstwo,

e stawia si

tu jaki

krok,

dokonuje jakiej

czynno

ci my

lowej, jakiego

wnioskowania, które wymaga wyja

nienia.

Wszak bynajmniej nie mo

na uwa

za identyczne tych dwóch zda

: Przekonałem si

e z takim to a takim przedmiotem ł

czył si

, zawsze taki to a taki skutek, oraz:

Przewiduj

e z innymi przedmiotami, z wygl

du podobnymi, ł

czy

, b

skutki

podobne. (...)

Rozumowanie bywa dwojakie, mianowicie albo demonstratywne, tj. takie, które dotyczy
stosunków mi

dzy ideami, albo te

moralne, tj. takie, które dotyczy faktów i istnienia.

w niniejszym przypadku nie mamy do czynienia z argumentami demonstratywnymi, jest,
jak si

zdaje, rzecz

oczywist

, nie ma bowiem

adnej sprzeczno

ci w przypuszczeniu,

e bieg przyrody mo

e ulec zmianie i

e rzecz jaka

, pozornie podobna do tych, które

znamy z do

wiadczenia, poci

gnie za sob

odmienne albo nawet wprost przeciwne

skutki. Czy

nie mog

sobie jasno i wyra

nie pomy

e ciało spadaj

ce z chmur i pod

dym innym wzgl

dem podobne do

niegu, posiada mimo to smak soli i działa na

dotyk jak ogie

? Czy istnieje twierdzenie zrozumialsze nad zdanie,

e wszystkie drzewa

zakwitn

w grudniu i styczniu, a opadn

w maju i czerwcu? Otó

wszystko, co jest

zrozumiałe i co mo

na sobie wyra

nie pomy

, wolne jest od sprzeczno

ci i

adne

argumenty demonstratywne,

adne abstrakcyjne rozumowanie a priori nie dowiod

tego,

e jest fałszem. (...)

W istocie, wszelkie argumenty uzyskane z do

wiadczenia opieraj

na podobie

stwie,

które spostrzegamy pomi

dzy zjawiskami przyrody i dzi

ki któremu jeste

my skłonni

oczekiwa

w przyszło

ci skutków podobnych do tych, jakie nast

powały po owych

zjawiskach do tej pory. (...) Po przyczynach, które wydaj

podobne, spodziewamy si

podobnych skutków. To jest cała nasza tre

ść

wszystkich naszych opartych na

wiadczeniu wniosków. Otó

wydaje si

oczywiste,

e gdyby

my wniosek taki

wyprowadzali na podstawie rozumu - to od razu, i oparty na jednym przypadku, byłby on
równie doskonały jak po najdłu

szym do

wiadczeniu. Rzecz ma si

jednak zupełnie

inaczej. Nic nie jest tak podobne do siebie, jak jajka; a przecie

nikt z racji tego

zewn

trznego podobie

stwa nie spodziewa si

e wszystkie b

mu tak samo

smakowały. Dopiero po długim szeregu jednakowych do

wiadcze

zebranych w danym

zakresie zjawisk nabieramy pełnego zaufania i pewno

ci, gdy chodzi o poszczególne

przypadki. (...)

(...) Istnieje zgoda co do tego,

e barwa, konsystencja i inne własno

ci zmysłowe chleba

nie wydaj

same przez si

pozostawa

w zwi

zku z ukryt

sił

ywi

. Inaczej

bowiem mogliby

my, obywaj

c si

bez pomocy do

wiadczenia, wnosi

o tej sile

natychmiast, gdy pojawi

odpowiednie własno

ci zmysłowe - wbrew opinii wszystkich

Strona 11 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

filozofów, wbrew oczywistym faktom. Objawia si

tu zatem nasz przyrodzony stan

niewiedzy je

li chodzi o siły i oddziaływanie obiektów. W jaki sposób zaradza temu

wiadczenie? Ukazuje nam jedynie pewn

ilo

ść

jednakowych (uniform) skutków

wywołanych przez okre

lone obiekty i uczy nas,

e owym obiektom przysługiwały w

danej chwili takie to a takie siły i władze. Skoro zjawia si

nowy obiekt wyposa

ony w

podobne własno

ci zmysłowe, spodziewamy si

po nim podobnych sił i władz i

oczekujemy analogicznego skutku. Po ciele o takiej samej barwie i konsystencji, co
chleb, spodziewamy si

e dostarczy nam podobnego po

ywienia i strawy. Ale krok ten,

który stawia nasz umysł, wymaga niew

tpliwie wyja

nienia. Gdy kto

powiada: We

wszystkich dotychczasowych przypadkach stwierdziłem,

e takie to a takie własno

zmysłowe ł

czyły si

z takimi to a takimi siłami ukrytymi, oraz gdy powiada: Podobne

własno

ci zmysłowe b

zawsze ł

czyły z podobnymi siłami ukrytymi, nie mo

na mu

zarzuci

tautologii, a zdania te nie s

pod

adnym wzgl

dem identyczne. Powiecie,

jedno z tych zda

jest wnioskiem wyprowadzonym ze zdania drugiego. Musicie jednak

przyzna

e wniosek ten nie jest ani intuicyjny, ani wyprowadzony demonstratywnie;

jaki

c ma charakter? Twierdzi

e opiera si

na do

wiadczeniu, byłoby petitio

principii, albowiem wszystkie wnioski uzyskane z do

wiadczenia wychodz

z zało

enia,

e przyszło

ść

dzie podobna do przeszło

ci i

e z podobnymi własno

ciami

zmysłowymi b

czyły si

podobne siły. Je

eli zachodzi najl

ejsze podejrzenie,

bieg przyrody mo

e ulec zmianie i

e przeszło

ść

e nie by

norm

przyszło

ci -

wszelkie do

wiadczenie staje si

nieu

yteczne i nic ze

nie wynika.

adn

c miar

argumenty uzyskane z do

wiadczenia nie zdołaj

dowie

ść

e przyszło

ść

dzie

podobna do przeszło

ci, poniewa

one same opieraj

bez wyj

tku na zało

eniu,

podobie

stwo takie istnieje. (...)

Jest rzecz

niew

tpliw

e najbardziej nieo

wieceni i nierozgarni

ci chłopi, ba, nawet

dzieci i nierozumne zwierz

ta korzystaj

z do

wiadczenia i poznaj

własno

otaczaj

cych przedmiotów, obserwuj

c wynikaj

ce z nich skutki. Je

eli dziecko doznało

bólu dotkn

wszy płomienia

wiecy, b

dzie w przyszło

ci starannie unikało zbli

ania r

wiec, spodziewaj

c si

podobnego skutku po przyczynie o podobnych własno

ciach

zmysłowych i podobnym wygl

dzie. Je

li na tej podstawie twierdzisz,

e umysł dziecka

do takiego wniosku dochodzi za pomoc

jakiego

procesu argumentacji czy

rozumowania, to mam prawo domaga

, by

mi t

argumentacj

wyłuszczył; nie

znajdziesz pretekstu,

eby nie uczyni

zado

ść

temu tak słusznemu

żą

daniu. Nie mo

esz

powiedzie

e argumentacja jest zawiła i mo

e nie uda ci si

jej uchwyci

, skoro

przyznajesz,

e pojmuje j

prosty umysł dzieci

cy. A je

eli chwil

zawahasz albo te

po namy

le, przytoczysz jak

ąś

argumentacj

skomplikowan

i uczon

- sam poniek

dasz za wygran

i przyznasz,

e to, co nam ka

e przypuszcza

, i

przyszło

ść

jest

podobna do przeszło

ci, i spodziewa

podobnych skutków po przyczynach z wygl

podobnych, nie jest rozumowaniem. (...)

Rozdział V

SCEPTYCZNE ROZWI

ZANIE TYCH W

TPLIWO

ęść

Zamiłowanie do filozofii, podobnie jak zamiłowanie do religii, posiada, jak si

zdaje, t

słab

stron

e cho

słu

ma poprawie naszych obyczajów i wykorzenieniu wad,

czasem przecie

, je

le nim pokierowa

, podsyca w nas jedynie jak

ąś

dominuj

skłonno

ść

i pcha umysł tym bardziej zdecydowanie ku temu, co wskutek wrodzonego

charakteru i nastawienia i tak zanadto go ci

gnie. Nie ulega w

tpliwo

ci,

e d

ążą

c do

podniosłego spokoju ducha, który cechuje filozofa-m

drca, i usiłuj

c znale

źć

przyjemno

ść

tylko w tym, czego nam dostarcza własny umysł, mo

emy na koniec - jak to

przydarzyło Epiktetowi i innym stoikom - uczyni

z naszej filozofii po prostu

wysubtelniony nieco system egoizmu i usprawiedliwi

sobie rozumowo zarówno

Strona 12 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

poniechanie wszelkiej cnoty, jak te

wszelkiej przyjemno

ci społecznej natury; kiedy za

analizujemy uwa

nie marno

ść

ycia ludzkiego i rozmy

lamy o znikomo

ci i nietrwało

bogactw i zaszczytów - mo

e wła

nie tym samym schlebiamy wrodzonemu lenistwu,

które, nienawidz

c wiru

wiatowego i zgiełku interesów, szuka sobie rozumnego pozoru,

aby oddawa

pełnej i nieskr

powanej bezczynno

ci. Istnieje jednak pewien kierunek

filozofii, któremu pod tym wzgl

dem niewiele zdaje si

grozi

, poniewa

nie wi

ąż

e si

adn

ujemn

skłonno

człowieczego umysłu ani nie mo

e przymiesza

wrodzonych upodoba

i tendencji. Kierunkiem tym jest filozofia akademicka, czyli

sceptyczna. Akademicy mówi

ustawicznie o w

tpliwo

ciach, o zawieszeniu s

du, o

niebezpiecze

stwie tkwi

cym w pospiesznych rozstrzygni

ciach, o ograniczeniu bada

do bardzo w

skiego zakresu i o wyrzeczeniu si

wszelkich docieka

, le

żą

cych poza

obr

bem powszedniego

ycia i praktyki. Có

c silniej ni

taka filozofia sprzeciwia si

lenistwu i gnu

ci umysłu, jego beztroskiej arogancji, wygórowanym pretensjom i

zabobonnej łatwowierno

ci! Pow

ga ona wszelk

nami

tno

ść

, z wyj

tkiem umiłowania

prawdy, tej za

nami

tno

ci nigdy nie jest, ani by

nie mo

e, dosy

. Jest tedy

zdumiewaj

ce,

e wła

nie ta filozofia, która w

adnym niemal wypadku nie jest zdolna

wyrz

dzi

zła ani szkody, stanowi obiekt tylu nieuzasadnionych zarzutów i oszczerstw.

Lecz mo

e wła

nie to, co czyni j

tak bezgrzeszn

, nara

a j

zarazem na ogóln

niech

ęć

i zło

ść

. Nie schlebiaj

c niedobrym skłonno

ciom, mało zdobywa sobie zwolenników; a

poniewa

sprzeciwia si

tylu przywarom i niedorzeczno

ciom, podnosi przeciw sobie

tłumy nieprzyjaciół, którzy oskar

o libertynizm, profanacj

ci i bezbo

ść

Nie nale

y te

obawia

e filozofia ta, staraj

c si

zamkn

ąć

nasze badania w

granicach powszedniego

ycia, zdoła kiedykolwiek podwa

sens rozumowa

, jakie w

yciu tym przeprowadzamy, i posun

ąć

swe w

tpliwo

ci tak daleko, by sparali

owało to

wszelkie działanie i wszelk

prac

li. Natura nigdy si

swych praw nie wyrzeknie i

ostatecznie zawsze odniesie zwyci

stwo nad dowolnego rodzaju rozumowaniem

abstrakcyjnym. (...)

Wyobra

my sobie,

e jaki

osobnik, obdarzony zreszt

wielkim rozumem i inteligencj

znalazłby si

znienacka na

wiecie. Niew

tpliwie zauwa

yłby od razu nieustaj

sukcesj

rzeczy i nast

puj

cych kolejno zdarze

; niczego wi

cej nie potrafiłby wykry

adne rozumowanie nie pozwoliłoby mu pocz

tkowo doj

ść

do poj

ęć

przyczyny i skutku,

poniewa

owe siły, dzi

ki którym dokonuj

wszystkie operacje przyrody, nigdy nie

podpadaj

pod zmysły i poniewa

nie mo

na na tej tylko podstawie,

e jedno zjawisko w

jednym przypadku wyprzedziło inne, wyprowadzi

rozumnego wniosku,

e pierwsze jest

przyczyn

drugiego. Zwi

zek ich mo

e by

arbitralny i przygodny. Mo

e nie istnie

racja

pozwalaj

ca z ukazania si

jednego zjawiska wnosi

o istnieniu drugiego. Jednym

słowem, osobnik ów, zanim nie nabyłby wi

kszego do

wiadczenia, nie byłby w ogóle

zdolny powzi

ąć

na temat faktów

adnych hipotez ani wniosków, pewnym za

mógłby by

jedynie tego, co dane mu jest bezpo

rednio w postrze

eniu i pami

ci.

Wyobra

my sobie natomiast,

e zdobył on wi

ksze do

wiadczenie i

ył do

ść

długo na

wiecie, by zauwa

, i

podobne rzeczy czy zjawiska wchodz

w stałe ze sob

zwi

zki;

jakie

efekty takiej sytuacji? Ze zjawienia si

jednego przedmiotu wnosi on

bezpo

rednio o istnieniu drugiego. A przecie

mimo całego swego do

wiadczenia nie

wytworzył idei ani nie poznał tej ukrytej siły, dzi

ki której jedna rzecz wywołuje inn

; nie

skłania go te

do wyprowadzenia takiego wniosku

aden proces rozumowania. Mimo to

czuje,

e co

go do tego zmusza; a cho

by był przekonany, i

rozum nie bierze udziału w

tej operacji, sposób jego my

lenia nie ulegnie zmianie. Inna to zasada nim powoduje,

gdy taki wyprowadza wniosek.

Zasad

jest nawyk, przyzwyczajenie. Gdziekolwiek bowiem powtarzanie si

pewnej

czynno

ci lub funkcji wytwarza skłonno

ść

do ponawiania tej samej czynno

ci lub funkcji

tak

e wtedy, gdy nie pobudza nas do niej

adne rozumowanie ani działanie umysłu, tam

Strona 13 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

zawsze powiadamy,

e skłonno

ść

ta jest efektem przyzwyczajenia. U

ywaj

c tego

wyrazu wcale nie s

dzimy, jakoby

my podali ostateczn

przyczyn

tego rodzaju

skłonno

ci. Wskazujemy tylko pewn

tkwi

w naturze ludzkiej zasad

, powszechnie

uznan

i dobrze znan

ze swego działania. (...) Wszystkie zatem wnioski z

wiadczenia nie s

wynikiem rozumowania, lecz przyzwyczajenia.

Przyzwyczajenie wi

c jest tym wielkim kierownikiem

ycia ludzkiego. Jest ono jedyn

zasad

, która sprawia,

e do

wiadczenie jest dla nas po

yteczne i

e oczekujemy w

przyszło

ci podobnego porz

dku zjawisk jak ten, który poznali

my dawniej. Bez wpływu

przyzwyczajenia nie wiedzieliby

my o

adnym fakcie nic poza tym, co jest bezpo

rednio

dane w spostrze

eniu i pami

ci. Nie dowiedzieliby

my si

nigdy, jak dobiera

rodki do

celów, ani jak posługiwa

danymi nam przez przyrod

siłami, by wywoła

skutek. Od

razu sko

czyłoby si

zarówno wszelkie działanie praktyczne, jak te

, po najwi

kszej

ęś

ci, badanie naukowe.

Tutaj jednak mo

e na miejscu b

dzie uwaga,

e chocia

wnioski czerpane z

wiadczenia prowadz

nas poza zakres pami

ci i zmysłów, upewniaj

c nas o faktach

zaszłych w najodleglejszych miejscach i w najdawniejszych czasach, przecie

musi by

zawsze dany zmysłom lub pami

ci jaki

fakt, który mógłby przy wyprowadzaniu takich

wniosków słu

za punkt wyj

cia. Kto by natrafił w bezludnej okolicy na szcz

tki

wspaniałych gmachów, wnosiłby st

e okolic

w dawnych czasach zamieszkiwali

ludzie cywilizowani; gdyby za

nie napotkał

adnej tego rodzaju rzeczy, nigdy by takiego

wniosku nie sformułował. O zdarzeniach wieków minionych dowiadujemy si

z historii;

znaczy to,

e musimy przestudiowa

ksi

gi, które zawieraj

odpowiednie informacje, a

nast

pnie posuwa

we wnioskowaniu, przechodz

c od jednego

wiadectwa do

drugiego, a

dotrzemy do naocznych

wiadków i widzów owych zamierzchłych

wypadków. (...)

(...) Wszelkie przekonanie o faktach, czyli o rzeczywistym istnieniu, wynika wył

cznie

e jaka

rzecz dana jest pami

ci lub zmysłom, oraz

e przywykli

my ł

czy

rzecz

z jak

ąś

inn

. Czyli innymi słowy: Stwierdziwszy w wielu przypadkach,

e jakie

dwa

rodzaje przedmiotów, płomie

i gor

co,

nieg i zimno, zawsze si

ze sob

czyły, umysł

przez przyzwyczajenie nakłoniony zostaje do tego,

e ilekro

znowu spostrze

e płomie

lub

nieg, oczekuje ciepła lub zimna i jest prze

wiadczony, i

własno

ci te istniej

naprawd

i ujawni

przy bli

szym kontakcie. Prze

wiadczenie to (belief) jest

koniecznym rezultatem zetkni

cia si

umysłu z danym faktem. Jest to akt duszy w

danych warunkach tak samo nieunikniony, jak odezwanie si

uczucia miło

ci, gdy

doznajemy dobrodziejstw, lub nienawi

ci, gdy spotyka nas krzywda. Wszystkie te akty s

rodzajem wrodzonych instynktów, których

adne argumentowanie,

aden proces

lowy czy rozumowy nie mo

e ani wytworzy

, ani usun

ąć

ęść

Nie ma nic swobodniejszego nad wyobra

człowieka; chocia

nie mo

e ona wyj

ść

poza pierwotny zasób idei, którego jej dostarczaj

zmysły zewn

trzne i wewn

trzne,

posiada przecie

nieograniczon

władz

mieszania, ł

czenia, rozł

czania i dzielenia tych

idei, tworz

c najrozmaitszego rodzaju fikcje i fantazje. Mo

e wymy

sobie ci

wypadków posiadaj

cych wszelkie pozory rzeczywisto

ci, mo

e przypisa

im okre

lone

miejsce w czasie i w przestrzeni, przedstawi

je sobie jako istniej

ce i odmalowa

je w

całym bogactwie szczegółów, jakie bywaj

wła

ciwe faktom historycznym, o których

autentyczno

ci jeste

my najzupełniej prze

wiadczeni. Na czym polega wi

c ró

nica

dzy tak

fikcj

a prze

wiadczeniem? Nie tkwi ona po prostu w jakiej

okre

lonej idei,

która ł

czyłaby si

z danym wyobra

eniem i zmuszała nas do uznania jego

rzeczywisto

ci, a której brakowałoby wszelkiej widomej fikcji. Wszak umysł rozporz

dza

swobodnie wszystkimi swymi ideami; mógłby wi

c wedle woli doł

czy

ide

do byle

Strona 14 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

jakiej fikcji, dzi

ki czemu potrafiłby by

prze

wiadczony o czymkolwiek by zechciał; ale to

sprzeciwia si

codziennemu do

wiadczeniu. Mo

emy w my

li zł

czy

głow

ludzk

ciałem ko

skim; nie mo

emy jednak na zawołanie wzbudzi

w sobie prze

wiadczenia,

taka istota kiedykolwiek rzeczywi

cie istniała.

d wynika,

e ró

nica mi

dzy fikcj

a prze

wiadczeniem tkwi w jakim

uczuciu lub

poczuciu (sentiment or feeling), zwi

zanym wła

nie z prze

wiadczeniem, a nie z fikcj

niezale

nym od naszej woli i nie daj

cym si

według upodobania wywoła

. Musi ono

stanowi

reakcj

wrodzon

, jak wszystkie inne uczucia, i wynika

z okre

lonej sytuacji,

wobec której umysł znalazł si

w danej chwili. (...) Gdy widz

kul

bilardow

ążą

gładkim stole ku innej, łatwo mog

sobie pomy

e zatrzyma si

, kiedy si

z ni

zetknie. My

l ta nie zawiera

adnej sprzeczno

ci, a przecie

odczuwam j

zupełnie

inaczej, ani

eli my

l, w której przedstawiam sobie,

e jedna kula popchnie drug

i udzieli

jej swego ruchu.

Gdyby

my chcieli pokusi

o definicj

tego poczucia, stan

liby

my zapewne wobec

zadania nierozwi

zalnego lub przynajmniej bardzo trudnego, tak samo, jak gdyby

chcieli zdefiniowa

uczucie zimna lub gniewu na u

ytek kogo

, kto nigdy stanów tych nie

doznał. Prze

wiadczenie, oto trafna i wła

ciwa nazwa tego poczucia; a nie ma chyba

człowieka, który by nie wiedział, co wyraz ten oznacza, skoro ka

dy człowiek w ka

dej

chwili

wiadom jest uczucia odpowiadaj

cego temu wyrazowi. (...) Prze

wiadczenie daje

ideom wi

ksz

wag

i wpływ; sprawia,

e wydaj

nam si

donio

lejsze, utrwala je w

umy

le i czyni z nich zasady kieruj

ce naszym post

powaniem. Słysz

np. w tej chwili

głos znanej mi osoby; brzmienie głosu zdaje si

dochodzi

z s

siedniego pokoju. To

wra

enie zmysłowe zwraca moj

l ku owej osobie, a zarazem ku całemu jej

otoczeniu. Wyobra

am sobie,

e i ona, i zwi

zane z ni

rzeczy, istniej

w tej chwili

naprawd

, wyposa

one w te same własno

ci i stosunki, które poznałem dawniej. Te idee

silniej opanowuj

mój umysł ani

eli my

l o zaczarowanym zamku. Maj

one zupełnie

inn

tre

ść

uczuciow

i odznaczaj

pod ka

dym wzgl

dem o wiele wi

kszym

wpływem, czy to chodzi o wzbudzenie przyjemno

ci czy przykro

ci, rado

ci czy smutku.

(...)

Zauwa

yli

my ju

e natura ustanowiła zwi

zki pomi

dzy poszczególnymi ideami; skoro

tylko pewna idea przychodzi nam na my

l, poci

ga ona za sob

swój korelat i powoli,

niepostrze

enie kieruje na

nasz

uwag

. Zasady tego zwi

zku, czyli kojarzenia,

sprowadzili

my do trzech, mianowicie do podobie

stwa, styczno

ci i przyczynowo

ci; s

to jedyne ogniwa wi

ążą

ce ze sob

nasze my

li i wytwarzaj

ce ów uporz

dkowany tok

li i słów, który w stopniu silniejszym lub słabszym wyst

puje u wszystkich ludzi. (...)

Otó

jako pierwsze w tym kierunku do

wiadczenie mo

emy przytoczy

fakt,

e na widok

portretu nieobecnego przyjaciela idea, któr

o nim mamy, staje si

dzi

ki podobie

stwu

wyra

nie

ywsza i

e ka

de wywołane przez ni

uczucie, czy to rado

ci, czy smutku,

nabiera nowej siły i

wie

ci. (...)

Obrz

dy religii rzymsko-katolickiej mo

na uwa

za przykład tego samego rodzaju.

Wyznawcy tego [osobliwego] zabobonu, chc

c usprawiedliwi

cały ten ceremoniał, który

im si

wyrzuca, twierdz

zwykle, i

odczuwaj

dodatni wpływ pewnych ruchów, pozycji i

czynno

ci, gdy chodzi o spot

gowanie pobo

ci i o

ywienie zapału religijnego, który

inaczej, skierowany wył

cznie ku dalekim i niematerialnym celom, niechybnie by osłabł.

Przedstawiamy sobie, powiadaj

, przedmioty naszej wiary w wizerunkach i obrazach

dostrzegalnych, a znalazłszy si

wobec tych wizerunków, uobecniamy sobie owe

przedmioty lepiej, ani

eli potrafiliby

my to uczyni

wył

cznie okiem ducha i drog

kontemplacji. (...)

