1

NEKROMANCJA

WAMPIRYZM – WILKOŁACTWO

Strzygi, trole, wilkołaki, wampiry, czarownice, wiedźmy, demony,

truchła, zjawy - od dawna zaprzątają ludzką uwagę. Jest mnóstwo przekazów
o tych dziwnych istotach. Zazwyczaj podchodzi się do nich sceptycznie i z
przymrużeniem oka, traktując co najwyżej jako mrożące krew w żyłach bajania.
Jednak ten temat budzi zainteresowanie naukowców: religioznawców, etnologów,
psychopatologów, medyków, antropologów, literaturoznawców. Baczcie tedy
mawiano w dawnych czasach, kiedy i z kim, i w jakim czasie poczynacie, bo od
tego w dużej mierze zależy czy zamiast jakże upragnionych córki lub syna nie
narodzi się wilkołak lub wampirzyca. Można na przekazy ludowe o wampirach czy
wilkołakach spojrzeć jako na typy ludzkich osobowości, można spojrzeć jako na
ukryte przekazy o społecznych patologiach lub jako na wspomnienia po
pradawnych dzikich i brutalnych rasach człekozwierzy. Niektórzy dochodzą do
wniosku że to byli ludzie wygnani ze wsi i swych rodzin, którzy posiadali różne
deformacje genetyczne, włosy na całym ciele czy inne i że to takie różne przypadki
podparte silnym strachem rodziły legendy i opowieści.

PORFIRYZM TO NIE WAMPIRYZM

Wedle nauki medycyny i biologii obecne w ludowych opowieściach

wilkołaki i wampiry mogły być po prostu osobami cierpiącymi na dobrze już znaną
porfirię czy porfiryzm, rzadkie uszkodzenie genetyczne. Teoria ta została po raz
pierwszy wysunięta przez biochemika Davida Dolphina w 1985, chociaż powtarza
tezy uczonych z XIX wieku. Porfiryk może być aktywny tylko nocą, ponieważ
wskutek naświetlania na jego skórze pojawiają się ropiejące pęcherze. Organizm
broni się przed słońcem także poprzez nienaturalne owłosienie. W komórkach
chorego gromadzi się hem, co powoduje ostre reakcje żołądkowe, zaburzenia
neuropsychiczne i paraliż. Dziąsła, jak u legendarnych istot, brunatnieją, a w
moczu pojawia się krew. Porfiria to wrodzone lub nabyte schorzenie, związane ze
szlakami biochemicznymi enzymów biorących udział w syntezie hemu zwanym
również szlakiem porfiryn. Klasyfikuje się je jako porfirie wątrobowe, porfirie
erytropoetyczne lub porfirie skórne, w zależności od tego gdzie występuje
nadprodukcja i nadmierna akumulacja porfiryn lub ich chemicznych prekursorów.
Porfiria ma często podłoże genetyczne. Symptomy porfirii mogą pojawiać się zaraz
po urodzeniu, częściej jednak spotyka się je u dorastającej młodzieży. Objawy
porfirii wywołuje najczęściej światło słoneczne (głównie UV), gromadzące energię
w pierścieniu porfirynowym. Innymi czynnikami są: alkohol, leki, stres a także
głodówka.

Chorzy na łagodną porfirię nie odczuwają żadnego głodu krwi, czosnek

wcale im nie szkodzi i nie zaostrza objawów choroby. Podstawowa medyczna

2

wiedza na temat typowych porfirii zawiera kilka prawd podstawowych, a chorzy na
ostrą porfirię muszą się stosować do takich zaleceń jak:

•

unikanie alkoholu nawet w małych dawkach;

•

nie wolno im stosować diet odchudzających ani głodówek;

•

unikanie leków, które nie zostały przebadane i dopuszczone do użycia

w porfirii, jak Pyralgin czy popularne środki antydepresyjne Clonazepan;

•

unikanie kontaktu z wieloma środkami chemicznymi;

•

unikanie stresów, napięć i kłótni;

Każda osoba, która zgłasza się do lekarza z bólem brzucha i gdy po badaniu

fizykalnym nie stwierdza się odchyleń od stanu prawidłowego – powinna być
przebadana również pod kątem podejrzenia porfirii. Porfirie są więc zaburzeniami
uwarunkowanymi genetycznie, choć nie zawsze dziedzicznymi. Czasami, aby
wywołać ich objawy muszą pojawić się dodatkowe czynniki obciążające: leki
(barbiturany, sulfonamidy), zakażenia wirusowe (wirusowe zapalenie wątroby typu
C) czy nadmiar żelaza lub ołowiu w organizmie.

