1

LEGITYMIZACJA WŁADZY

2

Dlaczego „władza jest prawomocna”; „dlaczego władza

jest uzasadniona”?

Procedury prawne legitymizujące władzę same wymagają legitymizacji.

Uprawomocnienie władzy (i kryzys tegoż uprawomocnienia) jest jedynie

konsekwencją „odczarowania” świata. Uzasadnienia domaga się nie tylko

władza czy prawo, ale rzeczywistość społeczna.

Szybkość zmian kulturowych, spadek znaczenia przyjmowanych

wcześniej kryteriów usensownienia świata (Bóg, Tradycja) wywołują stan

niepewności i „problemy tożsamościowe” jednostek.

LEGITYMIZACJA A LEGITYMACJA

Legitymacja (prawomocność) definiowana jest jako stan, kiedy władza jest

prawomocna. Władza polityczna posiada legitymację (prawomocność), jeżeli ci,

wobec których jest ona wykonywana są przekonani, że jest ona uprawniona.

Podstawą przekonania o prawomocności władzy może być tradycja, poparcie

sprawujących władzę w drodze uczestnictwa w wyborach, opinie o

prawomocności władzy, cechy osobowościowe sprawującego władzę.

3

Legitymizacja (uprawomocnienie) to proces prowadzący do uzyskania

legitymacji. Koncepcje legitymizacji władzy sprowadzają się do wskazania

ź

ródeł prawomocności władzy.

Władza jest legitymizowana, gdyż została nabyta i jest sprawowana

zgodnie z regułami pisanymi lub niepisanymi.

Reguły, które są podstawą wykonywania władzy również powinny być

uprawomocnione.

Źródłem ich prawomocności jest przekonanie stron związanych

stosunkami władzy o autorytecie rządzących oraz o tym, że działają w

interesie ogółu. Rządzeni wyrażają ponadto czynne przyzwolenie na bycie

rządzonymi poprzez konkretne zachowania (udział w wyborach).

Głównym źródłem legitymizacji władzy jest przekonanie grup

społecznych, iż akceptowane przez nie wartości są wartościami

uznawanymi przez sprawujących władzę.

4

KONCEPCJE LEGITYMIZACJI WŁADZY

MAX WEBER

„Gospodarka i społeczeństwo”

I. typy prawomocnego= legitymizowanego panowania

tradycyjna

charyzmatyczna

racjonalno – legalna „wiara w legalność”

- aspekt

formalnoracjonalny -

władza jest sprawowana na podstawie prawa

ustanawianego w sposób przewidziany przez przepisy prawa

-

aspekt wartościoworacjonalny -

prawo stanowione przez władze, szczególnie

zasady konstytucyjne, jest słuszne i zgodne z wymogami moralnymi.

II. źródła przypisywania przez działających danemu porządkowi

prawomocnego obowiązywania:

tradycjonalizm,

wiara afektywna,

wiara

racjonalna

ze

względu

na

wartości

(prawomocność

obowiązywania tego, co absolutnie ważne = ważność prawa

naturalnego)

wiara w legalność (wiara w legalność pozytywnego ustanawiania =

podporządkowanie

się

spełniającym

formalne

wymogi

i

ustanowionym przepisom prawa).

5

J. Habermas, Teoria działania komunikacyjnego, t. I, s. 444:

„rzeczą niejasną jest, skąd wiara w legalność miałaby uzyskać taką moc

legitymizacyjną, skoro legalność oznacza jedynie zgodność z faktycznie istniejącym

porządkiem prawnym, ten zaś jako prawo ustanowione mocą arbitralnej woli nie

podlega uprawomocnieniom praktycznomoralnym. Wiara w legalność może

stworzyć prawowitość tylko wtedy, kiedy prawowitość porządku prawnego

ustalającego, co jest legalne, jest z góry ustanowiona”.

Weber: legalność może być uznawana za prawowitą:

a/ na mocy uzgodnienia pomiędzy zainteresowanymi stronami;

b/ na mocy narzucenia ( z racji panowania jednych ludzi nad innymi, uchodzącego

za prawowite) i uległości.

