02 Określanie warunków funkcjonowania człowieka 2

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Janusz Ślusarski

Określanie warunków funkcjonowania człowieka
w środowisku pracy 314[06].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Romuald Smyrak
dr inż. Andrzej Rypulak

Opracowanie redakcyjne:
dr Janusz Ślusarski

Konsultacja:
mgr inż. Ryszard Dolata

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 314[06].O1.02.

„Określanie warunków funkcjonowania człowieka w środowisku pracy”, zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu technik awionik.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Psychofizjologiczne możliwości i ograniczenia człowieka w różnych

warunkach pracy

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Dynamika małych grup społecznych i jej zastosowanie w procesie

organizowania i funkcjonowania grup zawodowych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Błąd ludzki – jego przyczyny, ich rozpoznawanie oraz możliwości ich

ograniczania

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy wchodzącej w zakres problematyki

dotyczącej uwzględniania psychofizycznych możliwości i ograniczeń człowieka, a w tym
także takie zagadnienia jak: dynamika małych grup społecznych i jej zastosowanie w procesie
organizowania i funkcjonowania grup zawodowych, błąd ludzki – jego przyczyny, ich
rozpoznawanie oraz możliwości ich ograniczania.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z niego,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – „pigułkę” wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania
treści jednostki modułowej,

−

zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści,

−

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian osiągnięć – przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik
sprawdzianu potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i opanowałeś wiedzę
i umiejętności z zakresu jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.
Zakres materiału nauczania i problematyka zawarta w programie nauczania jest

bardzo obszerna, stąd istnieje potrzeba przyswojenia sobie wybranych zagadnień drogą
samokształcenia. Osoba nauczyciela będzie z pewnością wzmacniała Twoją edukację.

Schemat układu jednostek modułowych

314[06].O1

Środowisko pracy

314[06].O1.01

Przestrzeganie przepisów

bezpieczeństwa i higieny

pracy, ochrony

przeciwpożarowej

i ochrony środowiska

314[06].O1.02

Określanie

warunków

funkcjonowania

człowieka w

środowisku pracy

314[06].O1.03

Posługiwanie się

językiem

angielskim

zawodowym

314[06].O1.04
Przestrzeganie

przepisów

lotniczych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

–

nazywać i określać położenie najważniejszych elementów układu nerwowego człowieka,

–

systematycznie aktualizować zasób pojęć zawartych w pomocniczym słowniczku
psychofizjologicznym dołączonym na koniec każdego materiału nauczania do danego
tematu lekcji,

–

korzystać z różnych źródeł informacji,

–

obsługiwać komputer,

–

planować i organizować własną pracę,

–

współpracować w zespole.

–

stosować układ SI.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

–

przewidzieć zdarzenia, na które ma wpływ działanie człowieka i zapobiegać błędom
ludzkim,

–

ocenić ograniczenia psychofizyczne człowieka,

–

zastosować zasadę odpowiedzialności indywidualnej i zbiorowej,

–

określić negatywne czynniki mające wpływ na wykonywanie pracy zawodowej,

–

uwzględnić warunki panujące w środowisku pracy,

–

wyjaśnić modele i teorie błędów,

–

określić rodzaje błędów w czynnościach obsługowych,

–

przewidzieć skutki błędów,

–

podjąć działania w celu unikania błędów,

–

zastosować przepisy Kodeksu Pracy dotyczące praw i obowiązków pracownika
i pracodawcy oraz warunków pracy,

–

podjąć działania związane z poszukiwaniem pracy,

–

sporządzić dokumenty związane z zatrudnieniem,

–

skomunikować się z uczestnikami procesu pracy,

–

poprowadzić negocjacje,

–

rozwiązać problemy w zakresie wykonywanych zadań zawodowych,

–

podjąć decyzje w zakresie wykonywanych zadań zawodowych,

–

przestrzegać zasad etyki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Psychofizyczne

możliwości

ograniczenia

człowieka

w różnych warunkach pracy

4.1.1. Materiał nauczania

Podstawy fizjologii człowieka

Fizjologia jest to nauka o czynnościach i procesach zachodzących w żywym organizmie

(także człowieka) obejmująca jego narządy i układy. Ta lapidarna definicja wymaga
rozwinięcia. Fizjolodzy zajmują się głównie badaniem mechanizmów adaptacji organizmu
człowieka w następujących sytuacjach:

−

deficytu energetycznego spowodowanego np. głodem, pragnieniem;

−

nadmiaru energetycznego spowodowanego np. otyłością;

−

wysiłkami fizycznymi i bezczynnością ruchową;

−

zmianami środowiska gazowego i termicznego.

Oprócz mierzalnych czynników fizycznych, mających wpływ na organizm człowieka,

fizjologia zajmuje się również jego sferą emocjonalną (stresem).

Znajomość podstaw fizjologii człowieka jest niezbędna do zrozumienia, czym jest

ergonomia. Pozwala również w sposób optymalny kształtować warunki pracy. Z fizjologii
wyłoniła się fizjologia pracy, która bada wpływ wysiłku i czynników środowiska pracy na
organizm człowieka. Jako tzw. czysta nauka jest działem biologii człowieka, a w zakresie
nauk stosowanych stanowi część ergonomii. Zadaniem fizjologii pracy jest badanie przebiegu
funkcji życiowych pracującego człowieka, a celem – ustalenie optymalnych obciążeń dla jego
organizmu.

Udział fizjologii pracy jest znaczący w kształtowaniu ergonomii, co przedstawiono

w tabeli 1.

Tabela 1. Elementy składowe ergonomii [11, s. 13].

Nauki techniczno-organizacyjne

Nauki o człowieku

technika i technologia

fizjologia pracy

naukowa organizacja pracy

psychologia inżynieryjna

analiza ekonomiczna pracy

antropometria

normowanie pracy

higiena pracy

Z punktu widzenia fizjologii pracy rozpatrujemy pracę w trzech fazach:

−

przyjmowanie informacji,

−

przetwarzanie informacji,

−

wykonywanie pracy (czynności roboczych).
Wymagania dotyczące warunków pracy wynikają z możliwości i wrażliwości organizmu

ludzkiego, z budowy i funkcjonowania jego narządów. Podczas przyjmowania informacji
zaangażowany i obciążony jest cały organizm, głównie jednak narząd wzroku i słuchu.
Natomiast podczas wykonywania czynności roboczych – angażuje się układ ruchu, krążenia
i oddychania.

W każdej pracy na podstawie otrzymanych informacji i po przetworzeniu ich w mózgu,

człowiek podejmuje decyzję, wykonuje działanie. Przyjmowanie informacji odbywa się
poprzez zmysły (analizatory): wzroku, słuchu, dotyku, węchu czy smaku. Przyjęte informacje
ulegają przetworzeniu w układzie nerwowym. Po podjęciu decyzji uruchamiają się
mechanizmy wykonawcze. Opisany układ przepływu informacji i podejmowania decyzji nie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jest układem wyizolowanym, lecz działa w konkretnych warunkach materialnego środowiska
pracy. Wpływają na niego i elementy środowiska (temperatura, wilgotność, ruch powietrza,
hałas, oświetlenie, drgania, promieniowanie itp.) i stosunki socjalno-społeczne w miejscu
pracy. Uproszczony schemat składników pracy i wzajemnego ich oddziaływania przedstawia
rysunek 1.

Rys. 1. Składniki pracy i ich wzajemne oddziaływanie [1, s. 69]

Ten

schemat

będzie

podstawą

omówienia

poszczególnych

elementów

psychofizjologicznych ergonomicznego układu człowiek – praca – środowisko.

Każda praca – jak już wspomniano – zaczyna się od przyjęcia informacji. Do

najważniejszych receptorów i analizatorów, poprzez które dociera do mózgu najwięcej
informacji należą narząd wzroku i słuchu. Zostaną one omówione dokładniej dla
zilustrowania działania najważniejszych receptorów informacji u człowieka.

Narząd wzroku

Oko można porównać do aparatu fotograficznego (por. rysunek 2.). W przedniej jego

części umieszczone są elementy optyczne przepuszczające światło i odpowiednio załamujące
promienie świetlne (rogówka, źrenica i soczewka), w tylnej części zaś znajduje się siatkówka
odpowiadająca światłoczułemu filmowi.

