1

Józef Ignacy Kraszewski Dziecię Starego Miasta (BN) oprac. Wincenty Danek

KRASZEWSKI A PROBLEM POWSTAŃ I REWOLUCJI

Przed powstaniem listopadowym w Wilnie, Kraszewski zamieszany był w konspirację.

•

dwa lata był w więzieniu skazany na śmierć, a potem „w sołdaty”, w końcu uwolniony

•

wspomina ten okres zawsze sucho i rzeczowo

Później, w Wołyniu, nie miał możliwości brania udziału w ruchach rewolucyjnych.

•

lata 1848-58 to czas uwypuklania znaczenia wiary i moralności dla przetrwania narodu,
uwieńczone Wieczorami wołyńskimi (1857)

Zdaje się, że wybuchu powstania sobie nie życzył.

•

brał udział w Delegacji Miejskiej (należała do obozu „Białych”, a nie „Czerwonych”)

•

w 1861 był w Paryżu, aby u księcia Napoleona interweniować przeciw stanowisku Francji,
która podtrzymywała nastroje powstaniowe

•

w styczniu 1863 pisał odezwę do narodu, odwodzącą od powstania

•

synów wysłał na studia, by nie brali udziału w walce – do Belgii i Jeny

Ale w 1859 r. objął w Warszawie redakcję „Gazety Codziennej” (później – „... Polskiej”).

•

współpracował z Kronenbergiem (liderem stronnictwa Białych)

•

został entuzjastą burżuazyjno-demokratycznych przemian i kapitalizmu w gospodarce

•

pochwalał manifestacje przedpowstaniowe łączące wszystkie stany, mieszczan, śydów

•

do 1862 pisał artykuły polemizujące silnie z Aleksandrem Wielopolskim

1

W Paryżu wydał anonimowo broszurę Sprawa polska w roku 1861, bardzo sprzeczną w poglądach.

•

z jednej strony ton mistyczno-mesjanistyczny: radził bierny opór, cierpienie, mówił, że
czerwoni nadużywają instynktowny opór mas dla swoich celów

•

z drugiej strony patriotyzm: podziwiał ten spisek całego narodu, kiedy wszystkie poruszenia
rodzą się same, bez planu; dopuszczał możliwość powstania, ale z ludem, całym narodem;
pomóc miała rewolucja rosyjska, ale ponieważ na nią trzeba czasu, chciał odłożyć wybuch

W 1863 r. Wielopolski zmusił go do wyjazdu do Drezna, ale tam wspierał powstanie.

•

organizował pomoc dla powstańców uchodzących przez granicę pruską do Drezna

•

podróżował na Zachód, aby wybadać możliwości pomocy, gł. francuskiej

•

pisał do prasy zachodniej artykuły, będące odpowiedzią na paszkwilanckie doniesienia
opłacane przez carat

•

w 1864 założył pismo emigracyjne „Ojczyzna”, piętnujące ugodowców, wspierające walkę
– pod pseudonimem Bolesławity atakował obłudę Napoleona III

•

napisał Dziecię Starego Miasta, Szpiega i Parę czerwoną

•

był przeciwny, gdy Bismarck chciał zająć część Królestwa w czasie powstania

Upadek powstania i represje carskie sprawiają, że Kraszewski wraca do dawnych poglądów, które
zamieszcza w Listach drezdeńskich. Dostrzega, że powstanie z góry było skazane na klęskę.

Jako historyk jest za powstaniami, ubolewa nad postawą „panów”, która prowadzi do upadku.
Jako publicysta jest przeciw powstaniom, które przyniosły tylko klęski, żadnego rozwoju. Nie jest
przeciw niepodległości, ale przeciw zbrojnemu dochodzeniu do niej.

1

Wprowadzał korzystne reformy w kraju, m.in. równouprawnienie śydów, oczynszowanie chłopów, urzędy dla

Polaków, ale był przeciwny powstaniu. W 1863 zarządził brankę do wojska rosyjskiego, po której powstanie wybuchło.

2

POWIEŚCIOWY CYKL BOLESŁAWITY

Pseudonim Bolesławita przybrał Kraszewski dla swojej twórczości powstaniowej.

•

oznacza on tego, który „sławi bóle” narodu

•

na stronach tytułowych książek umieszczał krzyż z cierniową koroną

•

wydawał książki mówiące o powstaniu bezpośrednio lub jedynie o nim wspominające

•

ukrywał pseudonim konsekwentnie, bo nie chciał, by zakazano rozprzestrzeniania jego
książek w Królestwie i na terenie państwa rosyjskiego, chciał też chronić rodzinę

Dziecię Starego Miasta

Czas akcji: 11 czerwca 1860 – pogrzeb generałowej Sowińskiej

25 luty 1861 – Franek raniony szablą

27 luty 1861 – Franek postrzelony w nogę, zabrany do Cytadeli

8 kwietnia 1861 – Franek ginie na placu Zamkowym

Autor chce scharakteryzować środowisko i ukazać patriotyczne uniesienie.
Kraszewski solidaryzuje się z młodzieżą, co objawia się przez:

•

kapitulację Sybiraka

•

dostarczanie młodzieży mnóstwa argumentów

•

porusza kwestie społeczne (sprawa chłopska), a nie polityczne

•

ukazanie mieszczan jako bohatera zbiorowego, reprezentanta sił narodu

•

pochwała piękna Starego Miasta, gdzie mieszkają prawdziwi patrioci

Na drugim biegunie stawia Towarzystwo Rolnicze, z jego reprezentantem – Edwardem.

