Ocena lęku szkolnego wśród dzieci i młodzieży miasta Poznania

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 82-85

Ocena lęku szkolnego wśród dzieci i młodzieży
miasta Poznania

Assessment of school anxiety in children and adolescents in Poznan

Alicja Krzyżaniak

, Radosław Lepka

, Barbara Stawińska-Witoszyńska

Małgorzata Krzywińska-Wiewiorowska

, Jarosław Skommer

Zakład Epidemiologii Katedry Medycyny Społecznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Wojewódzki Szpital Neuropsychiatryczny w Kościanie im. Oskara Bielawskiego

Zakład Higieny Katedry Medycyny Społecznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Introduction. Anxiety assessment at school age could prove very valuable
not only as a diagnostic procedure but also as an element of prevention.
Aim. The aim of the study was an evaluation of anxiety as a personality
feature based on the Spielberger Questionnaire.
Material & methods. The population studied encompassed 177 boys
and girls, age 10 to 18, randomly selected from schools in Poznań. The
assessment of anxiety as a personality feature was performed using the
Spielberger Questionnaire, also known as the Spielberger State-Trait Anxiety
Inventory for Children (STAIC).
Results. In the youngest population the boys showed higher anxiety
level than the girls, but no relevant differences between the mean values
were noted. Over the age of 14, the girls manifested a higher level of
anxiety, with statistically significant differences at the age of 16 and 18.
The variation analysis showed that age was a differentiating factor on the
anxiety scale in both genders.
Conclusions. The evaluation of anxiety as a personality feature should
include age and gender as indispensable variables. The Spielberger
Questionnaire is a suitable tool for studies performed at a school setting
and may be useful as a first step in the assessment of pupils’ emotional
status.

Key words: school anxiety, the Spielberger Questionnaire

Wprowadzenie. Badanie lęku w wieku szkolnym może mieć duże znaczenie
nie tylko diagnostyczne, lecz także profilaktyczne.
Cel pracy. Ocena poziomu lęku jako cechy w oparciu o test Spielbergera.
Materiał i metody. Badaną populację stanowiło 177 chłopców oraz 180
dziewcząt w wieku od 11-18 lat uczniów losowo wybranych szkół miasta
Poznania. Badanie lęku jako cechy przeprowadzono w oparciu o test
Spielbergera, zwany również Inwentarzem Stanu i Cechy Lęku dla Dzieci
(State-Trait Anxiety Inventory for Children – STAIC).
Wyniki. Średnie wartości poziomu lęku jako cechy u chłopców były wyższe
niż u dziewcząt, ale tylko w młodszych grupach wieku i różnice te nie
były istotne statystycznie. W starszych grupach wieku od 14 roku życia
obserwowano odwrotną sytuację, dziewczęta miały wyższy poziom lęku niż
chłopcy, ale różnice były istotne w 16 i 18 roku życia. Analiza wariancji
wykazała, że wiek był czynnikiem różnicującym poziom lęku zarówno
u chłopców, jak i u dziewcząt.
Wnioski. Badanie poziomu lęku jako cechy u uczniów powinno uwzględniać
wiek i płeć badanych. Zastosowana skala Spielbergera do oceny lęku
jako cechy może być stosowana w warunkach szkolnych i może stanowić
punkt wyjścia do działań profilaktycznych dotyczących sfery emocjonalnej
uczniów.

Słowa kluczowe: lęk szkolny, skala Spielbergera

Adres do korespondencji / Address for correspondence
prof. UM dr hab. med. Alicja Krzyżaniak
Zakład Epidemiologii Katedry Medycyny Społecznej
Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego
ul. Dąbrowskiego 79, 60-529 Poznań
e-mail: epidemiologia@ump.edu.pl

www.phie.pl

Nadesłano: 12.01.2009
Zakwalifikowano do druku: 28.03.2009

Wstęp

Jednymizkluczowychemocjidostępnychczło-

wiekowi od wczesnego dzieciństwa są strach i lęk,

któreskupiająnasząaktywnośćnaunikaniuniebez-

pieczeństw.Strachpowszechnieuznajesięzaemocję

odczuwanąwodpowiedzinazagrożeniepochodzące

ześrodowiska,któramożejużwystępowaćwokresie

noworodkowymzewzględunauwarunkowaniagene-

tyczne[1].