Porfirie wątrobowe dotykają głównie układ nerwowy powodujące bóle

brzucha, pocenie się, wymioty, bezsenność, ostrą neuropatię, ataki drgawek,
zaburzenia psychiczne: halucynacje, depresję, rozdrażnienie i objawy paranoidalne.
Najczęściej jednak spotykanym objawem są objawy ostrego brzucha, dopiero
podczas operacji okazać się może, iż przyczyną tego stanu jest atak porfirii.
Ponieważ niektóre leki do znieczulenia mogą nasilić atak porfirii uwzględnienie tej
choroby (jako przyczyny zespołu ostrego brzucha) jest tak istotne. Produkty
metabolizmu porfiryn wydalają się z moczem lub kałem, stąd przybiera on
czerwoną barwę. Skóra "porfiryka" czerwienieje na słońcu. Inne objawy porfirii to:
uczucie słabości kończyn, utrata czucia lub parestezje. W ostrym przebiegu
choroby może dochodzić do oparzeń skóry, a w formie przewlekłej do wypadania
lub (rzadziej) nadmiernego wzrostu włosów. Porfiria w sporadycznych
przypadkach może doprowadzić nawet do zgonu. Porfiria jest często
kwalifikowana jako jakaś choroba psychiczna lękowo-depresyjna z hipochondrią
i leczona zupełnie niepoprawnie z wielką szkodą dla pacjentów, których trzeba
bardziej ukierunkować na dobry dla nich tryb życia i unikanie zagrożeń. Wrodzona
porfiria erytropoetyczna, na opisie której głównie opierał się Dolphin występuje
współcześnie bardzo rzadko, stąd trudno, aby na jej podstawie powstał stary
i powszechnie występujący mit o wampirach, chociaż nie można wykluczyć, że
kiedyś wada ta występowała częściej.

NEKROMANCJA

Nekromancja (gr. νεκροµαντεία nekromanteía) to forma praktyk

wróżebnych, w której czarujący inwokant – nekromanta – przyzywa duchy
konkretnych zmarłych w celu poznania przyszłości lub celach własnych (np.
usług). Słowo nekromancja pochodzi od greckiego νεκρός nekrós – „martwy”,
„trup” oraz µαντεία mantheía czyli „prorokowanie”, „wróżenie”. Nekromancja to

3

sztuka wróżenia często uprawiana na cmentarzach, w nekropoliach, bywa
zapytywaniem zmarłych lub też ożywianiem zmarłych, aby udzielili rady czy
przepowiedni. W dawnej Grecji nekromancja była wywoływaniem ducha
wieszczki czy wieszcza, zatem nie byle jakiego zmarłego, ale doskonałego
duchowo z jego grobu czy raczej z Hadesu, ze świata podziemnego. Jednakże, od
ś

redniowiecza zwyczajowo łączy się nekromancję z Magią Ziemi oraz

przyzywaniem demonów a nauka o tym to demonologia. Obrzędy nekromantyczne
często nazywa się eksperymentami magicznymi, jednak są to techniki wróżebne, od
XIX wieku szezrej nazywane spirytyzmem. W literaturze fantasy, nekromancją
nazywa się również dziedzinę demonicznej magii polegającą na ożywianiu zwłok
lub szczątków ludzkich. Za szczytowe osiągnięcie tak pojętej nekromancji uważany
jest dający swoistą nieśmiertelność proces transformacji nekromanty w licza,
podczas którego to procesu nekromanta umiera, lecz zostaje własną magią
przywrócony do funkcjonowania jako nieumarły. Powiada się, że cywilizacje
i społeczności demoniczne, mające demonicznego egregora jako rodzaj sztucznej
nadduszy chętnie posługują się nekromancją. Wiedza ludowa w swych podaniach
przypisuje znajomość nekromancji czarnym magom, złym wiedźmom, wampirom
a także wilkołakom czy strzygom. Nekromancja posiada różne ścieżki, różne
odłamy, teoretycznie jako tak zwana „specjalizacja” zalecana jest dla osób, które
mozolnie przebrnęły przez okres nauki teorii magii niższej, rytów ochronnych oraz
„zabawy z duchami”. Jest to droga w Dolinie Śmierci, pośród wiecznie okalających
nas cieni cmentarnych mar. Nekromancja to wróżenie z pomocą duchów zmarłych,
nie mające nic wspólnego z ożywianiem ciał, ale jest to dziedzina bliska sztuce
ożywiania zombie.

