J

ERZY

B

ARTMIN

´ SKI

Stan prac nad słownikiem
etnolingwistycznym
(do listopada 1986)

Prace nad słownikiem rozpocze˛to w Lublinie na pocza˛tku lat siedemdziesia˛tych, jako
kolejny etap badan´ nad je˛zykiem folkloru, zainicjowanych w Zakładzie Je˛zyka Polskiego
UMCS przez podpisanego. Zakres słownika w pierwotnym zamierzeniu obejmował słow-
nictwo pies´ni ludowej, jednak w toku wielomiesie˛cznych dyskusji, toczonych we Wroc-
ławiu z udziałem prof. Cz. Hernasa, wypracowano formułe˛ szersza˛, obejmuja˛ca˛ tez˙
materiał prozy ludowej i gwar, a nawet dane na temat wierzen´ i obrze˛dów oraz praktyk.
W roku 1976 opracowanie słownika wpisano do zadan´ problemu we˛złowego „Polska
kultura narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja”, koordynowanego przez Uniwer-
sytet Wrocławski.

Efektem pierwotnego, we˛z˙szego rozumienia zakresu słownika, jest kartoteka polskich

pies´ni i wierszy ludowych oraz pomysł systematyki tekstów folkloru z zastosowaniem tzw.
je˛zyka deskryptorowego oraz komputera

1

. Zakładano bowiem pocza˛tkowo, z˙e do słownika

zostana˛ wykorzystane nie wszystkie (ida˛ce niekiedy w dziesia˛tki i setki), lecz tylko wa-
rianty wybrane, dostatecznie róz˙ne. Warianty te postanowiono wste˛pnie wyselekcjonowac´.
Okazało sie˛ to zadaniem ogromnie trudnym, zadaniem na długie lata. Perspektywa opra-
cowania słownika oddalała sie˛ przez to tak znacznie, z˙e postanowiono oddzielic´ oba
zadania i zarazem w pewien sposób je z soba˛ skorelowac´. Po pierwsze zatem postanowio-
no, z˙e do słownika zostana˛ wykorzystane nie wybrane warianty pies´ni pochodza˛ce z róz˙-
nych zbiorów, lecz wszystkie warianty z jednego zbioru podstawowego, którym be˛da˛
Dzieła Wszystkie Oskara Kolberga. Dopiero zebranie wariantów wedle klucza leksykal-
nego (którego przydatnos´c´ pokazywała juz˙ ksia˛z˙ka „O je˛zyku folkloru”, 1973) pozwala
wtórnie budowac´ systematyke˛, sie˛gaja˛c z czasem po coraz nowe kryteria (temat, postac´,
adresat i nadawca, formy podawcze, wiersz i melodia itd.), waz˙ne praktycznie i naukowo

2

.

Po drugie, równoczes´nie z tym zwe˛z˙eniem podstawy materiałowej słownika dokonano jej
rozszerzenia w inna˛ strone˛, mianowicie na teksty opowiadan´ ludowych w całej rozmaitos´ci
gatunkowej, a takz˙e na zapis gwary w jej wariancie potocznym, wreszcie tez˙ na bogato
przez etnografów udokumentowane praktyki, zwyczaje i wierzenia.

Te dwie istotne dla toku prac, a na pozór przeciwne ukierunkowane, decyzje miały

swoje podstawy w sposobie pojmowania celu słownika. Cel ten okres´lono ostatecznie jako
podmiotowa˛ rekonstrukcje˛ ludowego obrazu s´wiata i człowieka dokonywana˛ z podstawy
lingwistycznej i metodami lingwistyki. Prezentacje˛ załoz˙en´ teoretycznych przyje˛tych
przez zespół, a takz˙e szkice wste˛pne dziesie˛ciu wybranych haseł, przyniósł wydany w roku
1980 zeszyt próbny, nosza˛cy tytuł „Słownik ludowych stereotypów je˛zykowych”

3

. Spotkał

sie˛ on z dobrym przyje˛ciem w Heidelbergu, Moskwie i Sofii; w Polsce skomentowali go
je˛zykoznawcy i folklorys´ci

4

.

Praca nad koncepcja˛ słownika (który na podstawie zeszytu próbnego został przez N. i S.

