271

Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia zagrożenia alkoholizmem wśród dzieci i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich ...

Ocena stopnia zagrożenia alkoholizmem wśród dzieci
i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich dotkniętych
patologiami społecznymi

The assessment of alcoholism threat among children and teenagers
from the metropolitan environment affected by social pathologies

Paweł Skoczylas

1/

, Michał R. Żebrowski

2/

1/

Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu w Łodzi

2/

Klinika Nefrologii, Nadciśnienia Tętniczego i Medycyny Rodzinnej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Introduction. Alcohol consumption by children and teenagers leads to an
addiction several times faster than in the case of adults. The earlier the
young people have the first contact with alcohol and the more alcohol they
will have consumed before achieving full physical and mental maturity,
the more serious the body damage.
Aims. 1. The assessment of the threat of children’s and teenagers’ contact
with alcohol. 2. An attempt to identify and measure the factors affecting
the severity of the problem.
Materials and methods. The research was carried out between
2006‑2008. It comprised a total number of 348 respondents: 184 boys
(53%) and 164 girls (47%) aged 7‑16 years. All of the respondents were
pupils of primary or secondary schools.
Results. In the presented research 62.7% of primary school pupils and
96.2% of secondary school pupils had contact with alcohol. The popularity
of alcohol drinking in children and teenagers did not depend on the
respondents’ gender. Beer, followed by wine and high‑proof alcohol,
was the type of alcohol most frequently purchased by both primary and
secondary school pupils.
Conclusions. 1. Alcohol is the most popular psychoactive substance used
by children and teenagers. 2. Beer, followed by high‑proof alcohol and
wine, is the most popular alcohol consumed by the respondents. 3. Most
of the attempts of children and teenagers to purchase alcohol have been
successful.

Key words: alcohol, alcoholism among children and teenagers

Wprowadzenie. Spożywanie alkoholu przez dzieci i młodzież prowadzi
do uzależnienia w czasie kilkakrotnie krótszym niż u osób dorosłych. Im
wcześniej dochodzi do pierwszego kontaktu z alkoholem oraz im większe
ilości alkoholu są spożywane przed osiągnięciem pełnej dojrzałości fizycznej
i psychicznej, tym większe szkody są powodowane w organizmie.
Cele pracy. 1. Ocena skali narażenia dzieci i młodzieży na kontakt
z alkoholem, 2. Próba identyfikacji i pomiaru czynników wpływających na
rozmiary tego zjawiska.
Materiał i metody. Badania zostały przeprowadzone w latach 2006‑2008.
Ogółem wzięło w nich udział 348 osób: 184 chłopców (53%) i 164
dziewczęta (47%) w wieku 7‑16 lat. Wszyscy uczestnicy byli uczniami
szkół podstawowych lub gimnazjów.
Wyniki. W prezentowanym badaniu, kontakt z alkoholem miało
62,7% uczniów szkół podstawowych i 96,2% uczniów gimnazjów.
Rozpowszechnienie picia alkoholu przez dzieci i młodzież nie było
uzależnione od płci respondentów. Najczęściej kupowanym alkoholem,
zarówno w grupie uczniów szkół podstawowych, jak i gimnazjów było piwo,
następnie wino i alkohole wysokoprocentowe.
Wnioski. 1. Alkohol jest najczęściej stosowaną przez dzieci i młodzież
substancją psychoaktywną. 2. Najczęściej spożywanym przez respondentów
alkoholem jest piwo, następnie alkohole wysokoprocentowe i wino.
3. Większość prób zakupu alkoholu przez dzieci i młodzież kończy się
sukcesem.

Słowa kluczowe: alkohol, alkoholizm wśród dzieci i młodzieży

Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr n. med. Paweł Skoczylas
Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu, ul. Piotrkowska 278
90‑361 Łódź, tel.: [phone], fax: [phone]
e‑mail: [e-mail]

© Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 271-275

www.phie.pl

Nadesłano: 02.02.2009
Zakwalifikowano do druku: 06.06.2009

Wstęp

Spożywaniealkoholuprzezpolskąmłodzieżstało

się„statystycznąnormą”[1,2,3].Informacjetezoczy‑

wistychwzględównapawająogromnymniepokojem.