WAMPIRYZM

Wampiryzm jest odmianą pasożytnictwa, polegającą na odżywianiu się

krwią wysysaną z cudzego organizmu. Swoją nazwę wampiryzm bierze od mitu
istnienia wampira., który może być wspomnieniem po jakiś dawnych
cywilizacjach, które już wyginęły lub po okresach kanibalizmu w historii
ludzkości. Dzięki popularności tego mitu mianem wampiryzmu określa się szereg
współcześnie obserwowanych u ludzi zjawisk:

•

sanguinarianizm – psychosomatyczne uzależnienie od ludzkiej krwi,
występujące w niektórych subkulturach;

•

wampiryzm energetyczny – domniemane paranaukowe uzależnienie od
uzupełniania własnych niedoborów energetycznych kosztem energii innych
osób;

•

wampiryzm psychologiczny – uzależnienie od podświadomie odbieranej
satysfakcji z pogarszania samopoczucia innych osób;

•

wampiryzm (styl życia) – subkulturowa stylizacja ubioru, zachowania itp.,
wynikająca albo z przekonania o autentycznym byciu wampirem, albo
z upodobania do tego mitu i dokonywana wyłącznie dla zabawy; osoby
uważające się za wampirów często trafiają do szpitali psychiatrycznych;

4

•

wampiryzm – jako porfiryzm, odmiana przewlekłej choroby (porfirii).

Wampir

(nosferatu)

–

legendarna,

prawie

nieśmiertelna

czy

półnieśmiertelna istota o ludzkiej postaci i charakterystycznych wydłużonych
kłach, żywiąca się ludzką krwią. Zależnie od źródła, wampirom przypisywane są
liczne zdolności paranormalne, m.in. regeneracja, transformacja w zwierzę
(zazwyczaj nietoperza lub wilka), lewitacja czy telekineza. Najczęściej są
ś

miertelnie nadwrażliwe na światło słoneczne i polują nocą. Według słowiańskich

wierzeń, wampir powstawał z niepogrzebanych (niespalonych) zwłok, stąd jego
silne związki z własną rodziną – jej dręczenie, jeśli nie dopełniła obowiązku wobec
zmarłego, oraz stosunki mężczyzn-wampirów, zmarłych daleko od domu,
zaginionych i powracających, z własnymi żonami. Jego dzieci mają dar
rozpoznawania wampirów i ich niszczenia. Wiara w wampiry musiała nasilić się po
przyjęciu chrześcijaństwa i zarzuceniu ciałopalenia, bo jak wierzono, jedynie
spalanie zwłok po śmierci zapobiega ich przejmowaniu przez wampiry i złe moce.
Słowianie uważali, że chrześcijanie są cywilizacją wampirów, bo nie spalali zwłok,
a grzebali je w ziemi oraz wywoływali z grobów zmarłych czyli świętych wraz
z Jezusem. Znaczne jej upowszechnienie oraz znajomość sposobów ich zwalczania
sugeruje, że słowiański wampir musiał mieć swój odpowiednik w innych kulturach.
Niewykluczone, iż jedną z dróg rozprzestrzenienia się „wampiryzmu” były
opowieści słowiańskich mamek, opiekujących się, we wczesnym średniowieczu,
zachodnioeuropejską dziatwą. Eksport ludzkiego towaru na Zachód był wówczas
na Słowiańszczyźnie najbardziej dochodowym interesem, stąd zaskakujący
w średniowiecznej Anglii zachodniosłowiański Černebog/Zernebok. Kobiety
musiały dużo dzieci rodzić, żeby rodzina z ich sprzedaży mogła dobrze
prosperować, stąd mit o konieczności rodzenia wielu dzieci i spółkowania dla
prokreacji.