Habermas „Faktyczność i obowiązywanie”:

„ Według Webera państwo prawa czerpie swoją legitymację ostatecznie nie z demokratycznej

formy politycznego kształtowania woli, lecz jedynie z przesłanek zgodnego z prawem

sprawowania władzy politycznej – mianowicie z abstrakcyjnej struktury norm ustawowych, z

autonomii orzecznictwa prawnego oraz ze związania ustawami i <racjonalnej> budowy

administracji, organizacją władzy według kompetencji, z hierarchią urzędów, kształceniem

urzędników, oddzieleniem urzędu od osoby, oddzieleniem sztabu administracyjnego od

ośrodków administracyjnych itd. U Webera rysuje się specyficznie niemiecki obraz państwa

prawnego, w które wpisuje się władza partyjnych elit”.

Koncepcja Habermasa: demokracja dyskursywna. Prawo jako instrument

integracji społeczeństwa.

6

KRYZYS LEGITYMIZACJI WŁADZY – JURGEN

HABERMAS

TEZA: społeczeństwa państw późnego kapitalizmu cierpią na brak

uprawomocnienia

Czy tylko Habermas?

1/ DANIEL BELL

1960 – The End of Ideology, koniec epoki kapitalizmu

1973 – The Coming of Post-Industrial Society: nowa forma kapitalizmu

– społeczeństwo wiedzy (usługi/przetwarzanie informacji, zmiana

stratyfikacji społecznej, nowe elity)

1976 – Kulturowe sprzeczności kapitalizmu: systemy społeczne

(ekonomiczo-techniczny, polityczny, kulturowy) nastawione na inne

wartości i cele. Kultura pełni funkcję uprawomocniania ludzkich

zachowań.

2/ KARL POLANYI – Trade and Market, Wielka Transformacja, lata

40 –te, znaczenie mechanizmów wymiany: wzajemność, redystrybucja,

rynkowy; wolny rynek przynosi rozwarstwienie ekonomiczne

3/ IMMANUEL WALLERSTEIN – 1999 Koniec świata jaki znamy:

upadek komunizmu

skok technologiczny

demografia

globalizacja – maksymalizacja zysków

brak dominującego mocarstwa

demokratyzacja jest przeszkodą rozwoju kapitalizmu

nowa forma: kapitalizm państwowy (Rosja, Chiny)

7

4/ Christopher Lasch – The Culture of Narcissism. American Life an

Age of Diminishing Expectations – kryzys tożsamości, narcyzm wtórny.

Państwo – w ujęciu Habermasa – to „system sprawujący uprawomocnioną

władzę”. Wejście systemu stanowi lojalność mas. Wyjściem są decyzje

administracyjne dotyczące przede wszystkim sposobów alokacji dóbr. Kryzysy

występują zarówno na wejściu, jak i wyjściu systemu.

Kryzysy wejścia to kryzysy uprawomocnienia.

Kryzysy wyjścia nazywa kryzysami racjonalności. Możliwe są wiec

cztery rodzaje kryzysów: ekonomiczny, racjonalności, prawomocności i

motywacji.

Legitymacja oznacza uznanie porządku politycznego za warty przyjęcia.

Powody przyjmowania danego porządku jako uprawomocnionego ulegały zmianom

na różnych etapach rozwoju społeczności ludzkich:

mity odwołujące się do myślenia magicznego.

Wraz z pojawieniem się społeczeństw zróżnicowanych klasowo można mówić o

właściwych

ideologiach politycznych.

Odwołują się one do uzasadnień opartych

na światopoglądach religijnych, etycznych czy filozoficznych (Oświecenie).

W społeczeństwach okresu kapitalizmu funkcję ideologii politycznych przejmują

stosunku produkcji..

Jednakże

odwołanie

się

przez

państwo

dla

uprawomocnienia istniejącego porządku, jedynie do wartości związanych z

aktywnością jednostek w sferze rynkowej pomijało sferę świata życia (Lebenswelt).