Poziomspożyciaalkoholuprzezdzieciimłodzieżnie

jest równomierny na terenie całego kraju – jest on

większywdużychmiastach,mniejszywmałychmiej‑

scowościach.Nazróżnicowaniezwiązanezestopniem

urbanizacjinakładająsięponadtoróżniceregionalne

[4]. Dla wielu osób pierwszy kontakt zalkoholem

miałjużmiejscewbardzomłodymwieku[5,6,7,

8,9].Wynikatoczęstozbrakuelementarnejkontroli

zestronyrodziców[10].Problemtenjestwchwili

obecnejniezwykleaktualny.Dzieci,którenieznaj‑

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 271-275

272

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 271-275

dująwrodzinachzaspokojeniaswoichpodstawowych

potrzeb,jak:poczuciabezpieczeństwa,afiliacji,więzi

zbliskimi–częstosięgająpoalkohol[11,12].Panu‑

jącawrodziniepatologiapogłębiadodatkowoproblem

[13]. Dzieci i młodzież z rodzin dysfunkcyjnych,

narażonesączęstonabodźce,przekraczającemożli‑

wościichmechanizmówprzystosowawczych[14,15],

wwynikuczegomożeutrwalićsięunichpoczucie

beznadziejności,bezradności,niskasamoocena,etc.

[16,17,18].

Na świecie funkcjonuje kilkadziesiąt definicji

alkoholizmu,np.:„...całokształtzaburzeńczynności

psychicznych i fizycznych, wywołany nawykowym

spożywaniem alkoholu...”, „...nadmierne, częste,

wznacznych ilościach i od dłuższego czasu spoży‑

wanienapojówalkoholowych,prowadzącedouszko‑

dzenia stanu zdrowia danej jednostki, obniżenia

jejzdolnościdopracy,obowiązkowościidegradacji

wspołeczeństwie...”.

WedługAmerykańskiegoTowarzystwaMedycz‑

nego: „Alkoholizm jest chroniczną, postępującą

chorobą,któracharakteryzujesiętolerancją,uzależ‑

nieniemorazzmianamipatologicznymiwnarządach

wewnętrznych”.Alkoholjestszkodliwynietylkodla

osobygospożywającej,aletakżedlajejpotomstwa,

jużodchwilipoczęcia[5,19].FetalAlcoholSyndro‑

me(alkoholowyzespółpłodowy,FAS)jestskutkiem

działania alkoholu na płód w okresie prenatalnym

[20].Spożywaniealkoholuwcorazmłodszymwieku

orazspożywaniedużychilościwysokoprocentowych

napojówalkoholowychjednorazowo,prowadziudzieci

imłodzieżydouzależnieniaalkoholowegowczasie

3‑4‑krotniekrótszymniżudorosłych[21,22].Im

wcześniej dochodzi do pierwszych kontaktów zal‑

koholem oraz im większe ilości alkoholu są spoży‑

waneprzedosiągnięciempełnejdojrzałościfizycznej

ipsychicznej, tym większe szkody powodowane są

worganizmieitymszybciejdochodzidouzależnienia

odalkoholu[11].Alkoholizującesiędzieckosprawia

wrażenie ociężałego umysłowo, występuje uniego

obniżenie aktywności psychicznej, sprawności in‑

telektualnej, upośledzenie zdolności koncentracji,

zaburzeniapamięci,wzmożonadrażliwośćinadpo‑

budliwość.Objawytesąspowodowanebezpośrednim

działaniemetanolunakomórkiOUN,któryhamuje

wnichsyntezębiałekiRNA.Niezwyklegroźnesą

takżepsychospołecznekonsekwencjealkoholizowa‑

nia się dzieci i młodzieży [23]. Alkohol pustoszy

ichpsychikę,hamujerozwójuczuciowościwyższej,

niezbędnejwprocesiesocjalizacjiczłowieka,wyzwala

agresję,przemoc,etc.Uosóbtychstwierdzasięwięk‑

sze nasilenie złości, skorelowanej z depresją [24].

Uniemożliwiatoczęstoutrzymywanienormalnych

kontaktówzrówieśnikami.Zanikajądotychczasowe

zainteresowania. Pojawia się obojętność wobec sie‑

bieinajbliższych.Ponieważsystemwartościowania

został ukształtowany nieprawidłowo lub nie został

wykształconywogóle–nieistniejążadneszansejego

rekonstrukcji[11,25,26].

