Motyw tańca ¶mierci (danse macabre)

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Motyw tańca śmierci (danse macabre)
w literaturze i w malarstwie.
Przedstaw jego najważniejsze realizacje.

To jeden z najsłynniejszych motywów kultury europejskiej. Mimo to, nie jest niezwykle
częstym tematem sztuki – może właśnie dlatego jego realizacje są bardzo wygodnym
obiektem badań.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Szlachcic i żebrak w objęciach kostuchy. Omów rozwój motywu tańca

śmierci od czasów średniowiecza.

• Motywy tanatyczne w kulturze europejskiej. Przedstaw wybrany nurt ich

realizacji. Wypowiedź wzbogać konkretnymi przykładami tekstów kultury.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Definicja ze Słownika symboli Władysława Kopalińskiego:

Taniec śmierci – temat średniowiecznych moralitetów dydaktycznych powstałych praw-
dopodobnie pod wpływem epidemii zarazy, wojen i kazań mnichów żebrzących, a póź-
niej treść malowideł ściennych we Francji i w Niemczech, przedstawiających korowód
taneczny wszystkich stanów prowadzony do grobu przez uosobienia Śmierci (kościotru-
py itp.) albo przez swe własne przyszłe zwłoki.

Przyczyny powstania danse macabre

Najwcześniejsze pojmowanie zjawiska śmierci

We wczesnym średniowieczu śmierć była pojęciem abstrakcyjnym. Wszystkie aspekty
życia podporządkowane były religii, człowiek przez czas dany mu na ziemi miał zasłużyć
na łaskę obcowania z Bogiem, toteż śmierć rozumiano jako uroczyste przejście ze świa-
ta ziemskiego do nadludzkiego. Przerażało, gdyż jedna z dróg prowadziła do piekła…
W tym też czasie zjawisko to – ostatni etap pobytu człowieka na ziemi – prawie zupełnie
nie pojawia się w średniowiecznej ikonografii. Wyjątek stanowią liczne przedstawienia
zmartwychwstania.

Teoria o wpływie epidemii na sprecyzowanie wyobrażeń

Z biegiem czasu śmierć staje się konkretnym epizodem w życiu człowieka, zostaje
ucieleśniona. Opinie badaczy na temat tej ewolucji są podzielone. Zdecydowana więk-
szość (m.in. Jan Białostocki, Jan Ptaśnik) uważa, że ogromny wpływ na taką kolej
rzeczy miały liczne epidemie nawiedzające ówczesną Europę, nazywane czarną śmier-
cią. Największe ich nasilenie przypadło na drugą połowę XIV wieku, wyginęła wtedy
jedna trzecia ludności.

Próbę rekonstrukcji i wytłumaczenia tamtych czasów w plastycznym opisie, pozwa-

lającym wyobrazić sobie rozmiary tragedii, zawarł w swojej pracy Jan Ptaśnik.

Bibliografia podmiotu

•

• F. Villon

F. Villon

F. Villon,

Wielki testament

•

• Rozmowa mistrza Polikarpa

ze Śmiercią

•

• Z. Morsztyn

Z. Morsztyn

Z. Morsztyn,

Emblemata

•

• H. Morsztyn

H. Morsztyn

H. Morsztyn,

Światowa rozkosz…

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Znajdziemy tu zebrane domniemania na temat genezy, sposobów rozprzestrzeniania
się zarazy, dokładne opisy symptomów, przebiegu choroby, zachowań ludzi ogarniętych
paniką, przerażonych, przekonanych o rychłym nadejściu Antychrysta. Autor pokusił się
o przedstawienie psychologicznych przesłanek, w wyniku których powstawały liczne sekty
biczowników, ale i miały miejsce pogromy Żydów. W swoich badaniach autor oparł się
na notatkach opata oliwskiego Stanisława z Oliwy.

Groza tamtych lat uwidoczniała się na malowidłach na ścianach kościołów, w kostni-

cach i kaplicach; dziś te przedstawienia znane są tylko z kopii.

Najwięcej tego typu przedstawień pozostawili po sobie artyści z Francji – kraju w tam-

tych czasach najbardziej zaludnionego, najsilniej dotkniętego nieszczęściem. W Polsce
– kraju rolniczym, rzadko zaludnionym – śmierć zbierała mniejsze żniwo, więc i tych
wyobrażeń zachowało się mniej.