Tołstojów uznany za „s´wiadectwo kształtowania sie˛ nowego systematyzuja˛cego gatunku
etnolingwistyczno-folklorystycznego w leksykologii słowian´skiej”

5

) trwa bez przerwy

takz˙e po wydaniu zeszytu próbnego. Przygotowano dwie dalsze publikacje zbiorowe:
w roku 1985 tom pt. Etnolingwistyka, po recenzji prof. M. Kucały przyje˛ty do druku
w wydawnictwie UMCS na rok 1987

6

, w roku 1986 blok materiałów pt. Je˛zyk i ludowa

wizja s´wiata, opublikowany w kwartalniku literacko-artystycznym „Akcent”, nr 4 za rok
1986

7

. W obu publikacjach chodziło zarówno o rozwaz˙anie ogólniejszych kwestii teore-

tycznych z zakresu współczesnej semantyki je˛zykoznawczej (rozprawy J. Bartmin´skiego,
R. Tokarskiego, H. Kardeli, Z. Muszyn´skiego i innych), jak tez˙ o szukanie funkcjonalnego
modelu artykułu hasłowego do słownika (szkice U. Majer-Baranowskiej, J. Adamowskie-
go, G. Ba˛czkowskiej, F. Czyz˙ewskiego, M. Kozioł, D. Niewiadomskiego), jak wreszcie
o zebranie i udoste˛pnienie nowych materiałów dla słownika (zbiorowo zebrane biłgoraj-
skie opowies´ci o kosmosie, sennik ludowy, teksty pies´ni). Okazało sie˛ rzecza˛ sensowna˛
uzupełnienie materiałów drukowanych danymi uzyskiwanymi bezpos´rednio w terenie;
badania takie przeprowadzono w trakcie trzech wyjazdów grupowych w okolicach Biłgo-
raja i Przemys´la

8

, w roku 1984 i 1985.

W roku 1985 zorganizowano takz˙e konferencje˛ na temat konotacji, jej miejsca w opisie

semantycznym je˛zyka oraz metod jej analiz. Wieloautorski tom materiałów z konferencji
został w 1986 roku przekazany do Wydawnictwa UMCS

9

. W Słowniku etnolingwistycz-

nym zostana˛ uje˛te te cechy semantyczne, które semantyka strukturalna przyje˛ła ujmowac´
jako konotacje˛ przydana˛ do znaczenia włas´ciwego, a które w semantyce kognitywnej
moga˛ byc´ opisywane w ramach znaczenia rozumianego szerzej (jako intensja przeciwsta-
wiana ekstensji), wie˛c np. ‘deszcz’ nie tylko jako „woda, która pada z nieba”, „w postaci
kropel”, ale tez˙ – która „zapładnia ziemie˛ (wiosna˛)”, „jest zapowiadana przez rwanie
w kos´ciach (i inne zdarzenia)”, „jest sprowadzana przez czarownice” itd. Sposób objas´-
niania znaczen´ (eksplikacji) w słowniku, wprowadzony w zeszycie próbnym, został osob-
no szczegółowiej opracowany przez J. Bartmin´skiego pod nazwa˛ definicji kognitywnej

10

.

Zasadniczo jednak pierwszy okres prac nad słownikiem polegał głównie na gromadze-

niu materiałów. Na te prace – ogromnie z˙mudne i czasochłonne – przeznaczono gros
przyznanych s´rodków. Efektem prac materiałowych sa˛ dwie kartoteki: tekstowa i leksy-
kalna. Kartoteka tekstów obejmuje dwa podzbiory: pierwszy tworza˛ pies´ni z terenu Lubel-
szczyzny, pochodza˛ce z własnych nagran´ zespołu (przyje˛lis´my go nazywac´ mała˛ kartote-
ka˛, liczy około 10 tys. kart obrzez˙nie perforowanych i słuz˙yc´ be˛dzie jako podstawa
wydawnictwa pt. Lubelskie pies´ni ludowe, przygotowywanego w ramach innej umowy);
drugi podzbiór zwany przez nas duz˙a˛ kartoteka˛, tworzy karty z pies´niami wybranymi
systematycznie z Dzieł Wszystkich O. Kolberga oraz innych wydawnictw folklorystycz-
nych: kart tych jest ok. 60 tysie˛cy i dla ich systematyki postanowiono wykorzystac´ tzw.
deskryptorowy je˛zyk informacyjno-wyszukiwawczy oraz komputer. Dzie˛ki dobrej współ-
pracy z informatykami, a zwłaszcza osobistemu zaangaz˙owaniu doc. S