Założenia i cele pracy

W roku 2000 Biuro Regionalne dla Europy

(HBSC)ŚwiatowejOrganizacjiZdrowiaopracowało

raportzbadańnadzachowaniamizdrowotnymimło‑

dzieżyszkolnej[1].Opisanownimmiędzyinnymi

zachowaniazdrowotnenastolatkówwPolscewlatach

90‑tychXXw.,awięcwokresietransformacjiustrojo‑

wej,podczasktórejdokonywałysięgwałtowneprze‑

mianyspołeczneiekonomiczne.Wkolejnychlatach

przeprowadzanowPolsceszeregbadańocharakterze

lokalnymiregionalnym,natematużywaniaróżnych

substancji psychoaktywnych – zwłaszcza alkoholu

wśród młodzieży szkolnej. Zrealizowano również

kilkabadańnadużychpróbachogólnopolskich.Ba‑

daniate,znielicznymiwyjątkami,prowadzonebyły

przyużyciuróżnychnarzędzibadawczych,naróżnie

zdefiniowanychpopulacjach,przyodmiennychspo‑

sobachdoborupróby[1].Niepozwalająonezatem

naśledzenietrendówwrozwojuzjawiska,czyjego

terytorialnego zróżnicowania. Trudne jest również

znalezienie odniesień międzynarodowych. Z tego

względu powstała idea współpracy wśród badaczy

tej problematyki skupionych wokół Rady Europy

(Cooperation Group to Combat Drug Abuse and Illicit

Trafficking in Drugs – Pompidou Group

)[1].Sprowa‑

dzasięonadouzgodnieniastandardowych,metodolo‑

gicznychwarunkówbadańwróżnychkrajach,takaby

ichwynikiuczynićmaksymalnieporównywalnymi.

Badaniainicjowaneprzeztęgrupęprowadzonesąco

czterylata,wedługtychsamychtechnik,coumożliwia

porównywalnośćwynikównietylkowprzestrzeni,ale

iwczasie.

Prezentowaneobecniebadanieprzeprowadzone

zostałonagrupiedzieciimłodzieżyzagrożonychlub

dotkniętychpatologiamispołecznymiiopartejestna

zasadach zaproponowanych przez ekspertów Rady

Europy.Jegowynikimogąbyćzatemporównywalne

zwynikamipodobnychbadańzagranicznych.

Materiały i metody

Wszystkiedaneiinformacjeniezbędnedlazre‑

alizowaniazałożonychcelówbadawczych,uzyskane

zostaływdrodzebadańkwestionariuszowych,których

respondentamibyłydzieciimłodzież.Badaniazostały

przeprowadzonewlatach2006‑2008.Ogółemwzięło

wnichudział348osób,184chłopców(53%)i164

dziewczęta(47%)wwieku7‑16lat.Wszyscyuczest‑

nicybyliuczniamiszkółpodstawowychlubgimnazjów.

Dobadańużytezostałykwestionariuszeikwestionariu‑

szeankietdostosowanedowiekuankietowanychoraz

273

Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia zagrożenia alkoholizmem wśród dzieci i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich ...

rodzajuszkoły.Informacjeoddziecimłodszych,zeszkół

podstawowych,zbieranebyłyzapomocąkwestiona‑

riuszyprzezankieterów,natomiastoddziecistarszych

i uczniów gimnazjów – za pomocą kwestionariuszy

ankietdosamodzielnegowypełnienia.

Wszystkiekwestionariuszewypełnianebyłyano‑

nimowo.

Wyniki

Alkoholjestnajczęściejstosowanąprzezdzieci

imłodzieżsubstancjąpsychoaktywną.

Wprezentowanymbadaniu,kontaktzalkoholem

miało62,7%uczniówszkółpodstawowychi96,2%

uczniówgimnazjów.

Za wskaźnik konsumpcji alkoholu przyjęto

–zgodniezcytowanympiśmiennictwem,spożywanie

alkoholuwciąguostatnich12miesięcyprzedbada‑

niem. W tym czasie napoje alkoholowe spożywało

53,4%uczniówszkółpodstawowychi92,1%uczniów

gimnazjów.