Cechy wampira posiadają zapożyczona z południa strzyga i strzygoń (łac.

striga – czarownica, wiedźma, strix – strigis, sowa), choć bardziej zbliżają się one
do duchów zmarłych gwałtowną śmiercią, występujących pod postacią dzikich
ptaków (bułg. navi, serb. navije, słoweń. nâvije, ukr. naŭki, pol. latawce, porońce).
Obraz wampira, jaki funkcjonuje we współczesnej kulturze, powstał na bazie
utworów George’a Byrona (Giaur), Johna Williama Polidoriego (The Vampyre –
1819) oraz Brama Stokera (Dracula – 1897). Współczesna forma słowa wampir jest
późną pożyczką z języka serbskiego do języków Europy Zachodniej, a stamtąd do
języków Europy Środkowowschodniej, w tym do języka polskiego. Sama idea
wampiryzmu ostatecznie najpewniej wywodzi się z kultury chińskiej, skąd
przeniknęła do Słowian za pośrednictwem ludów tureckiej rodziny językowej.
Miało to być związane z leczeniem chorób krwi za pomocą podawania chorym
krwi bydła – skąd później rodziły się obawy, iż niektórzy zabijali ludzi, by pić ich
krew.

Wampir wedle wiedzy ludowej demonologii i etnografii nie starzeje się,

a przynajmniej nie może umrzeć ze starości tak jak umierają ludzie. Według wielu
ź

ródeł wampiry są nieśmiertelne i jedynym sposobem na ich materialne zniszczenie

5

jest przebicie kołkiem, zazwyczaj osikowym (np. Dracula) lub wystawienie na
ś

wiatło słoneczne (Wywiad z wampirem), w innych w zabiciu wampirów

przeszkadza jedynie ich szybka regeneracja, nie chroniąca jednak przed spaleniem
czy odcięciem głowy (Wampir: Maskarada), jeszcze inne mówią o śmierci
wampira po wypiciu przez niego krwi umarłego (Wywiad z wampirem). Emiel
Regis wykazuje całkowitą niewrażliwość na ogień. Po odcięciu głowy regeneracja
trwała pięćdziesiąt lat, zanim powrócił do formy. Wampiry pasożytują na
osobach uzależnionych od alkoholu żywiąc się rzekomo ich energią psychiczną czy
ż

yciową. Niektóre źródła pozwalają na ludzko-wampirze krzyżówki, zwane

dhampirami (Blade, BloodRayne, Vampire Hunter D), inne wykluczają ich
powstanie (Kroniki wampirze). Nadwrażliwość na światło, strach przed światłem
słońca, histerie o zagrożeniu przez światło słońca, histeria przeciw opalaniu – jest
cechą wspólną wszystkich legend o wampirach. Według niektórych dzieł wampir
boi się każdego jaśniejszego oświetlenia (Dracula), w innych zaś szkodzi mu
jedynie bezpośredni kontakt ze światłem słonecznym (Kroniki wampirze, Buffy –
postrach wampirów, Wampir: Maskarada). Zjawisko to jest czasem tłumaczone
jako krytyczne uczulenie na ultrafiolet czyli opalanie (Blade, Underworld), co
pozwala wampirom np. na bezpieczne poruszanie się za dnia dzięki kremom
z filtrem UV (Blade). W podaniach ludowych wampirom sprzyja jedynie ciemna
noc, a nawet pełnia księżyca zdaje się powodować ich zniszczenie nie tylko światło
słoneczne. Czosnek jest nieprzyjemny dla wampira, tak jako zapach jak i warzywo
niemożliwe do zjedzenia.

