Stanisław Nogaj

Rewolucyjny przewrót w listopadzie 1918 roku

Rewolucja w Berlinie w dniu 9 listopada 1918 roku uwolniła z

więzień wielu więźniów Polaków, którzy wracając do Poznania snuli
plany ogłoszenia Wolnej Niepodległej Polski. Wieść o rewolucji w

Berlinie rozniosła się lotem błyskawicy po całym kraju, jednak w
Poznaniu panował nadal stary porządek pruski, z którym trudno się

było pogodzić byłym spiskowcom i więźniom.

Grupa ludzi zebranych przez znanego poetę poznańskiego

Romana Wilkanowicza ' postanowiła przede wszystkim uwolnić
więźniów politycznych.

'

Roman Wilkanowicz, urodził się 27 II 1886 r. w Oporowie pow. Kutno

w rodzinie byłego powstańca z r. 1863. Początkowo był robotnikiem
wędrownym. W r. 1903 przeniósł się do Jarocina, a następnie (1904)
do Poznania, gdzie podjął pracę publicystyczną najpierw w
„Wielkopolaninie”, a następnie w innych pismach poznańskich.
W latach 1906-1907 dzięki poparciu J. Kościelskiego z Miłosławia
przebywał w Krakowie, gdzie uczęszczał na wykłady w UJ w charakterze
wolnego słuchacza. W chwilach wolnych od pracy publicystycznej
zajmował się poezją. Znajdował się pod silnym wpływem twórczości
Maksyma Gorkiego. Jesienią 1914 r. powołany został do służby w
armii pruskiej, ale już w 1917 r. zdezerterował, powrócił do Poznania
i rozpoczął konspiracyjną działalność niepodległościową (T. T. Zana,
„Unia”, „Sokół”). Jesienią 1917 został aresztowany i osadzony w
twierdzy w Szpandawie, z której uwolnili go rewolucjoniści niemieccy
w dniu 10 XI 1918 r. Natychmiast powrócił do Poznania, gdzie odegrał
wybitną rolę w czasie przewrotu listopadowego 1918 r. a następnie w
powstaniu wielkopolskim, które opiewał później w swojej twórczości.
Pisał gwarą poznańską, tzw. gwarą chwaliszewską, i nosił popularny
przydomek „Barda Powstania Wielkopolskiego”. Zmarł 7 XII 1933 w
Poznaniu. Był m.in. autorem utworów: Szopka poznańska, Pieśni
żołnierskie, Goździem w ślip, Tam i nazot, Weź te rękę prek, Bezimienni
bohaterowie – Powstanie Wielkopolskie, Wielki dzień, Nazajutrz i inne.

Naśladując rewolucjonistów niemieckich, nałożyli na rękawy

czerwone opaski, zebrali grupę byłych spiskowców i dezerterów
„Unii” ' i udali się do więzienia wojskowego Grolman '' . Tam trzej

literaci poznańscy, stojący na czele tej grupy, przedstawili się jako
wysłannicy władzy rewolucyjnej w Berlinie i zarządali

natychmiastowego uwolnienia więźniów politycznych i dezerterów.

'

Klub Sportowy „Unia” w Poznaniu powstał w maju 1915 r. Pod jego

kryptonimem działała zakonspirowana patriotyczno-niepodległościowa

grupa bojowa młodzieży polskiej, która powstrzymywała Polaków od
służby w wojsku pruskim, skupiała dezerterów z armii pruskiej,
gromadziła broń i przygotowywała się do walki zbrojnej z zaborcą
niemieckim. Prezesem „Unii” był Stanisław Nogaj. Zob. L. G o m o l e c,
Geneza i dzialalność niepodległościowa „Unii”. Poznań 1967, s. 5-20.

''Fort Grolmana – nie istniejący już fort obronny dawnej pruskiej twierdzy
w Poznaniu, położony w rejonie obecnego Pomnika Powstańców
Wielkopolskich. Nazwa od generała Karla W. Grolmana (1777-1843).