Zawskaźnikwzględnieczęstegoużywaniaalkoho‑

luprzyjęto–zgodniezcytowanympiśmiennictwem,

spożywaniealkoholuwciąguostatnich30dniprzed

badaniem.

Wprezentowanymbadaniu,wciąguostatnich

30dni,napojealkoholowespożywało38,7%uczniów

szkółpodstawowychi92,6%uczniówgimnazjów.

Rozpowszechnieniepiciaalkoholuprzezdzieci

imłodzieżniebyłouzależnioneodpłcirespondentów.

Wskaźnik kontaktu z alkoholem, wskaźnik kon‑

sumpcjiorazwskaźnikwzględnieczęstegoużywania

alkoholu,wgrupiedziewczątichłopcówbyłyniemal

identyczne.

Najczęściej spożywanym alkoholem, zarówno

wgrupieuczniówszkółpodstawowych,jakigimna‑

zjówbyłopiwo–odpowiednio67,5%oraz62,4%,na‑

stępniealkoholewysokoprocentowe–główniewódka

–odpowiednio34,5%oraz43,2%.

Respondencinajrzadziejspożywaliwino–odpo‑

wiednio32,2%oraz36,7%.

Odsetki upijających się chłopców, zarówno

wmłodszej grupie badanych, jak w grupie starszej

przewyższająodsetkiupijającychsiędziewcząt.

Przekraczanieprogutrzeźwości–kiedykolwiek

podawało 67,3% chłopców młodszych i 69,2%

chłopcówstarszych,wciąguostatnich12miesięcy,

odpowiednio58,2%i61,2%,wciąguostatnich30dni

–odpowiednio26,4%i38,3%.

Wgrupiedziewcząt,przekraczanieprogutrzeź‑

wości – kiedykolwiek podawało 49,3% dziewcząt

młodszychi54,2%dziewczątstarszych,wciąguostat‑

nich12miesięcy,odpowiednio32,4%i36,2%,wciągu

ostatnich30dni–odpowiednio15,8%i23,6%.

Najczęściej kupowanym alkoholem, zarówno

wgrupieuczniówszkółpodstawowych,jakigimna‑

zjów było piwo – odpowiednio 58,3% oraz 67,2%,

następnie wino – 54,3% oraz 52,3%. Najrzadziej

kupowanabyławódka–12,5%oraz18,4%.Zdecy‑

dowanawiększośćpróbzakupualkoholuprzezdzieci

imłodzieżkończysięsukcesem.Odmowąsprzedaży

zewzględunazbytmłodywiekkończysięmniejniż

10%próbzakupualkoholu.

Dyskusja

Podstawowymiprzyczynamialkoholizowaniasię

dziecizrodzinzagrożonychpatologiamispołeczny‑

misą[11]:niedostatekmiłościrodzicielskiej,brak

odpowiednichpostawwychowawczych,nadużywanie

alkoholuprzezrodzicówlubopiekunów,stanowiące

przykładdonaśladowaniaprzezdzieciimłodzieżoraz

„obciążeniebiologiczneiśrodowiskowe”.

Alkoholizmudzieciimłodzieży,prowadzido

zmian ich postaw społecznych, co bezpośrednio

wpływanacałedalszeżycie[22,27,28,29].WPra‑

cowniProfilaktykiMłodzieżowej„Pro‑M”Instytutu

Psychiatrii i Neurologii w Warszawie przeprowa‑

dzonebyłybadanianatematwybranychaspektów

socjalizacji w rodzinie, a piciem alkoholu przez

młodzież [1]. Badanie skoncentrowane było na

dwóchczynnikachpsychospołecznych,związanych

zpiciemalkoholuprzezmłodzież:wpływierodziców

(nadużywanie alkoholu przez rodziców, postawy

wobecalkoholu,stosowanepraktykiwychowawcze)