W procesie widzenia światło z obserwowanego obiektu pada poprzez rogówkę do otworu

źrenicowego, następnie po odpowiednim załamaniu w soczewce i w galaretowatej masie
wypełniającej gałkę oczną, pada na siatkówkę. Tutaj energia świetlna zamienia się na energię
bioelektryczną, która w postaci impulsów nerwowych biegnie przez nerw wzrokowy do
mózgu. W mózgu przenoszona jest (transmitowana) przez szereg „stacji przekaźnikowych”
i odpowiednio modelowana, tak aby w korze mózgowej (okolicy potylicznej mózgu)
odebrana była w postaci obrazu zewnętrznego. Połączenia z różnymi centrami nerwowymi na
„stacjach przekaźnikowych” pozwalają na automatyczne regulowanie ruchów gałki ocznej,
rozszerzanie i zwężanie źrenicy (przesłony – „blendy”) oraz na zmiany w akomodacji
soczewki. Jednocześnie poprzez te połączenia biegną impulsy do ośrodków świadomości
i ośrodków kojarzeniowych, wyzwalając reakcje określane jako reakcje psychiczne. Niektóre
impulsy przebiegają bezpośrednio do miejsc pobudzających pracę mięśni. Wynika stąd, że
najważniejsze procesy widzenia związane są z czynnością nerwową mózgu. Oko jest tylko

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

receptorem, przyrządem odbierającym promieniowanie świetlne, podczas gdy świadome
postrzeganie wzrokowe umiejscowione jest w mózgu.

Rys. 2. Schemat działania ludzkiego oka jako analogia do funkcjonowania aparatu fotograficznego:

1 – rogówka i soczewka, 2 – odbieranie światła na siatkówce, 3 – przekazywanie informacji optycznej

wzdłuż nerwów wzrokowych do mózgu, 4 – punkt rozdzielczy i zwrotne sterowanie narządem wzroku,

5 – wzrokowe spostrzeganie światła zewnętrznego w sferze świadomości [1, s. 71].

Dla praktyki mają znaczenie następujące wymagania dotyczące pola widzenia:

1. Jasność przedmiotu pracy wzrokowej powinna być dostateczna, aby zapewnić dobre

rozróżnianie szczegółów; dla wygody widzenia wymaga się, aby jasność przedmiotu
pracy wzrokowej nie była niższa od jasności otoczenia i aby była dobrana do stopnia
pracy wzrokowej; im praca ta jest trudniejsza, tym jasność przedmiotu powinna być
wyższa.

2. Jasność otoczenia przedmiotu pracy wzrokowej powinna być równomierna, ponieważ

różnice przeszkadzają w sprawnym widzeniu, przy równomiernej jasności otoczenia
przedmiotu pracy wzrokowej koszt fizjologiczny tej pracy jest najmniejszy.

3. Należy unikać nadmiernych kontrastów jasności między przedmiotem pracy wzrokowej

a otoczeniem – występowanie pewnego kontrastu jest niezbędnym warunkiem
wykonywania pracy wzrokowej. Występowanie jednak zbyt dużych kontrastów miedzy
przedmiotem pracy wzrokowej i otoczeniem wywołuje olśnienie, które jest szkodliwe
i niebezpieczne. Olśnienie może być spowodowane zbyt wysoką jasnością pola widzenia,
do której oko nie może się adaptować.

4. Należy zapewnić stałość oświetlenia, co zabezpiecza oko przed nadmiernym zmęczeniem

i pogorszeniem jego funkcjonowania. Zmienną w czasie jasność pola widzenia –
z częstotliwością, na którą oko reaguje – wywołuje obciążenie wynikające z konieczności
ciągłej adaptacji oka.

5. Do oświetlenia elektrycznego należy stosować źródła światła o rozkładzie widmowym

promieniowania zbliżonym do naturalnego (są nieliczne wyjątki wynikające ze względów
technologicznych i estetycznych). Elektryczne źródła światła, stosowane w celach
oświetleniowych powinny mieć w miarę możliwości pełne widmo promieniowania, aby
światłoczułe elementy siatkówki miały zbliżone warunki funkcjonowania do warunków
naturalnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

O zdolności widzenia decydują następujące właściwości osobnicze:

−

ostrość widzenia;

−

wrażliwość na kontrasty;

−

szybkość spostrzegania.
Ostrość widzenia jest to zdolność rozpoznawania najmniejszych przedmiotów lub

płaszczyzn. Zdolność ta wzrasta wraz z poziomem oświetlenia i ze wzrostem kontrastu
między oświetlonym przedmiotem (płaszczyzną) a otoczeniem.. Ostrość widzenia jest
większa przy ciemnych znakach na jasnym tle.

Wrażliwość na kontrasty jest zdolnością spostrzegania najmniejszych różnic jasności

w polu widzenia i zwiększa się ze wzrostem intensywności oświetlenia.

Szybkość spostrzegania jest to czas, który upływa od pojawienia się przedmiotu w polu

widzenia do jego dostrzeżenia. Szybkość spostrzegania jest tym większa, im lepsze jest
oświetlenie i im wyraźniejsze są kontrasty między przedmiotem a otoczeniem.

Problemy ze spostrzeganiem wzrokowym

Narządy zmysłów, które wyspecjalizowały się w odbiorze określonych kategorii

bodźców, reagują jedynie na ograniczony zakres zjawisk świata zewnętrznego. I tak na
przykład w widmie promieniowania elektromagnetycznego, które waha się w granicach od
1/1000 000 000 milionowej części metra do 100 milionów metrów, jedynie znikomy wycinek
obejmuje fale długości 400 do 750 milionowych ułamków milimetra, stanowiące bodźce
wywołujące u człowieka wrażenia wzrokowe (por. rys. 3.).

Rys. 3. Widmo promieniowania elektromagnetycznego [16, s. 109]

Energia fizyczna, aby mogła pobudzać receptor (np. wzroku, słuchu) i wywołać wrażenie

musi osiągnąć określoną wielkość, musi stać się bodźcem. Manipulując wielkością bodźca –
czy to zwiększając, czy też zmniejszając jego siłę – możemy ustalić taką jego wartość, przy
której występuje ledwo dostrzegalne wrażenie. Tę minimalna wielkość bodźca, przy której
jeszcze doznajemy wrażenia i poniżej której ono już nie występuje, nazywamy progiem
wrażliwości albo progiem absolutnym. Jego miarą jest wartość bodźca dostatecznie wielka,
aby wywołać w 75% przypadków minimalne wrażenie. Bodźce o wartości poniżej progu
wrażliwości nazywamy bodźcami podprogowymi; z kolei te, które znajdują się powyżej
wartości progowej, noszą nazwę nadprogowych. Wrażliwość jest tym większa, im niższy jest
próg wrażliwości. Próg wrażliwości jest różny dla różnych jakości zmysłowych. Tak na
przykład oko zdolne jest reagować w idealnych warunkach na pojedynczy kwant światła
(najmniejsza jednostka energii). Tymczasem po to, aby uzyskać minimalne wrażenie dotyku,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

trzeba zużyć od 100 milionów do 10 bilionów więcej energii niż wymaga tego receptor
wzroku. Wrażliwość zmienia się też w ramach tego samego receptora. I tak na przykład
zależnie od stanu psychicznego, koncentracji uwagi, nastawienia jednostki i szeregu innych
czynników wewnętrznych, wielkość progu wrażliwości waha się.

Wrażliwość zmienia się również pod wpływem bodźców uprzednio działających na

receptor, które wywołując w nim określone zmiany powodują, że jest on mniej lub bardziej
wrażliwy na bodźce aktualnie działające. Z tym wiąże się zjawisko adaptacji zmysłowej,
które polega na zmianie, w tym głównie na zmniejszeniu się wrażliwości na bodźce działające
długotrwale. Adaptacja występuje w zakresie szeregu zmysłów, np.: wzroku, słuchu, dotyku
i temperatury.

