I. Literatura podmiotu:

1. Mickiewicz A., "Pan Tadeusz", Warszawa 1999.

2. Reymont W.S., "Chłopi", Wrocław 1999.

3. Wyspiański S., "Wesele", Wrocław 1994.

4. Baczyński K.K., "Poezje", Kraków 1993, [tu:] "Sur le pont d'Avignon".

5. Mrożek S., "Tango", Warszawa 2000.

6. Holbein H., "Taniec śmierci" [reprodukcja].

7. Degas E., "Niebieskie tancerki" [reprodukcja].

II. Literatura przedmiotu:

1. Wyka K., "Pan Tadeusz", t. I: Studia o poemacie, t. II: Studia o tekście, Warszawa 1993.

2. Lichański S., "Chłopi Władysława Stanisława Reymonta", Warszawa 1987.

3. Ziejka F., "Wesele w kręgu mitów polskich", Kraków 1997.

4. Skwarczyńska S., "Wokół teatru i literatury: studia i szkice", Warszawa 1970, [tu:] "Chocholi taniec Wyspiańskiego jako obraz-symbol w języku późniejszej sztuki polskiej".

5. "Nad wierszami Baczyńskiego: interpretacje, szkice i rozprawy", pod red. Ostasza G., Rzeszów 1998.

6. Chojka J., "Dramaturgia Sławomira Mrożka ("Tango", "Emigranci"), Gdańsk 1994.

7. Huizinga J., "Jesień średniowiecza", tłum. Brzostowski T., Warszawa 2003, [tu:] "Taniec śmierci".

8. "Taniec i literatura", pod red. Czaplejewicza E. i Potkańskiego J., Warszawa 2002.

III. Ramowy plan wypowiedzi:

1. Określenie problemu:

   1. taniec towarzyszy ludzkości od wielu tysiącleci (czytamy o nim w "Biblii", rysunki przedstawiające tańczących ludzi odnajdujemy w jaskiniach).

   2. w literaturze i sztuce przedstawienie tańca służy ukazaniu barwnych rozrywek wcześniejszych pokoleń, często jednak służy czemuś jeszcze - jest symbolem ukazującym, np. bezwład i zamieszanie.

2. Kolejność prezentowanych treści:

   1. danse macabre (taniec śmierci) w średniowiecznej literaturze i sztuce - korowód tancerzy ze wszystkich stanów społecznych prowadzony do grobu przez śmierć (najczęściej przedstawianą jako szkielet) oznaczający równość wszystkich wobec śmierci. Omówienie obrazu "Taniec śmierci".

   2. prowadzony przez Podkomorzego polonez w ostatniej księdze "Pana Tadeusza", odbywający się z okazji przybycia do Soplicowa gen. Dąbrowskiego oraz zaręczyn trzech par, w tym Tadeusza i Zosi, jest symbolem odchodzącego w przeszłość świata szlacheckiego (Podkomorzy - "ostatni, co tak poloneza wodzi"). Scena poloneza pełni istotną funkcję kompozycyjną: podkreśla optymistyczną wymowę "Pana Tadeusza".

   3. opisując wesele Boryny i Jagny, Reymont przedstawia polskie tańce: mazura, oberka i krakowiaka. Każdy z tych tańców ma inny charakter.

   4. w "Weselu" Wyspiański opisując taniec Pana Młodego i Panny Młodej, wyśmiewa chłopomanię. Chocholi taniec z ostatniej sceny dramatu symbolizuje bierność, apatię i niemoc społeczeństwa polskiego, uwięzionego wewnątrz błędnego koła marzeń i mitów.

   5. w wierszu "Sur le pont d'Avignon", stworzonym w szpitalu w 1941 roku, Baczyński opisuje świat, który przestał istnieć wraz z wybuchem wojny. W ciężkich czasach poecie pozostało jedynie wspomnienie tańczących pań i panów na moście w Awignon.

   6. w "Tangu" (nawiązanie do "Wesela") odpowiednikiem chocholego tańca jest tytułowe argentyńskie tango.