Lęk natomiast jest definiowany przez wielu

badaczyjakoantycypacjazagrożenia.Klasyczniete

emocjezaZygmuntemFreudemnazywanesąlękiem

obiektywnymilękiemsubiektywnym[2].Współcze-

snadefinicjalękuzwracauwagęnaholistycznyjego

charakter,nietylkojakoemocji,alejakocałościowej

reakcjiorganizmu.WedługStanisławaSiekalękjest

„rodzajemniecelowejreakcjimobilizacyjnejorgani-

zmu,pojawiającejsięnienawidokrealnegoniebez-

pieczeństwa, ale spowodowanej naszymi myślami,

wyobrażeniami,sądamiisłowamiinnychludzi”[3].

Krzyżaniak A i wsp. Ocena lęku szkolnego wśród dzieci i młodzieży miasta Poznania

Taodpowiedźadaptacyjnaopartajestowspólne

działanie wszystkich układów naszego organizmu

tj. układu nerwowego, sercowo-naczyniowego, po-

karmowego,dokrewnego,moczowo-płciowego,mię-

śniowo-szkieletowego i odpornościowego. Dopiero

współdziałanietychukładówiichwzajemneoddzia-

ływaniaumożliwiająosiągnięciesukcesu,jakimjest

przystosowaniesiędośrodowiska.

Okres szkolny przypada na czas intensywnego

rozwoju dziecka i jego dojrzewania do pełnienia

wielurólwwiekudorosłym.Jesttoczaswieluzmian,

stawianiawymagańilicznychniepowodzeń.Wtym

okresie szkoła staje się często miejscem, w którym

ogniskują się problemy, przed jakimi staje dziecko.

Problemy,dodajmy,któresąźródłemlęku.Oczywiście

to,żewokreślonychsytuacjachdzieckoreagujelękiem

zależnejestodetapurozwoju,wrodzonegotempera-

mentuiwpływuotoczenia(główniemodulującego

wpływurodziców)[4].

Towszystkosprawia,żeistniejąróżnicewper-

cepcji lękowej otoczenia pomiędzy poszczególnymi

dziećmi[5].

Czynnikami,któremajądziałanielękotwórcze

wtrakcieprocesudydaktycznegosą:kontrolawiedzy

iocenawiadomości,interakcjenauczyciel–uczeń,

atmosferarywalizacjiibrakwięzikoleżeńskich,nie-

podmiotowetraktowanieucznia[6].

WedługbadańBach-Olasiklękwszkolejestdo-

świadczanyregularnieprzez70%dzieci(kategorie

bardzo często, często i raczej często) [7]. W tych

samychbadaniachkontrolowaniewiedzybyłowska-

zaneprzez75%dziecijakogłównaprzyczynalęku

wszkole.

Jakoszczególnielękotwórczeokreślalioniczęste

sprawdzaniewiadomościiwichodbiorzeniesprawie-

dliweocenianie.

Ocenawiadomości,umiejętnościjestpowiązana

ztrzematypamilęków:

–lękiemprzedkompromitacją,ponieważewentualna

„porażka”możebyćźleodebranaprzezotocze-

nie

–lękiemprzedniepowodzeniemszkolnym,ponieważ

wiążesiętozniezaspokojeniemwłasnychaspira-

cji

–orazlękiemprzedbrakiemzdolnościwobecsta-

wianychwymagań,comawpływnaniekorzystny

obrazsiebie[8].

Kolejnymźródłemlękusąinterakcjenauczyciel

–uczeń,któreczęstopowiązanesązniepodmiotowym

traktowaniemucznia.WedługbadańBach-Olasik55%

uczniówwskazałonauczycieliiichsposóbtraktowania

uczniajakojednązgłównychprzyczynlękuszkolnego

[4].Szczególniepodkreślalionitakiewłaściwościna-

uczycielajak:brakwyrozumiałości,brakpartnerstwa,

rola„sędziegoikata”,gnębienie,niesprawiedliweoce-

nianieorazmotywowanieprzezzastraszenie.Według

badań Karolczak-Biernackiej istnieje tendencja do

wyższychpoziomówlękuwsytuacjibrakuwsparcia

zestronynauczycielawsprawachosobistychucznia

(potrzeby,troski)[9].

Innymważnymźródłemlękuszkolnegosąstosun-

kizrówieśnikami.Relacjepomiędzydziećmizależą

odpełnionychprzeznierólspołecznych,popularności

orazpozycjiwhierarchiispołecznej[5].

Powodzeniedzieckaiadaptacjawgrupierówie-

śniczejzależąodjegopredyspozycji,wysiłku,wtym

emocjonalnegoorazwsparciaiatrybutówpochodzą-

cychodrodziny(np.pozycjarodziców,ichmajętność).