W procesie spostrzegania niezwykle istotna jest umiejętność różnicowania bodźców,

zdolność dostrzegania zmian w ich układzie bądź też zmian zachodzących poprzez określone
cechy bodźca. Zdolność różnicowania najmniejszych zmian między bodźcami tego samego
rodzaju nazywamy czułością. Odgrywa ona m.in. dużą rolę w działalności praktycznej. Tak
np. doświadczony hutnik na podstawie minimalnych różnic w kolorze ocenia temperaturę
stali, odcień bieli informuje młynarza o jakości mąki, kiper bez trudu dostrzega subtelne
różnice w smaku wina czy herbaty oceniając na tej podstawie ich jakość.

Minimalną różnicę w wielkości bodźców tego samego rodzaju, niezbędną do

rozróżnienia tych bodźców, tj. do wywołania zauważalnej różnicy w wrażeniu, nazywamy
progiem czułości. Stanowi on obok progu wrażliwości jedną z miar granic naszego
spostrzegania. Im mniejszy jest próg czułości, tym większa jest czułość zmysłowa danej
jednostki, i odwrotnie.

Próg czułości ustalamy w momencie przejścia od braku odczuwania różnicy do jej

odczuwania. Jako miarę przyjmuje się minimalna różnicę między wielkością bodźców
stwierdzoną w 75% przypadków. Dokonując pomiaru progu czułości, stwierdzamy, że nie
każda zmiana wielkości bodźca wywołuje odpowiednie zmiany wrażenia. Na przykład, jeżeli
ciężarek o wadze 100 g porównamy z ciężarkiem o wadze 102 g, to odczujemy zauważalną
różnicę w ich ciężarze. Jednakże dodanie 2 g do ciężarka o wadze 200 g nie spowoduje już
różnicy we wrażeniu.

Świat dostarcza nam stale zmieniającego się ciągu wrażeń wzrokowych. Zastanówmy się

nad zamieszaniem, jakie by powstało, gdybyśmy nie byli w stanie spostrzec, że drzwi
widziane z odległości dwóch metrów i widziane z odległości dwudziestu metrów są tymi
samymi drzwiami – chociaż ich obrazy padające na siatkówkę bardzo się różnią. Wyobraźmy
sobie właściciela psa niezdającego sobie sprawy z faktu, że jego ulubieniec inaczej wygląda
z prawej i z lewej strony. W rzeczywistości takie sytuacje na szczęście nie zdarzają się –
przynajmniej w wypadku obiektów, które znamy – ponieważ stałość spostrzeżeń pozwala
nam widzieć obiekty jako te same, czyli rozpoznawać je, nawet jeśli ich obrazy padające na
siatkówkę różnią się kształtem czy wielkością.

Stałość spostrzegania obserwujemy szczególnie wyraźnie w zakresie spostrzeżeń

wzrokowych. Przedmioty poznajemy – w wyniku doświadczenia – jako trwałe i niezależne od
takich czynników, jak oświetlenie, położenie czy odległość i w związku z tym mówimy
o stałości spostrzegania:

−

wielkości,

−

kształtu,

−

jasności przedmiotów.

Stałość spostrzegania zależy w dużym stopniu od doświadczenia, od kontekstu, w jakim

to spostrzeganie przebiega, w tym przede wszystkim od stosunków pomiędzy
poszczególnymi elementami składającymi się na sytuacje spostrzeganą. Jest to jeszcze jeden
z argumentów przemawiających za tym, że spostrzegania nie da się sprowadzić do sumy
elementów, że jest to proces bardziej złożony i jakościowo odmienny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dzięki stałości spostrzegania odzwierciedlamy rzeczywistość w miarę dokładnie

i adekwatnie, mimo rozbieżności miedzy pobudzeniem receptorów a cechami bodźców, które
je wywołują. Jednak w pewnych warunkach, kiedy mamy do czynienia ze szczególnym
układem bodźców w przestrzeni i czasie, nasze spostrzeżenie staje się nieadekwatne do
sytuacji. Inaczej mówiąc, kontekst, w jakim ono przebiega i jaki decydowałoby o stałości
spostrzegania, zostaje w jakiś sposób zaburzony, w wyniku czego powstają różnego rodzaju
złudzenia.

Do najbardziej znanych należą złudzenia geometryczne, które polegają na fałszywej

ocenie wielkości i kierunków przestrzennych. Do tej grupy złudzeń należą m.in.:

−

złudzenie Heringa-Helmholtza,

−

złudzenie Mullera-Lyera,

−

złudzenie Ponza (por. rys. 4.)

Rys. 4. Złudzenia Heringa-Helmholtza, Mullera-Lyera i Ponza [16, s. 135]

W złudzeniu Heringa-Helmholtza poziome linie są proste i równoległe, a jednak

sprawiają wrażenie wygiętych na zewnątrz z powodu przecinania się z liniami rozchodzącymi
się z wnętrza rysunku.

Natomiast jeżeli chodzi o złudzenie Mullera-Lyera obie pionowe linie są jednakowej

długości, choć prawa linia, z odwróconymi grotami strzałki, wydaje się dłuższa.

Rysunek 5. pokazuje z kolei przykłady występowania niektórych z tych złudzeń

w najbliższym otoczeniu.

Rys. 5. Przykłady ilustrujące złudzenia Mullera-Lyera /A/ i Ponza /B/ [16, s. 138]

Narząd słuchu

Drugim narządem, receptorem, przyjmującym informacje jest narząd słuchu i równowagi

(por. rysunek 6.).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 6. Schemat działania ludzkiego ucha [20, s. 234]

Ucho ludzkie dostosowane jest do odbierania dźwięków o częstotliwości od 16 do 20000

Hz, czyli obejmuje prawie dziewięć oktaw. Natężenie odbieranych dźwięków, wyrażane jest
jako ciśnienie akustyczne w mikrobarach, waha się od 2-10

-4

mikrobara do 200 mikrobarów.

Ponieważ tak wielki zakres ciśnienia, obejmujący dźwięki od cichego szumu strumyka do
ryku silników odrzutowych, jest praktycznie niemożliwy do ujęcia w wymienionych
jednostkach, wprowadzono jednostkę natężenia dźwięku – decybel (dB). Poziom ciśnienia
akustycznego w dB wylicza się ze wzoru:

L = 20 lg

gdzie:
Po – 2 x 10

-5

Px – ciśnienie akustyczne mierzone w paskalach

Wrażenie słyszenia powstaje w chwili, gdy fale dźwiękowe poprzez ucho zewnętrzne

i środkowe dotrą (dostaną się) do ucha wewnętrznego, gdzie energia drgań zamieniona zostaje
na impuls nerwowy, który następnie jest transmitowany do odpowiednich ośrodków słyszenia
w mózgu (por. rysunek 4). Narząd słuchu jest urządzeniem alarmującym, ostrzegającym i ma
na celu ochronę organizmu zwierzęcego i ludzkiego przed niebezpieczeństwem.

Czynnikami środowiskowymi, których wpływ człowiek spotęgował swoją działalnością,

są hałas i wibracje.

Oddziaływanie hałasu na organizm człowieka łączy się głównie z funkcjonowaniem

narządu słuchu. Wyspecjalizowane w odbieraniu bodźców akustycznych receptory są
najwcześniej pobudzane i najszybciej ulegają uszkodzeniu w razie przekroczenia
dopuszczalnego natężenia hałasu. Jednakże może on oddziaływać bezpośrednio na inne
tkanki uszkadzając je mechanicznie swoją energią kinetyczną. Ponadto, działając na narząd
słuchu, wywołuje różnorodne reakcje odruchowe, mogące się uwidaczniać w funkcjonowaniu
układu krążenia, układu nerwowego, a nawet przemian wewnątrzkomórkowych poprzez

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wpływ na układ gruczołów wydzielania wewnętrznego. Dokuczliwość hałasu zależy od jego
charakteru. Nie wszystkie bowiem tony i dźwięki odbierane są przez mózg, jako przykre,
niektóre wręcz wywołują przyjemne wrażenie i uczucia. Wielkość i rodzaj dokuczliwości
hałasu zależy od czynników obiektywnych i subiektywnych. W praktycznych działaniach
należy pamiętać, że:

−

hałas, który zawiera wiele wysokich dźwięków odczuwany jest przez większość ludzi,
jako dokuczliwy,

−

hałas udarowy, niespodziewany jest bardziej niebezpieczny niż hałas ciągły,

−

natężenie dokuczliwości zależy w wielu sytuacjach od osobistego nastawienia, od rodzaju
wykonywanych czynności, pory dnia itp.[1].
W praktyce powstaje pytanie, do jakiej wielkości hałasu można się przystosować.