Systemy (państwo, gospodarka) nie były w stanie dostarczyć wartości koniecznych do

integracji społecznej i kulturowej reprodukcji.

8

Panowanie polityczne zaczęło domagać się innego, nie opierającego się na stosunkach

produkcji, uprawomocnienia. Potrzebne stało się uprawomocnienie bezpośrednio

wynikające

z

kulturowego

przekazu,

które

istniało

w

społeczeństwach

przedburżuazyjnych. Odwołanie się do takiego uprawomocnienia nie jest jednak

możliwe, ponieważ tradycja rozumiana jako „mityczna, religijna lub metafizyczna

interpretacja całej rzeczywistości”, utraciła swoją legitimizacyjną moc. Ideologię

wolnej wymiany rynkowej zastępuje państwowe planowanie kompensacyjne

realizowane w ramach interwencjonistycznej polityki państwa. Rolę nowego

sposobu uprawomocnienia przejmuje postęp naukowo-techniczny kierowany i

sterowany przez państwo.

system kulturowy nie zapewnia już reprodukcji syndromu prywatyzmu

potrzebnego do funkcjonowania systemu politycznego

1/ nie ma już możliwości trwałego odnowienia źródeł przedburżuazyjnego światopoglądu;

2/ dotychczas najważniejsze i dominujące składniki ideologii mieszczańskiej:

indywidualizm posiadania i dążenie do sukcesu (zrobienia kariery) przestały takimi być w

następstwie zmian społecznych;

3/ dominujące obecnie normatywne struktury występujące w społeczeństwie

burżuazyjnym krystalizujące się wokół wiary w naukę, uniwersalistycznych wyobrażeń

moralnych nie są w stanie wytworzyć zadowalających odpowiedników wzorców

zachowań związanych wcześniej z prywatyzmem

4/ nie reprodukują wystarczających motywacji koniecznych do dalszego funkcjonowania

systemu politycznego.

Kryzysy rozumiane jako nierozwiązywalne problemy sterowania, pojawiające się w

społeczeństwach późnego kapitalizmu związane są z procesami unowocześniania się

9

społeczeństwa tradycyjnego i rosnącą złożonością rzeczywistości społecznej. Konieczna

staje się zmiana norm społecznych i sposobów ich uzasadniania.

- rozwiązanie paradoksu uprawomocnienia (władza sama ustanawia

prawo, które ją uprawomocnia) widzi Habermas w niewymuszonym

uzgodnieniu ważności norm legitymizujących władzę, jakiego dokonują

zainteresowane osoby występujące w roli z zasady wolnych i równych

partnerów umowy w drodze działania komunikacyjnego.

Wraz z racjonalizacją życia społecznego i utratą przez tradycję legitymizacyjnej mocy

jedynym sposobem osiągnięcia zgody normatywnej, co do danego porządku politycznego i

prawnego

jest

dyskurs

praktyczny.

Przedmiotem

dyskursu

praktycznego

są

problematyzowalne roszczenia ważnościowe działań komunikacyjnych..

Habermas wprowadza tutaj dwa poziomy prawomocności.

1/ prawomocność dokonywanych działań komunikacyjnych. Są one prawomocne, o ile

spełniają roszczenia ważności (prawomocność dyskursu)

2/ prawomocność uzgodnionych norm = odnowienie normatywnych podstaw świata

ż

ycia.

DZIAŁANIE KOMUNIKACYJNE

sposób prowadzenia dyskursu prawniczego zgodnie z przyjętą konwencją,

procedurą i respektujący wynikające z niej normatywne zobowiązania

(roszczenia ważności aktu mowy jako działania komunikacyjnego:

zrozumiałości, prawdziwości, szczerości i słuszności).

10

DYSKURS – mowa argumentacyjna, która służy uzgodnieniu roszczeń

ważności.

Pojęcie idealizacyjne.

Dyskurs Teoretyczny – problematyczne twierdzenia

Dyskurs praktyczny – problematyczne normy.

CEL DYSKURSU: konsens partnerów interakcji społecznych w zakresie

spornych między nimi roszczeń ważności.