W tradycji ludowej wampiry zawsze stanowiły śmiertelne zagrożenie dla

ludzi, bowiem piły ich krew, co prowadziło do śmierci człowieka, bądź przemiany
w wampira. W niektórych współczesnych utworach literackich wampiry mogą
jednak być przyjazne ludziom. Picie krwi przez wampiry jest tym, czym picie
alkoholu przez ludzi. Nie jest niezbędne do życia, ale stosowane jest dla poprawy
nastroju i powoduje uzależnienie. Wampiry mogą zaspokajać się krwią zwierząt,
ale często nie lubią ich krwi. Według niektórych źródeł wampir nie ma kości, lecz
chrząstki. Wampir może wchodzić w stosunki erotyczne z żywymi, choć nie
odczuwa przyjemności seksualnej. Wampirem kieruje ukryta w jego wnętrzu
Bestia, którą z upływem czasu coraz trudniej mu zwalczyć – w końcu poddaje się
jej. W tym stadium wampir zaspokaja swoje najprostsze potrzeby – zabija, pożywia
się, śpi, co sprawia, że traci na swojej złożoności i niezwykłości odsuwając się
całkowicie od człowieczeństwa. Nazwą łacińską może być homo nocturis,
człowiek nocny, bo wampiry są aktywne od zmroku do świtu, a w dzień śpią.
Wampiry w literaturze często występują w wielu odmianach takich jak: wampiry
pierwszej, drugiej i trzeciej kategorii a także jasko: wampir czarny (kostropaty),
wampir brunatny (krwiopijca), wymarły wampir siny (królewski) i niezwykle
rzadki wampir cesarski.

W świecie starożytnym wampir znajduje swój pierwszy odpowiednik

w postaciach z orszaku Hekate, królowej świata widm. Najbardziej mroczna
i diaboliczna ze wszystkich, ta, która może szczycić się pierworództwem wampira
i która gromadzi w sobie wiele jego cech, jest Empuza; kobiecy demon, zdolny

6

wcielić się w różne postaci, m.in. suki, krowy lub pięknej dziewczyny. W tym
ostatnim wcieleniu kobiece demony obcowały z mężczyznami w nocy lub podczas
popołudniowej drzemki, wysysając z nich siły witalne i powodując ich śmierć.
Empuza jest więc demonem kobiecym, kobietą modliszką w dosłownym znaczeniu
tej metafory. Według interpretacji etymologicznej w Księdze Sudyempuza to „ta,
która wdziera się na siłę”, pragnąc uwieść mężczyzn, czy raczej cudzych mężów,
ale w celu zniszczenia ich rodziny. Koncepcja ta dotarła do Grecji prawdopodobnie
z Palestyny, gdzie demony te nosiły imię Lilim (dzieci Lilith) i przedstawiane były
z oślimi zadami, ponieważ osioł symbolizował okrucieństwo i lubieżność.

WILKOŁACTWO

Wilkołak – inaczej Wilkołek, Wilkodłak, w wielu mitologiach (m.in.

słowiańskiej i germańskiej) i legendach człowiek, który potrafił się przekształcić
w wilka. Był wtedy groźny dla innych ludzi i zwierząt domowych, gdyż atakował
je w morderczym szale. Wierzono, że wilkołakiem można stać się za sprawą
rzuconego uroku lub po ukąszeniu przez innego wilkołaka. Przeistoczenie w wilka
było również możliwe dzięki natarciu się specjalną maścią albo włożenie na siebie
zaczarowanego pasa czy zwierzęcej skóry. W szesnastym i siedemnastym stuleciu
powszechnie wierzono, że człowiek mógł stać się wilkołakiem zawierając pakt
z diabłem. O wilkołactwie (likantropii) Słowian zdaje się wspominać Herodot (IV,
105) pisząc o Neurach (może ludzie o słowiańskim lub słowiańsko-bałtyjskim
rodowodzie z dorzecza górnego Dniestru, Bohu i Prypeci), z których każdy raz do
roku na kilka dni stawał się wilkiem. Częste były procesy o wilkołactwo, bodaj
najsłynniejszym z nich był proces niejakiego Gillesa Garniera, który w roku 1573
zamordował kilkoro dzieci w okolicach burgundzkiego miasta Dole. Schwytany na
gorącym uczynku zeznał, że zawarł pakt z diabłem, który pokazał mu jak stać sie
wilkiem. Garnier został spalony żywcem na stosie 18 stycznia 1574 roku. Również
Herodot twierdził, iż wśród Neurów (których spotkał w V wieku p.n.e. w trakcie
swej podróży w górę Bohu), według zwyczaju każdy raz do roku zamieniał się
w wilka. Wierzono, że wilkołaki boją się srebra, co miało być ponoć
wykorzystywane do walki z nimi, ale i z osobami zwyczajnie na srebro
uczulonymi. W mitologii germańskiej, Werwolf (niem. „Człowiek-wilk”), to
człowiek posiadający zdolność przemieniania się w wilka i w tej postaci nocą
atakujący ludzi i bydło. Ściśle odpowiada ang. werewolf, norw. i szw. varulf oraz
duńs. vaerulf.