Strona 15 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

Nie ulega w

tpliwo

ci,

e przyczynowo

ść

wywiera taki sam wpływ, co stosunki

podobie

stwa i styczno

ci. Ludzie zabobonni otaczaj

kultem relikwie

tych i

pobo

nych m

ęż

ów z tej samej racji, z jakiej czuj

potrzeb

wizerunków i obrazów, a

czyni

to, aby wzmocni

swoj

gorliwo

ść

i uzyska

dokładniejsze i

ywsze poj

cie o

ywotach, których wzór pragn

ladowa

. Otó

jest rzecz

jasn

e jedn

najcenniejszych relikwii, jak

e sobie zdoby

ich czciciel, byłby jaki

przedmiot

sporz

dzony r

tego; a je

eli takiego charakteru nabieraj

odzie

i sprz

tego, to dzieje si

tak dlatego,

e niegdy

posługiwał si

on tymi rzeczami,

e ich

dotykał i kładł je na siebie. Z tego wzgl

du nale

y je wi

c uzna

do pewnego stopnia za

jego dzieło powi

zane z nim ła

cuchem przyczyn i skutków krótszym ni

wszystko, co

poza tym pozwala nam stwierdzi

ty ów istniał rzeczywi

cie.

Wyobra

my sobie,

e spotykamy syna przyjaciela, który ju

dawno umarł lub wyjechał;

rzecz jasna,

e widok taki natychmiast o

ywi skorelowan

z nim ide

i odtworzy w

naszych my

lach cał

dawniejsz

serdeczno

ść

i poufało

ść

w barwach daleko

ywszych,

ani

eli by si

to stało w innych warunkach. Otó

i nowe zjawisko, które zdaje si

potwierdza

nasz

zasad

Widzimy,

e stałym elementem w tego rodzaju zjawiskach jest prze

wiadczenie o

rzeczywistym charakterze korelatu; w innym wypadku skorelowanie nie odniosłoby
skutku. (...)

Mamy tu wi

c co

w rodzaju przedustanowionej harmonii pomi

dzy biegiem przyrody a

nast

pstwem naszych idei; a chocia

władze i siły kieruj

ce owym biegiem s

nam

zupełnie nieznane, przecie

nasze my

li i przedstawienia zawsze mimo to, jak widzimy,

post

puj

tym samym torem, co inne zjawiska przyrody. Przyzwyczajenie jest ow

zasad

, dzi

ki której wytworzyła si

ta zgodno

ść

, tak niezb

dna do istnienia naszego

rodzaju i do unormowania naszego post

powania we wszystkich okoliczno

ciach i

przypadkach

ycia. Gdyby obecno

ść

przedmiotu nie wywoływała natychmiast idei

przedmiotów, które z nim normalnie si

, cała nasza wiedza musiałaby zamyka

w ciasnych granicach naszej pami

ci i zmysłów; nie nauczyliby

my si

nigdy dobiera

rodków do celów ani wykorzystywa

naszych przyrodzonych władz do tego, by

zapewni

sobie jakie

dobro lub unikn

ąć

zła. Kto si

lubuje w dociekaniu i roztrz

saniu

przyczyn celowych, ma tu obszerne pole do zachwytu i podziwu.

Na poparcie przedstawionej powy

ej teorii dodam jeszcze,

e owo działanie umysłu,

dzi

ki któremu z podobnych przyczyn wnosimy o podobnych skutkach i vice versa, jest

tak nieodzownym warunkiem utrzymania si

przy

yciu ka

dej istoty ludzkiej, i

jest

nieprawdopodobne, aby mogło zosta

powierzone zwodniczym dedukcjom rozumu, który

pracuje tak powoli; w pierwszych latach dzieci

stwa nie przejawia si

wcale, za

dym wieku i ka

dym okresie

ycia jest, w najlepszym razie, nadzwyczaj podatny na

bł

dy i pomyłki. Odpowiada to lepiej zwykłej m

dro

ci przyrody, je

li tak konieczny akt

umysłu powierzyła jakiemu

instynktowi czy mechanicznej skłonno

ci, która mo

e działa

nieomylnie, mo

e zjawia

razem z pojawieniem si

ycia i my

lenia i funkcjonowa

zupełnie niezale

nie od mozolnych dedukcji rozumu. Tak jak przyroda nauczyła nas

ywa

naszych członków, nie udzielaj

c nam znajomo

ci mi

ęś

ni i nerwów, za pomoc

których wprawiamy je w ruch, tak samo te

wszczepiła nam instynkt, który ka

e porusza

naszej my

li zgodnie z porz

dkiem, jaki ustanowiła dla zdarze

zewn

trznych, mimo

nie znamy władz i sił, od których w cało

ci zale

y ów prawidłowy tok i nast

pstwo

zdarze

Rozdział VI

O PRAWDOPODOBIE

STWIE

Strona 16 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

[Locke dzieli wszystkie sposoby argumentowania na demonstratywne i prawdopodobne.
Z tego punktu widzenia powinni

my mówi

e jest tylko rzecz

prawdopodobn

, i

wszyscy ludzie musz

umrze

, lub

e sło

ce jutro wzejdzie. Aby jednak zbli

nasz

sposób mówienia do potocznego, nale

ałoby podzieli

argumenty na demonstracje,

dowody i prawdopodobie

stwa, przy czym przez dowód rozumiem taki oparty na

wiadczeniu argument, wobec którego ustaje wszelka w

tpliwo

ść

i opozycja.]

Nie istnieje wprawdzie na

wiecie nic takiego jak przypadek, ale nieznajomo

ść

rzeczywistej przyczyny zjawiska oddziałuje na rozum w taki sam sposób i wytwarza taki
sam typ przekona

czy pogl

dów.

Istnieje na pewno prawdopodobie

stwo wynikaj

ce z przewagi szans po jakiej

stronie; a

w miar

, jak ta przewaga wzrasta i przewy

sza szanse przeciwne, wzrasta te

odpowiednim stosunku prawdopodobie

stwo i sprawia,

e strona, po której ow

przewag

widzimy, wzbudza w nas coraz silniejsze prze

wiadczenie i uznanie. Je

eli

cztery

ciany kostki oznaczymy okre

lon

figur

czy liczb

punktów a dwie pozostałe

ciany - inn

figur

czy inn

liczb

punktów, to b

dzie bardziej prawdopodobne, i

kostka

odwróci si

do góry jedn

z owych czterech

cian, a nie jedn

z dwóch. (...)

Wydaje si

rzecz

oczywist

e umysł, staraj

c si

przewidzie

, co wyniknie z rzucenia

takiej kostki, uwa

a zwrócenie si

dej ze

cian do góry za rzecz w równym stopniu

prawdopodobn

; na tym wła

nie polega istota przypadku,

e zrównuje on całkowicie

wszystkie poszczególne wchodz

ce w gr

zdarzenia. (...)

Z prawdopodobie

stwem przyczyn ma si

rzecz tak samo, jak z prawdopodobie

stwem

przypadku. Niektóre przyczyny wywołuj

okre

lony skutek w sposób całkowicie

jednostajny i stały; nie znamy przykładu, by działanie ich nas zawiodło lub ujawniło jak

ąś

nieprawidłowo

ść

. Ogie

zawsze parzył, a woda dławiła wszystkie istoty ludzkie; to,

ruch powstaje wskutek zderzenia i ci

ęż

ci, jest prawem powszechnym, które, jak

dot

d, nie dopuszcza wyj

tków. S

jednak inne przyczyny, o których przekonali

my si

e działaj

mniej regularnie i niezawodnie. Rabarbar nie zawsze okazuje si

rodkiem

przeczyszczaj

cym, a opium - nasennym dla ka

dego, kto za

ył te lekarstwa. (...)

Gdzie

my natomiast widzieli,

e z przyczyn pozornie zupełnie podobnych wynikały skutki

ró

ne, wszystkie te rozmaite skutki sił

rzeczy przychodz

nam na my

l i musz

zosta

wzi

te w rachub

, gdy okre

lamy prawdopodobie

stwo zdarzenia. (...) Wida

tu wi

c w

sposób oczywisty,

e przenosz

c minione do

wiadczenie na przyszło

ść

, by móc okre

skutek, który z danej przyczyny wyniknie, przenosimy wszystkie poszczególne zdarzenia
z zachowaniem proporcji, w jakich wyst

powały one w przeszło

ci, u

wiadamiaj

c sobie,

e jedno wyst

piło np. sto razy, inne dziesi

ęć

razy, a jeszcze inne - raz jeden. (...)

Rozdział VII

O IDEI ZWI

ZKU KONIECZNEGO

Nauki matematyczne posiadaj

nad moralnymi t

wielk

przewag

e idee ich, b

wyra

ne, s

zawsze jasne i precyzyjne,

e najmniejsz

dzy nimi ró

nic

natychmiast spostrzec,

e te same terminy wyra

zawsze te same idee i wolne s

dwuznaczno

ci i chwiejno

ci. Nikt nie pomiesza linii owalnej z kołem ani te

hiperboli z

elips

. Trójk

ty równo- i ró

noramienne s

o wiele

lej rozgraniczone, ani

eli cnota i

wyst

pek, prawda i fałsz. Je

eli termin jaki

jest zdefiniowany w geometrii, umysł

samorzutnie przy ka

dej sposobno

ci bez trudu podstawia definicj

w miejsce

zdefiniowanego terminu; a nawet kiedy definicj

nie posługuje, mo

e uzmysłowi

sobie sam przedmiot i dzi

ki temu uj

ąć

go w sposób jasny i trwały. Natomiast

subtelniejsze stany umysłu, operacje rozumu, rozmaite poruszenia uczu

, chocia

faktycznie ró

dzy sob

, przecie

trudne s

do uchwycenia, kiedy si

nad nimi

zastanawiamy; nie potrafimy te

wskrzesi

w sobie pierwotnego zjawiska za ka

dym

Strona 17 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

razem, kiedy zdarza nam si

o nim my

. Dlatego to stopniowo w nasze rozumowanie

wkrada si

chwiejno

ść

: zjawiska podobne łatwo bierzemy za identyczne, a wnioski

zaczynaj

w ko

cu odbiega

bardzo daleko od przesłanek. (...)

ród idei wyst

puj

cych w metafizyce nie ma bardziej niejasnych i chwiejnych, ni

idee mocy, siły, energii czy zwi

zku koniecznego, którymi z konieczno

ci bez przerwy

zajmujemy si

we wszystkich naszych roztrz

saniach. Spróbujmy wi

c w tym rozdziale

ustali

w miar

cisłe znaczenie tych wyrazów i tym sposobem usun

ąć

nieco

tej niejasno

ci, na któr

podnosi si

tyle skarg wobec tej dziedziny filozofii.

e wszystkie nasze idee s

tylko kopiami naszych impresji, czyli, innymi słowy,

niepodobna nam pomy

adnej rzeczy, której nie czuli

my poprzednio b

zmysłami

zewn

trznymi, b

wewn

trznymi - oto twierdzenie, które, jak si

zdaje, nie wywoła

wielkiej dyskusji. Próbowałem [rozdz. II] twierdzenie to wyja

i uzasadni

, a tak

wyraziłem nadziej

e czyni

c ze

odpowiedni u

ytek mo

na osi

ąć

rozumowaniach filozoficznych wi

ksz

jasno

ść

cisło

ść

, ani

eli to si

dot

d udawało.

Idee zło

one daj

, by

e, dobrze pozna

za pomoc

definicji, która jest po prostu

wyliczeniem wchodz

cych w ich skład cz

ęś

ci, czyli idei prostych. Gdy jednak doszedłszy

w definicji do idei najprostszych natykamy si

nadal na jak

ąś

wieloznaczno

ść

i brak

jasno

ci, jakie

wtedy mamy wyj

cie? W jaki sposób mo

emy rzuci

na idee te dosy

wiatła i sprawi

, by stały si

dla intelektualnego wgl

du całkowicie jednoznaczne i

cisłe? Otó

trzeba wskaza

impresje, czyli pierwotne odczucia (sentiments), których

kopiami s

idee. Impresje te s

bez wyj

tku

ywe i wyra

ne. Wykluczaj

wszelk

dwuznaczno

ść

. Nie tylko same staj

przed nami w jasnym

wietle, lecz mog

tak

rzuci

wiatło na odpowiadaj

ce im, a pogr

ąż

one w ciemno

ciach idee. W ten sposób

uda nam si

e uzyska

nowy mikroskop czy te

rodzaj narz

dzia optycznego, za

pomoc

którego potrafimy w zakresie nauk moralnych najbardziej nieuchwytne,

najprostsze idee tak powi

kszy

, aby bez trudu mo

na je było uj

ąć

i niemniej dobrze

pozna

, jak najjaskrawsze i najbardziej wyra

ne z idei, jakie mog

przedmiotem

bada

Aby wi

c pozna

w całej pełni ide

siły czy koniecznego zwi

zku, zbadajmy

odpowiadaj

jej impresj

; aby za

tym pewniej impresj

wykry

, szukajmy jej we

wszystkich

ródłach, z których dałaby si

zaczerpn

ąć

Patrz

c na otaczaj

ce nas przedmioty zewn

trzne i rozwa

c działanie przyczyn, nie

potrafimy nigdy, w

adnym konkretnym przypadku, wykry

jakiejkolwiek siły czy

koniecznego zwi

zku, jakiejkolwiek własno

ci ł

cej skutek z przyczyn

tak, i

by był

on jej niechybnym nast

pstwem. Widzimy tylko,

e aktualnie jedno zjawisko faktycznie

nast

puje po drugim. Pchni

cie jednej kuli bilardowej ł

czy si

z ruchem drugiej. Oto

wszystko, co si

przedstawia zmysłom zewn

trznym. Umysł nie doznaje

adnego

odczucia,

adnej wewn

trznej impresji, któr

wywołałoby nast

pstwo tych zjawisk: st

wynika wi

aden pojedynczy, konkretny przypadek przyczyny i skutku nie zawiera

nic, co mogłoby nasuwa

ide

siły lub koniecznego zwi

zku. (...)

W rzeczywisto

ci nie ma takiej cz

stki materii, która by kiedykolwiek za po

rednictwem

swoich własno

ci zmysłowych ujawniła jak

ąś

sił

lub energi

albo dała nam podstaw

wyobra

ania sobie, i

cokolwiek wywołuje lub

e nast

puje po niej co

innego, co

mieliby

my prawo nazwa

jej skutkiem. Cielesno

ść

, rozci

gło

ść

, ruch - wszystkie te

własno

ci s

w sobie zamkni

te i nigdy nie wskazuj

innych zjawisk, które miałyby z nich

wynika

. Widownia wszech

wiata zmienia si

ustawicznie; jedna rzecz nast

puje po

drugiej nieprzerwanym szeregiem, ale siła czy te

moc, poruszaj

ca cał

maszyneri

jest przed nami całkowicie ukryta i nie uwidacznia si

adnej z dostrzegalnych

własno

ci ciał. Wiemy,

e ciepło rzeczywi

cie zawsze towarzyszy ogniowi, nie mamy

jednak

adnych podstaw, by chocia

by domy

lub wyobra

sobie, na czym

Strona 18 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

polega zwi

zek jednego z drugim. Niepodobna zatem, by idea siły miała swe

ródło w

rozwa

aniu ciał, ciała bowiem nigdy nie uwidaczniaj

siły, która mogłaby sta

pierwowzorem takiej idei.

(...) Akt woli wprawia nasze członki w ruch lub wzbudza w naszej wyobra

ni nowe idee.

Ten wpływ woli znany nam jest z własnej

wiadomo

ci.

(...) Nale

y zauwa

e wpływ ten jest faktem, który, jak wszystkie inne zjawiska

przyrody, mo

e by

znany tylko z do

wiadczenia i którego niepodobna przewidzie

podstawie jakiej

widocznej w przyczynie siły lub energii, która by przyczyn

czyła ze

skutkiem i czyniła go nieuchronnym jej nast

pstwem. Ruch naszego ciała odbywa si

rozkaz naszej woli. Tego jeste

my w ka

dej chwili

wiadomi. Sposobu jednak, w jaki to

dzieje, energii, dzi

ki której wola dokonuje tak nadzwyczajnej operacji - rzeczy tych

tak dalece nie jeste

my bezpo

rednio

wiadomi,

e pozosta

musz

na zawsze

nieuchwytne nawet dla najstaranniejszych bada

Albowiem, po pierwsze: Czy

jest w całej przyrodzie zasada bardziej tajemnicza, ni

poł

czenie duszy z ciałem, dzi

ki któremu domniemana substancja duchowa zyskuje taki

wpływ na materialn

e najsubtelniejsza my

l mo

e wprawi

w ruch najgrubsz

materi

Gdyby

my posiadali zdolno

ść

przenoszenia tajemnym pragnieniem gór albo kierowania

planetami po ich drogach - ogromna ta władza nie byłaby wcale czym

bardziej

nadzwyczajnym ani bardziej dla nas niepoj

tym. Je

eliby

my jednak za spraw

wiadomo

ci postrzegali jak

ąś

sił

lub energi

w woli, to musieliby

my sił

zna

musieliby

my zna

jej zwi

zek ze skutkiem, musieliby

my zna

tajemne poł

czenie

duszy i ciała oraz natur

obu tych substancji, dzi

ki której jedna z nich mo

e w tylu

przypadkach oddziaływa

na drug

Po drugie: Nie mamy jednakowej władzy nad ruchami wszystkich narz

dów naszego

ciała, chocia

nie umiemy wskaza

adnej oprócz do

wiadczenia racji dla tej tak

znacznej mi

dzy nimi ró

nicy. Dlaczego wola mo

e oddziaływa

na j

zyk i palce, a nie

na serce lub w

trob

? Pytanie to nie sprawiałoby nam trudno

ci, gdyby

my mieli

wiadomo

ść

jakiej

siły w przypadku pierwszym, w drugim natomiast nie mieli.

Rozumieliby

my wtedy niezale

nie od do

wiadczenia, dlaczego władza woli nad

narz

dami ciała nie przekracza pewnych okre

lonych granic. Znaj

c w takim wypadku

dokładnie sił

czy te

moc, za pomoc

której wola działa, wiedzieliby

my równie

dlaczego oddziaływanie jej ma wła

nie taki, a nie inny zakres. (...)

Po trzecie: Anatomia uczy nas,

e bezpo

rednim przedmiotem siły przy ruchu dowolnym

nie jest sam poruszony członek, lecz

e s

nim pewne mi

ęś

nie, nerwy i tchnienia

yciowe, a mo

e jakie

jeszcze drobniejsze i mniej znane elementy, którym kolejno

udziela si

ruch, zanim dosi

gnie członka, którego ruch jest bezpo

rednim przedmiotem

aktu woli. (...) Oto umysł chce, by zaszło okre

lone zjawisko; natychmiast powstaje

zjawisko inne, nam samym nieznane, a całkiem od zamierzonego odmienne; zjawisko to
wywołuje z kolei inne, tak samo nieznane, a

w ko

cu długiego szeregu nast

pstw

pojawia si

wreszcie zjawisko zamierzone. (...)

(...)

e ruch ich posłuszny jest rozkazom woli - o tym, tak samo jak o innych zjawiskach

przyrody, mówi nam potoczne do

wiadczenie; siła jednak czy te

energia, dzi

ki której to

dzieje, jest tak samo jak siła działaj

ca w innych zjawiskach przyrody nieznana i

niepoj

ta.

Czy

dziemy wobec tego twierdzi

e jeste

wiadomi siły czy te

energii, która

działa w naszym własnym umy

le wówczas, gdy aktem lub rozkazem woli wywołujemy

jak

ąś

now

ide

, ka

emy j

umysłowi w skupieniu rozwa

, obracamy j

na wszystkie

strony, a wreszcie - usuwamy na rzecz innej idei w przekonaniu,

e rozpatrzyli

my j

Strona 19 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

dokładnie? My

e te same argumenty dowiod

, i

nawet tego rodzaju rozkaz woli nie

dostarcza nam rzeczywistej idei siły czy te

energii.

Po pierwsze: (...)

Po drugie: Władza, któr

ma umysł nad sob

samym, jest tak samo ograniczona, jak jego

władza nad ciałem; nasza wiedza o tych granicach nie wynika ani z rozumu, ani ze
znajomo

ci natury przyczyny i skutku, ale opiera si

na do

wiadczeniu i obserwacji, tak

samo jak i wiedza o wszystkich innych zjawiskach przyrody i o zachowaniu si

przedmiotów zewn

trznych. Nad naszymi uczuciami i nami

tno

ciami mamy władz

wiele skromniejsz

nad ideami, a i ta zamyka si

w bardzo ciasnych granicach. Czy

powie kto

e potrafi wskaza

ostateczn

racj

tych granic lub wyja

, dlaczego w

jednym wypadku siła jest wi

ksza, a w drugim mniejsza?

Po trzecie: Ta władza nad sob

samym jest w ró

nych momentach bardzo ró

na.

Człowiek zdrowy posiada j

w stopniu wy

szym ni

osłabiony chorob

. Jeste

bardziej panami swoich my

li rano ni

wieczorem; bardziej na czczo ni

po sutym

posiłku. Czy potrafimy wytłumaczy

sobie te wahania inaczej ni

na podstawie

wiadczenia? Gdzie

jest wiec owa siła, której jeste

my rzekomo

wiadomi? Czy nie

ma tu, b

w duchowej, b

w cielesnej substancji, albo i w obu naraz, jakiego

ukrytego mechanizmu lub układu cz

stek, od którego zale

y skutek, a który, b

c nam

zupełnie nieznany, sprawia,

e siła czy te

energia woli jest nam równie nieznana i

niepoj

ta? (...)

Na ogół ludzie nie maj

najmniejszych trudno

ci z tłumaczeniem bardziej zwykłych i

pospolitych działa

przyrody, jak np. spadanie ciał ci

ęż

kich, wzrost ro

lin, rozmna

anie

zwierz

t albo od

ywianie si

organizmów pokarmem, ale s

, i

we wszystkich

tych przypadkach postrzegaj

sam

sił

czy energi

, która tkwi w przyczynie, ł

ze skutkiem i czyni

c jej działanie raz na zawsze niezawodnym. Na podstawie

długiego nawyku wyrabia si

w nich taki sposób my

lenia,

e na widok przyczyny z

całym zaufaniem zaczynaj

natychmiast oczekiwa

towarzysz

cego jej normalnie

zjawiska i niemal nie wyobra

sobie, i

mogłoby z niej wynikn

ąć

innego. Jedynie

natykaj

c si

na wydarzenia niezwykłe, w rodzaju trz

sienia ziemi, zarazy czy

wszelakiego typu dziwów i cudów, popadaj

w zakłopotanie, nie umiej

c dobra

do nich

przyczyny ani wyja

sposobu, w jaki powstaje z niej skutek. W przypadku takich

trudno

ci zwykli ludzie ucieka

do jakiego

niewidzialnego rozumnego czynnika,

upatruj

c w nim bezpo

redni

przyczyn

zdarzenia, które ich zadziwia, a którego ich

zdaniem niepodobna wytłumaczy

zwykłymi siłami przyrody. Filozofowie natomiast,

którzy posuwaj

w swych badaniach nieco dalej, spostrzegaj

od razu,

e nawet w

najzwyklejszych zjawiskach energia przyczyny jest tak samo niepoj

ta jak w zjawiskach

najbardziej niezwykłych i

e z do

wiadczenia dowiadujemy si

jedynie o cz

stym

poł

czeniu zjawisk, natomiast nigdy nie jeste

my w stanie dopatrzy

dzy

zjawiskami niczego w rodzaju zwi

zku. (...)