´ wiatomira Za˛bka

(kierownika Zakładu Metod Numerycznych UMCS) udało sie˛ wykonac´ zasadnicza˛ cze˛s´c´

206

tej pracy, mianowicie przeniesienie wszystkich tekstów pies´ni i wierszy ludowych zawar-
tych w Dziełach Wszystkich O. Kolberga na tas´my komputerowe, w specjalnym zapisie
umoz˙liwiaja˛cym automatyczne wyszukiwanie słowoform

11

. Jez˙eli w zapisach Kolberga

znalazło sie˛ ok. 25 tysie˛cy pies´ni, wierszy i melodii (niekiedy melodii bez tekstów),
a przecie˛tnie jedna pies´n´ zawiera około 100 słów, moz˙na szacunkowo przyja˛c´, z˙e wpisany
w pamie˛c´ komputera tekst liczy około dwu i pół miliona słowoform.

Kartoteka leksykalna słownika etnolingwistycznego składa sie˛ z cze˛s´ci przygotowanej

komputerowo i cze˛s´ci przygotowanej tradycyjna˛ metoda˛ wypisów re˛cznych. Cze˛s´c´ kom-
puterowa obejmuje przede wszystkim pełny materiał wierszy i pies´ni z Dzieł Wszystkich
Oskara Kolberga. Po przepisaniu tekstów na tas´my komputerowe wydrukowano wedle
programu, przygotowanego przez doc. S. Za˛bka, listy alfabetyczne słowoform, wyste˛pu-
ja˛cych w poszczególnych tomach regionalnych DWOK. W ten sposób powstały 32 modu-
ły, tj. słowniki do kolejnych tomów Kolberga. Daja˛ one rozeznanie w zasobnos´ci słownic-
twa pies´niowego i umoz˙liwiaja˛ wyszukiwanie w pamie˛ci komputera odpowiednich
danych, ich wydruk w postaci fiszki lub wys´wietlenia na monitorze. Wydruk moz˙liwy jest
w trzech wariantach: z kontekstem małym (wersowym), s´rednim (jedno – lub parostrofo-
wym) i pełnym. Do kon´ca 1986 roku wydrukowano 116 tys. fiszek dla pola „kosmos”
i „wesele” i ułoz˙ono w pudłach udoste˛pniaja˛c je do prac redakcyjnych. Kolejne partie be˛da˛
drukowane stosownie do potrzeb, lub tylko wys´wietlane i zgrywane na dyskietki minikom-
putera. Cze˛s´c´ kartoteki przygotowywana jest re˛cznie. Re˛cznej ekscerpcji poddane sa˛
wszystkie teksty ludowe prozatorskie, a takz˙e wszystkie uwzgle˛dniane materiały etnogra-
ficzne. Wypisano dota˛d 178 228 kartek i, po poła˛czeniu z fiszkami komputerowymi,
rozpocze˛to na nich prace redakcyjne.

Zasadniczym i najtrudniejszym zadaniem stoja˛cym obecnie przed zespołem jest przy-

gotowanie pierwszego zeszytu słownika. Zdecydowano juz˙ wczes´niej, z˙e słownik be˛dzie
miec´ układ tematyczny, a nie alfabetyczny i przedstawi dokumentacje˛ ludowego obrazu
s´wiata w porza˛dku stwarzania s´wiata: przyroda „nieoz˙ywiona” (w ludowej koncepcji
rzeczywistos´ci jest ona na swój sposób z˙ywa!), ros´liny, zwierze˛ta, człowiek, kategorie
porza˛dkuja˛ce jak czas i miejsce, liczby i cechy, relacje. Uwzgle˛dniona zostanie religia
i demonologia.