W zasadzie przyjmuje się, że hałas nie jest dokuczliwy wtedy, gdy nie przekracza o 5 dB
poziomu hałasu zwykle panującego na danym miejscu.

Rys. 7. Drogi słuchowe i ich rozgałęzienia do innych części mózgu oraz różnorakie wpływy hałasu

[24, s. 70]

W profilaktyce hałasu ważną rolę odgrywają procesy wypoczynkowe następujące po

okresie narażenia na hałas. Dlatego istnieje konieczność przebywania po hałaśliwej pracy
w wyciszonych pomieszczeniach. Jeżeli hałas działa nie tylko w miejscu pracy, ale i w domu
lub w miejscach przeznaczonych na wypoczynek, na sen, staje się on przyczyną przewlekłego
znużenia z całym niekorzystnym jego wpływem na samopoczucie, zdolność do pracy
i zachorowalność. Obok niepokoju, rozdrażnienia i zmęczenia mogą się pojawiać zaburzenia
jelitowe, schorzenia układu krążenia, nerek i wątroby. Za dopuszczalny przyjmuje się hałas
do 80 dB, gdy poziom natężenia hałasu przekracza tę granicę zaleca się przerwy w pracy.
Uważa się, że w ciągu 8 godzin pracy w hałasie powyżej:

−

95d B przebywać można do 2 godz.

−

100 dB przebywać można do 50 min.

−

105 dB przebywać można do 25 min.

−

110 dB przebywać można do 16 min.

−

115 dB przebywać można do 12 min.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

120 dB przebywać można do 5 min.

−

130 dB następuje mechaniczne uszkodzenie narządu słuchu [1].

Stopień szkodliwości hałasu zależy przede wszystkim od jego działania na narząd słuchu.

Długotrwałe i wielokrotne przebywanie w hałasie upośledza zdolność słyszenia, zwłaszcza
w zakresie tonów wysokich (powyżej częstotliwości 4000 Hz). Duże natężenie tonów niskich,
zwłaszcza działających wspólnie z wibracjami, uszkadza z kolei mechanicznie narząd słuchu.

Zaburzenia związane z działaniem wibracji łączą się ze zjawiskami tłumienia rezonansu

drgań przenoszących się na ciało. Organizm ludzki można tu rozpatrywać jako układ
sprężysty, w którym główną rolę amortyzacyjną przejmują na siebie mięśnie. Zdolność
tłumienia drgań jest różna, zależna m.in. od częstotliwości drgań i okolicy ciała, na którą te
drgania wpływają. Najbardziej patogenny jest rezonans tkanek i narządów wewnętrznych
związany z pobudzeniem receptorów leżących w okolicy poddanej wibracji oraz
mechanicznym uszkodzeniem (rozerwanie, pęknięcie, złamanie) drgających tkanek.

Dopuszczalny

poziom

wibracji

opracowany

został

podstawie

objawów

subiektywnych, których wystąpienie uważa się za osiągnięcie granic tolerancji. Są to przede
wszystkim:

−

bóle w okolicy serca,

−

bóle środkowych okolic brzucha i głowy,

−

utrudnienie oddychania,

−

uczucie duszności i lęku [8].
Nie oznacza to, że niższe wartości wibracji są bezpieczne. Długotrwałe oddziaływanie

tego czynnika wywołuje liczne zmiany w obwodowych naczyniach krwionośnych,
przejawiające się zwłaszcza zmniejszeniem przepływu krwi przez narażone na wibrację
tkanki.

Normy maksymalnego dopuszczalnego narażenia dla ekspozycji ciągłej w pracy

przemysłowej muszą być znacznie niższe od tych wartości, które są znoszone w czasie
oddziaływania jednorazowego. Wartości graniczne zależą tu od częstotliwości, amplitudy
i czasu

działania

wibracji,

dopuszczając

przykład

dla

wibracji

ogólnej

30-minutowej częstotliwość 4-10 Hz i amplitudę do 0,15 mm [8].

Optymalne rozwiązania w urządzaniu wielu stanowisk pracy, zwłaszcza przy pracy

ciężkiej fizycznie, polegają na umożliwieniu najkorzystniejszego działania przy użyciu
niewielkiej siły. Do tego celu służą różne urządzenia, które właściwie rozmieszczone
ułatwiają pracę mięśniom. Przy projektowaniu maszyn, stanowisk pracy itp. należy stale
pamiętać, że służą one człowiekowi, bowiem to on jest podmiotem i wszystkie działania
związane z projektowaniem urządzeń i miejsc pracy muszą być tak prowadzone, aby
zapewniały człowiekowi nie tylko pracę bezpieczną, lecz także gwarantującą utrzymanie
zdrowia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 8. Podstawowe zależności i treści w ramach układu człowiek-technika [23, s. 17]

Pomiar sprawności adaptacyjnej organizmu staje się podstawowym kryterium w ocenie

zdolności człowieka do wykonywania pracy zawodowej i czynności życia codziennego.
Zdolność organizmu do zwiększonego wysiłku fizycznego wzrasta pod wpływem treningu,
czyli powtarzających się wysiłków fizycznych. Prowadzi to do zmian ultrastrukturalnych,
morfologicznych, biochemicznych i czynnościowych organizmu. Zmiany te, rozwijające się
w toku treningu i pod jego wpływem mają charakter adaptacyjny. Podczas wysiłków
fizycznych wzrasta zapotrzebowanie mięśni na tlen i materiały energetyczne oraz zwiększa
się wytwarzanie metabolitów i ciepła w organizmie. Procesy te można określić mianem
obciążenia fizjologicznego.

Zwiększenie zdolności do wysiłku, osiągane w wyniku treningu i stanowiące

podstawowy jego cel, ma podwójne znaczenie. Z jednej strony umożliwia ono człowiekowi
wykonywanie wysiłków o większej intensywności i dłuższym czasie trwania lub osiąganie
doskonalszej precyzji ruchów niż przed treningiem. Z drugiej strony, wszystkie obciążenia,
które mieściły się w zakresie możliwości danego człowieka przed treningiem, mogą być po
treningu pokonywane mniejszym kosztem. Nie chodzi tu o koszt energetyczny, choć i ten
może się zmniejszyć, ale o „koszt fizjologiczny”. Termin ten oznacza,, obciążenie
mechanizmów fizjologicznych zaangażowanych w przystosowanie organizmu do wysiłku
i wielkość spowodowanych przez wysiłek zmian zmęczeniowych. Z punktu widzenia
zdrowego człowieka ten ostatni efekt treningu ma szczególne znaczenie.

Zdolność do wysiłku zwiększa się pod wpływem treningu dzięki zwiększeniu:

−

sprawności aparatu ruchowego i siły mięśniowej;

−

zdolności pokrywania zapotrzebowania pracujących mięśni na tlen i substraty

energetyczne [11].

Układ ruchowy człowieka, obejmujący mięśnie szkieletowe i układ nerwowy, pobudza
i kontroluje czynności mięśni oraz część bierną, czyli kości, stawy i wiązadła.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyróżnia się trzy typy mięśni:

1) mięśnie szkieletowe (tzw. poprzecznie-prążkowane):

−

będące pod kontrolą mózgu i zależne od naszej woli;

−

współdziałające z kośćmi i ścięgnami;

−

odpowiadające za określone ruch ciała, np. uśmiech, wbieganie po schodach.

2) mięśnie gładkie:

−

związane z niezależnymi od naszej woli narządami wewnętrznymi, np. ruchy jelita
czy pęcherza;

3) mięsień sercowy [11].