   7. Omówienie obrazu "Niebieskie tancerki".

3. Wnioski:

   1. motyw tańca jest częstym motywem w sztuce i literaturze,

   2. różne są ujęcia motywu tańca - raz jest on radosnym wydarzeniem ("Pan Tadeusz"), innym razem zapowiedzią czegoś smutnego (danse macabre)

IV. Materiały pomocnicze:

1. kartka z cytatami.

2. Holbein H., "Taniec śmierci" [reprodukcja]

3. Degas E., "Niebieskie tancerki" [reprodukcja].

"Co to takiego jest, że jeden gest to dość?"

Taniec to rytmiczne ruchy ciała wykonywane w takt muzyki, taniec to rozrywka towarzyska, popis artystyczny lub forma obrzędu...W literaturze pojawia się od czasów Biblii aż po współczesność, przy czym zazwyczaj ma on charakter symboliczny.
Taniec od wieków jest wyrazem ludzkich obyczajów i wdzięcznym tematem tekstów kultury. To sposób zbliżania się ludzi do siebie, wyrażania przez nich emocji, część tradycji narodowej każdego kraju,świadczy o przynależności do pewnej kultury, grupy etnicznej czy społecznej. Teatr narodził się właśnie z tańca. Trudno jest go ubrać w słowa prościej może namalować, sfilmować czy sfotografować ... Mimo to wielu twórców próbuje go opisać. Za każdym razem chodzi jednak o nadanie mu pewnej wymowy, symboliki. Czasem bywa on jedynie epizodem, innym razem ma kluczowe znaczenie dla całości dzieła. Śmiało można zatem stwierdzić, że motyw tańca jest ponadczasowy i uniwersalny. W swoich dziełach sięgało do niego wielu twórców...

Taniec w literaturze

Taniec pojawił się już w Biblii w Starym Testamencie w Psalmie 150. Jest on potwierdzeniem iż taniec posiadał charakter rytualny w kulturach starożytnych. Psalmista mówi, iż jednym ze sposobów wychwalania Boga może być właśnie taniec: "Chwalcie go bębnem i tańcem".
W Nowym Testamencie znajdujemy opis, gdy podczas uczty w dniu urodzin Heroda Salome tańczy przed wszystkimi gośćmi. Zauroczony urodą i tańcem dziewczyny Herod decyduje się spełnić każde jej życzenie. W zamian za swój taniec Salome żąda głowy Jana Chrzciciela. Herod spełnia jej życzenie. Widzimy więc jak rola tańca może być odmienna, jak wiele uczuć może wyrażać i jak może wpływać na ludzką duszę.

W Mitologii taniec był formą składanie bogom hołdu. Na przypomnienie zasługuje tu opis świąt ku czci Dionizosa, gdzie obok bachanalii i orgii, składano bogu cześć rytualnym i zarazem erotycznym tańcem.

W średniowieczu odnajdujemy z kolei taniec śmierci-"dance macabre". Był to temat średniowiecznych moralitetów dydaktycznych, powstałych pod wpływem epidemii, zarazy, wojen. Polskim utworem obrazującym taniec śmierci jest "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią". Śmierci należało się bać i żyć tak, by w momencie spotkania z nią, móc liczyć na łagodniejsze potraktowanie. Rola tanecznego korowodu Śmierci, symbolizującego jej potęgę, ma więc w utworze charakter dydaktyczny i perswazyjny.

Taniec może mieć wieloraką wymowę, dlatego też jest on częstym motywem literackim, którym posługiwali się twórcy różnych epok również i romantyzmu. Sporo miejsca poświęcił tańcu Adam Mickiewicz w swym znakomitym dziele pod tytułem „Pan Tadeusz”. Występuje tu jeden z najbardziej znanych tańców tamtej epoki - polonez.

O tańcu w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego można mówić wiele. Na weselu w bronowickiej chacie spotkali się przedstawiciele inteligencji i chłopstwa. Każdy taniec, w którym łączą się ze sobą w pary to nie tylko przykład utrzymywania tradycji, element dobrej zabawy, ale także "obraz" symbolizujący zachowywanie pewnych pozorów (bo przecież w rzeczywistości nie istnieje jeszcze między nim żadna autentyczna więź społeczna).