Teoria o przenikaniu się elementów dwóch kultur

Inni badacze (np. Johan Huizinga) są zdania, że do rozwoju nurtu makabrycznego w sztuce
przyczyniło się powolne przenikanie dwóch kultur: wysokiej, „ucywilizowanej”, chrze-
ścijańskiej i niskiej, prymitywnej, ludowej – mniej zdolnej do abstrakcji, bardziej do
utrwalania tego, co dostępne ludzkiemu poznaniu – zwłok, rozkładu ludzkiego ciała.

Strategie rozwinięcia

Ewolucja wyobrażeń śmierci

Śmierć rodem z widowisk

Johan Huizinga wysunął hipotezę, że zanim powstało jakiekolwiek plastyczne czy lite-
rackie wyobrażenie tańca śmierci, temat ten był podejmowany podczas widowisk. Silne
przeżycia, które wyzwalały się podczas oglądania, zadecydowały o kontynuacji tego
motywu już w innych formach.

Śmierć, czyli zmarły

Pierwotnie śmierć ukazywano jako trupa, właściwie nie była to śmierć w tradycyjnym
tego słowa znaczeniu, ale zmarły, który się objawił, by pociągnąć za sobą żyjącego.
A taniec śmierci to raczej taniec zmarłych.

(…) niezmordowany tancerz to jeszcze ten sam żywy człowiek, tylko przedstawiony
w postaci, w jakiej widz znajdzie się w bliskiej przyszłości; to jakby zatrważające po-
dwojenie postaci widza, jego odbicie, które dostrzega w zwierciadle – nie zaś, jak chcą
niektórzy, jakiś człowiek zmarły dawniej, ale należący do tego samego stanu i o podob-
nej godności. W Tańcu Śmierci grozę budziła ta właśnie myśl: „To przecież jesteście
wy, wy sami. (Johan Huizinga, Jesień średniowiecza)

Dziś brak tych najwcześniejszych przedstawień. Ale zachowały się wyobrażenia plastyczne
popularnej w późnym średniowieczu legendy, która w bezpośredni sposób wiąże się właśnie
z tą wersją cyklu – o trzech zmarłych i trzech żywych. Otóż trzej młodzieńcy wybrali się na
polowanie. Ale po drodze postanowili wstąpić do kościoła i na przykościelnym cmentarzu
zobaczyli trzy otwarte trumny z trzema umarłymi. Wtedy jeden z myśliwych zapragnął odda-
lić się do pustelni, by tam odbyć pokutę. Ta nielojalność zirytowała pozostałych do tego
stopnia, że chcieli go zabić. Niewinnego obronili jednak umarli powstający z grobów.

Śmierć w ujęciu makabrycznym

Kolejny etap w procesie personifikacji to pół trup, pół szkielet (najczęściej kobiecy). Ekspo-
nowano silnie aspekt przerażenia, makabry – rozkładające się zwłoki z prześwitującymi
kośćmi (naturalizm gotycki), towarzyszące tej postaci nieczystości oraz węże, płazy, gady,
robaki symbolizowały grzech, zło, podkreślały słabość człowieka, jego niewolę u szatana.

Jako przykład takiego obrazowania może posłużyć kafel piecowy (!) z wyobraże-

niem triumfu śmierci. Widać na nim trupa z wyraźnie zaznaczonymi żebrami, o wydat-
nych uszach i otwartych oczach. Kosa zaś służy do ścinania ludzkich głów.

Bibliografia przedmiotu

• Katalog z wystawy na Zamku Kró-

lewskim w Warszawie: Śmierć
w kulturze dawnej Polski. Od śre-
dniowiecza do końca XVIII wieku

• Słownik terminów literackich pod

red. Janusza Sławińskiego

• Jan Białostocki – Teoria i twór-

czość

• Johan Huizinga – Jesień śred-

niowiecza

• Jacques Le Goff – Kultura śre-

dniowiecznej Europy

• F. Winzer – Słownik sztuk pięk-

nych

• Władysław Kopaliński – Słow-

nik symboli

• Teresa Michałowska – Średnio-

wiecze

• A. Sajkowski – Barok

• Janusz Pelc – Zbigniew Morsz-

tyn na tle poezji polskiej XVII wie-
ku

• Marek Prejs – Poezja późnego

baroku. Główne kierunki prze-
mian

Prezentacje maturalne

Ucz się z

W literaturze taki wizerunek został utrwalony w Rozmowie mistrza Polikarpa ze

Śmiercią, gdzie główna bohaterka została bardzo dokładnie scharakteryzowana – chu-
da, blada, bez włosów, z pożółkłą twarzą, bez nosa i warg, z krwawymi kroplami na twa-
rzy, wypinając żebra, wymachuje trzymaną w ręku kosą:

Chuda, blada, żołte lice
Lści się jako miednica;
Upadł ci jej koniec nosa,
Z oczu płynie krwawa rosa;
Przewiązała głowę chustą,
Jako samojedź krzywousta;
Nie było warg u jej gęby,
Poziewając skrżyta zęby;
Miece oczy zawracając,
Groźną kosę w ręku mając.

Alegoria śmierci-szkieletu

Z biegiem czasu jednak zrezygnowano z efektów oddziałujących na emocje na rzecz przed-
stawień o charakterze anonimowym, uniwersalnym, o jak najmniejszej liczbie cech zindy-
widualizowanych. Tak powstała alegoria śmierci-szkieletu, postaci czynnie i osobiście
przerywającej życie. Stało się to prawdopodobnie około roku 1500.

Tak ukształtowany obraz śmierci (wraz z jej atrybutami, takimi jak wymieniona wcze-

śniej kosa, a także łuk, kołczan, strzały, klepsydra) przetrwał do naszych czasów, po wiele-
kroć wykorzystywany przez artystów różnych epok. Przykładem zaś tańca śmierci szkiele-
tów jest choćby drzeworyt Taniec śmierci Michaela Wolgemuta – malarza z Norymbergii,
nauczyciela Dürera.

Ewolucja przedstawień taneczników

Mężczyźni jako jedyni bohaterowie pierwszych tańców

Nie tylko wizerunek śmierci ewoluował w ciągu wieków, zmieniały się także przedstawienia
uczestników tańca. Pierwotnie do tanecznego kręgu zapraszani byli jedynie mężczyźni, gdyż
to oni najpełniej reprezentowali swą epokę: zarówno jako piastujący godności, jak i przed-
stawiciele stanów i zawodów. Owo wyliczanie jest nie mniej charakterystyczne dla motywu
tańca śmierci, jak postać głównego tancerza. Wszyscy, bez wyjątku, bogaci i biedni, mądrzy
i głupi musieli poddać się śmierci.

Zbawię żywota każdego;
lubo stary, lubo młody,
każdemu ma kosa zgodzi; –
bądź ubodzy i bogaci,
wszytki ma kosa potraci;
wojewody i czestniki,
wszytki świeckie miłostniki, (…)
filozofy i gwiazdarze
wszytki na swej stawiam sparze.

(Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią)

Kobiety w tańcu śmierci

Najbardziej charakterystyczną cechą kobiet jest ich uroda, i dlatego właśnie w średnio-
wieczu, gdzie dla pań zarezerwowano tak niewiele godności, a jeszcze mniej zawodów,
eksponowano właśnie ten wątek. Ze szczególnym uwzględnieniem przemijania piękna,
zamienianego przez czas w starość, brzydotę. W tańcach śmierci biorą udział panny, mę-
żatki, przyszłe matki, no i staruchy. Wątek ten odnajdziemy na przykład w Wielkim testa-
mencie François Villona:

Hoyne y skąpe, tanie, drogie,
Małe y duże, pychy, nędze,
Damy z kołnierzem w zmyślne rurki –

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Iakie tam kolwiek godło czyie –
Iedwabie czy siermiężne burki:
Wszystko dołapi śmierć za szyie.

Egalitaryzm kulturowy

Poprzednie przedstawienie pozwala zrozumieć jeszcze inną przyczynę szczególnej po-
pularności tańców śmierci w średniowieczu. Była to bowiem epoka silnie zhierarchizo-
wana, o zamkniętych, obwarowanych i niemożliwych do przenikania się społecznościach,
a w tych właśnie dziełach po raz pierwszy w historii zastosowano egalitaryzm kulturowy
– wobec śmierci wszyscy są równi. Był to bardzo wygodny (i bezpieczny) sposób odwetu
maluczkich wobec wielkich. Zresztą nie poprzestano wyłącznie na lekcji równości spo-
łecznej, literackie formy tańca śmierci zawierają pewne elementy satyry krytycznej –
obok wymienianych przedstawicieli zawodów, stanów wyliczano też tradycyjnie przypi-
sywane im uchybienia:

Karczmarze, co źle piwa dają,
Nieczęsto na mię wspominają. (…)
I plebani z miąszą szyją,
Jiżto barzo piwo piją,
I podgardłki na pirsiach wieszają; (…)
Panie i tłuste niewiasty,
Co sobie czynią rozpasty, (…)
Dziewki, wdowy i mężatki
Posiekę je za jich niestatki.

(Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią)

Arcydziełem pod względem ujęcia tematu i kompozycji jest, XVII-wieczny już, obraz
Taniec śmierci z krakowskiego kościoła Bernardynów. Centralną część zajmuje właści-
wy taniec – dziewięciu kobiet wraz ze szkieletami do melodii wygrywanej przez dwóch
muzykantów. Także tutaj nieznany artysta umieścił przedstawienia grzechu Adama i Ewy,
ukrzyżowania, nieba i piekła. Dookoła na obrzeżach znajduje się czternaście tzw. me-
dalionów, na których kościotrupy indywidualnie zapraszają do tańca reprezentantów
różnych stanów: papieża, cesarza, króla, kardynała, biskupa, księży i zakonników, księ-
cia, senatora, szlachcica, kupca, chłopa, żołnierza, żebraka. Pewne elementy satyry spo-
łecznej odnajdujemy w niektórych wypowiedziach śmierci skierowanych do przestra-
szonych osób. Do senatora na przykład odzywa się w ten sposób:

Darmo się spierasz pod boki (…)
Rusz się z krzesła, choć nie raczysz.

Obraz ten jest pierwszym i najstarszym znanym tego typu przedstawieniem w Polsce,
powstałym najprawdopodobniej pod wpływem okrucieństw wojen prowadzonych przez
Rzeczpospolitą w XVII wieku.

Innym polskim przykładem realizacji tego motywu jest cykl dwunastu rycin wykona-

nych przez Daniela Chodowieckiego w 1791 roku.

Zmniejszająca się liczba postaci

I jeszcze jedna przemiana – początkowo taniec śmierci to, jak już wspomniałam, wspól-
ny pląs różnych ludzi. Z biegiem czasu taneczników ubywa, krąg rozpada się na pary, by
na koniec śmierć mogła zaskakiwać niczego nieprzeczuwających grzeszników, zapra-
szając do indywidualnego tańca.

Ostatnią realizację tańca śmierci, w którym biorą udział już tylko dwie postacie –

śmierć i zaskoczony śmiertelnik – przedstawił Hans Holbein Młodszy w cyklu Imagines
mortis z 1526 roku. Bardzo dokładnie opracował on ujęcie indywidualizacji bohaterów
– w czterdziestu drzeworytach dokonał charakterystyki poszczególnych postaci repre-
zentujących zawody, stany, szczeble hierarchii społecznej, na przykład – Śmierć rolnika.

Zanikanie, ewolucja tańca śmierci

Motyw danse macabre od ostatniej wersji – zindywidualizowanych, pojedynczych przed-
stawień – ewoluował w stronę tzw. triumfów śmierci – wyobrażeń walki pojedynczych

Prezentacje maturalne

Ucz się z

ludzi zaskakiwanych przez bezwzględną, przerażającą śmierć, na przykład w twórczo-
ści Albrechta Dürera (rycina Rycerz, śmierć i diabeł), poprzez makabryczne ujęcia
zbiorowości ludzkich, na przykład na obrazie Pietera Breughla Triumf Śmierci. A w
obliczu triumfującej śmierci tracą znaczenie wszelkie dobra nagromadzone przez czło-
wieka, a także takie wartości, jak uroda, młodość… Okazują się one marnościami i,
ale to już założenia innej „mrocznej” epoki – baroku.