Z układem ruchowym człowieka związane jest pojęcie wydolności fizycznej. Wydolność

fizyczna to zdolność organizmu do wykonywania długotrwałego lub ciężkiego wysiłku, który
angażuje duże grupy mięśni, bez szybko narastającego zmęczenia. Wydolność fizyczna
zależy w znacznym stopniu od zdolności pobierania tlenu przez organizm i jest związana
w przypadku człowieka ze zmęczeniem czyli zmniejszeniem zdolności do pracy
spowodowanym przez wysiłek. Możemy mówić o:

−

zmęczeniu ośrodkowym tzn. przejawiającym się narastaniem odczucia, ciężkości pracy,
pojawiającym się bólem mięśni, zmniejszeniem motywacji, koncentracji uwagi
i sprawności psychomotorycznej,

−

zmęczeniu

obwodowym

tzn.

objawiającym

się

zmęczeniem

mięśni,

które

w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia siły i szybkości ich skurczów, co z kolei może
doprowadzić do całkowitej utraty zdolności do pracy [11].
Zmęczenie może przejść w stan przewlekły. Taka sytuacja jest bardzo niebezpieczna dla

zdrowia. Procesy fizjologiczne zostają wówczas zaburzone, gdyż przestają działać mechanizmy
je kontrolujące. Dotyczy to głównie układu nerwowego, co przedstawia rysunek 9.

Rys. 9. Zobrazowanie zaangażowania układu nerwowego [11, s. 30]

Układ nerwowy jest zaangażowany przez cały czas wykonywania przez nas czynności,

w tym także bierze udział w zarządzaniu ruchem. Jego elementami są neurony, które
wychwytują sygnały różnych części organizmu lub otoczenia, analizując zapoczątkowują
określoną czynność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czym zajmuje się fizjologia jako nauka?
2. Co łączy fizjologię pracy z ergonomią?
3. Przedstaw uproszczony schemat składników pracy i opisz krótko ich wzajemne relacje?
4. Dlaczego tak ważnymi receptorami i analizatorami są dla człowieka narząd wzroku

i słuchu?

5. Jak duża jest analogia pomiędzy funkcjonowaniem ludzkiego oka i aparatu

fotograficznego?

6. Jakie wymagania powinno spełniać pole widzenia zdaniem praktyków odpowiedzialnych

za organizację miejsca pracy?

7. Jakie właściwości osobnicze decydują o zdolności widzenia u człowieka?
8. Kiedy energia fizyczna spełnia kryteria bycia bodźcem np. dla ludzkiego wzroku

i słuchu?

9. Co nazywamy progiem wrażliwości, a co progiem czułości?
10. Od czego zależy wrażliwość receptora oraz jak ustalamy praktycznie próg czułości

danego receptora?

11. Na czym polega zjawisko stałości spostrzegania i czego ono dotyczy?
12. Jaki ma wpływ stałość spostrzegania na powstawanie złudzeń optycznych u człowieka?
13. Jakie najczęściej występują złudzenia optyczne i czym się charakteryzują?
14. W jaki sposób funkcjonuje mechanizm odbierania wrażeń słuchowych przez człowieka?
15. Jaki poziom hałasu dopuszcza się w miejscu pracy oraz co zwiększa jego dokuczliwość?
16. Jakie objawy somatyczne pojawiające się człowieka świadczą o tym, że zostały

przekroczone granice tolerancji poziomu wibracji w jego miejscu pracy?

17. Co to jest sprawność adaptacyjna i jak ja można doskonalić u człowieka?
18. Z czego składa się układ ruchowy człowieka i jakie wyróżnia się u człowiek typy mięśni?
19. O jakich rodzajach zmęczenia osłabiających zdolność człowieka do pracy możemy

mówić?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ czas reakcji prostej i czas reakcji alternatywnej jako wskaźniki możliwości

i ograniczeń funkcjonowania analizatora bodźców wzrokowych u człowieka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) poznać swoje możliwości i ograniczenia w zakresie funkcjonowania jego analizatora

bodźców wzrokowych na podstawie uzyskanego pomiaru własnych czasów reakcji
prostej i alternatywnej,

2) porównać swoje możliwości i ograniczenia w zakresie funkcjonowania jego analizatora

bodźców wzrokowych z możliwościami i ograniczeniami w tym zakresie kolegów,

3) uzasadnić znaczenie czasu reakcji prostej i alternatywnej dla człowieka w kontekście jego

przyszłego stanowiska pracy.

Materiał uzupełniający do ćwiczenia

Czas reakcji jest okresem jaki upływa od momentu zadziałania bodźca do momentu

zareagowania nań. Czas ten zależy od analizatora, na który bodziec działa, od długości dróg
nerwowych łączących receptor z ośrodkami korowymi danego analizatora, od siły bodźca,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

czasu działania, nastawienia, poziomu aktywacji osoby oraz stopnia złożoności sytuacji
bodźcowej. Jeżeli dana osoba reaguje na pojedynczy bodziec zachodzi – reakcja prosta. Jeżeli
reaguje ona na różne bodźce w różny sposób – reakcja złożona lub alternatywna. Czas reakcji
ma szczególne znaczenie przy obsłudze różnego rodzaju urządzeń sterowniczych –
szczególnie w komunikacji [19].

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

komputer osobisty,

–

program komputerowy w systemie Windows przygotowany na użytek tego ćwiczenia,
zgodnie z podanymi powyżej instrukcjami,

–

słownik psychologiczny,

–

poradnik dla ucznia,

–

materiały do pisania.

Ćwiczenie 2

Zbadaj złudzenia sensoryczne jako przykłady ograniczeń zmysłu wzroku u człowieka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) poznać różne wzory złudzeń optycznych,
2) rozpoznać różne wzory złudzeń optycznych oraz wytłumaczyć zasadnicze źródła ich

powstawania.

Materiał uzupełniający do ćwiczenia

Złudzenia sensoryczne są odchyleniami w adekwatnym odzwierciedlaniu rzeczywistości,

polegającymi na niezgodności między spostrzeganymi właściwościami przedmiotów a ich
rzeczywistymi parametrami fizycznymi. Wielkość złudzenia może się zmieniać i zależy od
wielu zmiennych: właściwości przedmiotów, czasu spostrzegania, doświadczenia jednostki,
nastawienia i in. Odchylenia mogą dotyczyć wielkości przedmiotu, jego kształtu, ruchu, masy
oraz pola. Jeżeli określona figura widziana jest na tle innej figury, spostrzeganie jej kształtu
może ulec zniekształceniu.

Złudzenia uświadamiają nam nasze ograniczenia jeżeli chodzi o zmysł wzroku. Zwracają

naszą uwagę na potrzebę kontrolowania spostrzeżeń wzrokowych, szczególnie w warunkach
zakłócających proces spostrzegania oraz w sytuacjach, w których liczy się dokładność
i trafność spostrzegania (np. w sytuacjach przeglądów i napraw precyzyjnych urządzeń
będących na wyposażeniu nowoczesnych statków powietrznych) [21].

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

komputer osobisty,

–

program komputerowy w systemie Windows przygotowany na użytek tego ćwiczenia,
zgodnie z podanymi powyżej instrukcjami,

–

słownik psychologiczny,

–

poradnik dla ucznia,

–

materiały do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić co łączy fizjologię pracy z ergonomią?



2) przedstawić uproszczony schemat składników pracy i opisać ich

wzajemne współdziałanie?



3) uzasadnić tak duże znaczenie wzroku i słuchu dla człowieka?



4) określić najważniejsze wymagania jakie powinno spełniać pole

widzenia na stanowisku pracy?



5) scharakteryzować pojęcia progu wrażliwości i progu czułości?



6) dowieść wpływu stałości spostrzegania na zjawisko powstawania

złudzeń optycznych u człowieka?



7) przedstawić mechanizm odbierania wrażeń słuchowych u człowieka?



8) wskazać jaki poziom hałasu jest dopuszczalny w miejscu pracy?



9) wymienić objawy somatyczne pojawiające się u człowieka, które

świadczą o przekroczeniu granic tolerancji poziomu wibracji w jego
miejscu pracy ?



10) opisać co to jest sprawność adaptacyjna?