[Nie mam potrzeby rozbiera

szczegółowo owej vis inertiae, o której tyle si

mówi w

najnowszej filozofii, a któr

przypisuje si

materii. Wiemy z do

wiadczenia,

e ciało w

stanie spoczynku lub ruchu pozostaje w tym samym stanie, póki nie wytr

ci go z niego

jaka

nowa przyczyna, oraz

e ciało poruszone odbiera poruszaj

cemu je tyle wła

nie

ruchu, ile go samo nabywa. To s

fakty. U

ywaj

c tu nazwy vis inertiae, oznaczamy ni

jedynie te fakty, nie twierdz

c wcale,

e mamy jak

ąś

ide

siły bezwładno

ci, tak samo jak

mówi

c o sile ci

ąż

enia mamy na my

li pewne skutki, nie zajmuj

c si

sam

działaj

sił

. Sir Isaac Newton nie miał nigdy intencji pozbawia

przyczyn wtórnych [wydania E i

F: materii] wszelkiej siły i energii, chocia

niektórzy z jego zwolenników usiłowali tak

wła

nie teori

oprze

na jego powadze. Przeciwnie, ów wielki uczony uciekł si

eterycznego czynnego fluidu, by wyja

powszechne ci

ąż

enie; był jednak na tyle

Strona 20 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

ostro

ny i skromny,

e przyznał, i

jest to tylko hipoteza, przy której nie nale

ałoby si

bez dalszych do

wiadcze

upiera

. Musz

wyzna

e losy pogl

dów maj

w sobie co

ść

niezwykłego. Descartes napomkn

ł o teorii powszechnego i wył

cznego działania

Boga, nie upieraj

c si

przy niej. Malebranche i inni kartezja

czycy uczynili z niej

podstaw

całej swej filozofii. W Anglii jednak nie cieszyła si

ona uznaniem. Locke,

Clarke i Cudworth nie zwrócili na ni

nawet uwagi, zakładaj

c przez cały czas,

e materia

posiada rzeczywist

sił

, chocia

podrz

i pochodn

. Jakim sposobem teoria ta

nabyła takiej przewagi u naszych współczesnych metafizyków?]

ęść

Spieszmy jednak do konkluzji tego dowodzenia, które i tak ju

gnie si

zbyt długo.

Daremnie szukali

my idei siły czy te

koniecznego zwi

zku wsz

dzie tam, gdzie mo

by si

dopatrywa

jej

ródeł. Okazuje si

e bez wzgl

du na to, jak gruntownie

podchodzimy do rzeczy, w odosobnionych przypadkach działania ciał wykry

emy

wył

cznie nast

powanie jednego zjawiska po drugim, nigdy natomiast nie jeste

my w

stanie uchwyci

siły czy mocy, dzi

ki której przyczyna działa, ani zwi

zku mi

dzy

przyczyn

a jej domniemanym skutkiem. Na tak

sam

trudno

ść

natrafiamy równie

wtedy, gdy rozpatrujemy oddziaływanie umysłu na ciało; widzimy mianowicie,

e ruch

ciała nast

puje po akcie woli, nie jeste

my jednak w stanie dostrzec czy te

poj

ąć

zła,

który wi

załby ruch z aktem woli, ani energii, dzi

ki której umysł wytwarza ów skutek.

Władza woli nad własnymi jej zdolno

ciami i ideami nie jest ani odrobin

bardziej

zrozumiała. Tak wi

c w ogóle w całym wszech

wiecie nie wyst

puje ani jeden przypadek

zwi

zku, który mogliby

my uchwyci

. Wszystkie zjawiska ukazuj

nam jako

całkowicie niezale

ne i odr

bne. Jedno nast

puje po drugim, ale jakiego

zła mi

dzy

nimi nie udaje si

zaobserwowa

. Wydaj

poł

czone, lecz nigdy zwi

zane. A

poniewa

nie mo

emy mie

idei tego, co nigdy nie było nam dane ani w postrzeganiu

zewn

trznym, ani w wewn

trznym odczuciu - to wydaje si

wynika

d konieczna

konkluzja,

e idei zwi

zku czy te

siły nie mamy w ogóle i

e wyrazy te s

całkowicie

pozbawione sensu, czy to gdy posługujemy si

nimi w rozumowaniu filozoficznym, czy w

yciu powszednim.

(...) Gdy jednak pewien rodzaj zjawisk zawsze, we wszystkich wypadkach, wyst

pował w

poł

czeniu z innym, nie wahamy si

przepowiada

jednego z nich, gdy pojawia si

drugie i posługiwa

rozumowaniem, które jedyne zdolne jest upewni

nas o faktach i

istnieniu. Jedno z takich zjawisk nazywamy wtedy przyczyn

, drugie skutkiem;

przypuszczamy,

e zachodzi mi

dzy nimi pewien zwi

zek,

e w jednym z nich tkwi jaka

siła, która nieuchronnie wytwarza drugie, działaj

c w sposób absolutnie niezawodny i

konieczny.

Okazuje si

tedy,

e idea koniecznego zwi

zku mi

dzy zjawiskami powstaje na

podstawie wi

kszej liczby podobnych do siebie przypadków, w których owe zjawiska

stale ze sob

e natomiast nie mo

e nam jej nasun

ąć

jeden spo

ród takich

przypadków, cho

my rozpatrywali go z wszelkich mo

liwych punktów widzenia i stron.

W wi

kszej liczbie przypadków nie ma jednak

e nic, co by ró

niło ka

dy z nich od

dego z przypadków pojedynczych; s

one z zało

enia dokładnie do siebie podobne, z

wyj

tkiem tej tylko okoliczno

ci,

e umysł po powtórzeniu si

przypadków podobnych

staje si

wskutek przyzwyczajenia skłonny na widok jednego zjawiska oczekiwa

tego,

które tamtemu stale towarzyszy, i wierzy

, i

zaistnieje ono rzeczywi

cie. Ten wi

zwi

zek, który umysł nasz czuje, to nawykowe przenoszenie si

wyobra

ni z jednego

przedmiotu na drugi, który tamtemu stale towarzyszy - oto owo odczucie, oto impresja,
na podstawie której tworzymy ide

siły czy koniecznego zwi

zku. Niczego wi

cej tu nie

ma. (...)

Strona 21 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

(...) Podobne przedmioty ł

zawsze z podobnymi. Tego uczy nas do

wiadczenie.

Zgodnie zatem z tym do

wiadczeniem mo

na zdefiniowa

przyczyn

jako przedmiot, po

którym nast

puje przedmiot inny, przy czym po wszystkich przedmiotach podobnych do

pierwszego nast

puj

przedmioty podobne do drugiego; albo innymi słowy: przy czym,

gdyby nie było przedmiotu pierwszego, drugi nie mógłby był istnie

. Pojawienie si

przyczyny naprowadza umysł zawsze, na zasadzie nawykowego przej

cia, na ide

skutku. Tego równie

uczy nas do

wiadczenie. Mo

na tedy zgodnie z tym

wiadczeniem utworzy

inn

definicj

przyczyny i nazwa

przedmiotem, po którym

nast

puje przedmiot inny, a którego pojawienie si

naprowadza zawsze nasz

l na

ten inny przedmiot. Chocia

jednak obydwie te definicje opieraj

na okoliczno

ciach

wzgl

dem przyczyny obcych - brakowi temu nie mo

na zaradzi

ani te

doj

ść

do jakiej

definicji doskonalszej, uwydatniaj

cej w przyczynie ten moment, który stanowi o jej

zwi

zku ze skutkiem. Nie mamy

adnej idei tego zwi

zku ani nawet jasnego wyobra

enia

o tym, co wła

ciwie pragniemy wiedzie

, gdy usiłujemy wyrobi

sobie jakie

o nim

poj

cie. Mówimy np.,

e drganie tej oto struny jest przyczyn

tego oto d

ku. Có

jednak mamy na my

li, wypowiadaj

c to twierdzenie? Albo to,

e po okre

lonym drganiu

nast

puje okre

lony d

k i

e po wszystkich podobnych drganiach nast

powały

podobne d

ki, albo

e po okre

lonym drganiu nast

puje okre

lony d

k i

e w

momencie pojawienia si

pierwszego zjawiska umysł wyprzedza zmysły, tworz

natychmiast ide

zjawiska drugiego. Mo

emy rozpatrywa

stosunek przyczyny i skutku z

któregokolwiek z tych dwóch punktów widzenia; poza tym jednak

adnej jego idei nie

mamy. [W my

l tych wyja

nie

i definicji idea siły jest równie wzgl

dna jak idea

przyczyny: obie odniesione s

do skutku, czyli jakiego

zjawiska stale ł

cego si

poprzednim. Rozwa

c nieznany moment zjawiska, normuj

cy i okre

laj

cy stopie

lub

wielko

ść

jego skutku, nazywamy go jego sił

. Zgodnie z tym wszyscy uczeni przyjmuj

e skutek jest miar

siły. Wszak gdyby mieli jak

ąś

ide

siły samej w sobie, dlaczego nie

mogliby jej samej w sobie mierzy

? Sporu, czy energia ciała b

cego w ruchu jest

proporcjonalna do jego pr

dko

ci, czy te

do kwadratu jego pr

dko

ci - sporu tego,

mówi

, nie trzeba by rozstrzyga

, porównuj

c ze sob

skutki w równych i ró

nych

odcinkach czasu, lecz mo

na by to uczyni

drog

bezpo

redniego pomiaru i porównania.

(...)]

Powtórzmy wi

c pokrótce wywody tego rozdziału. Ka

da idea jest kopi

jakiej

poprzedzaj

cej j

impresji czy uczucia (sentiment), a gdzie nie da si

takiej impresji

odnale

źć

, tam z pewno

idei nie ma. W

adnym z osobna wzi

tym przypadku

działania ciał lub umysłów nie ma nic, co wytwarzałoby jak

ąś

impresj

, a przeto mogło

nasun

ąć

ide

siły czy koniecznego zwi

zku. Gdy jednak zachodzi wi

ksza ilo

ść

przypadków jednakowych (uniform), a po takich samych zjawiskach nast

puje zawsze to

samo - zaczynamy my

o przyczynie i zwi

zku. Doznajemy wtedy nowej impresji,

czujemy nowe uczucie (we feel a new sentiment), a mianowicie nawykowe zwi

zanie (a

customary connection) w my

li lub wyobra

ni jednego zjawiska z innym, które mu stale

towarzyszy. To wła

nie uczucie jest pierwowzorem idei, której poszukujemy. Skoro

bowiem idea ta powstaje na podstawie wi

kszej ilo

ci podobnych do siebie przypadków,

a nie powstaje na podstawie

adnego przypadku pojedynczego, przeto

ródłem jej musi

to, czym wi

ksza ilo

ść

przypadków ró

ni si

od ka

dego przypadku wzi

tego z

osobna. Jedyna jednak ró

nica mi

dzy nimi polega na owym nawykowym zwi

zaniu,

czyli nawykowym przenoszeniu si

wyobra

ni. Pod ka

dym innym wzgl

dem s

one do

siebie podobne. Pierwszy, jaki widzieli

my, przypadek ruchu przeniesionego przez

zderzenie si

dwóch kul bilardowych (by powróci

do przykładu, który rzecz doskonale

obja

nia) jest zupełnie podobny do przypadków, które widujemy teraz; ró

nic

stanowi

tylko to,

e za pierwszym razem nie mogli

my z jednego zjawiska wyprowadzi

wniosku

o drugim, co mo

emy zrobi

obecnie, po tak długim jednostajnym do

wiadczeniu

(uniform experience). (...)

Strona 22 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

Rozdział VIII

O WOLNO

CI I KONIECZNO

na by nie bez racji oczekiwa

e w kwestiach, roztrz

sanych i dyskutowanych z

wielk

zawzi

od chwili powstania nauk i filozofii, strony dyskutuj

ce powinny si

były zgodzi

przynajmniej co do znaczenia poszczególnych terminów i

e w ci

gu dwóch

tysi

cy lat powinni

my byli w naszych badaniach zdoby

na to, by przej

ść

od słów do

rzeczywistego przedmiotu sporu. Jak

e bowiem łatw

rzecz

e wydawa

cisłe

zdefiniowanie u

ytych w rozumowaniu wyrazów i zaj

cie si

w dalszym ci

rozpatrywaniem i rozbiorem tych definicji, a nie pustych d

ków. Przypatrzywszy si

jednak całej sprawie bli

ej, b

dziemy skłonni doj

ść

do zgoła odmiennych wniosków. Z

samego faktu,

e pewien spór długo si

toczył i dot

d pozostaje nierozstrzygni

ty,

na si

domy

e w sposobie wyra

ania si

zachodzi tu jaka

niejednoznaczno

ść

e strony dyskutuj

ce ł

ró

ne idee z wyrazami, którymi si

w sporze posługuj

Skoro bowiem przyjmujemy,

e władze umysłu s

z natury rzeczy u wszystkich jednostek

jednakowe - inaczej wzajemne przekonywanie si

i dysputy musiałyby by

najzupełniej

bezowocne - to gdyby ludzie z wypowiadanymi wyrazami ł

czyli jednakowe idee, byłoby

niepodobie

stwem, by przez tak długie lata dochodzili w tej samej sprawie do ró

nych

pogl

dów, zwłaszcza

e informuj

wzajemnie o swoich zapatrywaniach i

e ka

da ze

stron stara si

wszelkimi sposobami o argumenty, które by jej przyniosły zwyci

stwo nad

przeciwnikiem. Co prawda, gdy ludzie próbuj

dyskutowa

o zagadnieniach le

żą

cych

całkowicie poza zasi

giem ludzkich mo

liwo

ci poznawczych, jak np. problem pocz

tków

bytu lub organizacji

wiata czystych inteligencji czyli duchów - mog

przez długie lata

przelewa

z pustego w pró

ne, nie dochodz

c do

adnego wyniku. Gdy jednak chodzi o

zagadnienia le

żą

ce w sferze

ycia i do

wiadczenia, to narzuca si

rozstrzygni

cie sporów odwleka si

tak bardzo jedynie wskutek niejednoznaczno

pewnych wyrazów, która utrzymuje mi

dzy przeciwnikami ci

gły dystans i nie pozwala im

zetrze

cz.

Tak wła

nie miała si

rzecz z roztrz

sanym od tak dawna zagadnieniem wolno

ci i

konieczno

ci; a miała si

tak do tego stopnia,

e, je

li nie bardzo si

myl

, wszyscy

ludzie, zarówno uczeni, jak nieuczeni, w sprawie tej, jak to zobaczymy, zawsze byli
jednego zdania i

e kilka jasnych definicji byłoby natychmiast zako

czyło cały spór.

Kwesti

zreszt

tak dalece nicowano na wszystkie strony i wtr

ciła ona filozofów w taki

labirynt pogmatwanej sofistyki,

e nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby rozs

dny

czytelnik dbał o swój spokój na tyle, i

pozostałby głuchy na propozycj

zaj

cia si

zagadnieniem, po którym nie mo

e si

spodziewa

ani nauki, ani zabawy. Proponowany

jednak tutaj sposób argumentowania mo

e zdoła na nowo pobudzi

jego uwag

; wszak

jest on mniej utarty, pozwala si

spodziewa

pewnego cho

by rodzaju rozstrzygni

cia

sporu i zbytnio nie zakłóci spokoju czytelnika zawiłym i niejasnym rozumowaniem.

Spodziewam si

tedy wykaza

e w pogl

dach i na konieczno

ść

, i na wolno

ść

- je

nadaje si

tym wyrazom jakie

sensowne znaczenie - wszyscy ludzie zawsze si

ze sob

zgadzali, a cały spór toczył si

dot

d wył

cznie o słowa. Zaczniemy od rozbioru doktryny

konieczno

ci. (...)

Wydaje si

rzecz

oczywist

e gdyby sceneria przyrody zmieniała si

ustawicznie w

taki sposób, i

nie byłoby dwóch zjawisk do siebie podobnych, lecz ka

dy przedmiot

byłby czym

zupełnie nowym, niepodobnym do niczego, co widzieli

my przedtem - nie

byliby

my nigdy ani w przybli

eniu doszli do idei konieczno

ci czy zwi

zku ł

cego

tego rodzaju przedmioty. W takich warunkach mogliby

my powiedzie

e jeden

przedmiot czy te

jedno zjawisko nast

puje po drugim, nie za

e jedno wywołuje

drugie. Stosunek przyczyny i skutku musiałby rodzajowi ludzkiemu by

zupełnie

nieznany. Wnioskowanie i rozumowanie o działaniach przyrody stałoby si

niemo

liwe, a

jedynymi drogami, którymi wiedza o rzeczywistym istnieniu czegokolwiek mogłaby

Strona 23 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

dotrze

do umysłu, pozostałyby zmysły i pami

ęć

. Zatem idea konieczno

ci i

przyczynowo

ci ma swoje

ródło wył

cznie w widocznej w działaniach przyrody

jednostajno

ci (uniformity); przedmioty podobne stale si

tu ze sob

, a

przyzwyczajenie urabia umysł tak, i

z istnienia jednego przedmiotu wnioskuje si

istnieniu drugiego. Na tych dwóch momentach polega cała konieczno

ść

, któr

przypisujemy materii. Poza stałym poł

czeniem przedmiotów podobnych i wynikaj

cym

stad wnioskowaniem z jednego o drugim nie mamy

adnego w ogóle poj

cia

konieczno

ci ani zwi

zku. (...)

Co si

tyczy momentu pierwszego, tj. stałego i regularnego poł

czenia zjawisk

podobnych, zadowol

nas mo

e nast

puj

ce uwagi: Istnieje powszechna zgoda,

czyny ludzkie, bez wzgl

du na kraj i czasy, znamionuje wielka jednostajno

ść

e natura

ludzka pozostaje zawsze co do swych pierwiastków (principles) i działa

taka sama. Te

same motywy wywołuj

zawsze te same czyny, te same skutki wynikaj

z tych samych

przyczyn. Ambicja, sk

pstwo, samolubstwo, pró

ść

, przyja

źń

, szlachetno

ść

, duch

obywatelski - uczucia te, splataj

c si

w rozmaitych proporcjach i przenikaj

społecze

stwo, były od pocz

tku

wiata i s

do tej chwili

ródłem wszystkich czynów i

przedsi

wzi

ęć

w dziejach ludzko

ci. Chcecie pozna

uczucia, skłonno

ci i sposób

ycia

Greków i Rzymian? Przypatrzcie si

dobrze usposobieniu i post

powaniu Francuzów i

Anglików; nie mo

na bardzo zbł

dzi

, przenosz

c na narody dawniejsze wi

kszo

ść

spostrze

, które dotycz

pó

niejszych. Ludzie s

tak dalece, bez wzgl

du na czas i

miejsce, tacy sami,

e historia nie powie nam w tej materii nic nowego ani niezwykłego.

Główny jej po

ytek polega wył

cznie na tym,

e wykrywa ona stałe i powszechne

pierwiastki natury ludzkiej, ukazuj

c człowieka w najró

norodniejszych okoliczno

ciach i

warunkach, i

e dostarcza materiału, na podstawie którego mo

emy obserwowa

poznawa

trwałe mechanizmy post

powania i zachowania si

ludzi. Te opowiadania o

wojnach, intrygach, walkach stronnictw i rewolucjach s

zbiorami tylu

wiadcze

, za

pomoc

których polityk albo filozof ustala zasady swej nauki, podobnie jak fizyk lub

przyrodnik zapoznaje si

z natur

lin, minerałów albo innych przedmiotów

zewn

trznych dzi

ki do

wiadczeniom, które gromadzi. A podobie

stwo mi

dzy ziemi

wod

i innymi

ywiołami, którymi zajmowali si

Arystoteles i Hipokrates, a t

ziemi

wod

etc., które obserwujemy obecnie - otó

podobie

stwo mi

dzy tymi rzeczami nie jest

bynajmniej wi

ksze ni

podobie

stwo mi

dzy lud

mi opisanymi przez Polibiusza i Tacyta

a tymi, którzy dzisiaj rz

wiatem. (...)

Dlatego to do

wiadczenie, nabyte w długim

yciu i dzi

ki ró

norodno

ci zaj

ęć

otoczenia, jest tak po

yteczne dla poznania zasad natury ludzkiej i regulowania zarówno

naszego przyszłego post

powania, jak i bada

naukowych. Dzi

ki takiemu

przewodnictwu wznosimy si

od poznania czynów, słów, a nawet gestów człowieka do

poznania jego skłonno

ci i motywów; i na odwrót, znaj

c jego motywy i skłonno

ci,

dochodzimy do zrozumienia jego czynów. (...)

Nie nale

y si

jednak spodziewa

, by taka jednostajno

ść

w post

powaniu ludzkim miała

doprowadzi

do tego, i

wszyscy ludzie w takich samych warunkach zachowywaliby si

zawsze dokładnie w ten sam sposób, bez wzgl

du na ró

norodno

ść

charakterów,

upodoba

i pogl

dów. Takiej jednostajno

ci w ka

dym szczególe nie znajdujemy nigdzie

w przyrodzie. Wprost przeciwnie, obserwuj

c rozmaito

ść

post

powania rozmaitych ludzi,

dochodzimy na tej podstawie do znacznej rozmaito

ci zasad, zakładaj

cych z reguły

pewien stopie

jednostajno

ci i prawidłowo

ci. (...)

Tak na przykład, gdy zwykłe objawy fizycznego zdrowia i choroby nie odpowiadaj

naszym oczekiwaniom, gdy lekarstwa nie działaj

tak jak zazwyczaj, gdy taka czy inna

przyczyna wywołuje nieprawidłowe skutki, filozof i lekarz nie dziwi

temu ani te

nie

skłonni zaprzeczy

w ogóle konieczno

ci i jednostajno

ci praw, które rz

organizmem istot

ywych. Wiedz

oni,

e ciało ludzkie jest wielce skomplikowan

Strona 24 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

maszyn

e drzemie w nim wiele ukrytych sił zupełnie naszemu pojmowaniu

niedost

pnych,

e musi nam si

ono w swych działaniach cz

sto przedstawia

jako

nader niepewne i

e przeto nieprawidłowe skutki objawiaj

ce si

na zewn

trz nie mog

dowodzi

, jakoby w jego wewn

trznych czynno

ciach i stanach prawa przyrody nie były

zachowane z najwy

dokładno

eli filozof jest konsekwentny, zastosuje to samo rozumowanie do post

powania i

aktów woli istot rozumnych. Najdalej odbiegaj

ce od normy, najbardziej nieoczekiwane

postanowienia ludzkie mog

sto zrozumiałe dla osób, które dokładnie znaj

charakter i sytuacj

tego, kto postanowienie takie podj

ł. Człowiek o usposobieniu

uprzejmym odpowiada opryskliwie: otó

bol

go z

by albo te

nie jadł obiadu. Osobnik z

natury ospały objawia w zachowaniu niezwykłe o

ywienie: otó

spotkał go

niespodziewanie jaki

szcz

ęś

liwy przypadek. A gdy nawet jakiego

post

pku, jak si

niekiedy zdarza, nie mo

e szczegółowo wytłumaczy

ani sama osoba działaj

ca, ani te

nikt inny, to wiemy przecie

na ogół,

e charakter ludzki jest do pewnego stopnia

zmienny i nierówny. Jest to poniek

d stałe znami

natury ludzkiej, chocia

szczególniej

odnosi si

to do tych osób, które nie maj

c utrwalonych zasad post

powania zachowuj

z reguły w sposób kapry

ny i chwiejny. Wewn

trzne zasady i pobudki mog

działa

sposób jednostajny, mimo owych pozornych nieprawidłowo

ci; tak samo jak wiatry,

deszcze, chmury i inne zmiany pogody podlegaj

, jak przypuszczamy, stałym zasadom,

chocia

niełatwo wykrywa je ludzka przenikliwo

ść

. (...)

Wzajemna zale

ść

ludzi jest we wszystkich zwi

zkach społecznych tak wielka,

e nie

ma prawie czynno

ci ludzkiej zupełnie w sobie zamkni

tej lub wykonywanej bez

adnego

wzgl

du na czynno

ci innych, niezb

dne do tego, by osi

ła ona w pełni cel, do

którego zmierza działaj

cy. Najubo

szy, w pojedynk

pracuj

cy rzemie

lnik spodziewa

przynajmniej opieki władzy, która by mu zapewniała korzystanie z owoców jego

pracy. Spodziewa si

tak

e znajdzie nabywców, gdy wyniesie swój towar na targ i

zaofiaruje go za odpowiedni

cen

, oraz

e za pieni

dze, które zarobi, potrafi skłoni

innych, by go zaopatrzyli we wszystko, czego potrzebuje do

ycia. (...) Krótko mówi

wnioskowanie oparte na do

wiadczeniu i rozumowanie dotycz

ce post

powania innych

ludzi przenika tak dalece

ycie ludzkie, i

nie ma chwili, w której by si

nim nie posługiwał

dy człowiek, o ile nie

pi. Czy

c nie mamy racji twierdz

e wszyscy ludzie

zawsze si

zgadzali z teori

konieczno

ci w tym znaczeniu, w którym okre

lili

my j

wyja

nili powy

ej?

I filozofowie nie

ywili w tym wzgl

dzie nigdy pogl

du odmiennego od ogółu ludzi. (...)