Trzebapodkreślić,żedzieckowszkolewsposóbciągły

doświadcza ekspozycji społecznej tzn. prezentuje

siebienaforumrówieśniczym.Jesttosytuacjabar-

dzostresująca,wiążesięzlękiemprzedodrzuceniem

ikrytyką.Dlanieśmiałychdzieciekspozycjaspołeczna

(zwłaszczapublicznywystępnp.odpytywanie)pro-

wadzidoobniżeniazdolności,sprawnościwwykony-

waniuzadań,zwiększeniapoziomulękuipogorszenia

kontaktówznauczycielamiirówieśnikami[5].

Dzieckowszkoleniepozostajejednakbezbronne

wobecdoświadczanegolęku.Przeciwniespontanicz-

niepodejmujeróżnepróbyzmniejszenialubusunięcia

go.Biernackaujęłajesyntetyczniewdziewięciukate-

goriach:

–aktywność konstruktywna zadaniowa (ograni-

czeniekontaktuzeźródłemlęku:„nieuczęsiędo

ostatniegomomentu”

–aktywność konstruktywna zastępcza (podejmo-

wanieinnejdziałalnościnp.kontaktyzprzyjaciół-

mi)

–manipulacjemyślami(np.wiarawszczęście,elimi-

nowaniemyśliprzykrych)

–manipulowanieuwagą(skupianieuwaginainnych

obiektach)

–manipulacjewartościami(obniżeniewaginiepo-

wodzeń)

–podbudowa„ja”(zwiększeniepewnościsiebie)

–zamierzonabierność(przewlekanie)

–zamierzoneczynnościrelaksacyjne(np.sen)

–mimowolnereakcjerozładowujące(śmiech,żarty)

[10].

Lęk i strach są emocjami, które nieodłącznie

wiążąsięzfunkcjonowaniemczłowieka.Pełniąbar-

dzoważnąrolę,modulującnaszezachowaniawcelu

uniknięcianiebezpieczeństw.

Wokresierozwojowymdzieckostoiprzeddużym

wyzywaniem,jakimjestszkoła.Uczęszczaniedoniej

wiążesięzlicznymilękami,którewniesprzyjających

warunkach(np.brakwsparciarodziny)mogąutrud-

niaćfunkcjonowaniedzieckaanawetprowadzićdo

powstaniazaburzeńlękowych–nerwic.Ważnejest,

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 82-85

więczwrócenieuwaginatenaspektżyciaemocjonal-

negouczniaipomocwradzeniusobiezlękiem.

Emocje,wszczególnościteoujemnym,negatyw-

nymzabarwieniu,takiejaklękigniewmająistotny

wpływnafunkcjonowaniedzieckawokresieszkol-

nym.Wpływająnietylkonajegoosiągnięcianapolu

edukacyjnym,alerównieżmająznaczeniedla jego

funkcjonowania w środowisku społecznym, w tym

iwgrupierówieśniczej.Wobydwutychsferachwpływ

negatywnychemocjijestnajczęściejujemny[11].

Narzędziem psychometrycznym ukierunkowa-

nymnaocenęlękuudziecijest„KwestionariuszJa

i Moja Szkoła” autorstwa Elżbiety Zwierzyńskiej

iAndrzeja Matuszewskiego. Jest to kwestionariusz

wielowymiarowy badający lęk związany ze szkołą,

służącyrównieżdoocenymotywacjidonauki.Do-

datkowojestonwyposażonywskalękłamstwa,będącą

cennymnarzędziemdiagnostycznymdlapsychologa.

„Kwestionariusz Ja i Moja Szkoła” zbudowany jest

z73samoopisowychtwierdzeń,przyktórychbadane

dzieckozakreślaodpowiedzi„tak”lub„nie”.Autorzy

wykazalinapodstawieprzeprowadzonychbadańzwią-

zekpomiędzyuzyskiwanymiprzezdzieciwynikami

aocenamiszkolnymi,ocenamizzachowania,popu-

larnościąwklasieorazprzystosowaniemdoszkoły

[12].

WocenielękuszczególnieprzydatnyjestInwen-

tarzStanuiCechyLękudlaDzieci(State-TraitAnxie-

tyInventoryforChildren–STAIC)autorstwaC.D.