Zeszyt pierwszy obejmuje kosmos: niebo i ziemie˛, „s´wiatła” niebieskie (słon´ce, ksie˛-

z˙yc, gwiazdy, komety, Droge˛ Mleczna˛ i in.), z˙ywioły (woda, ogien´, powietrze, ziemia),
pogode˛, krajobraz. Ła˛cznie znajdzie sie˛ w nim około 120 haseł. Cze˛s´c´ z nich była przed-
miotem prac magisterskich na seminarium doc. J. Barmin´skiego (prowadzonym w 1985
roku wspólnie z drem J. Adamowskim)

12

.

Istotna˛ trudnos´c´ sprawia zaprojektowanie modelu artykułu hasłowego funkcjonalnego

z punktu widzenia załoz˙en´ i celów słownika. Model ten nie moz˙e powtarzac´ z˙adnego ze
znanych dota˛d wzorców opracowan´ leksykograficznych. Zasadnicza idea, przedstawiona
w roku 1980 w zeszycie próbnym, wykorzystuja˛ca Lippmonowskie poje˛cie stereotypu
(rozumianego jako „obraz w głowie”), zostanie utrzymana, zwłaszcza z˙e znalazła dodat-
kowe potwierdzenie w pracach H. Putnama i A. Wierzbickiej

13

. Utrzymane tez˙ zostanie

fasetowe grupowanie zdan´ definicyjnych w cze˛s´ci eksplikacyjnej; jakkolwiek jakos´c´
wprowadzonych kategorii nie be˛dzie przedmiotem normalizacji w skali całego słownika,
zostanie podporza˛dkowana postulatowi adekwatnos´ci wobec kompetencji nosiciela bada-
nego je˛zyka i kultury i be˛dzie nieco odmienna dla róz˙nych typów haseł. Szczegółowe
propozycje w tym zakresie przynosza˛ szkice J. Bartmin´skiego: „Słownik ludowych stereo-
typów je˛zykowych” (w: Etnolingwistyka I, w druku) i „Definicja kognitywna jako narze˛-
dzie opisu konotacji słowa” (w tomie: „Konotacja”, w druku).

207

Poniewaz˙ hasłem w słowniku be˛dzie rzecz (przedmiot mentalny), a nie wyraz˙enie,

zgromadzone zostana˛ na pocza˛tku artykułu hasłowego nazwy przedmiotu (k u k u ł k a,
z a z u l a, s u s u ł k a itp.), pokazane miejsce przedmiotu w polu semantycznym (przez
wskazanie nazw hyperosemicznych, hyposemicznych i ekwosemicznych), wchodzenie
przedmiotu w kolekcje i opozycje. Najwaz˙niejsza˛, włas´ciwa˛ cze˛s´c´ artykułu hasłowego
be˛da˛ stanowic´ zdania definicyjne komunikuja˛ce jaki jest przedmiot, co robi, gdzie i kiedy
sie˛ pojawia, w jakich relacjach pozostaje z innymi przedmiotami, itd. Na wszystkie zdania
definicyjne zostaje nałoz˙ony warunek utrwalenia (stereotypizacji) w ludowym obrazie
s´wiata.

Zespół pracuja˛cy nad słownikiem etnolingwistycznym składał sie˛ w roku 1986 z trzech

osób zatrudnionych na etatach: mgr Urszuli Majer-Baranowskiej, mgr Małgorzaty Mazur-
kiewicz i mgr Stanisławy Niebrzegowskiej. Wszyscy pozostali współpracownicy (ła˛cznie
z kierownikiem, którym jest doc. J. Bartmin´ski) zajmuja˛ sie˛ pracami słownikowymi na
zasadzie umownej, pos´wie˛caja˛c swój czas wolny od gdzie indziej pełnionych obowia˛zków
etatowych. Najbliz˙szymi współpracownikami słownika od pocza˛tku prac nad nim sa˛: mgr
Graz˙yna Ba˛czkowska, dr Jan Adamowski i doc. S

´ wiatomir Za˛bek. Role˛ konsultantów

z zakresu logiki i semantyki pełnia˛: doc. Andrzej M. Lewicki, dr Ryszard Tokarski i prof.
Leon Koj. W ekscerpcji materiału uczestnicza˛ (na zasadzie zlecen´) m. in. nauczyciele,
bibliotekarze, studenci. Do 1985 roku była zatrudniona jako perforatorka Anna Marciszuk,
która wpisała na tas´my komputerowe (odpowiednio zakodowane) teksty kolbergowskie,
przejs´ciowo tez˙ mgr Eleonora Sarnowska.