Naczelnikiem więzienia był feldfebel, który znał Wilkanowicza

jako byłego więźnia na Grolmanie. Nie stawiał on najmniejszego
oporu i natychmiast wydał rejestr więźniów, pytając kogo należy

uwolnić. Roman Wilkanowicz, Arkady Fiedler ' i Zenon Kosidowski ''
wybierali. W pierwszej kolejności szukano mojego nazwiska. Znali

mnie osobiście i wiedzieli, że kierowałem grupą spiskowców-
peowiaków.

Siedziałem w celi przeznaczonej dla najgroźniejszych

zbrodniarzy. Samotnie, w kajdanach. Za zdradę (dezercję) groziła mi

kara śmierci. Nie wiedziałem, co dzieje się na wolności, nie stykałem
się z innymi więźniami, współtowarzyszami niedoli.

' Arkady Fiedler, ur. 28 XI 1894 r. w Poznaniu, powieściopisarz,
uczestnik grup spiskowo-bojowych i powstania wielkopolskiego 1918-19

'' Zenon Kosidowski, ur. 29 VI 1898 r. w Inowrocławiu, poeta, pisarz,
organizator tajnych polskich grup oświatowych i spiskowych, uczestnik
powstania wielkopolskiego.

Niedziela 10 listopada 1918 roku była pięknym dniem

słonecznym. Piękno dnia tylko wyczuwałem, bo cela moja była
ponura. Jak zwykle wsłuchiwałem się w każdy szmer docierający do

mnie i rozróżniałem kroki naczelnika, wartowników i kalifaktorów.
Nagle podchwyciłem obce kroki i głosy. Coś się stało. Nadzieja

odzyskania wolności znów we mnie odżyła i tym razem się nie
zawiodłem. Po kilku minutach otworzono moją celę i w drzwiach

ujrzałem znajome mi twarze spiskowców. Feldfebel zdjął mi kajdany.
Byłem wolny.

Wychodząc z bramy na ulicę ujrzałem zebranych około tysiąca

ludzi – wojskowych, kobiet i dzieci – witających mnie radosnymi

okrzykami. Dobiegło do mnie kilkunastu towarzyszy spiskowców –
byłych dezerterów pruskich uzbrojonych w karabiny i granaty.

Powiedzieli mi, że moja matka ich uzbroiła z zapasów, jakie w ciągu
wojny nagromadziliśmy u nas na Dolnej Wildzie.

2

Z grupą moich uzbrojonych ludzi wróciłem do więzienia, by od

Wilkanowicza dowiedzieć się, co robić dalej. Niemcy się przestraszyli,
a Wilkanowicz nie wiedząc po co wracam, powiedział:

–

Nie róbcie grandy. Zbierz swoją wiaruchnę i czekaj na nas na
placu Wolności.

Z więzienia do domu nie miałem daleko. Przywitałem się z

rodziną, uzbroiłem i pospieszyłem na plac Wolności. Było nas około

dwudziestu, ale za nami biegła młodzież – chłopcy i dziewczęta.
Biegły również kobiety.

Na placu Wolności, jak zwykle w niedzielę i święta w samo

południe, ludzi pełno, a nawet więcej niż zwykle. W tłumie

przechadzali się również oficerowie i podoficerowie wojska
niemieckiego. Wśród nich byli również Polacy.

Nie wiem, kto zapoczątkował zrywanie epoletów i dystynkcji u

oficerów i podoficerów. Dość, że widziałem, jak dwunasto i

czternastoletni chłopcy albo kobiety zatrzymywali wojskowych, z
czapek zrywali kokardy pruskie i niemieckie, zrywali epolety i

dystynkcje wojskowe, zrywali z mundurów żelazne krzyże i inne
odznaczenia wojskowe.