Wydaje si

zatem prawie niepodobie

stwem, by mo

na było wzi

ąć

do jakiejkolwiek

nauki albo działalno

ci praktycznej, nie uznaj

c teorii konieczno

ci i owego

wnioskowania z motywów o czynno

ciach zale

nych od woli, z cech człowieka - o jego

post

powaniu. (...)

sto nad tym si

zastanawiałem, co by mogło by

powodem,

e ludzie, chocia

powszechnie w całym swym post

powaniu i rozumowaniu godz

bez wahania z

teori

konieczno

ci, objawiaj

mimo to tak

niech

ęć

, gdy chodzi o uznanie jej w słowach

i w ka

dej epoce okazuj

skłonni wyznawa

raczej pogl

d przeciwny. Mo

na to, jak

, wytłumaczy

w sposób nast

puj

cy: Badaj

c działania ciał i wywoływanie

skutków przez przyczyny, przekonujemy si

e wszystkie nasze władze poznawcze nie

w stanie naszej wiedzy o tym stosunku posun

ąć

poza stwierdzenie,

e poszczególne

przedmioty stale si

ze sob

e umysł nawykowo przechodzi od zjawienia si

jednego przedmiotu do prze

wiadczenia o istnieniu drugiego. Chocia

jednak ostateczny

ów wniosek, konstatuj

cy ułomno

ść

wiedzy ludzkiej, jest rezultatem naj

lejszego

rozbioru tej kwestii, ludzie mimo to nader skłonni s

wierzy

e wnikaj

gł

biej w siły

przyrody i spostrzegaj

w rodzaju koniecznego zwi

zku pomi

dzy przyczyn

skutkiem. Gdy natomiast zwróciwszy my

l ku czynno

ciom własnego umysłu, zwi

zku

Strona 25 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

takiego pomi

dzy pobudk

a czynem nie czuj

, gotowi s

na tej podstawie

przypuszcza

e istnieje ró

nica mi

dzy skutkami wynikaj

cymi z sił materialnych, a

skutkami wywołanymi przez my

l i rozum. Doszedłszy natomiast raz do przekonania,

adnego rodzaju zwi

zku przyczynowym nie wiemy nic prócz tego,

e przedmioty stale

ze sob

, i

e w

lad za tym umysł z jednego wnioskuje o drugim, oraz widz

e te dwie rzeczy, jak si

powszechnie uwa

a, dotycz

tak

e działa

zale

nych od woli,

łatwiej mo

e damy si

nakłoni

do tego, by przyzna

wszystkim przyczynom jedn

i t

sam

konieczno

ść

. A chocia

rozumowanie to, przypisuj

c decyzjom woli konieczno

ść

sprzeciwia si

systemom wielu filozofów, zobaczymy po namy

le,

e owi filozofowie nie

zgadzaj

z nim tylko w słowach, a nie w swym prawdziwym przekonaniu.

Konieczno

ci tak rozumianej, jak rozumiemy j

tutaj,

aden filozof nigdy dot

d jeszcze

nie odrzucał i, jak s

, nigdy nie b

dzie mógł odrzuci

. Mo

e jedynie utrzymywa

e w

działaniach materii umysł potrafi spostrzec mi

dzy przyczyn

i skutkiem jaki

gł

bszy

zwi

zek, który nie wyst

puje w zale

nych od woli działaniach istot rozumnych. Czy tak

jest czy te

nie jest, o tym mo

e rozstrzygn

ąć

jedynie zbadanie sprawy; obowi

zek

uzasadnienia tego stanowiska spada na filozofów, którzy je głosz

, w tym za

celu

powinni oni zdefiniowa

lub opisa

konieczno

ść

i wskaza

nam w działaniach

przyczyn materialnych.

Wydawałoby si

istotnie,

e ludzie przyst

puj

do zagadnienia wolno

ci i konieczno

ci z

niewła

ciwej strony, rozpoczynaj

c od rozpatrywania władz duszy, wpływu rozumu i

czynno

ci woli. Niechaj si

naprzód zajm

rozbiorem sprawy prostszej, mianowicie

działaniem ciał i martwej, nierozumnej materii, i niechaj spróbuj

, czy w tej dziedzinie

potrafi

sobie utworzy

ide

przyczynowo

ci i konieczno

ci innej ni

ta, która polega na

stałym poł

czeniu przedmiotów i na id

cym w

lad za tym wnioskowaniu umysłu z

jednego przedmiotu o innym. Je

eli momenty te s

naprawd

wszystkim, co składa si

na konieczno

ść

, któr

poznajemy w

wiecie materialnym, i je

eli wszyscy si

godz

tak samo si

dzieje w przypadku działa

umysłu, dyskusja dobiegła ko

ca; a

przynajmniej trzeba j

odt

d uwa

za czysto słown

. (...)

Ale id

my dalej w tej próbie pogodzenia przeciwnych stanowisk w kwestii wolno

ci i

konieczno

ci - najbardziej spornej kwestii metafizyki, tej najbardziej spornej z nauk. Nie

trzeba b

dzie wielu słów, by dowie

ść

e ludzie powszechnie zgadzali si

ze sob

zarówno w pogl

dzie na wolno

ść

, jak i w pogl

dzie na konieczno

ść

, i

e przeto cały spór

na ten temat był dot

d czysto słowny. Có

bowiem rozumiemy przez wolno

ść

, kiedy

ywamy tego słowa w stosunku do działa

zale

nych od woli? Z pewno

nie chcemy

przez to powiedzie

, jakoby działania były tak lu

no powi

zane z pobudkami,

skłonno

ciami i okoliczno

ciami, i

by nie wypływały z nich w sposób do pewnego stopnia

jednostajny, i by jedne nie dawały podstaw do wnioskowa

pozwalaj

cych konkludowa

o istnieniu drugich. S

to bowiem niew

tpliwe i uznane powszechnie fakty. Przez

wolno

ść

emy wi

c jedynie rozumie

ść

działania lub niedziałania stosownie do

determinacji woli, co znaczy,

e je

eli chcemy si

nie rusza

, mo

emy si

nie rusza

eli chcemy poruszy

, mo

emy i to uczyni

. Otó

hipotetyczna ta wolno

ść

przysługuje według zgodnego i powszechnego zdania wszystkim, którzy nie s

zieni i

zakuci w kajdany. Tu wi

c nie ma

adnej kwestii spornej.

W jakikolwiek sposób definiowaliby

my wolno

ść

, zawsze powinni

my przestrzega

dwóch niezb

dnych warunków: po pierwsze,

eby definicja była zgodna z niew

tpliwymi

faktami, po drugie, by pozostawała w zgodzie sama z sob

. Je

eli b

dziemy warunków

tych przestrzegali, a definicji naszej nadamy form

zrozumiał

- to zobaczymy, o czym

jestem gł

boko przekonany,

e wszyscy ludzie oka

żą

co do niej zgodni.

Jest rzecz

powszechnie uznan

e nie istnieje nic, co by nie miało przyczyny istnienia, i

e w efekcie

cisłego rozbioru przypadek okazuje si

tylko wyrazem negatywnym, nie

oznaczaj

cym

adnej realnej siły, która by miała byt rzeczywisty. Istnieje jednak pogl

Strona 26 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

e pewne przyczyny s

konieczne, a inne konieczne nie s

. Otó

i korzy

ci definicji.

Niechaj kto

zdefiniuje przyczyn

, nie uwzgl

dniaj

c jako elementu definicji koniecznego

zwi

zku przyczyny ze skutkiem, i niech wyra

nie wska

ródło idei, któr

definicja

wyra

a, a ch

tnie dam za wygran

. Je

eli jednak przyj

ąć

podane powy

ej wyja

nienie

sprawy, rzecz b

dzie absolutnie niewykonalna. Gdyby przedmioty nie były ze sob

sposób trwały (regular) poł

czone, nie doszliby

my nigdy do poj

cia przyczyny i skutku;

efektem tego trwałego poł

czenia jest wnioskowanie rozumu, stanowi

ce jedyny

uchwytny dla nas rodzaj powi

zania. Ktokolwiek podejmuje si

zdefiniowa

przyczyn

pomijaj

c te momenty, musi albo posłu

wyrazami niezrozumiałymi, albo

synonimami wyrazu, który usiłuje zdefiniowa

. Je

eli za

przyjmuje si

definicj

wspomnian

powy

ej - wolno

ść

, rozumiana jako przeciwie

stwo nie przymusu, lecz

konieczno

ci, niczym nie ró

ni si

od przypadku, który, jak wszyscy zgodnie przyznaj

nie istnieje.

ęść

Nie ma bardziej rozpowszechnionej, a przecie

bardziej nagannej metody rozumowania,

jak stara

w dyskusjach filozoficznych zbi

jak

ąś

hipotez

utrzymuj

c, i

konsekwencje jej s

niebezpieczne dla religii i moralno

ci. Je

eli pogl

d jaki

prowadzi

do niedorzeczno

ci, jest on niew

tpliwie mylny; nie jest jednak jaki

pogl

d niew

tpliwie

mylny dlatego,

e wypływaj

niebezpieczne konsekwencje. Takich argumentów

nale

y wyrzec si

całkowicie; wszak nie przyczyniaj

w niczym do wykrycia prawdy, a

słu

żą

tylko do tego, by zohydzi

przeciwnika. Uwag

wypowiadam całkiem ogólnie, nie

zamierzaj

c wyci

ąć

adnej korzy

ci dla siebie. Poddaj

bez zastrze

tego

rodzaju krytyce i

miem twierdzi

e koncepcje zarówno konieczno

ci, jak wolno

ci, tak

jak je powy

ej wyło

yłem, nie tylko s

z moralno

zgodne, lecz bezwzgl

dnie

potrzebne dla jej utrzymania.

Konieczno

ść

na definiowa

dwojakim sposobem, stosownie do dwóch okre

przyczyny, której jest istotn

ęś

. Polega ona albo na stałym poł

czeniu przedmiotów

podobnych, albo na wnioskowaniu rozumu z jednego przedmiotu o innym. Otó

szkołach, na ambonie, w zwykłym wreszcie

yciu uznaje si

powszechnie, cho

milcz

co,

e konieczno

ść

w obu tych znaczeniach (które naprawd

w gruncie rzeczy

identyczne) cechuje zjawiska woli; nikt te

dot

d nie próbował zaprzeczy

e mo

emy

działania ludzkie czyni

przedmiotem wniosków i

e wnioski te opieraj

wiadczeniu wskazuj

cym, i

podobne do siebie działania ł

z podobnymi

pobudkami, skłonno

ciami i okoliczno

ciami. (...)

Jedynym rzeczywistym przedmiotem nienawi

ci lub zemsty jest osoba, czyli istota

obdarzona my

wiadomo

, a je

eli uczucia te bywaj

wywoływane przez

zbrodnicze lub haniebne czyny, dzieje si

tak tylko dlatego,

e pozostaj

z t

osob

jakim

stosunku lub zwi

zku. Czyny z natury rzeczy s

czym

ograniczonym w czasie i

przemijaj

cym, a gdy nie wypływaj

z jakiej

przyczyny tkwi

cej w charakterze lub

usposobieniu osoby, która ich dokonała, nie mog

ani przynie

ść

jej zaszczytu, kiedy s

dobre, ani niesławy, kiedy s

złe. Same czyny mog

naganne, mog

sprzeciwia

wszelkim przepisom moralno

ci i religii, ale osoba działaj

ca nie jest za nie

odpowiedzialna; a poniewa

nie s

efektem

adnej trwałej i stałej jej wła

ciwo

ci i nic

stałego ani trwałego po sobie nie zostawiaj

, tedy niepodobna, aby owa osoba z ich

powodu mogła si

sta

przedmiotem kary lub zemsty. Według pogl

du zatem, który nie

uznaje konieczno

ci, a co za tym idzie - przyczyn, człowiek, który popełnił

najstraszniejsz

zbrodni

, jest tak samo czysty i bez skazy, jak w chwili przyj

cia na

wiat, a jego charakter nie ma absolutnie nic wspólnego z popełnionymi czynami, skoro

nie wypływaj

one z charakteru i skoro ich zbrodniczo

ść

nie mo

e nigdy słu

za dowód

zepsucia.

Strona 27 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

Nie gani si

ludzi za czyny, których dokonuj

bezwiednie i przypadkowo, jakiekolwiek by

poci

ły nast

pstwa. Dlaczego? Tylko dlatego,

e to, z czego te czyny wypływaj

(the

principles of these actions), jest czym

jedynie chwilowym i wył

cznie do tych czynów si

ogranicza. Mniej si

gani ludzi za czyny, których dokonuj

w po

piechu i bez namysłu,

ani

eli za czyny przemy

lane. Z jakiej racji? Tylko dlatego,

e temperament porywczy,

chocia

jest stał

przyczyn

czy te

pierwiastkiem (principle) w umy

le, nie działa przez

cały czas i nie kazi całego charakteru. Z drugiej strony skrucha zmazuje wszelk

zbrodni

, je

eli ł

czy si

z ni

poprawa

ycia i obyczajów. Jak to wytłumaczy

? Tylko w

ten sposób,

e czyny wyciskaj

na człowieku pi

tno zbrodniarza wył

cznie o tyle, o ile

dowodz

e w jego umy

le tkwi

pierwiastki zbrodnicze, a gdy w stanie umysłu nast

piła

pod tym wzgl

dem zmiana, czyny trac

charakter dowodu, a zarazem trac

zbrodniczo

ść

. A gdyby nie zaj

ąć

stanowiska konieczno

ci, nigdy by niczego nie

dowodziły, a w nast

pstwie tego nigdy nie byłyby zbrodnicze.

Równie łatwo i na podstawie tych samych argumentów mo

na wykaza

e wolno

ść

, w

l owej wspomnianej powy

ej definicji, co do której wszyscy ludzie s

zgodni, jest

tak

e istotnym warunkiem moralno

ci i

e czyny ludzi, którym jej brak, nie podlegaj

kwalifikacji moralnej, nie mog

sta

przedmiotem uznania lub nagany. Skoro bowiem

czyny s

przedmiotem naszych uczu

etycznych tylko o tyle, o ile s

objawem

wewn

trznego charakteru, uczu

i afektów, to niepodobna, aby pobudzały do pochwały

lub nagany, gdy nie wynikaj

z owych

ródeł, lecz s

w cało

ci wytworem zewn

trznego

przymusu. (...)

Odpowied

na zarzut pierwszy wydaje si

jasna i przekonywaj

ca. Jest wielu filozofów,

którzy na podstawie dokładnego rozbioru wszelkiego rodzaju zjawisk przyrody
stwierdzaj

e cało

ść

, rozwa

ana jako jeden system,

wiadczy w ka

dym momencie

swego istnienia o doskonałej dobroci sprawcy i

e ostatecznie wszystkie istoty stworzone

dost

liwie najwy

szego szcz

ęś

cia, bez domieszki pozytywnego czyli

bezwzgl

dnego cierpienia i zła. Ka

de zło fizyczne, powiadaj

, jest istotn

ęś

tego

systemu dobroci i nawet samo Bóstwo, ze wzgl

du na sw

dro

ść

, nie mogłoby go

usun

ąć

, nie stwarzaj

c przy tym wi

kszego zła albo nie eliminuj

c wi

kszego dobra,

które z owego zła wyniknie. Niektórzy filozofowie, a w

ród nich staro

ytni stoicy,

wyprowadzili z tej teorii argument maj

cy dostarcza

pociechy w ka

dym utrapieniu;

pouczali mianowicie swych zwolenników,

e zło, z powodu którego cierpi

, jest w istocie

czym

dla wszech

wiata dobrym i

e przy szerszym sposobie widzenia rzeczy, który

zdołałby obj

ąć

cało

ść

wiata, ka

de zdarzenie dawałoby powód do zadowolenia i

rado

ci. Argument ten mo

e wydawa

dobry i wzniosły, ale w praktyce rychło okazał

słaby i nieskuteczny. Niezawodnie zniecierpliwiliby

my raczej ani

eli uspokoili

człowieka wij

cego si

w bólach go

ść

cowych, gdyby

my mu prawili o m

dro

ci ogólnych

praw, które wywołały w jego ciele zło

liwe humory i doprowadziły je przez odpowiednie

przewody do

gien i nerwów, gdzie teraz powoduj

tak okropne m

ki. Takie szersze

spojrzenie na rzeczy mo

e na chwil

poci

ąć

wyobra

człowieka usposobionego

refleksyjnie, a wiod

cego

ycie spokojne i bezpieczne; nie mo

e jednak osta

dłu

szy czas w jego umy

le, cho

by nie przeszkadzały temu ból ani nami

tno

ść

; tym

bardziej nie mo

e si

utrzyma

, gdy przypuszcz

atak pot

ęż

ni ci przeciwnicy. (...)

Rozdział IX

O ROZUMIE ZWIERZ

(...) Po pierwsze: Wydaje si

rzecz

oczywist

e zwierz

ta, nie inaczej ni

ludzie, ucz

wielu rzeczy z do

wiadczenia i wnosz

e te same skutki wynikaj

zawsze z tych

samych przyczyn. Na tej podstawie zapoznaj

z bardziej widocznymi własno

ciami

ciał zewn

trznych i od chwili przyj

cia na

wiat gromadz

stopniowo wiadomo

ci o

wła

ciwo

ciach ognia, wody, ziemi, kamieni, wysoko

ci i gł

bi itd. oraz o nast

pstwach

wynikaj

cych z ich oddziaływania. Brak wiedzy i do

wiadczenia młodych ró

ni si

Strona 28 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

wyra

nie od sprytu i rozumu starszych zwierz

t, które na podstawie dłu

szej obserwacji

nauczyły si

unika

tego, co im szkodzi, a szuka

tego, co im przynosi po

ytek lub

przyjemno

ść

. Ko

obeznany z terenem poznaje wła

ciw

wysoko

ść

, któr

e wzi

ąć

skoku, i nigdy nie pokusi si

o co

, co przechodzi jego siły i zr

czno

ść

. Stary chart

powierzy bardziej m

ęść

polowania młodszemu, a sam si

tak ustawi, by

spotka

zaj

ca, gdy b

dzie kluczył; przewidywania za

, które mu nastr

cza ta sytuacja,

opieraj

wył

cznie na obserwacji i do

wiadczeniu.

Wida

to jeszcze wyra

niej ze skutków tresury i wychowania zwierz

t, które mo

na przez

odpowiednie zastosowanie nagród i kar nauczy

czynno

ci najbardziej nawet

niezgodnych z ich wrodzonymi instynktami i skłonno

ciami. Czy

to nie do

wiadczenie

uczy psa obawia

bólu, gdy mu grozimy lub podnosimy bicz, by go uderzy

? Czy

nie

wiadczenie równie

e mu reagowa

na imi

i na podstawie najzupełniej

dowolnego d

ku wnosi

e mamy jego na my

li, a nie którego

z jego towarzyszy, i

e chcemy go przywoła

, gdy imi

to wymawiamy w pewien sposób, z pewn

intonacj

akcentem?

We wszystkich tych przypadkach, jak widzimy, zwierz

wnioskuje o pewnym fakcie

przekraczaj

cym zakres tego, co bezpo

rednio działa na jego zmysły, a wnioskowanie to

opiera si

w zupełno

ci na minionym do

wiadczeniu; zwierz

spodziewa si

mianowicie

po danej mu aktualnie rzeczy nast

pstw takich samych jak te, o których przekonało si

wiadczeniu,

e wynikaj

z rzeczy do niej podobnych.

Po drugie: Niepodobna, aby to wnioskowanie zwierz

t mogło si

opiera

na jakim

procesie argumentacji czy rozumowania, dzi

ki któremu stwierdzi

by mogły w konkluzji,

e jednakowe rzeczy musz

poci

ąć

za sob

jednakowe skutki i

e wszystko w

przyrodzie b

dzie i

ść

zawsze tym samym trybem. Je

eli bowiem istniej

naprawd

jakie

za tym przemawiaj

ce argumenty, s

one niew

tpliwie zbyt zawiłe, by mogły by

dost

pne istotom o tak ograniczonej inteligencji; wszak trzeba nieraz najdalej id

cej

staranno

ci i uwagi umysłu filozoficznego, aby je odkry

i zastosowa

. Zatem zwierz

nie kieruj

w tych wnioskach rozumowaniem, tak jak nie kieruj

nim dzieci ani te

ogół ludzi w zwykłych swoich poczynaniach i wnioskach; nie kieruj

nim nawet sami

filozofowie, którzy, o ile chodzi o wszelkie praktyczne strony

ycia, s

w gruncie rzeczy

tacy sami jak zwykli ludzie i tym samym podlegaj

prawom. Przyroda musiała postara

o jak

ąś

inn

zasad

, daj

łatwiej i bardziej ogólnie u

i zastosowa

; nie mo

operacja tak niesłychanie dla

ycia doniosła, jak

jest wnioskowanie o skutkach na

podstawie przyczyn, by

powierzona niepewnym procesom rozumowania i argumentacji.

A je

eli mo

na by jeszcze o tym w

tpi

, gdy chodzi o człowieka, to gdy chodzi o istoty

nierozumne, rzecz wydaje si

nie ulega

tpliwo

ci; skoro za

owa teza jest w pełni

uzasadniona w przypadku zwierz

t, to według wszelkich prawideł analogii wiele

przemawia za tym,

e nale

y j

przyj

ąć

ogólnie, bez wyj

tków i zastrze

. Jedynie

przyzwyczajenie sprawia,

e zwierz

ta z rzeczy danej w postrze

eniu zmysłowym

wnosz

o istnieniu tego, co stale rzeczy tej towarzyszy, i przyzwyczajenie wła

nie ka

ich wyobra

ni na widok jednego zjawiska przedstawia

sobie drugie w osobliwy ów

sposób, który zwiemy prze

wiadczeniem. Nie mo

na poda

innego wytłumaczenia tej

operacji znamionuj

cej wszystkie, zarówno wy

sze, jak ni

sze rodzaje istot czuj

cych,

które znajduj

w zasi

gu naszej obserwacji. (...)

Chocia

jednak zwierz

ta czerpi

wielk

ęść

swej wiedzy z do

wiadczenia, niemał

ęść

otrzymuj

wprost z r

ki przyrody; ta cz

ęść

ich wiedzy przewy

sza znacznie zakres

poj

tno

ci, któr

przejawiaj

w zwykłych warunkach, i przy najdłu

szym stosowaniu i

wiadczeniu mało albo wcale si

nie doskonali. Nazywamy j

instynktem i jeste

nader skłonni podziwia

jako co

bardzo nadzwyczajnego i nie daj

cego si

wytłumaczy

adnym dociekaniem rozumu ludzkiego. Ale podziw nasz mo

e zniknie albo

zmaleje, gdy zwa

ymy,

e wła

nie to oparte na do

wiadczeniu rozumowanie, które jest

Strona 29 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

wspólne nam i zwierz

tom i od którego zale

y całe post

powanie w

yciu, nie jest niczym

innym ni

rodzajem instynktu lub mechanicznej siły, która działa w nas, cho

jej nie

znamy, i któr

w jej głównych czynno

ciach nie kieruj

owe stosunki czy porównania idei,

ce wła

ciwym przedmiotem naszych władz intelektualnych. Cho

instynkty te ró

od siebie, przecie

jednak to, co uczy człowieka unika

ognia, jest tak samo

instynktem jak to, co uczy ptaka tak dokładnie sztuki wysiadywania jaj oraz całej
ekonomii i porz

dku wychowania młodych.

Rozdział X

O CUDACH

ęść

W pismach Dra Tillotsona znajduje si

argument przeciw rzeczywistej obecno

ci,

nacechowany tak

zwi

zło

, zgrabno

i sił

, jaka w ogóle da si

pomy

wywodzie skierowanym przeciw nauce tak mało zasługuj

cej na powa

ne odparcie. Jest

rzecz

powszechnie uznan

, powiada ów uczony prałat,

e powaga zarówno Pisma

tego, jak tradycji, opiera si

wył

cznie na

wiadectwie apostołów, naocznych

wiadków tych cudów, za pomoc

których nasz Zbawiciel potwierdzał swe boskie

posłannictwo. (...)