11) wymienić elementy układu ruchowego człowieka?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Dynamika małych grup społecznych i jej zastosowanie

w procesie

organizowania

funkcjonowania

grup

zawodowych

4.2.1. Materiał nauczania

Mała grupa społeczna i jej dynamika

Nie każdy zbiór ludzi to grupa. W celu wyjaśnienia różnic można zaproponować

skorzystanie z prostej analogii chemicznej. Chemicy odróżniają związki chemiczne od
mieszanin. Rozróżnienie to ma również sens, gdy analizujemy zbiorowości ludzkie.
Najprostsza zbiorowość ma charakter incydentalny – sytuacyjny, np. tłum uliczny, grupa
kibiców sportowych. Lecz nawet zbiorowość, która początkowo ma charakter incydentalny,
może się przekształcić w autentyczną grupę społeczną. Możliwość taka pojawia się wtedy,
kiedy jakieś okoliczności zewnętrzne(dłuższy czas przebywania), wspólnota motywacji lub
charakteru postawionego przed grupą zadania zmuszają do interakcji społecznych. Wynika
z tego, że warunkiem istotnym, który decyduje o powstaniu grupy społecznej, są interakcje
społeczne o charakterze informacyjnym, sterującym i emocjonalnym – oceniającym.

Co to jest grupa? Oczywiście, że nie jest to jedna osoba, ale dwie, trzy, a może więcej.

A kiedy po prostu sama liczba uczestników zmienia grupę w tłum? Nie ma tu prostych
odpowiedzi na te pytania. Optymalna wielkość grupy zależy w dużej mierze od okoliczności.
Edgar Schein (1988) definiuje grupę jako „każdą liczbę osób, które:

1) związane są wzajemnymi interakcjami,
2) są psychologicznie wzajemnie siebie świadome,
3) spostrzegają siebie jako grupę” [12].
Przedstawione trzy warunki muszą być spełnione, jeżeli chcemy odróżnić grupę od

zwykłego zbioru jednostek. Schein zakłada, że grupy mają wspólny cel. Grupy zadaniowe,
np. formułują jasny cel, który wyraża się w rodzaju wykonywanych zdań i oczekiwanych
standardach wykonania. Grupy te powołuje się ze względu na cele:

−

wykonywania zadań,

−

rozwiązywania problemów,

−

podejmowania decyzji,

−

dzielenia się informacjami,

−

formułowania nowych pomysłów [12].
Mniejsze grupy charakteryzują się większą spójnością niż te większe liczebnie,

i sprzyjają pełniejszej partycypacji, ale może brakować w nich określonych talentów
i umiejętności. Mniejsze grupy można łatwiej kontrolować z punktu widzenia interesów
kierownika. Większe grupy mogą z kolei zawierać podgrupy, które utrudniają kierowanie ze
względu na możliwe występowanie konfliktów wewnętrznych. W praktyce wielkość
zespołów pracowniczych została w przemyśle zredukowana z około 100 do średnio 20 osób
[12].

Warto podkreślić, że w literaturze przedmiotu rozróżnia się pojęcie grupy i zespołu [11].

I tak, S. Borkowska (1985) zwraca uwagę, na to, że różnią się one specyfiką motywowania,
tzn. w grupach raczej przez więzi interpersonalne, a w zespole przez gratyfikacje materialne.
Z kolei P.F. Drucker (1980) dostrzega w wyodrębnieniu organizacyjnym – wyraźniejsze
wyodrębnienie zespołu aniżeli grupy. Dodatkowo J. Zieleniewski (1978) zwraca uwagę na
zróżnicowanie funkcjonalne i efekty podziału pracy. Jego zdaniem, w grupie brak
funkcjonalnego zróżnicowania, a w zespole wyraźnie zaznacza się „wprawa”
w podejmowaniu decyzji grupowych i możliwość korzystania z kwalifikacji specjalnych itp.
Należy jednak podkreślić fakt, że niezależnie od cech wyróżniających zespół od innych grup

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

społecznych, jego działanie w większości podlega prawidłowościom charakteryzującym
grupy społeczne. Charakter funkcjonowania zespołu określony jest przez wpływ rozmaitych
czynników (por. rysunek 10.).

Rys. 10. Powiązania między czynnikami kształtującymi funkcjonowanie zespołu pracowniczego [13, s. 13]

W zespole krzyżują się wpływy wielu różnych czynników. Można je umownie podzielić

na trzy grupy (por. rysunek 11).

Rys. 11. Zespół pracowniczy jako miejsce krzyżowania się wpływów różnych elementów [13, s. 15]

Wpływ relacji wewnątrz zespołu (tzw. stan grupy), wpływ jednostki i jej otoczenia oraz

wpływ kierownika (formalnych wymagań organizacji) przyczyniają się do ukształtowania
specyficznych i charakterystycznych dla zespołu cech, takich jak jego spójność, normy czy
atrakcyjność.

Spójność grupy

Spójność grupy to poziom rozwoju więzów między członkami grupy i poziom rozwoju

„ducha grupy”. Jest to również miara atrakcyjności zespołu dla nowych członków. Bardzo
spójne grupy wykazują silne powiązania w postaci wzajemnej lojalności wobec siebie
i poszanowanie wobec norm grupowych (ustalone przez grupę standardy zachowań dla
swoich członków).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do czynników wpływających na spójność grupy należą:

−

bliskość przestrzenna,

−

podobieństwo wykonywanych zadań,

−

system pracy,

−

struktura zadań,

−

wielkość grupy (szczególnie niewielkie grupy),

−

zagrożenia zewnętrzne,

−

perspektywa uzyskania nagród,

−

styl kierowania,

−

wspólne cechy członków grupy, tzn. tj.: wiek, płeć itp.,
Po osiągnięciu przez grupę wysokiego poziomu spójności czynniki zewnętrzne przestają

odgrywać znaczącą rolę w jej działaniu. Mniej spójne grupy są w wyższym stopniu podatne
na oddziaływanie zewnętrznych strategii (np. Divide et impera).

W literaturze przedmiotu podkreśla się często, że grupa o wysokiej spójności nie

identyfikująca się z celami organizacji to najbardziej dysfunkcjonalny typ zespołu. Jednak
w przeważających przypadkach spójność zespołu jest cechą pożądaną, gdyż wiąże się
z niedużym poziomem absencji i fluktuacji, swobodą zachowania członków grupy i większą
motywacją do wykonywania zadań [13].
Rozwój grupy i zespołu

B. Tuckman (1965) opisał cztery fazy rozwoju grupy:
Faza 1. Kształtowanie się (Forming). Rozpoznawanie zadania, zasad i metod, zbieranie

informacji i środków, oparcie na przywódcy, liderze.

Faza 2. Burza, awantura (Storming). Powstają wewnętrzne konflikty; członkowie grupy

wykazują emocjonalny opór przed zadaniem.

Faza 3. Normalizacja (Norming). Konflikt jest zażegnany; rozwija się współpraca,

następuje wymiana poglądów i powstawanie norm.

Faza 4. Wykonanie (Performing). Zespół istnieje, role są elastyczne, znajduje się

i wdraża rozwiązania.

Z kolei M. Woodcock (1979) spostrzega czterofazową sekwencję rozwoju zespołu:
Faza 1. Zespół nierozwinięty, nieukształtowany. Unikanie wyrażania uczuć, cele

niepewne, kierownik podejmuje większość decyzji.

Faza 2. Zespół eksperymentujący, doświadczający, próbujący. Bardziej otwarte

podchodzenie do problemów, uważniejsze słuchanie, grupa może przez jakiś czas dokonywać
wglądu w siebie (introspekcja).

Faza 3. Zespół konsolidujący się. Relacje interpersonalne ustalane są na fundamencie

współpracy, zdanie jest jasne, uzgodnione są cele, wdrażane sa procedury dyskusji,
rozwiązywania problemów..

Faza 4. Zespół dojrzały. Otwarte wyrażanie uczuć, szeroki wachlarz branych pod uwagę

opcji rozwiązań, metodyczne sposoby pracy, styl kierowania sprzyjający zespołowi,
członkowie zespołu są plastyczni, a grupa uznaje i szanuje ich jednostkowy wkład
i odpowiedzialność za wykonanie na rzecz organizacji.