Przypisy

1

Koncepcje˛ systematyki wraz z próbami ustalenia cech przydatnych do niej przedstawiono zespołowo na

konferencji w Lublinie w roku 1978. Materiały z konferencji ukazały sie˛ w „Literaturze Ludowej” za rok 1979,
nr 4–6 (rozprawy: J. Bartmin´skiego, B. Wachowskiej, F. Czyz˙ewskiego, J. Sierociuka, J. Adamowskiego, G. Z

˙ u-

raw, J. Ługowskiej, L. Koja, M. Woz´niakiewicz–Dziadosz, J. Jagiełło, K. Stepnika, G. Münch, Z. Kotera i S.
Za˛bka). O stanie prac na koniec roku 1985 zob. dane w artykule J. A d a m o w s k i e g o i J. B a r t-
m i n´ s k i e g o pt. Systematyka polskich pies´ni ludowych (w druku).

2

Wstrzymane przejs´ciowo prace nad systematyka˛ tekstów folkloru podje˛to w roku 1983 jako osobne zadanie

badawcze uje˛te w innej grupie CPBP („Kartoteka polskich pies´ni ludowych”).

3

Słownik ludowych stereotypów je˛zykowych, zeszyt próbny. Opracował zespół w składzie: J. Adamowski,

J. Bartmin´ski, J. Chodukiewicz, J. Jagiełło, I. i Cz. Kosylowie, U. Majer, J. Puch, J. Sierociuk, R. Tokarski,
G. Z

˙ uraw pod kier. naukowym J. Bartmin´skiego. Słowo wste˛pne Cz. Hernas. Wyd. Uniw. Wrocławskiego,

Wrocław 1980, stron 174, nakład 300 egz. maszynopis powielany. Zeszyt zawiera; poza słowem wste˛pnym Cz.
Hernasa, rozprawe˛ J. B a r t m i n´ s k i e g o Załoz˙enia teoretyczne słownika Instrukcje˛ redakcyjna˛ i zestawie-
nie z´ródeł (dokonane przez U. Majer), artykuły hasłowe „brat”, „gwiazda”, „hej”, „kochac´”, „kon´”, „kukułka”,
„matka”, „rozmaryn”, „słon´ce”, „talar”, „wół” oraz indeks wyrazów uz˙ytych w eksplikacji haseł.

4

Por. A. M. L e w i c k i w „Poradniku Je˛zykowym” 1984, nr 9–10, s. 587–592 (wg recenzenta „jest to próba

opracowania słownika nowego typu”), H. K a p e ł u s´ w „Roczniku Literackim” 1980, s. 371. Obszernie zrefe-
rował słownik i dał jego pozytywna˛ ocene˛ Anton H ö n i g w „Semantische Hefte” IV, Heidelberg 1979–1980,
R.8–15.

5

N. i S. T o ł s t y j e, O zadaczach etnolingwisticzeskogo izuczenija Polesia [w:] Poleskij etnolingwiczeskij

sbornik, Moskwa 1983, s.16.

6

Tom zawiera rozprawy, materiały tekstowe do słownika oraz próbne szkice artykułów hasłowych. W dziale

rozpraw znalazły sie˛: J. B a r t m i n´ s k i e g o Słownik ludowych stereotypów je˛zykowych, H. K a r d e l i Tzw.
gramatyka kognitywna a problem stereotypu, R. T o k a r s k i e g o Element syntaktyczny w analizie semowej.
A. K r a w c z y k Je˛zyk z´ródłem wiedzy o człowieku, A. A b r a m o w i c z a Incipit tekstu w konteks´cie kultu-
rowym, M. M a z u r k i e w i c z Praca a sacrum w polszczyz´nie ludowej. W dziale materiałów podano opowia-
dania o kosmosie zebrane w okolicach Biłgoraja w l. 1984–1985, materiały do sennika ludowego, pies´ni weselne

208

z Podlasia i opowiadania demonologiczne (w opracowaniu J. B a r t m i n´ s k i e g o, G. B a˛ c z k o w s k i e j,
J. A d a m o w s k i e g o i F. C z y z˙ e w s k i e g o). Próbne szkice artykułów hasłowych przedstawili: U. M a-
j e r –B a r a n o w s k a, Stereotyp płaczu w polszczyz´nie ludowej, G. B a˛ c z k o w s k a, Korowaj, D. N i e-
w i a d o m s k i, Semantyka jajka w inicjalnych rytach orki i siewu, J. A. A d a m o w s k i, Gos´ciniec „droga”
w wierszowanym folklorze polskim, F. C z y z˙ e w s k i, Zmora, M. K o z i o ł, Strzygon´.