Działania społeczne

Działania komunikacyjne

niejęzykowe językowe niejęzykowe językowe

związane niezwiązane
instytucjonalnie instytucjonalnie

implicite

wyraźnie

językowe językowe

zależne od
kontekstu

WARUNKI:

1/ porozumiewanie się zgodne z regułami etyki mowy;

2/ idealna sytuacja mowy.

Idealna sytuacja mowy musi spełniać przede wszystkim następujące warunki:

działania

symboliczne

działania

strategiczne

niezróżnicowane

propozycjonalnie

zróżnicowane

propozycjonalnie

niezależne

od kontekstu

- przedmiot

analizy

uniwersalnej

pragmatyki

11

1)

jednakowe dla wszystkich potencjalnych uczestników dyskursu rozłożenie szans

wykonywania aktów językowych, co oznacza, iż w każdej chwili może być

rozpoczęty dyskurs oraz kontynuowany przez stawianie pytań i udzielanie

odpowiedzi: przez głoszenie czegoś oraz tego czegoś podważanie,

2)

wszyscy uczestnicy dyskursu muszą mieć jednakowe szanse przedstawiania (oraz

podważania) stwierdzeń i eksplikacji tak, iż żadne z przeświadczeń nie może w sposób

trwały zostać wyłączone z możliwości stania się przedmiotem rozważań oraz krytyki,

3)

dyskurs musi być osadzony w kontekście czystego działania komunikacyjnego:

a)

w dyskursie mogą rzeczywiście uczestniczyć tylko ci, którzy jako podmioty

działające mają jednakowe szanse wyrażania własnych intencji. Jest to

konieczny warunek, aby podmioty uwikłane w konteksty działania występując

jako uczestnicy dyskursu były w stanie reprezentować swe wewnętrzne

przekonania,

b)

do dyskursu mogą być dopuszczeni tylko ci, którzy jako podmioty działające

mają jednakowe szanse wykonywania regulatywnych aktów językowych, tzn.

takie same szanse rozkazywania i sprzeciwiania się, zezwalania i zakazywania

itp. Dopiero przy pełnej wzajemności oczekiwań co do zachowań można mieć

pewność, że spełniona zostanie formalna równość szans, jaką zapewnia

dyskurs.

Podstawą obowiązywania norm prawnych jest ich roszczenie do

wyrażania wspólnych lub powszechnie podzielanych potrzeb i

interesów.

WARUNKI ROZUMIENIA WYPOWIEDZI JĘZYKOWYCH

„Świat życia stanowi jednocześnie horyzont dla sytuacji

językowych i źródło dokonań interpretacyjnych, podczas gdy

sam ze swej strony reprodukuje się tylko poprzez działanie

komunikacyjne”.

12

Teza:

Rozpoznanie przez prawników normatywności (ważności) reguł i zasad

prawa wymaga odniesienia się (choćby pośrednio i milcząco) do

normatywnej

struktury

ś

wiata.

Normatywna

struktura

ś

wiata

społecznego

(świata

ż

ycia)

stanowi

podstawę

rozpoznania

normatywności reguł prawnych.

Ś

wiat życia (Lebenswelt) komponenty strukturalne:

1/ społeczeństwo – prawo jawi się jako dane, zastane, rzeczywiście istniejące

i nieproblematyzowalne, faktycznie istniejące = normatywność prawa,

uznanie za obowiązujące.

2/ kultura – reprodukcja kulturowa dostarcza uprawomocnienia porządkowi

instytucjonalnemu = akceptacja, ważność norm prawnych.

3/ jednostka (osobowość).

Komponenty strukturalne

Procesy reprodukcji

kultura

Społeczeństwo

osobowość

Reprodukcja kulturowa

Uprawomocnienie

działające kształcąco

wzory zachowań, cele

wychowania

Integracja społeczna

zobowiązania

przynależność społeczna

Socjalizacja

dokonania interpretacyjne

motywacja do działań

respektujących normy

schematy

interpretacji, co do

których możliwe jest
osiągnięcie konsensu

(„prawomocna

prawowicie

uporządkowane

stosunki

interpersonalne

zdolności

interakcyjne

(„tożsamość

indywidualna”)

13

Tabela 2. Zjawiska kryzysowe towarzyszące zaburzeniom reprodukcji (patologie)

TEZA HABERMASA:

kolonizacja świata życia przez system (zastępowanie racjonalności

komunikacyjnej racjonalnością instrumentalną;

„jurydyzacja życia społecznego”

Powiązania między światem życia społecznego a podsystemami sterowanymi przez

media.