Kluczowym elementem analiz jest to, że efektywność grupy stanowi wynik, który

kształtuje się w czasie, w miarę jak grupa zaczyna rozumieć, czego od niej wymaga i w jaki
sposób ta wiedza może zostać wykorzystana [12].
Znaczenie umiejętności interpersonalnych

Jednym z najbardziej charakterystycznych przejawów życia jest zdolność do radości,

zabawy, wzruszenia, troski, serdeczności i poczucia spełnienia w związkach z innymi.
Zawieranie nowych przyjaźni, pogłębianie istniejących związków, nawet przeżywanie miłości
zależne jest od umiejętności bycia z ludźmi. Uczucia, jakie ludzie maja do siebie, są jedną
z głównych podstaw ludzkiego stowarzyszania się i działania. Nazwy różnych rodzajów uczuć

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

do innych ludzi, jak „lubić”, „kochać”, „nie lubić”, „nienawidzić” należą do słów najczęściej
używanych w naszym języku. Człowiek jest zwierzęciem społecznym, a więc jego poczucie
szczęścia i pełni zależy od umiejętności sprawnego kontaktowania się z innymi ludźmi.

To, co czyni nas ludźmi to sposób, w jaki zachowujemy się wobec innych ludzi. Czyj

stosunek do innych ma w sobie zainteresowanie, przyjaźń, miłość, troskę, życzliwość,
uczynność i odpowiedzialność, ten staje się bardziej człowiekiem; czyje związki
odzwierciedlają przeciwieństwa tych cech, ten jest mniej człowiekiem. Okrucieństwo wobec
innego człowieka i niszczenie go nazywamy nieludzkim, pozytywne nastawienie do innych
nazywamy ludzkim.

Dysponowanie umiejętnościami interpersonalnymi nie jest nam z góry dane i nie pojawia

się jakimś cudem. Trzeba się tego nauczyć.

Wartości uznawane przez nasze społeczeństwo wydają się zmieniać – z purytańskiego

uznania dla sukcesu w stronę samorealizacji, rozwoju osobowości człowieka, poszukiwania
radości i poczucia pełni we własnym życiu. Znakiem naszego życia staje się ruchliwość;
ludzie, których dzisiaj znamy i kochamy mogą być jutro setki kilometrów stąd. Co najmniej
kilkakrotnie wypada nam wchodzić w nowe stosunki z nie znaną dotąd grupą ludzi. Zdolność
rozwijania takich związków, w których wyraża się nasza osobowość, i w których
doświadczamy poczucia radości i pełni, staje się coraz potrzebniejsza. Bez umiejętności
nawiązywania i określania stosunków z ludźmi coraz trudniej się obejść.

Wielu psychologów uważa, że organizm dąży do realizacji swoich możliwości, to znaczy

do samorealizacji. Czy takie dążenie naprawdę istnieje, czy nie? Widać wyraźnie, że
samorealizacja jest coraz ważniejsza dla wielu ludzi. Polega ona przede wszystkim na
panowaniu nad czasem, tzn. na zdolności wiązania przeszłości i przyszłości w sensowny ciąg
i życia w pełni teraźniejszością. Osoby realizujące się są mniej obciążone poczuciem winy,
żalem i urazami z przeszłości niż inni, a ich życiowe aspiracje łączą się w swoim znaczeniu
z aktualnie realizowanymi celami.

Samorealizacja jest również powiązana z zachowaniem osobistej niezależności. Żeby

zrozumieć, co to znaczy, trzeba odróżnić skierowanie wewnętrzne i zewnętrzne. Osoba
skierowana do wewnątrz przyjęła we wczesnym okresie życia niewielką sumę wartości
i zasad, których ściśle przestrzega niezależnie od sytuacji w jakiej się znajduje. Osoba
skierowana na zewnątrz daje się z kolei prowadzić i kierować ludziom, z którymi ma do
czynienia; zachowuje się dokładnie tak, jak trzeba, żeby zdobyć aprobatę innych ludzi. Osoba
niezależna natomiast nie podlega ani podporządkowaniu systemowi wartości rodziców, ani
społecznym presjom czy oczekiwaniom. Swoje wartości i zasady potrafi plastycznie stosować
w konkretnej sytuacji, tak, żeby postępować odpowiednio do warunków.

Panowanie nad czasem i niezależność samorealizującej się osoby są ze sobą związane,

ponieważ ktoś, kto żyje przede wszystkim w teraźniejszości, bardziej polega na swojej sile
i swoich środkach wyrazu, niż ktoś, kto żyje głównie przeszłością. Żyć w pełni teraźniejszością
oznacza być niezależnym i od sztywnego wewnętrznego systemu wartości i od zbytniej
potrzeby podporządkowania się normom społecznym dla uzyskania cudzej aprobaty.

Osiąga się samorealizację poprzez bycie z ludźmi w prawdziwym czasie i w niezależny

sposób.

Podstawą

samorealizacji

człowieka

są

przede

wszystkim

umiejętności

interpersonalne. Czy mamy 6, 16 czy 60 lat, poziom tych umiejętności w dużym stopniu
decyduje, jak szczęśliwi jesteśmy i jak sprawnie działamy [9].

Do inicjowania, rozwinięcia i podtrzymywania satysfakcjonujących i pełnych związków

potrzebne są pewne podstawowe umiejętności. Umiejętności te dzielą się na cztery zakresy:
1) wzajemne poznanie i zaufanie,
2) dokładne i jednoznaczne zrozumienie,
3) wpływanie na siebie nawzajem i pomoc,
4) konstruktywne rozwiązywanie wspólnych problemów i konfliktów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Proces uczenia się nowej umiejętności ma pięć faz:

1. Zdanie sobie sprawy z jej użyteczności.
2. Ustalenie, jakich zachowań ona wymaga.
3. Ćwiczenie tych zachowań.
4. Utrzymanie informacji zwrotnych o tym, jak dobrze je wykonujesz.
5. Wprowadzenie tych zachowań do twojego stałego zasobu sposobów bycia [9].
Otwartość i samoświadomość

Zdolność do otwierania się przed innymi zależy od samoświadomości i samoakceptacji.

Musisz zdawać sobie sprawę ze swoich reakcji, jeśli masz je zakomunikować. A jeśli ich nie
akceptujesz, nie pozwolisz sobie na ich okazywanie. W tej części zajmiemy się
samoświadomością. Później skupimy się na samoakceptacji.

Jeśli masz być zdolny do otwartości, powinieneś stale próbować podnosić swoją

samoświadomość. Do pokazania, jak się to robi, może służyć pomocą schemat przedstawiony
w tabeli nr 2.

Schematy te nazywane są Oknem Johariego, od imion dwóch ich twórców, Joe Lufta

i Harry’ego Ingrama. Przedstawiono na nich, że istnieją rzeczy, które wiesz o sobie i takie,
których o sobie nie wiesz. Odpowiednio do tego, istnieją rzeczy, które inni ludzie wiedzą o
tobie i takie, których nie wiedzą. Zakłada się, że ukrywanie informacji przed samym sobą
i innymi pochłania energię, i że im więcej informacji jest znanych, tym jaśniejsze będzie
porozumienie.

Tabela 2. Obszary własnego ja [9, s. 20].

Znane samemu sobie Nieznane samemu sobie

Dostępna dla siebie i dla

innych

Niewidoczne dla siebie,

widoczne dla innych

Znane innym

Nieznane innym

Obszar ukryty:

Własne ja ukryte przed innymi

Nieznane ja

Sprawdź, jak zrozumiałeś Okno Johariego, odpowiadając na następujące pytania:

1. Napisz „dostępny”, „ukryty”, „niewidoczny” albo „nieznany” we właściwych miejscach.

_____________ a. Pewien chłopiec nie chce wyrazić swoich uczuć wobec innego

członka grupy.

_____________ b. Pewna dziewczyna nie wie, że i ona sama, i inni uważają ją za osobę

krytyczną.

_____________ c. Pewien chłopiec zwierza się przyjaciołom ze swoich wątpliwości

religijnych.

_____________ d. Pewna dziewczyna nieoczekiwanie daje wyraz złości wobec grupy,

do której należy, i nie potrafi wytłumaczyć, o co jest zła.

2. Okno Johariego pokazuje, że (wskaż właściwą odpowiedź):

a) Tworzenie związku pociąga za sobą wzrost obszarów niewidocznych i ukrytych,

a zmniejsza obszar dostępny.

b) Tworzenie związku pociąga za sobą powiększenie obszaru dostępnego, podczas, gdy

niewidoczne i ukryte obszary się zmniejszają.

c) Tworzenie związku pociąga za sobą otwarcie okna, tak żeby inni ludzie ciebie

widzieli.