oraz oczekiwaniach wobec alkoholu (pozytywne

skutkipiciaalkoholu).Wbadaniachankietowych

udziałwzięlizarównouczniowie–950uczniów(402

zgimnazjówi548zliceów),jakrównieżichrodzice

–ponad400osób.Zprzeprowadzonychbadańwy‑

nika,iżniskipoziompiciaalkoholuprzezmłodzież

związany był z konsekwentnym egzekwowaniem

przezrodzicówczytelnychzasadwychowawczych

lubczęstymstosowaniemwzmocnieńpozytywnych

[1]. Sprzyjały mu także: częste stosowanie przez

rodziców nagród irzadkie wymierzanie kar, duży

zakressamodzielnościdzieckaorazczytelnezasady

zachowaniaiwysokiepoczuciewłasnejskuteczności

rodziców.Oczekiwanieprzezrodzicówpozytywnych

skutkówpiciaalkoholu,ichliberalnapostawawo‑

becpiciaprzezmłodzieżorazspożywaniealkoholu

przezrodzicówwiązałysięnatomiastzpozytywnymi

oczekiwaniamidzieciwobecskutkówpiciaalkoholu

[1].

Według badań przeprowadzonych przez Woje‑

wódzkieCentrumZdrowiaPublicznegowŁodzi,ok.

10%uczniówwwieku16‑18latcodzienniespożywa

alkohol[27].ZdanychpochodzącychzKatedryPe‑

diatriiUMwŁodzi,wynika,iżkażdegorokuwŁodzi,

zpowoduupojeniaalkoholowegohospitalizowanych

274

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 271-275

jestkilkasetdzieci.Rzeczywistaskalaproblemujest

conajmniejkilkakrotniewiększa[5].

Alkoholjestnajbardziejrozpowszechnionąsub‑

stancją psychoaktywną wśród młodzieży szkolnej,

podobniejakmatomiejscewdorosłejczęścispołe‑

czeństwa.Kontaktzalkoholemdeklarowało62,7%

uczniówszkółpodstawowychi96,2%uczniówgim‑

nazjów.Podobnewartościpodawanesątakżeprzez

innych autorów. Próby picia ma za sobą ok. 92,%

gimnazjalistówiok.97%uczniówszkółponadgim‑

nazjalnych[1].Wartozauważyć,żewskaźnikikon‑

sumentówalkoholu,definiowanychjakoosoby,które

spożywały napój alkoholowy w czasie ostatnich 12

miesięcyprzedbadaniem,wprzypadkuuczniównie

odbiegały znacznie od wskaźników konsumentów,

stwierdzanychwbadaniachnapopulacjiosóbdoro‑

słych.Wroku2002odnotowano86%takzdefiniowa‑

nychkonsumentównapojówalkoholowych.Podobny

odsetekkonsumentówalkoholuwśródnastolatków,

wskazujenaprzemianyobyczajowewzakresieużywa‑

niaalkoholuprzezmłodzieżimożebudzićniepokój

[1]. Zestawienie wyników badań ogólnopolskich

zroku2003zwynikamizroku1999pokazujewzrost

odsetkakonsumentównapojówalkoholowych,wśród

uczniówmłodszychorazstabilizacjęwśróduczniów

starszych[1].

Rozpowszechnieniepiciaalkoholuprzezdzieci

imłodzieżwprezentowanymbadaniuniebyłouzależ‑

nioneodpłcirespondentów.WbadaniuESPADuzy‑

skanowynikiniecoodmienne[1].Rozpowszechnienie

piciaalkoholuokazałosięzróżnicowanezewzględu

napłeć.Różnicemiedzychłopcamiidziewczętami

byływiększewczasieostatnich30dni,niżwczasie

ostatnich12miesięcyprzedbadaniem.Jednaknawet

wyniki odnoszące się do częstego picia pokazują,

żeróżnicemiędzychłopcamiidziewczętaminiesą

zbytwielkie.Wynikitewskazująnapostępprocesu

emancypacjidziewcząt.Piciealkoholuwnaszejkul‑

turzetoraczejdomenamężczyzn.Wśróddorosłych

mieszkańcównaszegokrajuspotykamywielokrotnie

więcejniepijącychkobiet,niżmężczyzn.Wśródna‑

stolatkówproporcjetesąjednakniemalwyrównane

[1].Wbadaniachz1995r.,wśródmłodzieżystarszej,

rozpowszechnieniepiciawciąguostatnich12miesięcy

byłowiększeuchłopcówniżudziewcząt[1].Lata

1995‑1999 przyniosły wzrost rozpowszechnienia

spożyciaalkoholuwśróddziewczątiwefekcieróżnice

związanezpłciązatarłysię.Możnapowiedzieć,że

starszedziewczętadogoniłychłopcówpodwzględem

tegowskaźnika.W2003rokunienastąpiływiększe

zmiany[1].Wydajesię,żemożnatraktowaćtojako

jedenzsygnałówunifikacjistylówżyciakobietimęż‑

czyznwmłodympokoleniu.