7

Blok ten otwiera rozprawa J. B a r t m i n´ s k i e g o pt. Czym zajmuje sie˛ etnolingwistyka? Po niej naste˛puje

osiem szkiców: D. W e˛ z˙ o w i c z – Z i ó ł k o w s k a, Kochankowie z kalinowego lasu, U. M a j e r –
B a r a n o w s k a, Deszcz i jego zapładniaja˛ca funkcja, S. N i e b r z e g o w s k a, Słon´ce raduje sie˛ – metafora
czy mit?, J. A d a m o w s k i, O semantyce góry, M. K o z i o ł, „Gos´c´ w czerwonym płaszczu... ”,
M. M a z u r k i e w i c z, Kamien´ – dzieło Boga czy diabelska sprawka?, G. B a˛ c z k o w s k a, Ludowy duch
wiatru, D. N i e w i a d o m s k i, Ziemia – materia aktów stwarzania.

8

Materiały biłgorajskie przygotowano do druku w tomie Etnolingwistyka (zob. przypis 6), natomiast 27 kaset

magnetofonowych z Krasiczyna pod Przemys´lem nagranych w roku 1985 zagine˛ło w czasie włamania do
pracowni w czerwcu 1986 roku.

9

Tom „Konotacja”, be˛da˛cy pokłosiem konferencji, obejmuje naste˛puja˛ce rozprawy: R. T o k a r s k i, Kono-

tacja jako składnik tres´ci słowa, A. N a g ó r k o, Problem konotacji semantycznych w opisie przymiotników,
A. P a j d z i n´ s k a, Udział konotacji leksykalnej w motywacji frazeologizmów, J. P u z y n i n a, Konotacje
leksykalne w interpretacji tekstu literackiego na przykładzie analizy „Purytanizmu” C. Norwida,
M. M a z u r k i e w i c z, Etymologia a konotacja semantyczna, Z. Z a r o n, Niektóre problemy z konotacja˛
syntaktyczna˛, R. G r z e g o r c z y k o w a, Władanie je˛zykiem a wiedza o s´wiecie, Z. M u s z y n´ s k i, Problem
wiedzy pozaje˛zykowej w badaniach lingwistycznych, T. D o b r z y n´ s k a, Uwarunkowania kulturowe metafo-
ry, J. B a r t m i n´ s k i, Definicja kognitywna jako narze˛dzie opisu konotacji słowa, U. M a j e r –
B a r a n o w s k a, Z historii uz˙ycia terminu konotacja. Do referatów wygłoszonych na konferencji doła˛czono
przekład głos´nej rozprawy L. J o r d a n´ s k i e j i I. M i e l c z u k a, Konotacja w semantyce lingwistycznej
i leksykografii.

10

Złoz˙ony do druku w tomie „Konotacja” w wyd. UMCS (zob. przypis 9).

11

Prace˛ te˛ wykonał w cia˛gu 7 lat kilkuosobowy zespół, którego trzon stanowili: U. Majer-Baranowska,

A. Marciszuk i J. Bartmin´ski.

12

Zob. spis 39 prac w artykule J. B a r t m i n´ s k i e g o Słownik ludowych stereotypów je˛zykowych (w

Etnolingwistyce I, w druku). W roku 1986 napisano dalsze 4 prace: I. K o ł o d z i e j o piorunie,
U. R e m i s z e w s k a o ogniu, B. T a r a n o w i c z o Panu Jezusie, J. K u s´ m i e r z a k o Matce Boskiej
w polszczyz´nie ludowej.

13

H. P u t n a m, Language Mind and Reality, Oxford Press 1975, A. W i e r z b i c k a, The Lexicography

and Conceptual Analysis, 1985.

209

210