Komponenty strukturalne

Procesy

reprodukcji

Kultura

społeczeństwo

Osobowość

Wymiar

wartościowań

Reprodukcja

kulturowa

cofnięcie

uprawomocnień

kryzys orientacji i

kryzys wychowania

racjonalność

wiedzy

Integracja

społeczna

Osłabienie tożsamości

zbiorowej

Wyobcowanie

solidarność

członków

Socjalizacja

Załamanie się tradycji

ubytek motywacji

poczytalność i

odpowiedzialność

osoby

utrata sensu

anomia

psychopatologie

14

Ś

wiat życia

System

Poziom kulturowy

Poziom instytucjonalny

(społeczeństwo

obywatelskie)

Instytucjonalny poziom

sterowania

Mechanizmy

sterowania

„dekolonizacja” demokratyzacja

znaczenia instytucje kulturowe

instytucje polityczne

więzi (solidarities) instytucje społeczne

+ instytucje gospodarcze

Kompetencje instytucje odnoszące

się do osobowości

kolonizacja działania

„władza”

„pieniądz”

sterujące

Jednostki utraciły możliwość nadawania sensu rzeczywistości społecznej z

powodu nasilających się zaburzeń w procesie socjalizacji i reprodukcji

kulturowej. Prawidłowo przebiegająca reprodukcja kulturowa umożliwia

jednostkom odwoływanie się do wspólnych zasobów wiedzy, które są

niezbędne do dokonywania udanych aktów mowy nastawionych na

porozumienie (działań komunikacyjnych).

KOLONIZACJA ŚWIATA ŻYCIA:

Podporządkowanie działań komunikacyjnych, poprzez które następuje odnawianie

normatywnych struktur świata życia, działaniom strategicznym charakterystycznym dla

funkcjonowania systemu polityczno-administracyjnego i systemu gospodarki. Następstwem

kolonizacji świata życia przez system ekonomiczny stały się konsumpcjonizm i

indywidualizm posiadania.

15

Habermasowski

model

demokracji

dyskursywnej

zakłada,

iż

procedury

demokratyczne powinny zasadniczo umożliwić subiektywną, publiczną komunikację

instytucjonalnie ukierunkowaną na podejmowanie określonych decyzji. O ile proces

wyznaczany byłby przez struktury dyskursywne, to byłby racjonalny, a jego rezultaty przyjęte

jako uzasadnione przez wszystkich obywateli. Tak przebiegający proces pełniłby rolę

legitymizacyjną.

Proponowana przez Habermasa zasada demokracji określa efekt legitymizacyjny w

kategoriach jednomyślności: tylko te ustawy mogą być uznane za prawomocne, które

mogłyby spotkać się z aprobatą wszystkich obywateli w dyskursywnym procesie stanowienia

prawa, który zostałby zorganizowany zgodnie z prawem. Ustawy i decyzje polityczne w

społeczeństwach pluralistycznych mogą być racjonalne i w konsekwencji legitymizowane,

jeżeli zinstytucjonalizowane procedury decyzyjne są otwarte na bodźce płynące z

nieformalnej sfery publicznej i odpowiednio zorganizowane do wspierania racjonalności

różnych typów dyskursu oraz zapewnienia skutecznego ich włączania.

Miejscem

legitymizacji

władzy

państwowej

jest

społeczeństwo

obywatelskie/społeczeństwo cywilne:

silna

partycypacja

społeczeństwa

w

podejmowaniu

decyzji

politycznych w oparciu o zinstytucjonalizowane procedury dyskursu;

rozwinięta sfera publiczna: niepolityczna i polityczna (ciała

ustawodawcze

otwarte

na

dyskurs

publiczny,

proceduralne

mechanizmy korygujące efekty niepożądane, autentyczna wymiana

argumentów).