Strategie zakończnia

Wzrost pobożności

Upowszechnienie tematu tańca śmierci sprzyjało wzrostowi pobożności. Pod wpły-
wem sugestywnych przedstawień bano się tej tajemniczej, niemożliwej do przewidze-
nia chwili. Aby choć trochę oswoić lęk przed śmiercią, zwłaszcza przeciętnych ludzi –
nie ascetów, wydawano traktaty o sztuce umierania, tzw. ars moriendi. W tych chrze-
ścijańskich podręcznikach dobrego umierania wyliczano możliwe pokusy, za pomocą
których szatan doświadczał umierającego oraz podawano wskazówki, jak z nimi wal-
czyć, by się nie poddać. Uwzględniano także porady zarówno dla konającego, jak
i jego otoczenia, a także elementy pocieszenia.

Ruchy ascetyczne

Innym przejawem pobożności, niestety, przejaskrawionym, były publicznie odpra-
wiane akty pokuty przez tworzące się sekty tzw. biczowników. Należeli do nich męż-
czyźni i kobiety, księża, mnisi, mniszki, rycerze itp., itd. Ciągnęli od miasta do mia-
sta, wyznając grzechy, okazując skruchę i żal, i biczując się wzajemnie aż do krwi.
Plastycznie ukazał to Jan Ptaśnik w książce Kultura wieków średnich. Działalność
tych ludzi byłaby właściwie umoralniająca, gdyby nie to, że przyłączali się do nich
oszuści – na przykład złodzieje, rozbójnicy. Dlatego ruchu tego nie popierali księża,
a dostojnicy kościelni nawet potępiali.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

Prezentacja planszy pt. Atrybuty śmierci a elementy
vanitas.

Plansza jest podzielona na dwie nierówne części.

Na jednej widnieją atrybuty śmierci rozumianej jako
zgon: łuk, kołczan, strzały, kosa. Na drugiej – większe

fotografie bądź rysunki wymienionych wcześniej mo-
tywów wanitatywnych, tj. pawia, baniek mydlanych,
dymu itp. odwołujących się do znacznie szerszego kon-
tekstu. Pośrodku, jako „część wspólną” można umie-
ścić klepsydrę, trupią czaszkę.

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

• definicja pojęcia danse macabre

• zarys genezy popularności motywu

Kolejność prezentowanych argumentów

• ewolucja wyobrażeń śmierci

• ewolucja przedstawień tańczących postaci

Wnioski

• podsumowanie, społeczne skutki popularności motywu

Prezentacje maturalne

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

Czy w literaturze, sztuce średniowiecza stosowano jesz-
cze inne niż dance macabre ujęcia śmierci?

Proponowane odpowiedź

• Obok danse macabre i triumfów śmierci popularne

były dialogi żywych z umarłymi bądź ze śmiercią.
Najlepszym przykładem jest polska Rozmowa mi-
strza Polikarpa ze Śmiercią. Śmierć pojawia się na
wezwanie uczonego i opowiada mu o swej wszech-
mocy, nie daje się ani przekupić, ani ubłagać, jest
bezlitosna w wypełnianiu obowiązków powierzonych
jej przez Boga. Jednocześnie przestrzega przed
złym, grzesznym życiem, krytykując wady ówcze-
snych ludzi, ujawnia kary, jakie dla nich przygoto-
wuje.

Przesłankami, które mogą sugerować niejakie oswo-
jenie ludzi średniowiecza z tym aspektem życia, są
elementy komiczne zarówno w wyglądzie głównej
bohaterki, jak i zachowaniu jej rozmówcy.

• Śmierć pojawiała się też w przedstawieniach Sądu

Ostatecznego: podczas gdy aniołowie walczą z dia-
błami o dusze ludzkie, śmierć z nieodłącznym atry-
butem, jakim jest kosa, przysparza demonom grzesz-
ników, strącanych w czeluści piekieł, a aniołom spra-
wiedliwych, wiedzionych przed oblicze Pańskie
(fresk w Campo Santo w Pizie z roku 1350).

• Łagodniejszą formą wyobrażeń o nieuchronności

śmierci były pełne melancholii, elegijne refleksje
na temat przemijania: motyw „Gdzie są?”.
Wykorzystał go François Villon w Wielkim testamen-
cie. Wymienił kobiety słynące z urody, szlachetnych
starożytnych mężów, zasłużonych dla historii wład-
ców, by zadać sobie retoryczne pytanie – gdzie oni
wszyscy teraz są? Przeminęło życie pięknych pań
i dzielnych mężczyzn, oni już nie mogą się nim cie-
szyć. Nasza egzystencja jest ulotna i przemijająca.

Wspomniałeś na zakończenie o baroku, przedstaw sto-
sunek tej epoki do problemu śmierci.