Wprezentowanymbadaniu,najczęściejspoży‑

wanymalkoholem,zarównowgrupieuczniówszkół

podstawowych,jakigimnazjówbyłopiwo,następnie

alkoholewysokoprocentoweiwino.Podobnewyni‑

ki uzyskano w badaniu ESPAD w roku 2003 [1].

Wciąguostatniejdekadyobserwujesięstałytrend

wzrostowypopularnościpiwa[30].Odsetkipijących

winospadływ1999r.idochwiliobecnejnieuległy

podwyższeniu.Wmłodympokoleniu,podobniejak

wśróddorosłych,winoiwódkapełniąodmiennefunk‑

cje,spożywaniewinamacharakterraczejsymboliczny,

stądwystarczająmniejszejegoilości.Przekraczanie

progutrzeźwościzdarzałosięczęściejwgrupiechłop‑

ców niż dziewcząt [1]. Podobne wyniki uzyskano

wprezentowanymbadaniu.Odsetkiupijającychsię

chłopców,zarównowmłodszejgrupiebadanych,jak

wgrupiestarszej,przewyższająodsetkiupijających

siędziewcząt.Zdecydowanawiększośćpróbzakupu

alkoholuprzezdzieciimłodzieżkończysięsukcesem.

Odmowąsprzedażyzewzględunazbytmłodywiek,

wprezentowanymbadaniuzakończyłosięmniejniż

10%próbzakupualkoholu.Podobnedanepochodzą

z badań ogólnopolskich [1]. W przypadku piwa,

w roku 2003 nastąpił wzrost odsetka nieletnich

klientów.Jednocześniekonsekwentnierosłaśrednia

liczbapróbzakupówiodsetekodmów[1].Odsetek

kupującychwinowlatach1995‑1999byłstabilny,

zaśw2003r.wyraźniesięobniżył.Wtymsamym

czasieśrednialiczbazakupównieznaczniewzrosła,

zaśodsetekodmówpodobniejakwprzypadkupiwa

uległniemalpodwojeniu[1].Zkoleiodsetekzakupów

napojówwysokoprocentowychspadłwyraźniewroku

1999 iobecnie pozostaje na tym samym poziomie.

Wzrosłanatomiastwciąguostatnichlat–ook.30%

średnialiczbapróbzakupówalkoholu,którawlatach

1995–1999pozostawałastabilna.

Wnioski

1. Alkoholjestnajczęściejstosowanąprzezdzieci

imłodzieżsubstancjąpsychoaktywną.

2. Najczęściej spożywanym przez respondentów

alkoholemjestpiwo,następniealkoholewysoko‑

procentoweiwino.

3. Większość prób zakupu alkoholu przez dzieci

imłodzieżkończysięsukcesem.

275

Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia zagrożenia alkoholizmem wśród dzieci i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich ...

1. ***http://www.parpa.pl
2. ŁuczakW.Przyczynyikonsekwencjealkoholizmuwocenie

studentów.ProblemyAlkoholizmu2006;1(524):5‑8.

3. Jakubas K. Uwarunkowania środowiskowe trwania

wabstynencji alkoholowej. Problemy Alkoholizmu 2006;

1(524):9‑13,

4. Strzelecki Z. Sytuacja demograficzna Polski. Problemy

Alkoholizmu2002;1(516):3‑7.

5. SkoczylasP,Binczycka‑AnholcerM.Alkoholizmwśróddzieci

imłodzieży.ProblemyAlkoholizmu2006;1(524):I‑III.

6. ObuchowskaI.Agresjadzieciwperspektywierozwojowej.

[w:] Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne. Polskie

Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa‑Poznań

2001.