Chocia

wiadczenie jest naszym jedynym przewodnikiem w rozumowaniu

dotycz

cym faktów, trzeba przyzna

e przewodnik ten nie jest pod ka

dym wzgl

dem

nieomylny, lecz mo

e nas w niektórych przypadkach wprowadzi

w bł

d. Je

eli kto

spodziewa si

w naszym klimacie lepszej pogody w którym

tygodniu czerwca ani

eli

grudnia, rozumuje trafnie i zgodnie z do

wiadczeniem, cho

niew

tpliwie mo

e si

zdarzy

e si

pomyli. (...)

Człowiek roztropny dostosowuje zatem prze

wiadczenie do mocy dowodowej. We

wnioskach opartych na do

wiadczeniu niezawodnym oczekuje zjawiska z maksymaln

pewno

, widz

c w do

wiadczeniu minionym niezbity dowód tego,

e zjawisko to

zaistnieje w przyszło

ci. W innych razach post

puje z wi

ksz

ostro

; porównuje

wiadczenia przeciwne, zastanawia si

, za czym przemawia wi

ksza ilo

ść

wiadcze

i ku tej te

stronie si

skłania, nie bez w

tpliwo

ci i waha

; a gdy

ostatecznie s

d swój ustali, moc dowodowa nie wykracza poza to, co nazywamy

prawdopodobie

stwem. (...)

(...) Skoro jest zasad

ogóln

e pomi

dzy przedmiotami nie ma wykrywalnego zwi

zku

e wszystkie wnioski, jakie mo

na na podstawie jednych przedmiotów wyprowadzi

innych, opieraj

wył

cznie na do

wiadczeniu stałego i regularnego poł

czenia, to jest

rzecz

oczywist

, i

nie powinni

my wył

cza

spod tej zasady

wiadectwa ludzkiego,

którego zwi

zek z jakim

zdarzeniem wydaje si

sam w sobie równie mało konieczny jak

wszystkie zwi

zki. (...)

Otó

skoro moc dowodowa relacji i

wiadectw ludzkich opiera si

na minionym

wiadczeniu, przeto odpowiednio do tego do

wiadczenia przybiera rozmait

warto

ść

uwa

ana bywa za dowód b

prawdy, b

prawdopodobie

stwa, stosownie do tego,

czy poł

czenie mi

dzy jak

ąś

okre

lon

relacj

a obiektem jest stałe czy zmienne. (...)

W przypadku, którym si

obecnie zajmujemy, ta niezgodno

ść

materii dowodowej

(contrariety of evidence) mo

e wynika

z kilku ró

nych przyczyn: z przeciwie

stwa

niezgodnych ze sob

wiadectw, z charakteru i liczby

wiadków, ze sposobu, w jaki

zło

yli

wiadectwo, albo te

z poł

czenia wszystkich tych okoliczno

ci. Fakt jaki

wydaje

nam si

podejrzany, je

eli

wiadkowie wzajem sobie przecz

, je

eli jest ich niewielu albo

eli ich charakter budzi pewne w

tpliwo

ci, je

eli maj

interes w przedstawieniu sprawy

Strona 30 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

tak, jak j

przedstawiaj

, je

eli składaj

wiadectwo z wahaniem albo, na odwrót, w

ród

zbyt stanowczych zapewnie

. Istniej

liczne inne tego typu okoliczno

ci, które mog

osłabi

lub zniszczy

sił

argumentów powołuj

cych si

wiadectwo ludzkie.

Przypu

ść

my np.,

e fakt, którego autentyczno

ść

wiadectwo usiłuje wykaza

, ma w sobie

nadzwyczajnego i cudownego; warto

ść

dowodowa

wiadectwa mo

e w takim

wypadku ulec wi

kszemu lub mniejszemu osłabieniu, w zale

ci od tego, czy fakt jest

mniej czy bardziej niezwykły. Je

eli pokładamy jakie

w ogóle zaufanie w tym, co mówi

wiadkowie i historycy, to dzieje si

tak nie dlatego, jakoby

my postrzegali a priori jaki

zwi

zek mi

dzy

wiadectwem a rzeczywisto

, lecz dlatego,

e przywykli

stwierdza

dzy nimi zgodno

ść

. Kiedy jednak

e fakt, którego dotyczy

wiadectwo,

nale

y do kategorii zjawisk rzadko podpadaj

cych pod nasz

obserwacj

, wywi

zuje si

walka dwóch przeciwstawnych do

wiadcze

- jedno w miar

swej siły niweczy drugie, a

wiadczenie posiadaj

ce przewag

e działa

na umysł jedynie z tak

sił

, jaka mu

pozostaje. Dokładnie ta sama zasada do

wiadczenia, która daje nam, w pewnym

stopniu, poczucie pewno

ci co do wiarygodno

wiadectwa, w tym wypadku daje nam

tak

e, w innym stopniu, poczucie pewno

ci co do niewiarygodno

ci faktu, którego

autentyczno

ść

usiłuje ono wykaza

; z tej sprzeczno

ci wynika nieuchronnie pewna

przeciwwaga i wzajemne niweczenie si

prze

wiadcze

i autorytetów. (...)

Ów ksi

ążę

indyjski, który nie chciał uwierzy

pierwszym wie

ciom o skutkach mrozu,

rozumował trafnie; trzeba było oczywi

cie bardzo przekonuj

cego

wiadectwa, aby

nakłoni

go do uznania faktów wynikaj

cych z nieznanych mu zjawisk przyrody i tak

bardzo niepodobnych do tego, o czym mówiło mu stałe i jednostajne do

wiadczenie.

Cho

owe fakty nie sprzeciwiały si

temu do

wiadczeniu, nie były jednak z nim zgodne.

(...)

Cud jest zakłóceniem praw przyrody, a poniewa

prawa te opieraj

niewzruszonym i niezmiennym do

wiadczeniu, przeto dowód, jakiego przeciw cudowi

dostarcza sama natura faktu, jest tak pełny, jak tylko mo

na sobie w ogóle wyobrazi

jaki

dowód z do

wiadczenia. Dlaczego jest rzecz

cej ni

prawdopodobn

wszyscy ludzie musz

umrze

e ołów sam z siebie nie mo

e zawisn

ąć

w powietrzu,

ogie

spala drzewo i

e go gasi woda, je

li nie dlatego,

e zjawiska te okazały si

zgodne z prawami przyrody i

e trzeba zakłócenia tych praw lub, innymi słowy, trzeba

cudu, aby im zapobiec? Nie uwa

a si

za cud niczego, co si

zdarza w granicach

zwykłego porz

dku przyrody. Nie jest cudem, je

eli człowiek pozornie zupełnie zdrowy

nagle umrze; taki bowiem rodzaj

mierci, cho

jest mniej zwyczajny od innego, widuje si

sto. Byłoby jednak cudem, gdyby umarły powrócił do

ycia; tego bowiem nie widziano

nigdy i nigdzie. Musi zatem istnie

jednostajne do

wiadczenie przemawiaj

ce przeciw

demu zdarzeniu cudownemu; inaczej zdarzenie nie zasługiwałoby na t

nazw

. A

poniewa

jednostajne do

wiadczenie ma znaczenie dowodu, przeto mamy tutaj

bezpo

redni i całkowity dowód wynikaj

cy z natury faktu przeciw istnieniu jakichkolwiek

cudów; i tylko dowód przeciwny, wyposa

ony w wi

ksz

sił

przekonuj

, mo

e taki

dowód obali

i uczyni

cud wiarygodnym.

Wynika st

d w sposób jasny (a jest to zasada ogólna, godna naszej uwagi),

e "

adne

wiadectwo nie wystarcza do wykazania autentyczno

ci cudu, je

eli nie jest ono tego

rodzaju,

e jego fałszywo

ść

byłaby wi

kszym cudem ani

eli fakt, który ma by

na jego

podstawie wykazany, a nawet w tym wypadku argumenty wzajemnie si

niwecz

silniejszy daje nam pewno

ść

odpowiadaj

jedynie temu stopniowi siły, który pozostaje

po odj

ciu siły argumentu słabszego". Je

eli mi kto

opowiada,

e widział, jak umarłemu

przywrócono

ycie, natychmiast my

sobie, czy jest rzecz

bardziej prawdopodobn

e opowiadaj

cy b

mnie wprowadza w bł

d, b

sam został w bł

d wprowadzony,

czy te

e fakt, o którym opowiada, istotnie zaszedł. Porównuj

jeden cud z drugim i

stosownie do przewagi, któr

po jednej z tych stron stwierdzam, spraw

rozstrzygam,

Strona 31 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

odrzucaj

c zawsze cud wi

kszy. Je

eliby fałszywo

ść

wiadectwa była czym

bardziej

cudownym ani

eli opowiedziany fakt, wtedy, ale dopiero wtedy,

wiadcz

cy mógłby

wymaga

, abym mu podporz

dkował swoje prze

wiadczenie i s

ęść

W powy

szym rozumowaniu przypuszczali

my,

wiadectwo, na które powołuje si

cud, mo

e ewentualnie osi

ąć

warto

ść

pełnego dowodu i

e fałszywo

ść

tego

wiadectwa byłaby prawdziwym cudem. Łatwo jednak wykaza

my w tym ust

pstwie

byli o wiele za liberalni i

e nigdy

adnego cudownego zdarzenia nie stwierdzono w

sposób tak zupełnie oczywisty.

Albowiem, po pierwsze: Nie znajdzie si

w całej historii cudu po

wiadczonego przez

wystarczaj

liczb

ludzi posiadaj

cych tak niew

tpliwy zdrowy rozs

dek, takie

wychowanie i wykształcenie, które by nas upewniły,

e sami w

aden sposób nie ulegli

złudzeniu; ludzi o tak niew

tpliwej prawo

ci, i

by mo

na ich uwa

za wy

szych ponad

wszelkie podejrzenie,

e maj

zamiar wprowadzenia innych w bł

d; ludzi ciesz

cych si

u ogółu tak dobr

sław

i takim powa

aniem, i

by mieli bardzo wiele do stracenia na

wypadek, gdyby im wykazano jaki

fałsz; ludzi po

wiadczaj

cych przy tym fakty, które

dokonały si

w sposób tak jawny i w tak znanej cz

ęś

wiata,

e wyj

cie na jaw fałszu

byłoby nieuniknione; a przecie

wszystkie te czynniki s

nieodzowne, aby wzbudzi

nas pełne zaufanie w

wiadectwo ludzkie.

Po drugie: Mo

emy w naturze ludzkiej zauwa

pewien pierwiastek, o którym, je

li go

le zbadamy, przekonamy si

e musi niezmiernie osłabi

wiar

we wszelkiego

rodzaju cuda, jak

mogłoby wzbudzi

w nas

wiadectwo ludzkie. (...)

Jak łakomie słucha si

cudownych sprawozda

podró

ników, ich opisu potworów

morskich i l

dowych, opowie

ci o bajecznych przygodach, zadziwiaj

cych ludach i

obyczajach! A je

eli z upodobaniem do cudów zł

czy si

duch religijny - ko

czy si

zdrowy rozs

dek, a

wiadectwo ludzkie traci w tych warunkach wszelk

miarodajno

ść

Człowiek religijny mo

e by

marzycielem (enthusiast) i wyobra

sobie,

e widzi to, co

jest nierzeczywiste; mo

e wiedzie

e jego opowiadanie nie jest prawdziwe, a przecie

trwa

przy nim w najlepszej w

wiecie intencji po to, aby przysłu

tak

tej

sprawie; albo te

, nawet gdy nie ulega takiemu złudzeniu, działa na niego pró

ść

która, podniecona tak wielk

pokus

, wywiera na niego wpływ silniejszy ni

na ludzi w

innych warunkach; a tak samo działa miło

ść

własna. Ci, którzy go słuchaj

, mog

nie

mie

i zwykle nie maj

ść

rozs

dku, aby zbada

, o ile to, co mówi, jest zasadne; z tej

dozy rozs

dku za

, jak

maj

, rezygnuj

z zasady, gdy chodzi o tego rodzaju wzniosłe i

tajemnicze sprawy. A gdyby nawet chcieli rzeczywi

cie posłu

rozs

dkiem,

nami

tno

ść

i rozogniona wyobra

nia sprawiaj

e nie funkcjonuje on prawidłowo. Ich

łatwowierno

ść

pot

guje zuchwalstwo opowiadaj

cego, a zuchwalstwo opowiadaj

cego

wzmaga ich łatwowierno

ść

Sztuka wymowy doprowadzona do szczytu pozostawia mało miejsca rozumowi i refleksji;
zwracaj

c si

w zupełno

ci do wyobra

ni i uczu

, ujarzmia ch

tnych słuchaczy i

podporz

dkowuje sobie ich rozs

dek. Na szcz

ęś

cie szczyt ten rzadko kiedy bywa

osi

gany. Czego jednak taki Tuliusz czy Demostenes tylko z trudem mogli dokona

audytorium rzymskim lub ate

skim, to z ogółem ludzi potrafi zrobi

pierwszy lepszy

kapucyn, pierwszy lepszy w

drowny lub miejscowy kaznodzieja, przy czym osi

ga efekt

lepszy, gdy

porusza nami

tno

ci niewyszukane i pospolite.

Liczne przykłady oszuka

czych cudów, proroctw i nadprzyrodzonych zdarze

, które w

gu wszystkich wieków demaskowano na podstawie zaprzeczaj

cych im

wiadectw

albo które same si

demaskuj

przez sw

niedorzeczno

ść

, dowodz

w sposób

Strona 32 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

dostateczny wielkiego upodobania człowieka do rzeczy nadzwyczajnych i cudownych i
powinny, rozumie si

, wzbudzi

nieufno

ść

wobec wszelkich tego rodzaju relacji. (...)

Po trzecie: Silnej presumpcji przeciw wszelkim opowiadaniom o nadprzyrodzonych
zjawiskach i cudach dostarcza okoliczno

ść

, i

obfituj

w nie głównie ludy nieo

wiecone i

barbarzy

skie; je

li za

jakim

tego rodzaju opowiadaniom daje do siebie przyst

p naród

cywilizowany, to okazuje si

z reguły,

e przej

ł je od nieo

wieconych i barbarzy

skich

przodków, którzy przekazali je wraz z ow

sankcj

nietykalno

ci i powag

, jaka

towarzyszy zawsze opartym na tradycji pogl

dom. (...)

Dziwna to rzecz, powie mo

e bystry czytelnik po przeczytaniu relacjonuj

cych te cuda

historyków,

e takie nadzwyczajne rzeczy nie zdarzaj

nigdy w naszych czasach. Ale

wcale, mam nadziej

, nie jest dziwne to,

e ludzie we wszystkich czasach kłami

Musiałe

zapewne spotka

ść

przykładów tej ułomno

ci. Sam wiele razy byłe

wiadkiem, jak rodziły si

opowie

ci o cudach, które wszyscy ludzie m

drzy i bystrzy

przyjmowali z szyderstwem, a które na koniec porzucał nawet i szary tłum. B

przekonany,

e owe gło

ne kłamstwa, które rozkrzewiły si

i rozwin

ły do tak potwornych

rozmiarów, miały pocz

tki podobne; padłszy jednak na odpowiedniejszy grunt, wyrosły

na koniec na cuda równe nieomal tym, o których opowiadaj

. (...)

Jako czwarty powód, osłabiaj

cy wiarygodno

ść

cudów, chciałbym wskaza

i t

okoliczno

ść

, i

adnym z nich, nawet je

li nie został dot

d wyra

nie zdemaskowany,

nie przemawia

wiadectwo, któremu nie sprzeciwiałaby si

wielka ilo

ść

wiadków, tak

nie tylko cud niweczy wiarygodno

ść

wiadectwa, ale tak

wiadectwo niweczy samo

siebie. Aby to ja

niej wytłumaczy

, zwa

my,

e w kwestiach religijnych wszystko to, co

jest ró

ne, jest sobie przeciwne, i

e jest rzecz

niemo

ebn

, aby religie staro

ytnego

Rzymu, Turcji, Syjamu i Chin były wszystkie razem oparte na niewzruszonej podstawie.
Tak samo wi

c jak ka

dy cud, do którego ro

ci sobie prawo jedna z tych religii (a

wszystkie one obfituj

w cuda), zmierza bezpo

rednio do uzasadnienia tego systemu, do

którego nale

y, tak te

w równej mierze, cho

w sposób bardziej po

redni, słu

y obaleniu

dego innego systemu. Obalaj

c system współzawodnicz

cy, obala zarazem

wiarygodno

ść

cudów, na których system ten został oparty, tak

e cuda ró

nych religii

trzeba uwa

za fakty ze sob

sprzeczne, a dowody (evidences) na ich rzecz, bez

wzgl

du na to, czy s

słabe, czy silne, za dowody, które si

sobie nawzajem

przeciwstawiaj

. (...)

Jednym z najlepiej po

wiadczonych cudów całej

wieckiej historii jest to, co Tacyt

opowiada o Wespazjanie:

lin

swoj

uzdrowił w Aleksandrii

lepca, a dotkni

ciem

kalekiej nogi - kulawego, który posłuszny objawieniu boga Serapisa wypełnił jego
polecenie i udał si

do Wespazjana po cudowne uzdrowienie. Opowiadanie to mo

sobie przeczyta

u owego znakomitego historyka. Ka

dy szczegół zdaje si

dodawa

wagi takiemu

wiadectwu i mógłby zosta

szeroko rozwini

ty z cał

sił

argumentacji i

wymowy, gdyby komu

dzisiaj na tym zale

ało, by przeprowadzi

dowód tego wygasłego

i bałwochwalczego zabobonu: - Wi

c powaga, rzetelno

ść

, wiek i prawo

ść

tak wielkiego

cesarza, który przez całe

ycie swobodnie przestawał z przyjaciółmi i dworzanami i nie

przybierał nigdy owych póz bosko

ci, w które stroili si

Aleksander i Demetriusz. -

Historyk, pisarz współczesny, znany z nieskazitelno

ci i prawdomówno

ci, a nadto mo

najwi

kszy i najprzenikliwszy geniusz całego

wiata staro

ytnego, tak dalece nieskłonny

do łatwowierno

ci,

e ci

ąż

y na nim nawet zarzut przeciwny - ateizmu i bezbo

ci.

Osoby, na których powadze opiera swoj

relacj

o cudzie, objawiaj

ce, jak wolno

przypu

, w swych s

dach wyrobiony charakter i prawdomówno

ść

. - Naoczni

wiadkowie zdarzenia, podtrzymuj

cy swe zeznania, gdy ród Flawiuszów był ju

pozbawiony tronu i nie mógł ju

adnymi nagrodami płaci

za kłamstwo. (...) - Je

li do

tego dodamy,

e wedle relacji zdarzenia te miały si

odby

publicznie, to oka

e si

Strona 33 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

niepodobna pomy

dowodu, który by silniej przemawiał za tak grubym i namacalnym

fałszem. (...)

Z pewno

nigdy nie przypisywano nikomu wi

kszej ilo

ci cudów, ni

miało to miejsce

w zwi

zku z cudami, które ostatnimi czasy działy si

rzekomo we Francji u grobu opata

Parisa, słynnego jansenisty, którego

tak długo zwodzono lud.

e chorzy

odzyskuj

zdrowie, głusi słuch,

lepi wzrok - o tym wsz

dzie mówiono jako o zwykłych

zjawiskach zachodz

cych za spraw

tego owego grobu. Bardziej zdumiewa to,

wiele z tych cudów stwierdzono na miejscu wobec s

dziów o nieposzlakowanej

prawo

ci,

e potwierdzone one zostały przez

wiadków wiarygodnych i wybitnych, w

wieku o

wieconym i w najznakomitszej z istniej

cych obecnie na

wiecie miejscowo

ci.

Ale to jeszcze nie wszystko: wydano i szeroko rozpowszechniono opis tych cudów, a
nawet jezuici, którzy przecie

korporacj

uczon

i ciesz

poparciem władzy, a przy

tym s

zdecydowanymi przeciwnikami wierze

, na których rzecz owe cuda miały si

rzekomo dzia

, nigdy nie potrafili ich w sposób stanowczy odeprze

lub wyja

(...).

Gdzie

znajdziemy tak wielk

liczb

okoliczno

ci stwierdzaj

cych zgodnie jaki

fakt? I

có

emy przeciwstawi

takiej chmarze

wiadków prócz absolutnej niemo

liwo

ci,

czyli cudowno

ci zdarze

, o których opowiadaj

? Ale ten jeden argument b

dzie w

oczach wszystkich rozumnych ludzi uchodzi

niew

tpliwie za wystarczaj

cy.

Czy

słuszny jest wniosek,

e poniewa

pewnego: rodzaju

wiadectwo ludzkie ma

olbrzymi

doniosło

ść

i powag

w pewnych przypadkach, np. je

eli nam opowiada o

bitwie pod Filippi lub Farsalos, to z tego powodu wszelkie

wiadectwo ludzkie musi we

wszystkich przypadkach mie

tak

sam

doniosło

ść

i powag

Przypu

ść

my,

e zarówno stronnicy Cezara, jak Pompejusza przyznawaliby sobie

zwyci

stwo w tych bitwach i

e historycy ka

dej ze stron w jednakowy sposób

przypisywaliby przewag

własnej partii; jak

eby ludzko

ść

mogła po takim upływie czasu

dzy nimi rozstrzygn

ąć

? Równie silne jest przeciwie

stwo mi

dzy cudami opisanymi

przez Herodota czy Plutarcha, a cudami, które podaje Mariana, Bede czy jakikolwiek inny
historyk zakonny.

Człowiek m

dry okazuje bardzo akademick

wiar

wszelkiej relacji, która sprzyja

uczuciom relacjonuj

cego, b

to sławi

c jego ojczyzn

, jego ród lub jego samego,

to zgadzaj

c si

w jakikolwiek inny sposób z wrodzonymi mu skłonno

ciami i

pop

dami. Ale czy

jest wi

ksza pokusa ni

uchodzi

za wysłannika, proroka, posła

niebios? Któ

nie chciałby walczy

z licznymi niebezpiecze

stwami i trudno

ciami, aby

zdoby

tak wzniosł

godno

ść

? A je

eli kto

wskutek pró

ci i podnieconej wyobra

sam siebie naprzód nawrócił i bierze teraz swoje urojenia na serio, czy

dzie si

kiedy

wahał u

pobo

nego oszustwa, by poprze

spraw

tak

i pełn

zasługi?

Najmniejsza iskra mo

e tutaj buchn

ąć

najwi

kszym płomieniem, poniewa

zawsze

znajdzie przygotowany materiał palny. Owo avidum genus auricularum, ów tłum gapiów,
przyjmie łakomie i bez zastanowienia wszystko, co schlebia zabobonowi i sprzyja cudom.

Ile

to takich historii wykryto w ci

gu wieków i wy

miano w samym ich zarodku! A ile

cej szumnie przez jaki

czas rozgłaszano, by pó

niej je porzuci

i zapomnie

! Gdzie

c kr

ążą

tego rodzaju opowie

ci, wytłumaczenie zjawiska jest rzecz

prost

Post

pujemy zgodnie z nie zmieniaj

cym si

wiadczeniem i danymi obserwacji,

tłumacz

c je znanymi i naturalnymi przyczynami - łatwowierno

i urojeniem. Czy

powinni

my, zamiast odwoływa

do tak naturalnego wyja

nienia, pogodzi

raczej

z my

o cudownym pogwałceniu najbardziej ustalonych praw przyrody?

Nie musz

przypomina

, jak trudno jest stwierdzi

fałszywo

ść

informacji w sprawach

prywatnych, b

nawet publicznych, chocia

dotycz

rzeczy, które zaj

ść

miały na

Strona 34 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

miejscu. Có

dopiero, gdy chodzi o sprawy cho

by nieco bardziej odległe! Nawet

trybunał s

dowy z całym autorytetem, cał

cisło

i rozumem, jakie ma do dyspozycji,

znajduje si

sto w kłopocie, gdy ma rozstrzygn

ąć

dzy prawd

a fałszem

rozpatruj

c całkiem niedawne czyny. Kwestia ta za

nigdy nie zostanie rozstrzygni

ta,

eli powierzymy j

zwykłym metodom sporów, kłótni i niepewnych wie

ci, zwłaszcza

gdy po obu stronach działaj

nami

tno

ci ludzkie.

Gdy zaczyna kiełkowa

jaka

nowa religia, ludzie m

drzy i uczeni uwa

rzecz zwykle

za zbyt błah

, by zasługiwała na ich uwag

. A gdy pó

niej zapragn

ujawni

oszustwo,

aby otworzy

otumanionemu tłumowi oczy, min

ła ju

pora po temu, a dokumenty i

wiadectwa, które mogłyby spraw

wyja

, zagin

ły bezpowrotnie.