Proponowane odpowiedź

Pod koniec wieku XVI ujawnił się kryzys renesanso-
wych wartości, przeradzając się w konflikt pomiędzy
umiłowaniem rozkoszy świata a przerażeniem śmier-
cią i perspektywą potępienia. Taki właśnie był barok –
„rozdwojony w sobie”.

Jeden z dwóch dominujących nurtów objawił się w po-

stawie ascetyzmu, postrzegającej przywiązanie do docze-
sności za grzech. Podstawą takiego rozumowania stał się
cytat z Księgi Koheleta – „Marność nad marnościami
i wszystko marność” („Vanitas vanitatum et omnia vani-
tas”). Zresztą i drugi nurt – ten, który za grzech poczyty-
wał ucieczkę od tego, co Bóg stworzył dla człowieka –
również melancholijnie zauważał ulotność, przemijanie
piękna. Wszystko bowiem podlega niszczącemu działa-
niu czasu i rozkładowi śmierci. Owocem obu postaw było
w kulturze powszechne wykorzystanie motywu vanitas.

Przykład pierwszej postawy znajdziemy w Emblema-

tach Zbigniewa Morsztyna. Poeta z przerażeniem
i trwogą dostrzegał nieunikniony bieg czasu i zawsze bli-
skie niebezpieczeństwo śmierci, stąd jego prośby do Boga
o przedłużenie życia w zamian za obietnicę bogobojne-
go postępowania, na chwałę Stwórcy.

W poezji światowych rozkoszy natomiast usiłowano

wyrazić przekonanie, że piękno, radość są przeznaczone
dla człowieka, a w przemijaniu wszystkiego spełnia się
przeznaczenie, celowość, sensowność Boskich zamierzeń.
A więc w tym ujęciu śmierć to ciągle powtarzająca się
przemiana rozkoszy w udrękę, piękna w brzydotę i sze-
reg kontrastowych zestawień zamiany pałacu w grób, ubio-
ru w gnijącą szmatę itp. Tu za przykład posłuży Świato-
wa rozkosz… Hieronima Morsztyna.

Motywy wanitatywne zaś (przypominające o przemi-

janiu, ulotności życia oraz nieuchronności śmierci) poja-
wiające się zarówno w literaturze, jak i malarstwie, to
m.in.: trupia czaszka, rozkładające się zwłoki, sen, paw,
bańki mydlane, rozwiewający się dym.

W przytaczanej przez ciebie wielekroć Rozmowie mi-
strza Polikarpa ze Śmiercią nieznany autor zastoso-
wał groteskę. Przybliż to pojęcie.

Proponowane odpowiedź

Groteska to kategoria estetyczna, która łączy w jednym
obrazie elementy kłócące się ze sobą. W Rozmowie… to
połączenie śmieszności i grozy – Śmierć jest przerażają-
ca, ale zachowanie mistrza niegodne uczonego: sam ją
wezwał do dysputy, a potem mdleje ze strachu, co wywo-
łuje u czytelnika uśmiech.

Innym kontrastującym zestawieniem jest przeciwsta-

wienie sobie postaci fantastycznej z rzeczywistą i wymia-
na argumentów między nimi. W ogóle całą sytuację od-
czuwamy jako absurdalną – najprawdopodobniej taki
twór jak ten ukazany w utworze – nie istnieje.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Motyw tańca ¶mierci (danse macabre)
Danse Macabre Darkest Arts
Danse Macabre Character Sheet
Motyw tańca w polskiej literaturze, matura, matura ustna, matura
Motyw tańca śmierci przestroga czy pocieszenie
Danse Macabre
Motyw tanca w literaturze
Danse Macabre The Sacvral and the Lost
Motyw tańca - konspekt, Prezentacje multimedialne, Polski prezentacje maturalne
motyw tanca bibliografia, Polonistyka, Inne
Danse Macabre Faerie Lore
MOTYW TAŃCA 2
Motyw tańca w literaturze i sztuce prezentacja i plan, Prezentacje
motyw tanca w literaturze
Motyw Tanca, 14
motyw tańca w literaturze polskiej TPBXPQMNQZBRZJRZCJN4QUKBAMR45KOIMGOLW5A
motyw tańca w literaturze
motyw tanca prezentacja

więcej podobnych podstron