Taniec towarzyszy również bohaterom „Chłopów” Władysława Stanisława Reymonta. Jest on bardzo realistycznie opisany. Znajdujemy tu bogate źródło obrzędów i ceremonii opartych na tańcu. Taniec jest w „Chłopach” przede wszystkim symbolem jedności. Skłócona społeczność wiejska potrafi się pogodzić, by tworzyć jedność w zabawie i szczęściu z parą młodych.


Ostatnim utworem będącym przykładem różnorodnego funkcjonowania motywu tańca jest „Tango” Sławomira Mrożka. Tytułowe tango jest to scena kończąca dramat. Do tańca,w rytm tanga La Cumparsito ruszają: prymitywny Edek i zmuszony przez niego wuj Eugeniusz. Wybór tańca nie był przypadkowy, bowiem burzył on kiedyś społeczne konwenanse, uważano go za przejaw nieprzyzwoitości. Brak w nim równości. Wyraźnie ktoś musi prowadzić, ktoś zaś podporządkować. Edek decyduje o figurach, a wujek nie ma nic do powiedzenia. Bez wątpienia ma to symboliczne znaczenie, smutne zwycięstwo tego, co prostackie nad inteligencją.

1. Motyw śmierci - przedstawienia tańca śmierci (tzw. dance macabre)
   
   1. Taniec śmierci - alegoria w średniowiecznej sztuce plastycznej np. rozpościerający się do XVI wieku wokół paryskiego kościoła Św. Niewiniątek fresk "Danse Macabre", w którym śmierć porywała do tanecznego korowodu przedstawicieli wszystkich stanów.
   2. obrazy, np.: Hans Holbeinn Młodszego "Tańce Śmierci"; obraz "Taniec Śmierci" obraz taniec śmierci znajdujący się w katedrze w Tarnowie.
   3. Danse macabre (Taniec szkieletów) - poemat symfoniczny Camille Saint-Saënsa z 1874 roku. powstały pod wpływem wiersza poety francuskiego Henryka Cazalisa, nawiązuje do popularnego wówczas w literaturze i sztuce średniowiecznego motywu tańca śmierci.
   4. Totentanz - powstały w 1849 roku utwór na fortepian i orkiestrę autorstwa Franciszka Liszta, będący cyklem ponad dwudziestu wariacji, których tematem jest sekwencja z gregoriańskiego chorału skomponowanego do słów Dies irae. Obrazy śmierci w kolejnych wariacjach mają rozmaity charakter, prezentując raz grozę i wzburzenie raz rezygnację czy smutek.
   5. Danse Macabre - autorstwa Stephena Kinga. Książka w której znany pisarz opowiada o horrorze literackim, telewizyjnym, filmowym a nawet radiowym i omawia ważniejsze motywy i dzieła.
   6. "Danse macabre" naturalistyczny wiersz Charlesa Baudelaire'a jednego z francuskich "poetów przeklętych"

Przechodząc do wniosków stwierdzam:

a. Po pierwsze taniec pełni w literaturze ogromną rolę. Ten motyw przewija się w literaturze od starożytności po współczesność.
b. Po drugie wykorzystanie tego motywu w literaturze pełni różne funkcje i służy różnym celom.
• dydaktyczno-moralistycznym jak w średniowiecznej „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” i opowieści św. Marka o Salome (potępienie lubieżnej zmysłowości, która prowadzi do manipulacji ludzi i zbrodni).
• uwydatnieniu narodowej tradycji i nadziei dotyczących przyszłości ojczyzny (polonez w „Panu Tadeuszu”).
• emocjonalnej i intelektualnej analizie kondycji społeczeństwa polskiego („Wesele”) oraz procesów społeczno-polityczno-obyczajowych („Tango”).
c. Po trzecie kreując sceny tańców w literaturze, twórcy wykorzystują ekspresję symbolu, alegorii i groteski („Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, „Wesele”, „Tango”).