Nie dysponujemy

adnymi innymi

rodkami wykrycia fałszywo

wiadectwa prócz tych,

które trzeba wydoby

z samych wła

nie

wiadectw, a

rodki te, chocia

zawsze

skuteczne w r

kach m

drych i

wiadomych rzeczy, bywaj

zazwyczaj zbyt subtelne, by

mogły by

zrozumiałe dla ludzi niewykształconych.

Ogólnie wi

c mówi

c, okazuje si

adne

wiadectwo za jakiegokolwiek rodzaju

cudem nigdy nie osi

prawdopodobie

stwa, a tym mniej siły dowodu; dalej,

e gdyby

nawet osi

ło t

sił

, przeciwstawia mu si

inny dowód, wynikaj

cy z samej natury

faktu, którego autentyczno

ść

wiadectwo usiłuje wykaza

. Jedynie do

wiadczenie nadaje

powag

ludzkiemu

wiadectwu; jest to to samo do

wiadczenie, które upewnia nas o

prawach przyrody. Gdzie tedy oba te rodzaje do

wiadczenia sprzeciwiaj

sobie, nie

pozostaje nam nic innego, jak odj

ąć

jedno od drugiego i skłoni

do jednego lub

drugiego pogl

du z takim poczuciem pewno

ci, jakie wynika z ró

nicy. W my

l jednak

wyłuszczonej tutaj zasady, odejmowanie to, gdy chodzi o wszystkie religie obiegowe,
równa si

zupełnemu unicestwieniu. Dlatego mo

na przyj

ąć

jako norm

adne

wiadectwo ludzkie nie mo

e mie

takiej siły, aby udowodni

cud i uczyni

go prawowit

podstaw

systemu religijnego. (...)

(...) Naj

tsza nasza religia opiera si

na wierze, nie na rozumie (...). Aby rzecz t

lepiej unaoczni

, zanalizujemy cuda, o których opowiada Pismo

te;

eby za

nie

zgubi

na polu zbyt obszernym, ograniczmy si

do cudów, o których czytamy w

cioksi

gu, przy czym zgodnie z zasadami owych rzekomych chrze

cijan potraktujemy

to dzieło nie jako słowo lub

wiadectwo samego Boga, lecz jako czysto ludzki wytwór

pisarzy i historyków. Mamy tu wi

c przede wszystkim do czynienia z ksi

przekazan

nam przez lud barbarzy

ski i nieo

wiecony, napisan

w okresie, gdy lud ów tkwił w

jeszcze gł

bszym barbarzy

stwie, i według wszelkiego prawdopodobie

stwa - w bardzo

długi czas po faktach, które relacjonuje, nie potwierdzon

przez

adne zbie

ne z ni

wiadectwo i przypominaj

owe bajeczne opowie

ci, które ka

dy naród snuje o swoich

pocz

tkach. Czytaj

c t

ksi

widzimy,

e obfituje w rzeczy cudowne i nadprzyrodzone.

Opowiada o stanie

wiata i natury ludzkiej zupełnie odmiennym od obecnego; o upadku,

który nas tego stanu pozbawił; o wieku ludzkim si

gaj

cym prawie tysi

ca lat; o

zniszczeniu

wiata przez potop; o arbitralnym wyznaczeniu jednego narodu na

wybra

ców niebios, przy czym naród ten to ziomkowie autora; o wybawieniu owego

narodu z niewoli przez cuda tak zdumiewaj

ce, jak to sobie tylko mo

na wyobrazi

Chciałbym, aby kto

z r

na sercu i po, powa

nym namy

le o

wiadczył, czy s

dzi,

fałszywo

ść

tego rodzaju ksi

gi, popartej tego rodzaju

wiadectwem, byłaby czym

bardziej niezwykłym i cudownym od cudów, które zostały w niej opisane; co wszak

e, w

l podanego powy

ej kryterium prawdopodobie

stwa, stanowi warunek konieczny

tego, by móc ksi

ąż

zaakceptowa

To, co

my powiedzieli o cudach, mo

e by

bez zmian zastosowane tak

e do proroctw;

wszelkie proroctwa s

wszak rzeczywistymi cudami i tylko jako cuda mog

uchodzi

dowody objawienia. Gdyby przepowiadanie przyszło

ci nie przekraczało przyrodzonych

Strona 35 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

zdolno

ci ludzkich, byłoby niedorzeczno

powoływa

na jakiekolwiek proroctwo

jako argument przemawiaj

cy za posłannictwem boskim lub za powag

nadan

przez

niebiosa. Ogółem wi

c wzi

wszy, mo

emy stwierdzi

w konkluzji,

e religii

chrze

cija

skiej towarzyszyły cuda nie tylko w jej pocz

tkach, lecz

e tak

e dzisiaj

aden

rozumny człowiek nie mo

e w ni

wierzy

bez cudu. Sam rozum nie wystarcza, aby nas

przekona

o jej prawdziwo

ci. A kogokolwiek pobudza do jej przyj

cia wiara, ten

wiadom jest dziej

cego si

w nim samym nieustaj

cego cudu, który obala wszystkie

zasady jego rozumu i zniewala go do akceptacji rzeczy całkowicie sprzecznych z
nawykiem i do

wiadczeniem.

Rozdział XI

O SZCZEGÓLNEJ OPATRZNO

CI I O

YCIU PRZYSZŁYM

Wdałem si

niedawno w rozmow

z przyjacielem, który lubuje si

w paradoksach

sceptycznych. (...)

Rozmowa rozpocz

ła si

od tego,

e wyraziłem podziw dla osobliwie szcz

ęś

liwego losu

filozofii, która potrzebuj

c przed wszystkimi innymi przywilejami zupełnej wolno

ci, a

kwitn

c głównie dzi

ki swobodnemu

cieraniu si

stanowisk i argumentów, zrodziła si

po raz pierwszy w epoce i w kraju wolno

ci i tolerancji, niekr

powana nawet w swych

najdziwaczniejszych pogl

dach

adnymi wierzeniami, wyznaniem czy kodeksem karnym.

Pomin

wszy bowiem wygnanie Protagorasa i

mier

Sokratesa, która miała po cz

ęś

ci i

inne podło

e, trudno wła

ciwie w dziejach staro

ytnych o przykłady owej zawistnej

bigoterii, dr

cej w tak wysokim stopniu nasz wiek. Epikur a

do pó

nej staro

mieszkał spokojnie w Atenach; epikurejczyków dopuszczano nawet do godno

kapła

skiej (...).

Podziwiasz, odrzekł mój przyjaciel, jako całkiem osobliwe szcz

ęś

cie filozofii to, co, jak si

zdaje, wynika z naturalnego biegu rzeczy i jest nieuniknionym zjawiskiem, jakikolwiek
byłby to wiek i naród. Ta uparta bigoteria, na któr

alasz jako na rzecz tak dla

filozofii fataln

, jest w istocie rzeczy jej córk

, która, poł

czywszy si

z zabobonem,

zupełnie odsuwa si

od spraw swej matki i staje si

jej najzaci

tszym wrogiem i

prze

ladowc

. (...) gdy min

ły pierwsze burze wywołane nowymi paradoksami i

zasadami filozofów, nauczyciele ci zawsze od tej pory przez cał

staro

ytno

ść

zdawali

w wielkiej zgodzie z ugruntowanym zabobonem dziel

c ludzko

ść

starannie na

dwie cz

ęś

ci: dla wykształconych i m

drych przeznaczali filozofi

, religi

oddali na

własno

ść

nieo

wieconemu ludowi. (...)

Chciałbym, odpowiedziałem, aby

spróbował swej wymowy na tak niezwykłym temacie i

wypowiedział mow

w obronie Epikura (...).

W takich warunkach, odrzekł, rzecz nie byłaby trudna; je

eli chcesz, b

przez chwil

uwa

ał si

za Epikura, a ciebie potraktuj

jako lud ate

ski i wypowiem tak

mow

cała urna wypełni si

biał

fasol

i nie znajdzie si

ani jedno czarne ziarnko,

eby

ucieszy

zło

liwo

ść

moich przeciwników.

Doskonale; uczy

c, jake

my uło

yli.

Ate

czycy! Przybywam tutaj, by usprawiedliwi

przed waszym gronem nauki, które

głosiłem w mojej szkole i widz

e zamiast rozprawia

ze spokojnymi i wolnymi od

nami

tno

ci badaczami, stoj

wobec oskar

zaciekłych przeciwników. Wasza uwaga,

która naprawd

powinna si

kierowa

ku zagadnieniom dobra publicznego i interesom

republiki, odbiega oto ku roztrz

saniom filozofii spekulatywnej; i te imponuj

ce cho

e bezowocne dociekania zajmuj

miejsce waszych bardziej powszednich, lecz i

bardziej po

ytecznych zaj

ęć

. O ile to jednak ode mnie zale

y, pragn

temu nadu

yciu

Strona 36 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

zapobiec. Nie b

dziemy tutaj rozprawiali o powstaniu i rz

dach

wiatów. Zastanowimy

tylko nad tym, jak dalece tego rodzaju zagadnienia wi

ążą

z dobrem publicznym. A

eli potrafi

was przekona

e s

one rzecz

dla spokoju społecznego i dla

bezpiecze

stwa rz

du zupełnie oboj

, to natychmiast, jak si

spodziewani, ode

lecie

nas do naszych szkół, aby

my tam dowoli rozpatrywali to najsubtelniejsze, a zarazem

najbardziej spekulatywne zagadnienie wszelkiej filozofii.

Religijnie usposobieni filozofowie, nie zadowalaj

c si

tradycj

waszych przodków ani

naukami kapłanów (co do mnie, ch

tnie si

na to wszystko godz

), folguj

niewczesnej

ciekawo

ci próbuj

c ustali

, w jakiej mierze potrafi

religi

uzasadni

przy pomocy zasad

rozumu; tym sposobem za

, zamiast usun

ąć

- budz

tpliwo

ci wyłaniaj

ce si

naturalnym biegiem rzeczy z pilnych i sumiennych roztrz

. W barwach

najwspanialszych opisuj

ład, pi

kno i m

dre urz

dzenie wszech

wiata, a nast

pnie

pytaj

, czy tak

wietny objaw inteligencji mo

e by

dziełem przypadkowego zetkni

cia

atomów albo czy

lepy traf mógł wytworzy

rzeczy, dla których najwi

kszy nawet

geniusz nie znajdzie do

ść

słów podziwu. Nie b

badał słuszno

ci tego argumentu.

Przyznam,

e jest tak silny, jak tego tylko pragn

ąć

mog

moi przeciwnicy i oskar

yciele.

Wystarczy, je

eli potrafi

na podstawie samego tego rozumowania wykaza

zagadnienie jest czysto spekulatywne i

e odrzucaj

c w moich filozoficznych

roztrz

saniach opatrzno

ść

ycie przyszłe, nie podkopuj

podstaw społecze

stwa, lecz

głosz

pogl

dy, o których nawet oni, wychodz

c ze swoich własnych zało

i rozumuj

konsekwentnie, musz

powiedzie

e s

rzetelne i nale

ycie uzasadnione.

Otó

wy, oskar

yciele moi, uznajecie,

e główny albo i jedyny argument przemawiaj

za istnieniem Boga (czego nigdy nie podawałem w w

tpliwo

ść

) opiera si

na panuj

cym

wiecie ładzie; wida

w nim bowiem takie oznaki inteligencji i

wiadomo

ci celów,

uwa

acie to za rzecz nierozs

, je

eli za przyczyn

tego wszystkiego przyjmuje si

przypadek, b

lep

i niczym nie kierowan

sił

materialn

. Przyznajecie,

e jest

to argument post

puj

cy od skutków do przyczyn. Na podstawie ładu cechuj

cego dzieło

wnosicie,

e ten, kto je sporz

dził, musiał je zaprojektowa

i obmy

z góry. Je

eli nie

potraficie my

li tej obroni

, to, jak przyznajecie, konkluzja wasza upada; nie twierdzicie

równie

, jakoby konkluzj

na było posun

ąć

poza to, do czego upowa

niaj

zjawiska przyrody. Oto wasze ust

pstwa. Wi

c zwa

cie, prosz

, co z tego wynika.

eli na podstawie skutku wnosimy o jakiej

konkretnej przyczynie, musimy

przestrzega

wła

ciwej mi

dzy nimi proporcji; nie wolno nam nigdy przypisywa

przyczynie jakichkolwiek własno

ci prócz tych, które akurat wystarczaj

do wywołania

skutku. (...)

Przyznaj

c zatem,

e twórcami bytu albo ładu wszech

wiata s

bogowie, otrzymujemy

wniosek,

e posiadaj

dokładnie taki stopie

mocy, inteligencji i dobroci, jaki si

przejawia w ich dziele; niczego wi

cej tym sposobem dowie

ść

nie mo

na, chyba

przywołamy na pomoc przesad

i pochlebstwo, aby wypełni

braki dowodzenia i

rozumowania. (...)

Widzicie w

wiecie pewne zjawiska. Szukacie przyczyny lub sprawcy. Wyobra

acie

sobie,

cie go znale

li. Nast

pnie tak si

rozmiłowujecie w tym płodzie waszego

mózgu,

e sobie wyobra

acie, i

sprawca ów musiał wytworzy

kszego i bardziej

doskonałego od tego, co sami widzimy, a co tak pełne jest zła i nieładu. Zapominacie,

ta najwy

sza inteligencja i dobro

czym

całkowicie wyimaginowanym, a przynajmniej

rozumowo bezzasadnym, i

e nie macie prawa przypisywa

temu sprawcy

adnych

własno

ci, prócz tych, które naprawd

, jak sami widzicie, objawił i wyraził w swoich

tworach. Pozwólcie tedy, filozofowie, aby wasi bogowie odpowiadali obecnemu
wygl

dowi

wiata i nie próbujcie wygl

du tego zmienia

przy pomocy dowolnych

Strona 37 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

przypuszcze

tak, by lepiej odpowiadał atrybutom, które tak ochoczo przypisujecie swoim

bóstwom. (...)

d to pochodz

wszystkie owe daremne usiłowania zmierzaj

ce do wyja

nienia tego,

co nam si

wiecie przedstawia jako zło, i do ocalenia honoru bogów, skoro musimy

uzna

rzeczywisto

ść

zła i nieładu, w co

wiat tak bardzo obfituje. Uparte i oporne

własno

ci materii, przestrzeganie ogólnych praw albo jakie

inne tego rodzaju racje - oto,

jak powiadaj

, jedyna przyczyna, która ograniczała moc i dobro

Jowisza i kazała mu

uczyni

człowieka i wszelkie czuj

ce stworzenie tak niedoskonałym i nieszcz

ęś

liwym.

Widocznie wi

c atrybuty te przyjmuje si

z góry jako dowiedzione w ich najszerszym

zakresie. I przyznaj

e przy takim zało

eniu tego rodzaju domysły mog

przedstawia

jako prawdopodobne wyja

nienie istniej

cego w

wiecie zła. Ale znowu si

pytam:

Dlaczego uwa

atrybuty te za dowiedzione albo dlaczego przypisywa

przyczynie inne

własno

ci ani

eli te, które istotnie przejawiaj

w skutku? Po co torturowa

mózg, by

usprawiedliwi

porz

dek

wiata na podstawie zało

, które, o ile wiadomo, mog

całkowitym urojeniem i których

ladów nie da si

nigdzie w przyrodzie odnale

źć

Hipotez

religijn

trzeba zatem uwa

tylko za pewien sposób wyja

nienia widzialnych

zjawisk

wiata; nikt jednak, kto rozumuje trafnie, nie o

mieli si

wywnioskowa

z niej

adnego konkretnego faktu ani te

na jej podstawie zmieni

czegokolwiek w zjawiskach,

ani czegokolwiek do nich doda

. (...)

Gdzie

c jest ohyda tej nauki, któr

głosz

w mej szkole albo któr

raczej rozpatruj

moich ogrodach? Albo có

znajdujecie w całym tym zagadnieniu, co chocia

najsłabszym stopniu zagra

ałoby bezpiecze

stwu dobrych obyczajów czy spokoju i

porz

dku społecznego?

Powiadacie,

e nie uznaj

opatrzno

ci ani najwy

szego władcy

wiata, który kieruje

biegiem wypadków i karze złych niesław

i niepowodzeniem, a wynagradza dobrych

czci

i powodzeniem we wszystkich ich przedsi

wzi

ciach. Ale z pewno

nie

kwestionuj

samego biegu wypadków, jawnego ka

demu, kto go chce bada

roztrz

. Przyznaj

e w obecnym porz

dku rzeczy cnota ł

czy si

z wi

kszym

spokojem umysłu ni

wyst

pek i spotyka si

wiecie z

yczliwszym przyj

ciem.

wiadom jestem tego,

e zgodnie z dotychczasowym do

wiadczeniem ludzko

przyja

źń

jest najwi

ksz

rozkosz

ycia ludzkiego, a umiarkowanie jedynym

ródłem

równowagi i szcz

ęś

cia. Nigdy nie waham si

pomi

dzy cnotliwym i wyst

pnym sposobem

ycia, lecz zdaj

sobie spraw

e dla ka

dego zdrowo my

cego człowieka przewaga w

zupełno

ci jest po stronie cnoty. Có

cej mo

ecie powiedzie

, razem z wszystkimi

waszymi przypuszczeniami i całym waszym rozumowaniem? Prawda, mówicie mi,

e ten

porz

dek rzeczy (disposition of things) jest dziełem inteligencji i zamiaru. Ale sk

dkolwiek

by si

wywodził - sam ów porz

dek, od którego zale

y nasza dola lub niedola, a co za

tym idzie, nasz sposób i rodzaj

ycia, nie ulega przez to zmianie. Zawsze mam mo

ść

tak samo jak macie j

wy, kierowa

w post

powaniu dawniejszym do

wiadczeniem.

(...)

Có

jednak musi sobie pomy

filozof o owych pustych rezonerach, którzy, zamiast

traktowa

rzeczywisty stan rzeczy jako jedyny przedmiot rozwa

, tak dalece odwracaj

do góry nogami cały porz

dek natury,

e czyni

z tego

ycia tylko przej

cie do czego

co le

y dalej, przedsionek, wiod

cy do obszerniejszego i zupełnie odmiennego gmachu,

prolog, słu

żą

cy jedynie za wst

p do sztuki i maj

cy jej doda

wdzi

ku i zalet! Jak

dzicie, sk

d mog

tacy filozofowie czerpa

swoj

ide

bogów? Z pewno

z własnej

swej pomysłowo

ci i wyobra

ni. Gdyby bowiem czerpali j

z danych nam zjawisk, nie

wskazywałaby nigdy na nic poza nimi, lecz musiałaby by

do nich dokładnie

dostosowana.

e jest rzecz

liw

, i

bóstwo jest wyposa

one w atrybuty, których

przejawów nigdy nie zdarzyło si

nam widzie

, oraz

e kieruje si

ono w działaniu

Strona 38 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

zasadami, których nie umiemy nale

ycie rozpozna

- wszystko to mo

miało

przyzna

. Ale zawsze b

dzie to czysta mo

liwo

ść

i hipoteza. Brak nam wszelkich racji,

na podstawie których mogliby

my wnosi

o jego atrybutach i zasadach działania, o ile nie

widzimy,

e si

przejawiaj

i realizuj

Czy istniej

wiecie jakie

oznaki sprawiedliwo

ci w rozdziale dóbr? Je

eli

odpowiecie,

e tak, wnosz

d, i

sprawiedliwo

ci dzieje si

zado

ść

, skoro si

wiecie objawia. Je

eli odpowiecie,

e nie, wnosz

e nie macie podstaw, by

przypisywa

bogom sprawiedliwo

ść

w tym znaczeniu, w jakim słowa tego u

ywamy.

eli zajmiecie stanowisko po

rednie pomi

dzy twierdzeniem a przeczeniem, mówi

e sprawiedliwo

ść

bogów w chwili obecnej objawia si

tylko po cz

ęś

ci, a nie w całej swej

pełni - odpowiem, i

nie macie podstaw, by przypisywa

jej inny jaki

okre

lony zasi

oprócz tego, w jakim w chwili obecnej widzicie,

e si

przejawia.

Tym wi

c sposobem, Ate

czycy, doprowadzam spór z moimi przeciwnikami do rychłego

ca. Bieg

wiata tak samo jest dost

pny moim rozwa

aniom, jak waszym. Dany w

wiadczeniu tok wypadków jest t

wielk

wskazówk

, któr

wszyscy si

kierujemy w

post

powaniu. Nie wolno si

powoływa

na nic innego ani. w polu, ani w senacie. O

niczym innym nie powinno by

mowy ani w szkole, ani w izbie uczonego. Daremnie

ograniczony nasz rozum chciałby przedrze

przez te granice, zbyt ciasne dla naszej

żą

dnej wyobra

ni. Gdy na podstawie biegu

wiata wnosimy o jakiej

przyczynie

rozumnej, która naprzód zaprowadziła, a nast

pnie utrzymuje we wszech

wiecie ład,

chwytamy si

zasady tyle

niepewnej, co bezu

ytecznej. Jest niepewna, poniewa

sprawa le

y całkowicie poza zasi

giem naszego do

wiadczenia; jest bezu

yteczna,

poniewa

li wiedz

o tej przyczynie czerpiemy w cało

ci z naturalnego biegu

wydarze

, to w my

l reguł poprawnego rozumowania nie mo

emy

adn

miar

post

odwrotnie i z przyczyny wyprowadza

nowych wniosków o skutku ani te

, czyni

c jakie

dodatki do zwykłego i znanego z do

wiadczenia biegu

wiata, ustanawia

na tej

podstawie nowych zasad post

powania. (...)

(...) Gdy chodzi o wytwory sztuki i my

li ludzkiej, wolno post

powa

od skutku do

przyczyny, a nast

pnie odwrotnie, wychodz

c od przyczyny, wyprowadza

nowe wnioski

o skutku oraz bada

zmiany, którym prawdopodobnie ulegał albo te

e jeszcze ulec.

Ale có

jest podstaw

tej metody rozumowania? Niew

tpliwie to,

e człowiek jest istot

znan

nam z do

wiadczenia; znamy jego pobudki i zamiary, a jego plany i skłonno

ążą

i ł

ze sob

w pewien sposób zgodny z prawami, którym przyroda poddała

tego rodzaju istoty. (...)

Sprawa ma si

inaczej, gdy w naszych rozumowaniach wychodzimy od tworów przyrody.

Bóstwo jest nam znane wył

cznie ze swych dzieł i jest w całym wszech

wiecie jedyne;

nie podpada pod

aden rodzaj lub gatunek, którego własno

ci lub cechy znaliby

my z

wiadczenia, tak i

na ich podstawie mogliby

my wnioskuj

c drog

analogii doj

ść

jakich

atrybutów czy cech Bóstwa. (...)

Walnym

ródłem popełnianych przez nas w tej mierze bł

dów i nieograniczonej

dowolno

ci domysłów, na jak

sobie w tym przedmiocie pozwalamy, jest to,

cichaczem stawiamy siebie w miejscu Najwy

szej Istoty i wnosimy, i

za ka

dym razem

obierze ona taki sposób post

powania, na jaki by

my, jako na rozumny i wskazany, sami

na jej miejscu zdecydowali. Ale pomin

wszy okoliczno

ść

e zwyczajny porz

dek

wiata mo

e nas przekona

, i

prawie wszystkim rz

zasady i prawa odmienne od

naszych własnych, pomin

wszy ju

to, powiadam, przecie

musi si

wyda

rzecz

ewidentnie niezgodn

z wszelkimi regułami analogii,

eby z intencji i planów ludzkich

wnioskowa

o intencjach i planach Istoty tak bardzo odmiennej i o tyle wy

szej. (...) Co

uwa

amy za wielk

doskonało

ść

, mo

e by

w rzeczywisto

ci ułomno

. A chocia

nawet było najdoskonalsz

doskonało

, to przecie

wygl

da to raczej na pochlebstwo

Strona 39 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

i panegiryzm ani

eli na trafne rozumowanie i zdrow

filozofi

, je

eli t

mnieman

doskonało

ść

przypisuje si

Najwy

szej Istocie wtedy, gdy si

w jej dziełach w całej pełni

naprawd

nie przejawiła. Cała wi

c filozofia

wiata i cała religia, która jest wszak tylko

rodzajem filozofii, nigdy nie zdoła nas wyprowadzi

poza zwyczajny porz

dek

wiadczenia ani dostarczy

nam norm post

powania i zachowania si

innych ani

eli

te, które płyn

z refleksji nad

yciem. Na podstawie hipotezy religijnej niepodobna ani

wywnioskowa

adnego nowego faktu, ani przewidzie

czy przepowiedzie

adnego

zdarzenia, ani oczekiwa

adnych nagród czy kar wykraczaj

cych poza to, co ju

znamy

z praktyki i obserwacji. Tak wi

c moja obrona Epikura nadal przedstawia si

jako dobrze

uzasadniona i przekonywaj

ca; a mi

dzy politycznymi interesami społecze

stwa i

filozoficznymi rozprawami dotycz

cymi metafizyki i religii nie ma

adnej ł

czno

ci.