Rozłam dotyczy też Kościoła, o czym wspomina o.Serafin.
Rozłam staje na drodze nie tylko ideowej działalności bohatera, ale też prywatnej (miłość do Anny).

Charakterystyczna jest metamorfoza Czapińskiego.

•

początkowo jest za manifestacjami, ale przy tym jest zrzędą i mizantropem

•

majątek zmienia go z opozycjonisty, patrioty i republikanina w konserwatystę

Scena w kancelarii generała carskiego na Zamku charakteryzuje Warszawiaków.

•

służalczy urzędnicy rosyjscy, prowokatorzy polscy (Zagrodzki)

•

płaszczący się Polak, tłumaczący z marnych rezultatów

•

kobieta mówiąca po niemiecku charakteryzuje warstwy posiadające

Realizm powieści widać w: starciach ulicznych, rewizjach, przesłuchaniach w Cytadeli, naradach,
religijnych obchodach, robieniu orzełków i chorągiewek.

Realistyczne postaci to Czapiński i Jędrzejowa oraz epizodyczni o.Serafin, cyrulik, Edward.
Postaci pozytywne są słabsze (jak zawsze). Jedynie Młot, przez swą ruchliwość, jest dość realny.
Franek jest heroizowany – piękny jak Antinous, patriota bez granic, kochający sentymentalnie.
Anna nawet jest bardziej realna, przez swą odwagę, pójście do domu Franka wbrew konwenansom.

Powieść ma charakter szkicowy, brak szerszych opisów, panoramy społecznej.
Treść jest maksymalnie skondensowana.

Inne powieści cyklu to: Szpieg (1864), Para czerwona (1865), Moskal (1865), My i oni (1865),
ś

yd (1865-66)

3

Cały cykl cechuje zmienność pisarza w stosunku do powstania – od entuzjazmu do potępienia.

•

był tym samym wyrazicielem opinii ludu – od romantyzmu do idei pracy organicznej

•

z czasem zamazywał społeczne oblicze powstania i międzynarodowe powiązania

•

realizm ucierpiał, bo podporządkował się idei; dopiero w śydzie odżył

•

nigdy nie przestał być wielbicielem poświęcenia, ofiary krwi i dzielności, stąd formy
obrazowania typu: pochody na Sybir, rosyjskie bestialstwo, branki, rewizje, pożegnania
powstańca z ukochaną, biwaki powstańcze, walki na ulicach

W pierwszych trzech powieściach motywacja ideowa przybrała formę komentarza autorskiego.
W trzech kolejnych – dyskusji ideologicznej, wymiany przemówień czy referatów. Bohaterowie to
ludzie-schematy, podporządkowane wyznawanej idei.

RZECZYWISTOŚĆ HISTORYCZNA I FIKCJA POWIEŚCIOWA

Wypadki odtworzone są ściśle i chronologicznie, z uwzględnieniem dat.

•

uwzględniane są najdrobniejsze zdarzenia (np. likwidacja Tow. Rolniczego)

•

miała to być kronika dziejów poruszenia narodowego

Okres, kiedy skończyły się wielkie ruchy, a zaczęła konspiracja, jest ukazany słabiej.

•

zawodzi wyobraźnia realisty i ścisłość historyka

•

powód – autor nie zgadzał się z programem czerwonej konspiracji, więc ją zniekształcił

•

prawdziwie ukazał zapał młodzieży ze Szkoły Sztuk Pięknych

•

ź

le przekazał skład społeczny ruchu – dał przewagę mieszczanom i inteligencji, podczas gdy

więcej było tam plebejuszy i proletariatu

•

podkreślał solidarność i zgodę między stanami, co nie do końca było prawdą

•

zubożył obraz ideowy – pominął sprawę chłopską (nie pokazał ani walki chłopów, ani starań
o ich uwłaszczenie, ani nawet przypadków kolaboracji chłopów z zaborcą)

•

pominął element współpracy z rewolucjonistami w Rosji, ukazał tylko szlachetne jednostki
(lekarz) – nie wierzył w możliwość współpracy

•

zły jest rozkład sił, młodzieży walczącej przeciwstawia rząd zaborczy i Wielopolskiego –
brak walki ugrupowań konspiracji, Czerwonych i Białych, o władzę w Rządzie Narodowym

•

pisał o patriotyzmie i poświęceniu, nie wspomniał o braku dyscypliny i chaosie

Błędy te nie wynikają z niewiedzy autora. Ukazał ruch oporu jako jednolity i solidarny, pełen
patriotycznego poświęcenia, podobnie pisał wówczas w „Gazecie”.

Dlaczego zastosował taką właśnie autocenzurę?

•

krytyka konserwatywna oskarżała go o „czerwoność”, chciał pokazać, że nie należy do
ż

adnego ze stronnictw ideowych

•

mimo całego swego entuzjazmu, nigdy nie wierzył w powodzenie walki zbrojnej (nawet
najbardziej bojowi jego bohaterowie mają wewnętrzne opory przed walką, np. Franek)

Pierwsze obrazki cyklu zaliczane są do literatury walczącej i jako taka były czytane i dodawały sił.

** E.Z.**