Taniec towarzyszy człowiekowi niemal od początków jego dziejów. Jest związany z określoną epoką i kulturą, a także daną narodowością lub grupą etniczną. Taniec wywodzi się z języka ruchu, drugiego oprócz języka mowy podstawowego środka porozumiewania się ludzi. Poza tym należy do najwcześniejszych przejawów zachowań twórczych człowieka. Pierwotne tańce wykonywano najczęściej na cześć bogów lub natury. Taniec rytualny był znany już społecznościom żyjącym w okresie paleolitu, co potwierdzają malowidła naskalne pochodzące z tego okresu. Występował też w kulturach antycznych. Przykładem tego mogą być tańce ku czci Dionizosa, boga winnej latorośli, w czasie świąt, podczas których składano mu hołd. Natomiast w mitologii indyjskiej Śiwa, jeden z najważniejszych bogów hinduskich, swoim kosmogonicznym tańcem nadanta stwarza świat. Jest on przedstawiany jako Nataradża, czyli boski tancerz. Jego taniec symbolizuje nieustanne dokonywanie niszczenia i tworzenia wszechświata. W średniowieczu niezwykle popularny był karnawał oraz taniec śmierci. Motyw tańca staje się więc ponadczasowym i uniwersalnym. Jak powiedział Havelock Ellis: "Taniec jest najwznioślejszą, najbardziej wzruszającą, najpiękniejszą ze wszystkich sztuk, bo nie jest tylko prostą interpretacją czy wyobrażeniem życia; jest samym życiem."

Zgadzając się z treścią tej wypowiedzi zacznę jednak od utworu w którym taniec ma wymowę wręcz demoniczną. W Nowym Testamencie, w ewangelii Św. Marka, opisany jest taniec Salome na uczcie z okazji urodzin Heroda Antypasa, który zachwycony urodą młodziutkiej i pięknej księżniczki obiecał dać jej wszystko o co poprosi, nawet pół swojego królestwa. Salome nie wiedziała o co prosić, więc wyszła i zapytała o zdanie matki. Herodiada kazała jej poprosić o głowę Jana Chrzciciela na talerzu, gdyż ten potępiał jej małżeństwo z Herodem. Herod zapragnął by Salome zatańczyła dla niego. W końcu uległa jego namowom i zatańczyła wspaniały, zmysłowy taniec, którym Herod do tego stopnia był zachwycony, że zapragnął w zamian ofiarować Tancerce co tylko sobie zażyczy. I tu spotkało go ogromne zaskoczenie, Salome poprosiła o głowę Jana Chrzciciela. Ta barbarzyńska prośba wstrząsnęła samym tyranem, ale wyraził zgodę i wysłał żołnierza ze swojej straży, aby ściął głowę świętemu w więzieniu. Żołnierz wypełnił rozkaz króla, przyniósł głowę Jana Chrzciciela na talerzu i dał ją Salome. Taniec pełni tutaj podwójną funkcję. Z jednej strony jest powodem dla którego życie stracił Jan Chrzciciel, z drugiej ukazuje jak ślepy potrafi być człowiek zauroczony, oddany władzy zmysłów. Erotyzm powiązany jest z okrucieństwem i śmiercią. Taniec zachwyca i fascynuje, ale i stanowi niebezpieczne narzędzie realizacji własnych, także niegodziwych celów oraz instrument wpływu i manipulacji drugim człowiekiem.