Jest jeszcze jedna okoliczno

ść

, odrzekłem, któr

, jak si

zdaje, przeoczyłe

. Chocia

godz

na twoje przesłanki, musz

jednak odrzuci

twój wniosek. Stwierdzasz

mianowicie,

e koncepcje i rozumowania tre

ci religijnej nie mog

wpływa

ycie,

poniewa

wpływa

na nie nie powinny. Nie liczysz si

zupełnie z tym,

e ludzie nie

rozumuj

tak jak ty, ale

e z wiary w istnienie boskie wyci

gaj

liczne konsekwencje,

przypuszczaj

c, i

Bóstwo wymierzy kar

za wyst

pki i udzieli nagrody cnocie poza tym,

co ujawnia si

w zwykłym porz

dku

wiata. Nie idzie o to, czy to ich rozumowanie jest

czy te

nie jest słuszne. Jego wpływ na ich

ycie i post

powanie przez to si

nie zmienia.

Ci za

, którzy usiłuj

pozbawi

ich tego rodzaju przes

dów, s

e dzielnymi

licielami, lecz nie mog

ich uwa

za dobrych obywateli i polityków; wszak

uwalniaj

człowieka od jednego z hamulców pow

gaj

cych jego nami

tno

ci i

sprawiaj

e gwałcenie praw społecznych staje si

pod pewnym wzgl

dem łatwiejsze i

bardziej bezpieczne.

Ostatecznie zgodziłbym si

e na twoje ogólne konkluzje przemawiaj

ce na korzy

ść

wolno

ci, chocia

oparłbym je na przesłankach odmiennych od tych, którymi usiłujesz je

uzasadni

. S

e pa

stwo powinno tolerowa

dy kierunek filozoficzny; nie ma

wszak przykładu,

eby jakikolwiek rz

d wskutek takiej pobła

liwo

ci doznał był szkody w

swych interesach politycznych. Filozofowie nie ulegaj

egzaltacji; ich doktryny nie s

dla

szerokich warstw zbyt pon

tne; a wszelkie hamulce, jakie mo

na nało

ich

rozumowaniu, musz

z konieczno

ci poci

ąć

konsekwencje niebezpieczne dla nauki,

a nawet i dla pa

stwa, gdy

toruj

drog

prze

ladowaniu i uciskowi w sprawach

posiadaj

cych gł

bsze znaczenie i doniosło

ść

dla ogółu. (...)

Rozdział XII

O FILOZOFII AKADEMICKIEJ, CZYLI SCEPTYCZNEJ

ęść

adnej sprawie nie u

yto tylu filozoficznych dowodze

, co z my

o tym, by wykaza

e Bóg istnieje i

e atei

ci s

w bł

dzie; a przecie

najbardziej wierz

cy filozofowie dot

wiod

spór o to, czy mo

e kto

tak za

lepiony,

eby wyznawał ateizm. Jak mamy te

sprzeczno

ci pogodzi

? Bł

dni rycerze, którzy włóczyli si

wiecie, aby go uwolni

smoków i olbrzymów, nie mieli nigdy najmniejszych w

tpliwo

ci co do istnienia tych

monstrów.

Innym wrogiem religii jest sceptyk, który z natury rzeczy wywołuje oburzenie wszystkich
teologów i solenniejszych filozofów, chocia

z cał

pewno

nikt nie spotkał si

jeszcze

z tak niedorzeczn

istot

ani te

nie rozmawiał z człowiekiem, który nie miałby

adnego

zdania czy pogl

du ani w sprawach

yciowych, ani w kwestiach teoretycznych. St

rodzi si

całkiem naturalnym trybem rzeczy pytanie, co mamy na my

li, gdy dajemy

komu

miano sceptyka? I do jakich granic mo

na posun

ąć

filozoficzne zasady w

tpienia i

niedowierzania?

Strona 40 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

Istnieje pewien rodzaj sceptycyzmu, który poprzedza wszelk

prac

badawcz

i filozofi

a który nader zalecany był przez Descartes'a i innych jako znakomita ochrona przed
bł

dami i zbyt pochopnym s

dem. Sceptycyzm ten ka

e nam zaj

ąć

stanowisko ogólnego

pow

tpiewania nie tylko wobec wszystkich naszych dawniejszych pogl

dów i zasad, lecz

nawet wobec samych władz naszych; o tym,

e nas te władze nie wprowadzaj

w bł

musimy si

, powiadaj

owi sceptycy, sami upewni

przy pomocy ła

cucha rozumowa

wyprowadzonych z pewnej zasady pierwotnej, która

adn

miar

nie mo

e by

bł

dna

ani zwodnicza. Ani jednak nie ma

adnej takiej pierwotnej zasady, która by miała

pierwsze

stwo przed innymi oczywistymi i przekonuj

cymi zasadami, ani te

, gdyby taka

zasada istniała, nie mogliby

my o krok nawet wyj

ść

poza ni

, nie posługuj

c si

tymi

wła

nie władzami, którym ju

z zało

enia nie ufamy. Kartezja

skie zatem w

tpienie,

gdyby jaka

istota ludzka potrafiła si

na nie zdoby

(co jest jawnym niepodobie

stwem),

byłoby całkiem nieuleczalne i

adne rozumowanie nie mogłoby nam da

pewno

ci i

przekonania w jakimkolwiek przedmiocie.

Trzeba jednak przyzna

e temu rodzajowi sceptycyzmu, uj

temu w form

bardziej

umiarkowan

, mo

na nada

sens nader racjonalny, a wtedy jest on niezb

dnym

przygotowaniem do zajmowania si

filozofi

, poniewa

pozwala nam zachowa

wła

ciw

bezstronno

ść

du i uwalnia umysł od rozmaitych przes

dów, którymi mogli

przesi

ąć

wskutek wychowania lub pochopno

ci w pogl

dach. Rozpoczynaj

c od

jasnych i oczywistych zasad, post

puj

c krokiem ostro

nym i pewnym, dokonuj

c cz

sto

przegl

du naszych wniosków i skrupulatnie analizuj

c wszystkie ich nast

pstwa,

dziemy si

co prawda w systemie naszym posuwali i powoli, i nie nazbyt znacznie; ale

przecie

jest to jedyny sposób pozwalaj

cy nam si

spodziewa

e dojdziemy do

prawdy i osi

gniemy nale

stało

ść

i pewno

ść

przekona

Istnieje inny rodzaj sceptycyzmu, b

cy nast

pstwem nauki i zaj

ęć

badawczych, a

polegaj

cy na przypuszczeniu,

e ludzie wykryli b

to całkowit

zawodno

ść

władz

umysłowych, b

niezdolno

ść

do wyrobienia sobie jakiego

ustalonego

przekonania w tych wszystkich ciekawych kwestiach teoretycznych, którymi si

zazwyczaj zajmuj

. Nawet i nasze zmysły stały si

dzi

ki pewnemu rodzajowi filozofów

przedmiotem sporu, a prawidła post

powania w

yciu potocznym bywaj

tak samo

podawane w w

tpliwo

ść

jak najgł

bsze zasady lub twierdzenia metafizyki czy teologii.

Poniewa

z tymi paradoksalnymi doktrynami (je

li zechcemy je w ogóle tak nazwa

)

na spotka

u niektórych filozofów, a u niejednego - z ich odparciem, przeto z

natury rzeczy budz

one nasz

ciekawo

ść

i zach

caj

do zbadania argumentów, na

których mo

na by je oprze

Byłoby niepotrzebne zatrzymywa

na bardziej oklepanych argumentach, którymi

sceptycy wszystkich czasów wojuj

przeciw

wiadectwu zmysłów; nale

żą

do nich

argumenty czerpane z niedoskonało

ci i zawodno

ci naszych narz

dów zmysłowych

objawiaj

cej si

przy niezliczonych sposobno

ciach: pozorne załamanie wiosła w

wodzie, ró

ny wygl

d przedmiotów zwi

zany z ró

nym ich oddaleniem, podwójne obrazy

powstaj

ce przy ucisku na jedno oko i liczne inne tego rodzaju złudzenia. Takie

sceptyczne argumenty naprawd

dowodz

jedynie,

e na samych zmysłach nie mo

bezwzgl

dnie polega

, lecz

e nale

y prostowa

ich

wiadectwo za pomoc

rozumu oraz

uwzgl

dniaj

c to wszystko, co wynika z natury

rodowiska, odległo

ci przedmiotu i stanu

narz

du zmysłowego; tylko w tych warunkach mo

na z nich, w stosownym dla nich

zakresie, uczyni

autentyczne kryteria prawdy i fałszu. Istniej

przeciw zmysłom inne,

gł

bsze argumenty, z którymi nie tak łatwo jest da

sobie rad

Wydaje si

rzecz

oczywist

e przyrodzony instynkt czy predyspozycja skłania

człowieka do tego, by polegał na swych zmysłach, i

e bez pomocy jakiegokolwiek

rozumowania, a nawet niemal przed u

yciem rozumu, zakładamy zawsze istnienie

wiata

zewn

trznego, który nie jest zale

ny od naszego postrzegania, lecz który by istniał,

Strona 41 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

chocia

my wszyscy, a z nami wszystkie istoty czuj

ce, nie istnieli lub wygin

li. Nawet

zwierz

ta podlegaj

takiemu mniemaniu; przekonanie o istnieniu przedmiotów

zewn

trznych towarzyszy wszystkim ich my

lom, planom i czynno

ciom.

Wydaje si

równie

rzecz

oczywist

e człowiek id

c za tym

lepym a pot

ęż

nym

instynktem natury przyjmuje zawsze, i

wła

nie obrazy, których dostarczaj

mu zmysły,

przedmiotami zewn

trznymi i nigdy nie podejrzewa, i

by jedne miały by

tylko

przedstawieniami drugich. Ten oto stół, który, jak widzimy, jest biały, i który, jak czujemy,
jest twardy, wedle naszego przekonania istnieje niezale

nie od tego,

e go postrzegamy,

i jest w stosunku do postrzegaj

cego go umysłu czym

zewn

trznym. Nasza obecno

ść

nie nadaje mu bytu, nasza nieobecno

ść

bytu go nie pozbawia. Zachowuje swoje istnienie

niezmiennie i całkowicie, niezale

nie od stanu istot rozumnych, które go postrzegaj

lub

o nim my

(contemplate it).

Ale ten powszechny i pierwotny pogl

d ka

dego człowieka rychło burzy najskromniejsza

filozofia, która nas poucza,

e umysłowi mog

dane jedynie obrazy (images),

czyli percepcje i

e zmysły s

jedynie wej

ciem przepuszczaj

cym owe obrazy, lecz

niezdolnym wytworzy

bezpo

rednio obcowania umysłu z przedmiotem. Stół, który

widzimy, wydaje si

coraz mniejszy w miar

jak si

od niego oddalamy; rzeczywisty

jednak stół, istniej

cy niezale

nie od nas, nie ulega

adnej zmianie; wi

c to, co było dane

umysłowi, było tylko obrazem stołu. Oto oczywiste wyroki rozumu;

aden my

człowiek nigdy nie w

tpił,

e byty, o które nam chodzi, gdy mówimy ten dom, to drzewo,

nie s

niczym innym, jak postrze

eniami w umy

le, ulotnymi kopiami albo

przedstawieniami (representations) innych bytów, istniej

cych zawsze tak samo i od

niczego niezale

nie.

Co si

c tyczy tej kwestii, rozumowanie zmusza nas do tego, aby

my przeciwstawili

przyrodzonym instynktom pierwotnym lub wzi

li z nimi rozbrat, przyjmuj

c nowy

system pogl

dów, gdy chodzi o

wiadectwo zmysłów. Jednak

e filozofia znajdzie si

teraz w olbrzymim kłopocie chc

c ten nowy system uzasadni

i zabezpieczy

przed

chwytami i obiekcjami sceptyków. Nie mo

na ju

powoła

na nieomylny i nie

dopuszczaj

cy sprzeciwu przyrodzony instynkt, ten bowiem zawiódł nas do zupełnie

odmiennego systemu, o którym przekonali

my si

e jest złudny, a nawet bł

dny. A

uzasadnienie tego domniemanego systemu filozoficznego, które by opierało si

szeregu jasnych i przekonuj

cych argumentów albo chocia

by na jakim

pozorze

argumentów, to rzecz ponad wszelkie ludzkie siły i mo

liwo

ci.

Na podstawie jakich argumentów mo

na dowie

ść

e percepcje umysłu musz

wywołane przez przedmioty zewn

trzne, zupełnie od nich ró

ne, a przecie

do nich, je

to mo

liwe, podobne, i

e nie mogłyby powsta

to dzi

ki energii samego umysłu,

to dzi

ki sugestii wywieranej przez jakiego

niewidzialnego i nieznanego ducha,

dzi

ki jakiej

innej, jeszcze mniej nam znanej przyczynie? Jest rzecz

wiadom

e w rzeczywisto

ci wiele owych percepcji powstaje bez udziału czynników

zewn

trznych, np. we

nie, w obł

kaniu i w innych chorobach. I nie mo

e by

nic bardziej

niewytłumaczalnego ni

sposób, w jaki ciało miałoby tak oddziaływa

na umysł, aby

obraz swój zdołało przekaza

substancji, której natura ma tak dalece ró

od natury

ciała, a nawet by

jej przeciwie

stwem.

Czy percepcje zmysłowe s

wywołane przez podobne do nich przedmioty zewn

trzne,

jest to quaestio facti. Jak nale

y pytanie to rozstrzygn

ąć

? Niew

tpliwie na podstawie

wiadczenia, tak jak wszystkie innego tego typu pytania. Ale tutaj do

wiadczenie

milczy i milcze

musi. Umysłowi zawsze dane s

tylko percepcje i niepodobna, by zdoby

miał jakie

wiadczenie co do ich zwi

zku z przedmiotami. Przypuszczenie,

e taki

zwi

zek istnieje, nie ma

adnego oparcia w rozumowaniu.

Strona 42 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

Kto powołuje si

na wiarygodno

ść

Istoty Najwy

szej, by dowie

ść

wiarygodno

ci naszych

zmysłów, ten niew

tpliwie nadaje sprawie bardzo niespodziewany obrót. Gdyby w

sprawie tej w ogóle znaczyła cokolwiek wiarygodno

ść

owej Istoty, zmysły nasze byłyby

całkowicie nieomylne, gdy

niepodobna, by mogła ona nas kiedykolwiek zwodzi

. Nie

mówi

o tym,

e podawszy raz

wiat zewn

trzny w w

tpliwo

ść

, niełatwo znajdziemy

argumenty zdolne dowie

ść

istnienia takiej Istoty lub któregokolwiek z jej atrybutów.

Jest to wi

c sposób argumentowania zapewniaj

cy stałe triumfy sceptykom gł

bszym i

bardziej filozoficznie wyrobionym, gdy usiłuj

wprowadzi

uniwersalne w

tpienia do

wszystkich dziedzin wiedzy ludzkiej i nauki. Czy idziesz za przyrodzonymi instynktami i
skłonno

ciami, powiedz

, kiedy godzisz si

z tez

o wiarygodno

ci zmysłów? Ale to

prowadzi ci

do przekonania,

e samo postrze

enie czy sam zmysłowy obraz jest

przedmiotem zewn

trznym. Czy odrzucasz t

tez

, by głosi

bardziej racjonalny pogl

e postrze

enia s

tylko przedstawieniami czego

zewn

trznego? Zatem odbiegasz od

skłonno

ci przyrodzonych i od bardziej oczywistych zapatrywa

, a mimo to nie potrafisz

zadowoli

swego rozumu, który nigdy nie zdoła znale

źć

adnego przekonuj

cego, na

wiadczeniu opartego argumentu,

eby dowie

ść

e postrze

enia pozostaj

w zwi

zku

z jakimi

przedmiotami zewn

trznymi.

Istnieje inny, podobnej natury, sceptyczny sposób argumentowania, zaczerpni

ty z nader

gruntownej filozofii, który zasługiwałby na nasz

uwag

, gdyby trzeba było si

takiej gł

bi, aby odkry

argumenty i rozumowania, tak mało przydatne do jakich

powa

nych celów. Jest rzecz

przez współczesnych badaczy powszechnie uznan

wszystkie jako

ci zmysłowe przedmiotów, jak twardo

ść

, mi

kko

ść

, ciepło, czarno

ść

biało

ść

itp. s

wył

cznie wtórne i

e nie istniej

w samych tych przedmiotach, lecz s

percepcjami umysłu, przy czym nie istnieje

aden zewn

trzny oryginał czy wzór, który by

sob

reprezentowały. Je

eli teza ta jest słuszna, gdy chodzi o jako

ci wtórne, to musi

stosowa

tak

e do jako

ci domniemanie pierwotnych - rozci

gło

ci i

nieprzenikalno

ci; do takiej nazwy jako

ci te nie mog

sobie ro

kszego od

tamtych prawa. Idei rozci

gło

ci dostarczaj

nam wył

cznie zmysły wzroku i dotyku; a

eli wszystkie jako

ci postrzegane zmysłowo s

w umy

le, nie za

w przedmiotach - to

samo dotyczy

musi tak

e idei rozci

gło

ci, która jest całkowicie zale

na od idei

zmysłowych, czyli od idei jako

ci wtórnych. Od takiego wniosku nic nas nie mo

uchroni

prócz twierdzenia,

e idee owych jako

ci pierwotnych zawdzi

czamy abstrakcji;

li pogl

d taki dokładnie zbadamy, przekonamy si

e jest niezrozumiały, a nawet

niedorzeczny. Niepodobna poj

ąć

rozci

gło

ci, która by nie była ani widzialna, ani

dotykalna; a rozci

gło

ść

dotykalna i widzialna, która by nie była ani twarda, ani mi

kka,

ani czarna, ani biała, jest czym

w równej mierze niepoj

tym. Niechaj kto

spróbuje poj

ąć

trójk

t w ogóle, który nie jest ani równoramienny, ani ró

noboczny, i który nie ma

okre

lonych rozmiarów ani okre

lonego stosunku boków, a rychło zrozumie

niedorzeczno

ść

wszystkich scholastycznych pogl

dów na abstrakcj

i idee ogólne.

[Argument ten jest wzi

ty od dra Berkeleya; wi

kszo

ść

pism tego bardzo pomysłowego

autora jest w istocie najlepsz

szkoł

sceptycyzmu, na jak

trafi

na czy to u

staro

ytnych, czy u nowszych filozofów, nie wył

czaj

c Bayle'a. Na tytułowej karcie swej

ksi

ąż

ki wyznaje on jednak,

e napisał j

tyle

przeciwko sceptykom, co przeciw ateistom i

wolnomy

licielom. Ale

e wszystkie jego argumenty, mimo i

inaczej pomy

lane, maj

rzeczywisto

ci charakter czysto sceptyczny, to wida

po tym, i

nie dopuszczaj

adnej

odpowiedzi i nie wytwarzaj

adnego przekonania. Jedynym ich skutkiem jest to,

wywołuj

owo chwilowe zaniepokojenie, zakłopotanie i zmieszanie, które jest efektem

sceptycyzmu.]

Tak wi

c pierwszy zarzut filozoficzny przeciw

wiadectwu zmysłów, czyli przeciw

pogl

dowi uznaj

cemu byt zewn

trzny, polega na tym,

e o ile pogl

d taki opiera si

przyrodzonym instynkcie, sprzeciwia si

rozumowi, a o ile odnosimy go do rozumu -

sprzeciwia si

przyrodzonemu instynktowi, nie dysponuj

c przy tym

adnymi

Strona 43 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

sensownymi argumentami (rational evidence), które by przekonały bezstronnego
badacza. Drugi zarzut si

ga dalej i przedstawia pogl

d ten jako niezgodny z rozumem;

przynajmniej wtedy, je

eli jest zasad

rozumu, i

wszystkie jako

ci zmysłowe s

umy

le, a nie w przedmiotach. Pozbaw materi

jej wszystkich dost

pnych nam jako

ci,

zarówno pierwotnych, jak wtórnych, a obrócisz j

niejako w nico

ść

, pozostawiaj

c jedynie

jakie

nieznane, niewytłumaczalne co

jako przyczyn

naszych postrze

: poj

cie tak

niejasne,

aden sceptyk nie uzna go za godne zwalczania.

ęść

e si

to wydawa

przedsi

wzi

ciem bardzo dziwacznym ze strony sceptyków, i

pragn

zniweczy

rozum przy pomocy dowodzenia i rozumowania; a przecie

jest to

podstawowe zadanie wszystkich ich bada

i dysput. Usiłuj

podnosi

zarzuty zarówno

przeciwko rozumowaniu abstrakcyjnemu, jak przeciwko rozumowaniu dotycz

cemu

faktów i istnienia.

Główny zarzut przeciw wszelkiemu rozumowaniu abstrakcyjnemu opiera si

na ideach

przestrzeni i czasu; idee te s

bardzo jasne i zrozumiałe w

yciu potocznym i przy

bezkrytycznym ich uj

ciu; kiedy jednak zostaj

poddane rozbiorowi w prawdziwie

gruntownych naukach (a s

głównym przedmiotem tych nauk) - prowadz

do tez, które

wydaj

pełne niedorzeczno

ci i sprzeczno

ci.

aden dogmat ko

cielny, wymy

lony w

celu poskromienia i ujarzmienia buntowniczego rozumu ludzkiego, nie razi zdrowego
rozs

dku w stopniu wy

szym, ani

eli twierdzenie o niesko

czonej podzielno

przestrzeni wraz z płyn

cymi st

d nast

pstwami, o których z pewnego rodzaju triumfem i

egzaltacj

rozpowiadaj

ostentacyjnie wszyscy matematycy (geometricians) i metafizycy.

Wielko

ść

rzeczywista niesko

czenie mniejsza ani

eli jakakolwiek wielko

ść

sko

czona,

zawieraj

ca wielko

ci niesko

czenie od niej samej mniejsze i tak dalej in infinitum - oto

konstrukcja tak zuchwała i zadziwiaj

ca,

aden ewentualny dowód nie potrafi jej

ęż

aru ud

wign

ąć

, albowiem obra

a ona najja

niejsze i najnaturalniejsze zasady

rozumu ludzkiego. [Cokolwiek by s

dzi

o punktach matematycznych, trzeba przecie

przyzna

e istniej

punkty fizyczne, tj. cz

ęś

ci rozci

gło

ci, których nie mo

na dzieli

czy

zmniejsza

ani wzrokowo, ani w wyobra

ni. Te wi

c obrazy (images) dane wyobra

lub zmysłom s

absolutnie niepodzielne, matematycy musz

przeto uzna

e s

niesko

czenie mniejsze ani

eli jakakolwiek rzeczywista cz

ęść

rozci

gło

ci; a przecie

nic

nie wydaje si

dla rozumu rzecz

pewniejsz

to,

e niesko

czona ich ilo

ść

tworzy

niesko

czon

rozci

gło

ść

. Có

dopiero, gdy chodzi o niesko

czon

ilo

ść

owych

niesko

czenie małych cz

ęś

ci rozci

gło

ci, które si

uwa

a znowu za niesko

czenie

podzielne.] Ale sprawa staje si

jeszcze dziwaczniejsza przez to,

e te pozornie

niedorzeczne pogl

dy opieraj

na arcyjasnym i arcynaturalnym ci

gu rozumowa

; a

niepodobna wszak zgodzi

na przesłanki, nie przyjmuj

c zarazem, tego, co z nich

wynika. Nie mo

e by

rzeczy bardziej przekonuj

cej i przemawiaj

cej nam do rozumu,

ani

eli wszystkie twierdzenia o własno

ciach kół i trójk

tów; a przecie

, raz je

przyj

wszy, jak

e mo

emy nie uzna

e k

t utworzony przez koło i doprowadzon

niego styczn

jest niesko

czenie mniejszy ani

eli jakikolwiek k

t o ramionach prostych,

e powi

kszaj

rednic

koła in infinitum otrzymujemy mi

dzy kołem a styczn

coraz mniejsze, znowu in infinitum, i

e k

ty utworzone przez inne krzywe i

doprowadzone do nich styczne mog

niesko

czenie mniejsze ani

eli k

t mi

dzy

jakimkolwiek kołem a jego styczn

itd. in infinitum? Dowód tych twierdze

wydaje si

równie poprawny jak dowód wykazuj

cy,

e suma k

tów w trójk

cie równa si

dwóm

tom prostym, chocia

to twierdzenie jest zrozumiałe i przyst

pne, a tamto obfituje w

sprzeczno

ci i niedorzeczno

ci. Rozum wydaje si

tu wtr

cony w rodzaj osłupienia i

zawieszenia, a st

d rodzi si

w nim, bez podszeptów ze strony sceptyków, brak zaufania

do samego siebie i do gruntu, po którym st

pa. Widzi jasne

wiatło, rozja

niaj

niektóre miejsca; ale tu

obok tego

wiatła rozci

ga si

nieprzenikniona ciemno

ść

. To

Strona 44 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

wszystko tak go razi i miesza,

e niemal o niczym nie mo

e wypowiedzie

w sposób

stanowczy i pewny.