Spielbergera,C.D.Edwardsa,R.E.Lushene’a,J.Mon-

tuoriegoiD.Platzek’a,wskrócienazywanySkaląLęku

Spielberger’a.Skalamierzylękwdwóchwymiarach:

lękjakstanemocjonalnyaktualnieprzeżywanyilęk

jako cechę charakteru. Taka konstrukcja narzędzia

pozwalazmierzyćnietylkonasilenielękuwchwiliba-

dania,alerównieżpozwalaokreślićskłonnośćdziecka

doprzeżywanialękuwsytuacjachstresogennych,co

umożliwiaprognozowaniefunkcjonowaniadziecka

w warunkach szkolnych i umożliwia zaplanowanie

działańprofilaktycznych.SkalaSpielberger’askłada

sięzdwóchczęści,każdapodwadzieściapytańocha-

rakterze zamkniętym. W części pierwszej dziecko

odpowiadanapytaniaoto,jakczujesięwchwilibada-

nia.Wczęścidrugiejnatomiastodpowiadanapytania

oto,jaksięczujenaogół,zazwyczaj.Inwentarzem

STAICmożnabadaćjednoczasowocałegrupydzieci,

copozwalawykorzystywaćtonarzędziedodziałań

profilaktycznychatakżejakonarzędziewbadaniu

przesiewowym.Obecniedostępnajestpolskawersja

skali,wrazzopracowanyminormami[11].

Celempracybyłaocenakształtowaniasiępoziomu

lękujakocechyudzieciimłodzieżymiastaPozna-

nia.

Materiał i metody

Badanąpopulacjęstanowiło357uczniówzlosowo

wybranychszkółmiastaPoznania.Liczebnośćbadanej

populacjiwgwiekuipłciprzedstawiatab.I

Tabela I. Liczebność badanej populacji wg wieku i płci
Table I. Number of studied population according to age and gender

Wiek / Age

Chłopcy / Boys

Dziewczęta / Girls

Razem / Total

Razem/Total

177

180

357

Uwszystkichuczniówprzeprowadzonobadanie

lękujakocechywoparciuotestSpielbergera,zwany

równieżInwentarzemStanuiCechyLękudlaDzieci

(State-TraitAnxietyInventoryforChildren–STAIC).

Badaniabyływykonywanewgodzinachprzedpołu-

dniowych,poszczegółowymwytłumaczeniuuczniom

zadania.Dobadańkwalifikowanozdrowychuczniów.

Badańniewykonywanowdniach,kiedyuczniowie

mieliplanowanesprawdziany.

PorównanieśrednichwynikówtestuSpielbergera

wgrupachwiekumiędzychłopcamiidziewczętami

wykonanowoparciuotestt-Studenta,aanaliząwa-

riancjisprawdzonoczywiekróżnicujeskalęlęku.

Wyniki badań

Poziomlękujakocechybadanywoparciuotest-

Spielbergerauchłopcówwahałsięod15,0wwieku11

latdo13,6w18rokużycia,udziewczątobserwowa-

nowzrostwartościpoziomulękuzwiekiemod14,5

w11rokużyciado18,9w18rokużycia.Szczegółowo

przedstawiatotabelaII

Tabela II. Poziom lęku jako cechy u chłopców i dziewcząt wg wieku
Table II. Anxiety level as a feature in boys and girls according to age

Wiek / Age

Chłopcy / Boys

x±SD

Dziewczęta / Girls

x±SD

15,0±7,1

14,5±8,2

15,4±7,8

13,9±8,0

15,0±7,6

15,2±7,4

12,5±6,2

13,9±7,3

12,5±6,4

16,6±8,0

12,3±7,1

18,2±9,0*

13,9±7,6

17,9±8,4

13,6±7,9

18,9±9,3*

*różnice istotne między chłopcami a dziewczętami przy p<0,05
*significant differences between boys and girls with p<0,05

Krzyżaniak A i wsp. Ocena lęku szkolnego wśród dzieci i młodzieży miasta Poznania

Analiza wariancji wykazała, że wiek różnicuje

poziomlękuawartościtestuFwynosiłydlachłopców

3,5144adladziewcząt5,7450iwartościtesąistotne

przyp<0,05.

Średniewartościpoziomulękujakocechyuchłop-

cówbyływyższeniżudziewcząt,aletylkowmłod-

szych grupach wieku i różnice te nie były istotne

(tab.II).Od13rokużyciadziewczętamiaływyższy

poziomlękuniżchłopcyaróżnicebyłyistotnewwieku

16i18lat.

Dyskusja

Wynikibadańprowadzonychprzyużyciuskali

Spielbergeraudorosłychwskazują,żekobietymają

wyższypoziomlękuniżmężczyźni,cownaszychba-

daniachpotwierdziłosięgłówniewstarszychgrupach

wieku.Wzrastaniepoziomulękuzwiekiemwnaszych

badaniach potwierdziło się tylko w odniesieniu do

dziewcząt.Wynikibadańinnychautorówniezawsze

sąjednoznaczne[13,14].