Natomiast utwór "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" zawiera aluzję do charakterystycznego w średniowieczu motywu danse macabre - tańca śmierci. Narrator prosi o natchnienie, które ma mu pomóc w stworzeniu dzieła opiewającego chwałę Stwórcy, a jednocześnie posiadającego wartość dydaktyczną. Miał on przestrzegać człowieka przed tym, by nie ulegał za bardzo pokusom korzystania z uroków doczesnego życia, zapominając o nieuchronności jego końca. Dalej autor opowiada historię Mistrza Polikarpa - człowieka określonego w utworze jako ten, który prosi Boga o łaskę ujrzenia Śmierci za życia. Spersonifikowana Śmierć ukazana jest w postaci rozkładającego się trupa kobiety. Jest ona przeraźliwie chuda i blada, a jej atrybutem jest kosa. Chwali się, że porywa do tanecznego korowodu wszystkich ludzi, nie zważając na różnice jakie ich dzielą. Mówi, cytuję: "Duchownego i świeckiego zbawię żywota każdego, kanonicy i proboszcze i plebani z miąszą szyją, dziewki, wdowy i mężatki, posiekę je za jich niestatki". Są to przedstawiciele różnych zawodów i stanów społecznych. Śmierć jest sprawiedliwa, nikt nie ma u niej specjalnych względów. Co więcej, szydzi z ludzi, wiedząc, że nie sposób przed nią się schować lub umknąć ostrzy jej kosy. Stąd taniec śmierci ma też wymiar groteskowy. Ukazuje bowiem, jak naiwne byłoby myślenie, że nas śmierć nie spotka. Utwór potwierdza średniowieczną maksymę: "Mors omnia adeguat" (Śmierć wszystkim jednaka). Taniec śmierci daje także nadzieję na późniejszą radość tym, którzy w swoim życiu postępowali dobrze, zgodnie z chrześcijańską moralnością.Taniec ma więc tu funkcję moralizatorską i dydaktyczną. Obraz tańca śmierci ma przerażać czytelnika ukazując idee powszechności śmierci.

Odmienną rolę odgrywa taniec w XII księdze "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza. Poeta opisuje narodowy taniec polski - polonez. Oznacza on tutaj odejście od pewnej epoki, symbolizuje dawne wartości, świat, kulturę - ukazane jako piękny relikt przeszłości. Mickiewicz sportretował społeczeństwo u progu ważnych, dziejowych zmian. Taniec ukazuje tu zatem historyczny krok naprzód. Bohaterowie przechodzą tanecznym krokiem do innej epoki, w której obowiązywać będzie już zupełnie inna hierarchia wartości. Nasz wielki poeta chciał tym samym wyrazić optymizm dotyczący przyszłości Polski, przywołany wraz z epoką Napoleona. Po staropolskiej uczcie i wymownym koncercie Jankiela przychodzi czas na wielki finał. "Poloneza czas zacząć" - mówi narrator. Tańczący w pierwszej parze, Zosia i Podkomorzy, ucieleśniają młodość i dojrzałość - dwie generacje, które w zgodzie wchodzą w nową, lepszą epokę. W rytmie poloneza harmonijną całość tworzą ludzie, których mogę określić jako uosobienie tradycji i postępu. Zbiorowa scena poloneza, który wówczas zaczynał zwykle bal, tutaj ma funkcję nieco przesuniętą, gdyż wieńczy całość. Polonez symbolizuje nową Polskę, sprawiedliwą dla wszystkich warstw społecznych, przede wszystkim dla chłopów. W przeszłość odchodzi dawna, sarmacka Polska i jej szlacheckie pochodzenie, a rodzi są nowe, postępowe pokolenie, z nowocześnie rozumianym patriotyzmem i nowoczesnymi ideami równości i wolności.

Optymizm Mickiewicza emanujący z ostatnich kart epopei nie znajduje potwierdzenia w młodopolskim dramacie "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego. W końcowych fragmentach dzieła bohaterowie (inteligencja i chłopi) czekają w zachwyceniu na głos złotego rogu i przybycie Wernychory. Tymczasem do izby wpada tylko Jasiek, a za nim wtacza się Chochoł. Wydaje on polecenia Jaśkowi: "Powyjmuj im kosy z rąk, poodpasuj szable z pęt, zaraz ich odejdzie smęt. Na czołach im kółka zrób, skrzypki mi do ręki daj; ja muzykę zacznę sam, tęgo gram, tęgo gram.". Chochoł namawia Jaśka do porzucenia zamiarów jakiegokolwiek działania na rzecz wyzwolenia ojczyzny. Taniec jest otępiający i powolny. Tańczący kręcą się w kółko co oznacza brak wyjścia z sytuacji, niemożność przerwania tańca. Chocholi taniec jest symbolicznym przedstawieniem marazmu, zniechęcenia, braku aktywności życiowej. W perspektywie narodowej chodzi tu o ukazanie Polaków i ich stosunku wobec zrywu powstańczego. Bohaterowie, krocząc niemal jak w transie w rytm melodii wygrywanej przez Chochoła, pozostają niezdolni do jakiegokolwiek działania. Podobnie przedstawia się społeczeństwo polskie, podzielone, zniechęcone, zajęte prywatą i egoizmem. Ani chłopi, ani inteligenci nie są w stanie wyprowadzić narodu z niewoli, a ich działania sprowadzają się do pustych słów i gestów. Nutę optymizmu można odnaleźć w symbolice postaci Chochoła.