Niedorzeczno

ść

tych

miałych orzecze

wydawanych w naukach abstrakcyjnych wydaje

stawa

, je

li jest to w ogóle mo

liwe, bardziej jeszcze wyrazista, gdy chodzi o

zagadnienie czasu, a nie przestrzeni. Niesko

czona ilo

ść

realnych cz

stek czasu,

nast

puj

cych kolejno po sobie i kolejno zapadaj

cych si

w nico

ść

, wydaje si

sprzeczno

tak oczywist

e nale

ałoby s

dzi

, i

aden człowiek, na którego umysł

owe nauki nie wpłyn

ły ujemnie zamiast dodatnio, nie potrafi nigdy na ni

zgodzi

A przecie

rozum musi trwa

dalej w niepokoju i niepewno

ci, nawet w stosunku do tego

sceptycyzmu, ku któremu popychaj

go owe pozorne niedorzeczno

ci i sprzeczno

ci.

Jest całkowicie niezrozumiałe, jak idea jasna i wyra

na mo

e zawiera

czynniki

sprzeczne z ni

sam

albo z inn

jasn

i wyra

ide

; jest to rzecz mo

e równie

niedorzeczna, jak jakikolwiek s

d, który mo

na wypowiedzie

. Tak wi

c nic nie mo

e by

bardziej sceptyczne, bardziej wypełnione niepewno

i w

tpliwo

ciami, ani

eli sam ów

sceptycyzm, wyłaniaj

cy si

z niektórych paradoksalnych twierdze

geometrii, czyli nauki

o wielko

ciach. [Nie s

, aby było niemo

liwe unikni

cie tych niedorzeczno

ci i

sprzeczno

ci, je

eli przyj

ąć

e w ogóle nie istnieje nic takiego, jak idee oderwane lub

ogólne w

cisłym tego słowa znaczeniu, lecz

e wszystkie idee ogólne to w istocie idee

szczegółowe, przył

czone do pewnych wyrazów ogólnych, które w danym przypadku

przywodz

na my

l inne idee szczegółowe, podobne pod pewnymi wzgl

dami do idei

obecnej w danym momencie w umy

le. Tak wi

c, słysz

c wyraz "ko

", natychmiast

przedstawiamy sobie ide

karego czy siwego zwierz

cia o pewnych rozmiarach i

kształtach; poniewa

jednak wyraz ten normalnym trybem rzeczy stosuje si

tak

e do

zwierz

t o innych barwach, kształtach i rozmiarach, przeto odpowiednie idee, chocia

faktycznie wyobra

ni dane nie s

, łatwo jej si

przypominaj

, a nasze rozumowanie i

wnioskowanie przebiega tak samo, jak gdyby były nam one dane rzeczywi

cie. Je

eli to

przyjmiemy (co wydaje si

rzecz

sensown

), to wyniknie st

e wszystkie idee

wielko

ci, których dotycz

rozumowania matematyków, to wył

cznie idee szczegółowe,

dostarczone przez zmysły i wyobra

, i

e, co za tym idzie, nie mog

podzielne w

niesko

czono

ść

. (...)]

Zarzuty sceptyczne przeciw dowodzeniu moralnemu (moral evidence), czyli przeciw
rozumowaniu dotycz

cemu faktów, s

albo potoczne, albo filozoficzne. Zarzuty potoczne

powołuj

na przyrodzon

ułomno

ść

rozumu ludzkiego, na sprzeczne ze sob

pogl

dy, wyznawane w ró

nych czasach i przez ró

ne ludy, na odmienno

ść

naszych

zapatrywa

w warunkach zdrowia i choroby, młodo

ci i staro

ci, pomy

lno

ci i

niepowodze

, na ustawiczne sprzeczno

ci w stanowisku i pogl

dach ka

dego człowieka

z osobna i na wiele innych tego rodzaju argumentów. Nie ma potrzeby dłu

ej rozwodzi

nad t

spraw

. Zarzuty te s

zbyt błahe. Poniewa

yciu codziennym na ka

dym

kroku przeprowadzamy rozumowania dotycz

ce faktów i istnienia i nie mogliby

adn

miar

, nie posługuj

c si

ustawicznie tym rodzajem rozumowania, przeto

aden st

d zaczerpni

ty zarzut potoczny nie mo

e wystarczy

do tego, aby dowodzenie

moralne podkopa

. Wielkimi burzycielami pyrronizmu, czyli przesadnych zasad

sceptycznych, s

czyn, działanie, zaj

cia codziennego

ycia. Owe zasady mog

kwitn

ąć

i triumfowa

w filozofii szkół, gdzie istotnie trudno albo nawet niepodobna ich zbi

. Z

chwil

jednak, gdy wyst

puj

z ukrycia i gdy obecno

ść

rzeczywistych zdarze

poruszaj

cych nasze uczucia i nami

tno

ci przeciwstawi je pot

ęż

niejszym zasadom

naszej natury - znikaj

jak dym, a stanowisko najzagorzalszego sceptyka okazuje si

takie samo, jak stanowisko wszystkich innych

miertelników.

Sceptyk zatem lepiej by czynił, nie opuszczaj

c wła

ciwego swego terenu i rozwijaj

owe bardziej filozoficzne zarzuty, które wynikaj

z gł

bszego spojrzenia na spraw

. Ma

on, jak si

wydaje, a

nadto okazji do triumfu, gdy słusznie obstaje przy tym,

e wszelkie

Strona 45 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

dowodzenie dotycz

ce faktów, wykraczaj

cych poza

wiadectwo zmysłów lub pami

ci,

opiera si

w cało

ci na stosunku przyczyny i skutku,

e nasza idea tego stosunku jest

wył

cznie ide

dwóch zjawisk, które cz

sto były ze sob

poł

czone,

e nie dysponujemy

argumentami, które by nas przekonały, i

zjawiska, które według naszego do

wiadczenia

były cz

sto poł

czone, b

równie

kiedy indziej poł

czone w taki sam sposób i

e do

takiego wniosku nie skłania nas nic prócz przyzwyczajenia, czyli pewnego istniej

cego w

naszej naturze instynktu, któremu co prawda trudno si

oprze

, lecz który, jak ka

dy w

ogóle instynkt, mo

e by

zawodny i wprowadza

nas w bł

d. Gdy sceptyk obstaje przy

tych argumentach, dowodzi swojej siły, a wła

ciwie raczej swojej i naszej ułomno

ci, i

zdaje si

burzy

, przynajmniej w danej chwili, wszelk

pewno

ść

i wszelkie przekonanie.

Argumenty te mo

na by przedstawi

szerzej, gdyby mo

na si

po nich spodziewa

jakiego

trwałego dobra czy po

ytku dla społecze

stwa.

W tym bowiem tkwi główny i najbardziej kłopotliwy zarzut przeciw przesadnemu
sceptycyzmowi,

e nie mo

e z niego nigdy wynikn

ąć

adne trwałe dobro, póki zachowuje

on pełn

swoj

sił

i moc. Wystarczy po prostu spyta

takiego sceptyka, o co mu chodzi i

co chce osi

ąć

przez osobliwe swoje, dociekania, a od razu znajdzie si

w kłopocie i

nie b

dzie wiedział, co odpowiedzie

. Wyznawca Kopernika lub Ptolemeusza, broni

którego

z tych systemów astronomii, mo

e mie

nadziej

e wzbudzi u słuchaczy

przekonanie, które oka

e si

stabilne i trwałe. Stoik lub epikurejczyk głosi zasady, które

nie tylko mog

okaza

trwałe, lecz nadto oddziała

na post

powanie ludzi.

Pyrro

czyk natomiast nie mo

e liczy

na to,

e jego filozofia wywrze jaki

trwały wpływ

na umysł, a gdyby go wywarła -

e wpływ ten byłby dla społecze

stwa korzystny.

Przeciwnie, musi przyzna

, je

eli w ogóle co

przyzna,

e wszelkie

ycie ludzkie

musiałoby zgin

ąć

, gdyby teorie jego zapanowały trwale i powszechnie. Wszelka logiczna

l, wszelkie działanie natychmiast by ustały, a człowiek trwałby w stanie kompletnego

letargu, póki nie zaspokojone potrzeby organizmu nie poło

yłyby kresu n

dzy jego

ywota. Prawda,

e tak fatalnej ewentualno

ci nie bardzo nale

y si

obawia

. Przyroda

jest zbyt pot

ęż

na, aby mogła j

zmóc teoria. A chocia

pyrro

czyk dociekliwo

swoich

rozumowa

e wprawi

siebie lub innych w chwilow

konsternacj

i zmieszanie, to

przecie

pierwsze najzwyklejsze zdarzenie

yciowe rozwieje wszystkie jego w

tpliwo

ci i

skrupuły i we wszystkich sprawach działania i my

lenia postawi go na równi z filozofami

dowolnego innego kierunku, albo i z lud

mi, którzy nigdy filozofi

nie zajmowali.

Zbudzony ze swych snów, pierwszy b

dzie si

wraz z innymi z siebie

miał i wyzna,

wszystkie jego obiekcje s

tylko zabaw

i maj

na celu jedynie wykazanie dziwacznego

poło

enia rodzaju ludzkiego, który musi i działa

, i my

, i wierzy

, chocia

nie potrafi,

mimo najusilniej szych stara

, znale

źć

dla tych czynno

ci zadowalaj

cej podstawy, ani

oddali

zarzutów, jakie mog

przeciw nim podniesione.

ęść

III

Istnieje, rzecz prosta, sceptycyzm bardziej umiarkowany, czyli filozofia akademicka, która
mo

e by

zarazem trwała i po

yteczna, a która mo

e po cz

ęś

ci wypływa

z owego

pyrronizmu, czyli sceptycyzmu przesadnego, je

eli jego niewiele znacz

ce w

tpliwo

zostan

w jakiej

mierze sprostowane przez zdrowy rozs

dek i refleksj

. Wi

kszo

ść

ludzi

z natury ma skłonno

ść

do pogl

dów o charakterze stanowczym i dogmatycznym; patrz

na rzeczy jednostronnie i nie maj

c poj

cia o argumentach, które by tu stanowi

mogły

jak

ąś

przeciwwag

, chwytaj

bez namysłu zasad, ku którym czuj

skłonno

ść

; nie

maj

adnego wyrozumienia dla tych, co

ywi

pogl

dy przeciwne. Wszelkie

niezdecydowanie i niepewno

ść

ich my

l, unieruchamiaj

uczucia, parali

działanie. Niecierpliwi

tedy, póki nie wyzwol

ze stanu, w którym tak

le si

czuj

, i s

e gwałtowno

swych twierdze

i uporczywo

przekona

nie mog

nigdy do

ść

daleko od niego odsun

ąć

. Gdyby jednak tacy dogmatycy zdołali

wiadomi

sobie osobliwe ułomno

ci rozumu ludzkiego, którym podlega on nawet

wtedy, gdy funkcjonuje bez zarzutu i zachowuje maksymaln

cisło

ść

i ostro

ść

du,

Strona 46 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

to tego rodzaju refleksja z natury rzeczy wzbudziłaby w nich wi

ksz

skromno

ść

pow

gliwo

ść

, obni

c zarazem ich wysokie o sobie mniemanie i osłabiaj

uprzedzenia, jakie

ywi

wobec swoich przeciwników. Człowieka niewykształconego

e zastanawia

postawa uczonego, który mimo przewagi, jak

daje mu nauka i

rozmy

lanie, zwykle przecie

dom swym nie dowierza; a je

eli jaki

uczony jest

wskutek wrodzonego usposobienia skłonny do pychy i uporu - kilka kropelek pyrronizmu
mo

e wyleczy go z zarozumiało

ci, pokazuj

c mu,

e niewielka wy

szo

ść

, jak

ewentualnie uzyskał nad bli

nimi, jest całkowicie bez znaczenia w porównaniu z

uniwersaln

dezorientacj

i pomieszaniem tkwi

cym w naturze ludzkiej. Istnieje w ogóle

pewien stopie

tpienia, ostro

ci i skromno

ci, który nie powinien nigdy opuszcza

dobrego my

liciela we wszelkiego rodzaju badaniach i s

dach.

Inn

form

sceptycyzmu umiarkowanego, która mo

e przynie

ść

ludzko

ci korzy

ść

, a

stanowi

naturalny rezultat pyrro

skich w

tpliwo

ci i skrupułów, jest ograniczenie

naszych bada

do przedmiotów najlepiej dostosowanych do niewielkich mo

liwo

rozumu ludzkiego. Wyobra

nia ludzka z natury rzeczy jest wysokiego lotu, zachwyca si

wszystkim, co dalekie i niezwykłe, i unosi si

dowolnie w najbardziej odległe regiony

czasu i przestrzeni, by uciec od rzeczy, które wskutek przyzwyczajenia zbytnio jej
spowszedniały. Poprawny za

sposób s

dzenia (a correct judgement) przestrzega

metody przeciwnej: unikaj

c wszelkich zbyt daleko i wysoko si

gaj

cych roztrz

zamyka si

w granicach zwykłego

ycia i spraw, które nale

żą

do codziennej praktyki i

wiadczenia, tematy za

bardziej wzniosłe odst

puje umiej

tno

ciom zdobniczym

poetów i mówców oraz sztuce kapłanów i polityków. Najskuteczniejsz

drog

prowadz

do zaj

cia tak zbawiennego stanowiska, jest przekona

raz do gł

bi o

sile pyrro

skiego w

tpienia i o tym,

e nic nas nie potrafi od niego uwolni

z wyj

tkiem

wielkiej pot

gi przyrodzonych instynktów. Ci, którzy maj

zamiłowanie do filozofii, b

mimo to kontynuowa

badania, gdy

pomin

wszy bezpo

redni

przyjemno

ść

towarzysz

takim zaj

ciom, zdaj

sobie spraw

, i

pogl

dy filozoficzne nie s

niczym

innym, jak odbiciem (rejflections) powszedniego

ycia, skorygowanym i

usystematyzowanym. Nigdy jednak nie ogarnie ich pokusa wykroczenia poza granice

ycia powszedniego, póki pami

o niedoskonało

ci, w

skim zasi

gu i

niedokładnym funkcjonowaniu władz, którymi si

posługuj

. Skoro nie umiemy poda

zadowalaj

cej racji, dla której po tysi

ckrotnym do

wiadczeniu wierzymy,

e kamie

upadnie, a ogie

spali - czy

zdołamy kiedykolwiek uzasadni

pogl

d, który mówiłby o

pocz

tku

wiatów lub o miejscu przyrody w wieczno

ci?

To zaw

ęż

enie bada

jest w samej rzeczy czym

tak pod ka

dym wzgl

dem racjonalnym,

e aby przekona

nas o nim, wystarczy najbardziej pobie

ny rozbiór przyrodzonych

władz umysłu ludzkiego i zestawienie ich z tym, co stanowi ich przedmiot. Zobaczymy
wtedy, co jest wła

ciwym polem nauki i bada

Wydaje mi si

e jedynym przedmiotem nauk abstrakcyjnych i rozumowania

demonstratywnego jest wielko

ść

i liczba i

e wszelkie wysiłki zmierzaj

ce do

rozszerzenia tego doskonalszego rodzaju wiedzy poza ten zakres s

czyst

sofistyk

złudzeniem. Poniewa

składniki wielko

ci i liczby s

całkiem podobne, przeto stosunki

dzy nimi komplikuj

i wikłaj

i nie ma nic ciekawszego, a zarazem

yteczniejszego, jak

ledzi

za pomoc

ró

norodnych

rodków ich równo

ść

lub

nierówno

ść

poprzez ró

ne ich przejawy. Poniewa

jednak wszystkie inne idee s

wyra

nie od siebie ró

ne i odmienne, przeto nawet przy ich najdokładniejszym

roztrz

saniu mo

emy jedynie spostrzec t

odmienno

ść

i na podstawie prostego

zastanowienia si

orzec,

e jedna rzecz nie jest drug

. Je

li za

zdarzy si

w tym

zakresie jaka

trudno

ść

, pochodzi ona wył

cznie z nieokre

lonego znaczenia słów, które

na poprawi

za pomoc

lepszych definicji. Tego,

e kwadrat przeciwprostok

tnej jest

równy sumie kwadratów dwóch pozostałych boków, nie mo

na wiedzie

, mimo

najdokładniejszego okre

lenia wyrazów, bez bada

i przeprowadzenia odpowiedniego

Strona 47 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

rozumowania. Aby si

jednak przekona

o prawdziwo

ci zdania,

e tam, gdzie nie ma

własno

ci, nie ma te

niesprawiedliwo

ci, wystarczy zdefiniowa

poszczególne wyrazy,

wyja

niaj

e niesprawiedliwo

ść

jest naruszeniem własno

ci. Zdanie to jest w istocie

po prostu mniej dokładn

definicj

. Tak samo ma si

rzecz z owymi wszystkimi

rzekomymi wnioskami sylogistycznymi, które mo

na znale

źć

w ka

dej dziedzinie wiedzy,

z wyj

tkiem nauk o wielko

ci i liczbie; o wielko

ci za

i liczbie mo

na, jak s

, orzec z

całym spokojem,

e s

one jedynym wła

ciwym przedmiotem wiedzy posługuj

cej si

dowodzeniem demonstratywnym.

Wszystkie inne badania ludzkie dotycz

wył

cznie faktów i istnienia, te za

, rzecz prosta,

nie nadaj

do dowodzenia demonstratywnego. Cokolwiek jest, mo

e nie by

adne

zaprzeczenie faktu nie mo

e prowadzi

do sprzeczno

ci. Nieistnienie ka

dego bez

wyj

tku bytu (being) jest równie jasn

i wyra

ide

, jak jego istnienie. Zdanie

stwierdzaj

ce,

e byt ów nie istnieje, chocia

by było fałszywe, jest równie zrozumiałe i

jasne jak zdanie stwierdzaj

ce,

e istnieje. Inaczej ma si

rzecz z naukami w

cisłym

tego słowa znaczeniu. Tu ka

de zdanie, które nie jest prawdziwe, jest bałamutne i

niezrozumiałe. Ze pierwiastek sze

cienny z 64 równa si

połowie 10, jest zdaniem

fałszywym, którego niepodobna zrozumie

. Ale

e Cezar albo archanioł Gabriel, albo

inna jaka

istota, nigdy nie istniała, mo

e by

zdaniem fałszywym, które niemniej jest w

pełni zrozumiałe i nie prowadzi do sprzeczno

ci.

Istnienie wi

c wszelkiego bytu mo

na udowodni

jedynie za pomoc

argumentów

czerpanych z jego przyczyn lub skutków; te za

argumenty opieraj

całkowicie na

wiadczeniu. Je

eli rozumujemy a priori, wtedy jakakolwiek rzecz mo

e nam si

wyda

zdolna wytworzy

jak

kolwiek inn

. Upadniecie kamyczka mo

e na dobr

spraw

zgasi

sło

ce, a

yczenie ludzkie kierowa

biegiem planet po orbitach. Jedynie do

wiadczenie

poucza nas o naturze i granicach przyczyny i skutku i pozwala z istnienia jednego
przedmiotu wnosi

o istnieniu innego. [Owa bezbo

na zasada dawnej filozofii Ex nihilo

nihil fit, wykluczaj

ca stworzenie materii, na gruncie tej filozofii traci racj

bytu. Nie tylko

wola Najwy

szej Istoty mo

e stworzy

materi

, lecz, ujmuj

c rzecz a priori, stworzy

e wola jakiejkolwiek innej istoty lub jakakolwiek w ogóle przyczyna, jak

tylko potrafi

wskaza

najbardziej bujna wyobra

nia.] Taka jest podstawa rozumowania moralnego,

które le

y u podstaw wi

kszej cz

ęś

ci wiedzy ludzkiej i z którego płyn

wszelkie działania i

post

pki człowieka.

Rozumowanie moralne dotyczy albo faktów szczegółowych, albo ogólnych. Wszelkie
rozwa

ania

yciowe dotycz

faktów szczegółowych, a tak samo wszelkie dociekania w

zakresie historii, chronologii, geografii i astronomii.

Naukami, które zajmuj

faktami ogólnymi, s

polityka, filozofia naturalna, medycyna,

chemia itd., gdzie bada si

własno

ci, przyczyny i skutki całych kategorii zjawisk.

Nauka o Bogu, czyli teologia, dowodz

c istnienia Boga i nie

miertelno

ci duszy, składa

po cz

ęś

ci z rozumowa

dotycz

cych faktów szczegółowych, po cz

ęś

ci z rozumowa

dotycz

cych faktów ogólnych. Ma oparcie w rozumie, o ile zasadza si

wiadczeniu. Najlepszym jednak i najsilniejszym jej oparciem jest wiara i objawienie

boskie.

Etyka i estetyka s

raczej sprawami smaku i odczu

(taste and sentiment) ani

eli

rozumu. Pi

kno, czy to duchowe, czy fizyczne, raczej czujemy, ni

postrzegamy. Je

eli

na jego temat rozumujemy i usiłujemy ustali

jego kryterium - to rozwa

amy tu fakt

nowy, mianowicie smak ludzki w ogóle lub te

inny jaki

fakt tego rodzaju,

e mo

e by

przedmiotem rozumowania i bada

Strona 48 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

eli przej

ci tymi zasadami przebiegniemy biblioteki, jakiego

musimy dokona

spustoszenia! Bior

c do r

ki jaki

tom, traktuj

cy np. o teologii albo szkolnej metafizyce,

zapytujemy: Czy zawiera jakie

rozumowanie abstrakcyjne, dotycz

ce wielko

ci lub

liczby? Nie. Czy zawiera jakie

oparte na do

wiadczeniu rozumowanie dotycz

ce faktów

i istnienia? Nie. A wi

c w ogie

z nim, albowiem nie mo

e zawiera

nic prócz sofisterii i

złudze

Strona 49 z 49

Bez tytułu 1

2009-10-20

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
HUME-Badania dotyczące rozumu ludzkiego
D HUME BADANIA DOTYCZÄ„CE ROZUMU LUDZKIEGO
David Hume Badania dotyczące rozumu ludzkiego wraz z apendyksami
D HUME BADANIA DOTYCZÄ„CE ROZUMU LUDZKIEGO a
badania dotyczące rozumu ludzkiego Hume, I rok Filozofia, wstęp do filozofii
Badania Dotyczące Rozumu Ludzkiego.
Bateson Gregory Badania Dotyczace Rozumu Ludzkiego
Hume Badania dotyczace ludzki Nieznany
G LEIBNIZ NOWE ROZWAĹ»ANIA DOTYCZÄ„CE ROZUMU LUDZKIEGO
J LOCKE ROZWAĹ»ANIA DOTYCZÄ„CE ROZUMU LUDZKIEGO
kolokwium I, 03. Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, Nowe rozważania dotyczące rozumu ludzkiego,
D HUME BADANIA DOTYCZÄ CE ZASAD MORALNO šCI
Etyka, Hume - Badania dotyczące zasad moralności, Hume

więcej podobnych podstron