Istnieją dwie wersje na temat długości życia wilkołaków. Pierwsza mówi, że

wilkołaki były nieśmiertelne i zginąć mogły, podobnie jak wampiry, tylko zabite
przez kogoś innego. Druga wersja jest taka, że żyły bardzo długo, ale starzały się
i słabły wraz z wiekiem. Mogły dożyć kilku setek lat i wyglądać młodo, ale
w końcu umierały ze starości. Wilkołaki posiadały wiele nadnaturalnych cech, jak
np. możliwość zmiany wyglądu od człowieka przez pół-człowieka pół-wilka do
samego wilka, choć najczęściej mówi się o tej drugiej formie. Posiadały wielką siłę
oraz zwinność. Mogły też wspinać się z zawrotną prędkością, a także wskakiwać

7

i zeskakiwać z wysokich budynków nie robiąc sobie przy tym krzywdy. Cechą
wilkołaka była też jego nadzwyczajna atrakcyjność, gdy wyglądał jak człowiek.
Według wielu legend srebro nie było w stanie zabić wilkołaka, a jedynie sprawić,
ż

e zamieniał się z powrotem w człowieka. Pewnym jest, że srebro powodowało

u nich ból i rany, a czasem oparzenia. Niektóre legendy i podania mówią, że
człowiek mógł przemienić się w wilkołaka tylko w czasie pełni księżyca, inne
natomiast, że potrafił kontrolować przemianę czyli zmieniać się na życzenie. Wielu
jednak uważa, że podczas pełni wilkołaki stawały się silniejsze i bardziej
agresywne, a podobno wzrastał też potencjał seksualny, ale to tylko
przypuszczenie. W czasie pełni wilkołaki wybierały się też na polowania. Zdjęcie
klątwy która zamieniła człowieka w wilkołaka nie zawsze było możliwe.
Najczęściej skuteczne dla uwolnienia było zabicie wilkołaka, który doprowadził do
przemiany, choć wielu autorów opowieści się temu sprzeciwia, ale pojawiają się
głosy o uwolnieniu tak całych klanów przemienionych z powrotem w ludzi.

Ten, kto urodził się w noc Bożego Narodzenia, jeżeli jest płci męskiej, jest

wilkołakiem, jeżeli zaś jest płci żeńskiej, zostanie czarownicą czy raczej
czartownicą. Jednak jeśli ojciec nie chce, aby dziecko było jednym albo drugim,
ma prosty sposób: przez okres trzech kolejnych nocy Bożego Narodzenia powinien
robić czubkiem rozgrzanego żelaza niewielki znak krzyża na stopie dziecka, tak
płci męskiej jak żeńskiej, co nazywa się „podkuwaniem”. Jeżeli nie będzie to
dopełnione, to osiągnąwszy wiek dwudziestu lat, młodzieniec lub dziewczyna
przeklinają ojca i matkę i stają się wilkołakami lub czarownicami. Wilkołakiem
staje się ten, kto został poczęty podczas momentu pełni księżyca, ten, kto śpi na
otwartym powietrzu w nocy o pełni, w środy lub piątki w okresie letnim. Wilkołak
czuje, kiedy zbliża się chwila ataku, co miesiąc, gdy nadchodzi ta sama faza
księżyca (Palermo); prawdziwy atak następuje po tym, jak wilkołak wpatruje się
w środek księżyca w połowie cyklu, który rzeczywiście wywiera zły wpływ na
tego, kto jest na to podatny. Wówczas jego oczy zachodzą mgłą; nieszczęśliwy
pada na ziemię, tarza się w kurzu i w błocie, doznaje bowiem niespodziewanie
gwałtownego bólu, z powodu którego wyje niczym wilk. Zwija się w straszliwych
konwulsjach i biega „na czterech łapach” dokładnie tak jak wilki, i ucieka od
ś

wiatła, szczególnie rzucanego przez latarnię.