Do "Wesela" Wyspiańskiego wyraźnie nawiązuje Sławomir Mrożek w dramacie "Tango", podejmujący problematykę roli i miejsca intelektualisty we współczesnym świecie. Akcja toczy się w rodzinie Stomila. Bohaterowie żyją na śmietniku historii, nagromadzonym w ich mieszkaniu, ale nie chcą, ani nie umieją tego przezwyciężyć. Próba sztucznego narzucenia rodzinie starych form, zainicjowana przez syna Stomila, Artura, kończy się fiaskiem. W zakończeniu utworu Artur zostaje zabity przez panoszące się w domu indywiduum, Pana Edka, prymitywnego, agresywnego chama, który obejmuje władzę dyktatorską i zmusza całą rodzinę do uległości. W ostatniej scenie na rozkaz Pana Edka stary wuj tańczy z nim tango La Cumparsita, a cała rodzina asystuje temu przedstawieniu. Ma to znaczenie groteskowe. Jeszcze jednym elementem, na który należy zwrócić uwagę, jest fakt, iż tango jest tańcem reprezentującym warstwy niższe i zrodziło się na przedmieściach, w Argentynie. W tańcu tym nie ma równości i równorzędności partnerów. Jeden z nich prowadzi taniec, decydując o tempie i krokach, drugi zaś pozostaje bierny i podporządkowuje się prowadzącemu. U Mrożka to Edek jest postacią dominującą - decyduje o figurach i krokach, co bez wątpienia jest alegorią zwycięstwa prostactwa i chamstwa nad inteligencją. Sławomir Mrożek chciał ukazać społeczeństwu, że nie rządzą ludzie mądrzy, ale ci, którzy posiadają spryt. Tango tańczy wszak Edek zwycięzca, który uosabia siłę i prymitywizm. Kończące dramat tango jest więc w rzeczywistości klęską wartości intelektualnych i kultury elitarnej, która przegrywa z prymitywizmem, brutalnością i kulturą masową. Tak jak w "Weselu" taniec ogarnia całą zgromadzoną społecznośc. Ludzie wchłonięci w bezmyślny wir działają tak, jak im inni zagrają. Biernie i bez protestu przyjmują narzuconą im rolę, nie buntują się. Taniec ich ubezwłasnowolnia i pozbawia woli działania. Zanika różnica między tańczącymi, postępuje marazm i beznadzieja. Pomimo wspomnianych analogii z dziełem Wyspiańskiego, można dostrzec też w "Tangu" oryginalne wątki i współczesne tematy. Z jednej strony mowa jest o konflikcie rodzinnym między starymi i młodymi. Z drugiej mówi się o pewnej prawidłowości historycznej, gdzie co jakiś czas ma miejsce porewolucyjny chaos. Dalszym etapem jest pragnienie ładu. To właśnie Artur na drodze zamachu stanu chce wprowadzić dawne wartości. Pokazany jest również ciąg przemian: od buntu rodziców, do kontry Artura i ostatecznego zwycięstwa Edka. Kiedy upadły wartości duchowe do władzy doszła prymitywna siła. Finał dramatu jest pesymistyczny, bo pokazuje zwycięstwo bezmyślności i uległości wobec przemocy fizycznej. Tango ma być przestrogą przed totalitaryzmem i władzą "chamów", czyli ludzi prymitywnych i głupich.