Mimo,iżwiekjestczynnikiemróżnicującymskalę

tojednakwnaszychbadaniachtylkoudziewczątob-

serwowanowyższypoziomlękuwstarszychgrupach

wiekuwporównaniudomłodszych.

WedługbadańKrainaiKendalladzieciwwieku

7,5-10latwykazywałymniejszenasilenielękujako

cechyniżstarsze11-15lat[14].

Wbadaniachinnychautorówudziewcząt11-

letnichuzyskanoniższewartościtestuniżwgrupie

dziewcząt16-letnich[13].

WynikitestówSTATICporównanezwynikami

kwestionariusza„Jaimojaszkoła”potwierdzajądużą

trafność teoretyczną kwestionariusza Spielbergera.

Lęk szkolny badany przy pomocy kwestionariusza

„Jaimojaszkoła”dotyczyraczejstałejcechyuczniów

anieichaktualnegostanu.

Test Spielbergera może być wykorzystany do

prognozowaniaorazocenyfunkcjonowaniadziecka

w szkole [15]. Wiadomo, że duże nasilenia lęku

może niekorzystnie wpływać na efekty uczenia się

atowkonsekwencjimożepowodowaćdezorganizację

zachowania i zaburzenia w funkcjonowaniu. Duży

poziomlękumożebyćjednązprzyczynniepowodzeń

szkolnych.

Badanieemocjidoznawanychprzezdzieciwwie-

kuszkolnymmarównocześnieznaczeniediagnostycz-

neiprofilaktyczne.Możebyćcennymuzupełnieniem

wywiadu i badania przeprowadzonego przez psy-

chologauuczniówzproblemamiwfunkcjonowaniu

wwarunkachszkolnych,atakżepozwalazaplanować

działaniaprofilaktyczne.

Wnioski

1. Badaniepoziomulękujakocechyuuczniówpo-

winnouwzględniaćwiekipłećbadanych.

2. ZastosowanaskalaSpielbergeradoocenylęku

jako cechy może być stosowana w warunkach

szkolnych i może stanowić punkt wyjścia do

działańprofilaktycznychdotyczącychsferyemo-

cjonalnejuczniów.

1. MolickaM.Uwarunkowanielękuudzieci.GrupaiZabawa

1999;2:6-12.

2. BąkowskaM.Lęk,stresistrachjakobarierywwychowaniu.

KieleckieStudioPedagogiczne1999;12:129-147.

3. SiekS.Walkazestresem.Warszawa1989,ATK.
4. Bach-OlasikT.Lękdziecijakorezultatmodelującegowpływu

rodziców.ProblemyOpiekuńczo-Wychowawcze1999;5/6:

66-74.

5. Muszyńska E. Sytuacja ekspozycji społecznej dziecka

–źródłemlękuszkolnego.RuchPedagogiczny1998(3/4):

45-55.

6. Bach-OlasikT.Lękarozwójmłodzieży.Edukacja1991,1:

52-66.

7. Bach-Olasik T. Doświadczenia szkolne źródłem lęku.

ProblemyOpiekuńczo-Wychowawcze1991,6.

8. WitkowskaA.Cotojestfobiaszkolna?Edukacjaidialog

1999,2:44-50.

Piśmiennictwo / References

9. Karolczak-BiernackaB.Czynnikiatmosferyszkolnejiwięzi.

Edukacja1991,1:67-78.

10. Karolczak-BiernackaB.Lększkolny.NowaSzkoła1992,9:

528-535.

11. JaworskaA.STAIC.Warszawa2005.
12. ZwierzyńskaE,MatuszewskiA.KwestionariuszJaimoja

szkoła – podręcznik. Centrum Metodyczne Pomocy

Psychologiczno-Pedagogicznej,Warszawa2002.

13. Jacques HAK, Mash EJ. A test of the tripartite model of

anxietyanddepressioninelementaryandhighschoolboys

andgirls.JAbnormChildPsychol2004Feb32(1):13-25.

14. KrainAL,KendallPC.Theroleofparentalemotionaldistress

inparentreportofchildanxiety.JClinChildPsychol2000

Sep29(3):328-35.

15. Krzyżaniak A, Berkowska M i wsp. Poziom lęku u dzieci

imłodzieży miasta Poznania. Pediatria Praktyczna 2000,

8(4):411-419.