Nowe tożsamości obywateli muszą być tworzone przez nich samych;

Polityka deliberatywna: oddolne przyswajanie praw; chroni

integralność jednostki w kształtujących jej tożsamość relacjach

społecznych, wspiera autonomię jednostek

Patriotyzm konstytucyjny: zasada politycznego zrzeszania się, która

wzmacnia wrażliwość na integralność różnych form życia w

16

wielokulturowym społeczeństwie, podtrzymuje więzi solidarności

między obywatelami.

Obywatele podzielają wartości wspólnej kultury politycznej:

partycypacja, komunikacja i kontestacja w ramach zasad prawa.

Możliwe zarzuty wobec koncepcji demokracji deliberatywnej:

1/ silne obciążenie normatywne;

2/ Stanley Fish: zakłada jakąś nadrzędną, apolityczną, liberalną

„racjonalność”, która pod pozorem wzajemnego szacunku działa

jako kolejne opresywne narzędzie wykluczenia.

3/ brak prawomocności kryteriów rozsądzania substancjalnych

sporów – rozumność publiczna? wolność jednostki?

Nowe propozycje:

1/ Robert Goodin – „refleksyjna demokracja” 2003:

demokracja to mechanizm podejmowania zbiorowych decyzji na podstawie

autonomicznych preferencji racjonalnych jednostek (demokracja numeryczna), a nie

proces wzajemnego komunikowania znaczeń, przekonań i sensów. Demokracja to także

ś

rodowisko, forma życia, w której te procesy zachodzą. Skuteczna wobec faktów, a nie

wartości. „Jest to rodzaj demokracji deliberatywnej, w którym akcent, normalnie

położony na dyskusję, przesunięty zostaje na naszą wewnętrzną refleksję nad

odmiennymi perspektywami”.

2/ Gerald Gaus – projekt liberalizmu epistemicznego, justyfikacyjnego 1996

17

Porządek polityczny nie powstaje w wyniku rozumnego działania jednostek

(rozumnego

to

znaczy

dokonywanego

za

pośrednictwem

działań

komunikacyjnych zgodnie z regułami obowiązującymi w danej grze językowej).

Porządek polityczny wynika z samej natury naszych przekonań i procesów

poznawczych. Określone zasady i wartości są moralnymi roszczeniami

uzasadnionymi wobec innych, także wtedy, gdy inni ich nie uznają. Jednostka

może mieć uzasadnione w pełni z punktu widzenia jej systemu przekonań, do

akceptacji których inni nie mają i nie muszą mieć żadnych racji.

Trudno jest udowodnić coś ponad wszelką wątpliwość (konkluzywnie).

Publicznie uzasadnione mogą być wyłącznie nieliczne normy na niezwykle

wysokim poziomie ogólności. Przekonania mogą być uzasadnialne

publicznie w różnym stopniu, dlatego też stopniowalna jest rozumność

zasad i norm. Głosowanie aprobatywne zamiast większościowego.

Niepodważalne, konstytucyjnie chronione, bezwzględnie uzasadnione

normy: tolerancja, wolność wyznania, wolność słowa, zakaz ingerencji w

sferę prywatną.

3/ Benjamin Barber 1998 strong democracy – autentyczna rozmowa

polityczna jako wartość samoistna

4/ Fred D’Agostino: „demokracja”, „wolność”, „równość”, „idea

uzasadnienia publicznego” to „zasadniczo sporne pojęcia” > nie jest

możliwe teoretyczne uzasadnienie ideału oparcia porządku politycznego na

zasadach, które mogą być uzasadnione za pomocą argumentów

akceptowalnych przez wszystkich, którzy mają im podlegać.

Rozum publiczny jest wytworem danej wspólnoty interpretacyjnej.

5/ Iris Marion Young – demokracja komunikacyjna

18

6/ Ernesto Laclau, Chantall Mouffe – demokracja radykalna.