Nie widziałem, by ktokolwiek stawiał opór. Widok mojej

uzbrojonej grupy wszystkich przestraszał. Nie pamiętam też dlaczego

karabiny nosiliśmy na ramionach odwrócone lufą do ziemi.

Z kilku towarzyszami broni udałem się pod gmach Prezydium

Policji. Zastałem tam kilku mało znaczących tajniaków, tłumaczących
się, że nigdy krzywdy Polakowi nie zrobili. Asy policji niemieckiej

zdążyły się ukryć lub zbiec do Berlina.

Na Wilkanowicza czekaliśmy daremnie. Później dowiedziałem

się, że moja grupa bojowa miała stanowić ochronę dla polityków
polskich, którzy na placu Wolności w dniu 10 listopada 1918 roku w

samo południe ogłosić mieli Wolną Niepodległą i Zjednoczoną Polskę.
Plan taki miał poprzednio być uzgodniony z posłami Seydą ' i

Trąmpczyńskim '' , jednak obalony został przez księdza Adamskiego '''
.

'

Władysław Seyda (1863 – 1939), adwokat w Krotoszynie i Poznaniu,

poseł do parlamentu Rzeszy Niemieckiej (1907 – 1918), prezes
Koła Polskiego w Berlinie (1918), członek tajnego Komitetu
Obywatelskiego, a następnie Komisariatu NRL, pierwszy minister byłej
dzielnicy pruskiej (1919 – 1920), poseł na Sejm Ustawodawczy.

'' Wojciech Trąmpczyński (1860- 1953), adwokat (1886 – 1892), od roku
1892 notariusz w Poznaniu, radny miejski (1900 – 1911), poseł do
parlamentu (1912 – 1918) i sejmu pruskiego (1910 – 1918), Sejmu RP

3

(1919 – 1922, 1928 – 1935), Senatu RP, kontroler naczelnego prezesa
prowincji, od 8 I 1919 r. naczelny prezes prowincji poznańskiej, od
10 II 1919 r. marszałek Sejmu Ustawodawczego, marszałek Senatu
(1922 – 1927).

''' Ksiądz Stanisław Adamski (1875 – 1969), sekretarz Związku
Diecezjalnego KTRP, patron Związku Spółek Zarobkowych, komisarz
Naczelnej Rady Ludowej (NRL), poseł na Sejm Ustawodawczy RP,
senator (1922 – 1927), główny przywódca polskiej prawicy społecznej
w Wielkopolsce w okresie przewrotu rewolucyjnego i powstania
wielkopolskiego 1918 – 1919.

Moja grupa wciąż rosła. Z placu Wolności udaliśmy się do

„Zielonej Kawiarni” przy ulicy Wrocławskiej, gdzie utworzyłem

tymczasową siedzibę, do której nakazałem sprowadzić wszystkich
urzędników policji pruskiej. Mieliśmy ich dokładne adresy i moi

bojownicy udali się do mieszkań naszych byłych prześladowców.

Nie udało się przychwycić żadnego z wyższych urzędników ani

komisarza. Ukryli się albo wyjechali do Berlina.

Na pierwszym planie doprowadzano byłych tajniaków z wydziału

politycznego, którzy niejednemu ze spiskowców dali się we znaki.
Trochę poturbowani zostali Preuss, Nawrot, Hoffmann, Pietsch,

Kajdasz. Doprowadzono jeszcze kilkunastu. Reszty nie można było
znaleźć.

Policjantom wystawialiśmy żartobliwe przepustki i

nakazywaliśmy wynosić się z Poznania do Berlina. Niemcy posłusznie

wyjeżdżali, my zaś czuliśmy, że jesteśmy panami Poznania.
Czekaliśmy na nowe polskie władze.

W tym samym dniu Wierzejewski ' z Saroszewskim zwołali

zebranie członków POW. Na zebraniu tym wybrano Radę Dziesięciu,

która postanowiła współpracować z nowo powstałym Komitetem
Obywatelskim '' . Komitet Obywatelski wszedł w pertraktacje z

Berlinem i uzyskał nominacje Polaków na opróżnione ucieczką
stanowiska dygnitarzy niemieckich.