7. SurzykiewiczJ.Agresjaiprzemocwszkole.Uwarunkowania

socjoekologiczne. Centrum Metodyczne Pomocy

Psychologiczno‑Pedagogicznej,Warszawa2000.

8. WolińskaJM.Agresywnośćmłodzieży.Problemindywidualny

ispołeczny.WydUMCS,Lublin2000.

9. HołystB.Alkoholaprzestępstwowświetleteoriiistatystyki.

ProblemyAlkoholizmu20021(516):7‑10.

10. Bałandynowicz A. Środowisko rodzinne a zachowania

dewiacyjne dzieci i młodzieży. [w:] Przemoc i agresja

jako zjawiska społeczne. Polskie Towarzystwo Higieny

Psychicznej,Warszawa2003.

11. Ochmański M. Wpływ alkoholizmu rodziców na poziom

inteligencjiiprzystosowanieichdziecidonaukiszkolnej.

PZWL,Warszawa1981.

12. ŚwistJ.Charakterystykaosóbzproblemamialkoholowymi.

ProblemyAlkoholizmu.2006;1(524):37‑39.

13. HallCW,BolenLM,WebsterRE.Adjustmentissueswith

adult children of alcoholics. J Clin Psychol 1994; 50,

786‑792.

14. ForwardS.Toksycznirodzice.Santorski&Co,Warszawa

1994.

15. Mellody P. Toksyczne związki. Anatomia i terapia

współuzależnienia.Santorski&Co,Warszawa1993.

16. Potter‑Efron P, Potter‑Efron R. Złość, alkoholizm i inne

uzależnienia.IPZiT,Warszawa1994.

Piśmiennictwo / References

17. BałandynowiczA.Programzajęćsocjoterapeutycznychdla

dziecizrodzinalkoholowych.Problemyalkoholizmu.2006

1(524):X‑XII,

18. Goworko B. Młodzież – alkohol – agresja. Problemy

Alkoholizmu2002;1(516):24‑27.

19. ***www.fas.edu.pl
20. Adamczyk D. Jak alkohol działa na organizm przyszłych

matek.Problemyalkoholizmu.2006;2(525):24‑27,

21. ***ABCalkoholu.ArtykułypublikowanewBritishMedical

Journal.PZWL,Warszawa1985,

22. Szymanowski T. Młodzież wobec alkoholu, na podstawie

danychempirycznych.IWZZ,Warszawa1990,

23. Kałdun B. Predyspozycje nastolatków do alkoholizmu.

Problemyalkoholizmu.2006;2(525):IV‑VI,

24. Tivis LJ, Parsons OA, Nixon SJ. Anger in an inpatient

treatmentsampleofchronicalcoholics.AlcoholClinExp

Res.1998;22,902‑907.

25. SikoraE.„Sztukażycia”Programprofilaktyczno‑rozwojowy

dladziecizrodzinalkoholowych.ProblemyAlkoholizmu

2006;2(525):I‑III.

26. Fronczyk K. Współwystępowanie palenia papierosów,

nadużywaniaalkoholuorazstresuidepresyjnościwróżnych

grupach wieku osób pracujących zawodowo. Postępy

wprofilaktyceileczeniuprzewlekłychchoróbniezakaźnych.

VIISeminariumCINDIWHO–Łódź2005.

27. SamiecW,Sudoł‑JednorowiczEA.„Zdrowożyć–zdrowym

być” – program promocji zasad zdrowego odżywiania

izwiększeniaaktywnościfizycznejdlamłodzieżyszkolnej.

Postępy w profilaktyce i leczeniu przewlekłych chorób

niezakaźnych. VII Seminarium CINDI WHO – Łódź

2005.

28. Akoliński S, Falewicz JK. Źródła patologii społecznej

iproblemysocjalizacjimłodzieży.WydPrasaZjednoczonego

StronnictwaLudowego,Warszawa1984.

29. GruszczyńskiW,RydzyńskiZ,ŚmigielskiJ.Porównawcze

badania problematyki alkoholu i innych środków

uzależniających w łódzkim środowisku studenckim (...)

WAM,Łódź1991.

30. Leonard B. Piwne historie, mity i szkody. Problemy

Alkoholizmu2006;2(525):39‑40.