'

Wincenty Wierzejewski, ur. 29 XI 1889 r. w Poznaniu, artysta malarz,

wojskowy organizator grup spiskowych skautingu i POW zaboru
pruskiego w Poznaniu, uczestnik powstania wielkopolskiego.

'' Komitet Obywatelski – tajne przedstawicielstwo polskie w Poznaniu,
w listopadzie 1918 r. ujawniło się, a następnie przekształciło się w
Komisariat Naczelnej Rady Ludowej.

Prezydentem miasta został dr Jarogniew Drwęski ' ,

prezydentem policji dr Witold Celichowski '' , stanowisko prezydenta

4

rejencji objął Wojciech Trąmpczyński, a stanowisko starosty

krajowego Begale ''' . Jedynie przewodnictwo Rady Robotników i
Żołnierzy w Poznaniu dostało się w ręce Niemca, prawdopodobnie

jedynego komunisty – Twachtmanna '''' . Natomiast jego zastępcą i
główną sprężyną tej Rady, wybrany został dr Celestyn Rydlewski ''''' .

Poczta, kolej i wszystkie inne urzędy obsadzone zostały również przez
Polaków.

'

Jarogniew Drwęski (1875 – 1921), adwokat, od 12 X 1918 r. do śmierci

w 1921 r. prezydent m. Poznania.
'' Witold Celichowski, ur. 9 V 1874 r. w Bninie, adwokat, kontroler
prezydenta policji a następnie prezesa regencji poznańskiej z
ramienia rad robotniczych i żołnierskich. Pierwszy polski wojewoda
w Poznaniu.
''' Ludwik Begale, ur. 20 VIII 1875 r. w Rozdrażewie pow. krotoszyński,
studia prawnicze i ekonomiczne odbył we Wrocławiu, prezes
wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu, starosta
krajowy w Poznaniu.
'''' August Twachtmann, marynarz, przewodniczący Wydziału
Wykonawczego Rady Robotniczej i Żołnierskiej w Poznaniu w okresie
XI 1918 r. - I 1919 r.
''''' Dr Celestyn Rydlewski, ur. 5 IV 1875 r. w Jarocinie, 13 I 1940 r.
rozstrzelany przez hitlerowców w Forcie VII, lekarz, radny miejski,
członek Komitetu Obywatelskiego i przewodniczący Rady
Wykonawczej Rady Robotniczej i Żołnierskiej w Poznaniu.

Najwyższą władzę wojskową powierzono Mieczysławowi

Paluchowi ' , który został przewodniczącym Rady Żołnierzy V korpusu
armii.

'

Mieczysław Paluch, ur. 10 XII 1888 r. w Trzemżalu pow. mogileński,

ekonomista, wojskowy, członek Wydziału Wojskowego Komitetu
Obywatelskiego i komendant POW zaboru pruskiego, organizator sił
zbrojnych powstania wielkopolskiego. Zmarł w Wielkiej Brytanii w 1942

Nowe władze starały się zaprowadzić stary porządek,

nawoływały niemieckich urzędników do powrotu na opuszczone
stanowiska. To oczywiście ludowi się nie podobało i tak doszło do

Powstania w dniu 27 Grudnia 1918 roku.

Nota o autorze:
Nogaj Stanisław, ur. 8 XI 1897 r. w Poznaniu w rodzinie robotniczej, dziennikarz
i działacz społeczny; uczestnik i organizator powstania wielkopolskiego 1918-19;
założyciel KS „Unia”, zasłużony działacz wielu organizacji sportowych, redaktor
licznych pism codziennych i sportowych na Śląsku; więzień Oświęcimia i innych
obozów koncentracyjnych; działacz ZBOWiD; zmarł 27 I 1971 r. w Katowicach.

http://www.chomikuj.pl/Pierwszy_113