3. Przyjrzyj się członkom twojej grupy. Jak wielki jest twój obszar dostępny dla

każdego z nich? Jak wielki jest u każdego z nich obszar dostępny dla ciebie? [9, s. 21].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Informacje zwrotne

Informacja o tym, jak reagujesz na zachowanie innego człowieka nazywana jest często

informacja zwrotną. Jej celem jest pomóc rzeczowa informacją drugiej osobie w uzyskaniu
wiedzy o tym, jak ty odczuwasz i spostrzegasz jej działanie. Dlatego trzeba przekazywać
informacje zwrotne w sposób, który nie będzie zagrażający i nie spowoduje reakcji
obronnych. Im kto bardziej jest w pozycji obronnej, tym trudniej mu poprawnie odbierać
i rozumieć informacje zwrotne. Oto kilka charakterystycznych cech bezpiecznej i pomocnej
informacji zwrotnej:
1. Mów o zachowaniu danej osoby, nie o samej osobie.
2. Skup się na swoich spostrzeżeniach, a nie wyciągaj wniosków.
3. Dokonuj opisu, a nie ocen.
4. Opisuj zachowania w kategoriach „mniej lub bardziej”, a nie „tak lub nie”.
5. Skup się na zachowaniach w odniesieniu do szczególnej sytuacji, najlepiej do „tu i teraz”,

a nie na zachowaniach w ogóle, umieszczonych „gdzieś” i „kiedyś”.

6. Dziel się pomysłami i informacjami, a nie dawaj rad.
7. Zajmij się badaniami możliwości, nie zostawaj przy gotowych możliwościach.
8. Skup się na korzyści, jaka informacja zwrotna może dać odbiorcy, a nie korzyści, jaką

„wyrzucenie” jej z siebie da osobie udzielającej odpowiedzi.

9. Ogranicz się do tej ilości informacji, którą odbierająca osoba może spożytkować, a nie do

tej, którą chciałbyś przekazać.

10. Uważaj na miejsce i czas, tak, żebyś dzielił się osobistymi uwagami w stosownym

momencie.

11. Myśl o tym, co zostało powiedziane, a nie o tym, dlaczego [9].

Sprawdź, jak rozumiesz informacje zwrotne, odpowiadając na następujące pytania:

1. Udzielasz informacji zwrotnych wtedy, kiedy:

a) bijesz kogoś,
b) mówisz szczerze, jak reagujesz na zachowanie drugiej osoby,
c) reagujesz na to, co kto inny mówi,
d) mówisz komuś, co w nim jest złego.

2. Oto zasady owocnej informacji zwrotnej:

Tak Nie a. Trzeba się zająć raczej osobą, niż jej zachowaniem.
Tak Nie b. Trzeba przekazywać wnioski, a nie obserwacje.
Tak Nie c. Trzeba przekazywać opis, a nie ocenę.
Tak Nie d. Trzeba się skupić na „tu i teraz”, a nie na „gdzieś i kiedyś”.
Tak Nie e. Trzeba dzielić się radą, a nie informacjami.
Tak Nie f. Trzeba myśleć o tym, co zostało powiedziane, a nie o tym, dlaczego.
Tak Nie g. Trzeba dawać tyle informacji, ile tylko można pomyśleć, a nie tyle, ile
odbierający może zużyć [9].

Niewerbalne ćwiczenie zaufania

Podejmowanie ryzyka, które odsłania innemu twoje słabe strony i otrzymywania oparcia,

może się odbywać na rozmaite sposoby werbalne i niewerbalne. Jedna z interesujących stron
rozwoju zaufania jest ta, że czasami fizyczne poczucie oparcia może równie silnie rozwijać
zaufanie, jak poczucie wsparcia emocjonalnego. Niech wasza grupa spróbuje któregoś
z następujących ćwiczeń niewerbalnych. Każde z nich wiąże się z rozwojem zaufania. Jednak
zanim do nich przystąpicie, starannie rozważcie następujące sprawy:
1. Ktokolwiek ma chory kręgosłup lub jest w takim stanie zdrowia, że mu to może

zaszkodzić, nie powinien uczestniczyć w ćwiczeniu, w którym będzie się go gwałtownie
szarpać.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. Chociaż te niewerbalne ćwiczenia bywają formą zabawy, powinny być używane

wyłącznie do nauki.

3. Nie zabieraj się do tych ćwiczeń, jeżeli nie masz zamiaru zachowywać się w sposób

godny zaufania.

4. Grupa nie powinna na nikogo wywierać nacisku, żeby w tym uczestniczył. Powinno być

to ściśle dobrowolne [9].
Niewiele może się wydarzyć między dwoma osobami zanim nie nauczą się ufać sobie

nawzajem. Dlatego jednym z najważniejszych zadań jest tworzenie klimatu zaufania.
Tworzenie klimatu zaufania wymaga otwartości ze strony wszystkich zainteresowanych. Kto
ma odwagę powierzyć siebie innym, dużo robi dla tej sprawy. Jeśli jesteś szczery wobec innej
osoby – zaufanie powstaje, jeśli w odpowiedzi znajdziesz oparcie i akceptację. Skutkiem jest
rosnąca pewność, że ten drugi naumyślnie cię nie zrani. Zaufanie się niszczy, jeśli spotyka się
odepchnięcie lub wyśmianie. Tak więc budowanie zaufania w związku opiera się na dwóch
elementach. Pierwszy, to podejmowanie ryzyka otwartości przez jedna z osób. Drugi, to
akceptacja i wsparcie w odpowiedzi od drugie osoby.

Według definicji Johnsona, twoja otwartość jest wyrazem zaufania wobec drugiej osoby,

Jeśli:
1. Masz świadomość, że ta otwartość może prowadzić do dobrych (mocniejszy związek) lub

złych (odepchnięcie, wyśmianie) konsekwencji.

2. Zdajesz sobie sprawę, że konsekwencje zależą od zachowania drugiej osoby.
3. Spodziewasz się, że jeśli cię spotka zawód (zostaniesz odepchnięty), twoje cierpienie

będzie dużo większe, niż byłby twój zysk, gdybyś się nie zawiódł (umocnienie związku).

4. Czujesz się względnie pewny, że zachowanie tego drugiego przyniesie dobre skutki [9].

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak można zdefiniować pojęcie małej grupy społecznej, jakie są różnice pomiędzy

pojęciami grupa i zespół?

2. Jakie są różnice pomiędzy mniejszymi i większymi grupami społecznymi?
3. Jakie czynniki kształtują funkcjonowanie zespołu pracowniczego?
4. Czym jest spójność grupy i jakie ma ona znaczenie dla jej funkcjonowania?
5. Jakie fazy rozwoju grupy wymienia B. Tuckman?
6. Jakie czynniki decydują o efektywnym rozwiązywaniu problemów prze grupę (zespół)?
7. Jakie znaczenie mają dla człowieka jego umiejętności interpersonalne?
8. Co to jest otwartość i jakie znaczenie ma otwieranie się na innych dla kształtowania się

relacji w grupie?

9. Co to jest Okno Johari i do czego je można wykorzystać?
10. Jakie cechy powinna spełniać bezpieczna i pomocna informacja zwrotna (sprzężenie

zwrotne)?

11. Czym jest zaufanie i jakie jest jego znaczenie dla kształtowania się więzi w grupie?
12. Czym jest komunikacja interpersonalna, werbalna i niewerbalna?
13. Czym różnią się między sobą komunikacja jedno- i dwustronna oraz jakie są ich zalety

i wady?

14. Jakie znaczenie ma w procesie porozumiewania komunikacja niewerbalna?
15. Czym jest tak naprawdę niezależność i jaki ma ona wpływ na samorelizowanie się?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Pracując w grupie ułóż kwadraty.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) poznać swoje możliwości i ograniczenia w zakresie funkcjonowania w zespole, który

rozwiązuje wspólne zadanie,

2) porównać swoje możliwości i ograniczenia w zakresie funkcjonowania w zespole, który

rozwiązuje wspólne zadanie z możliwościami i ograniczeniami w tym zakresie kolegów
z tego samego zespołu oraz innych zespołów,

3) uzasadnić znaczenie dobrej współpracy w zespole dla efektywnego wykonywania przez

zespół zadań.

Materiał uzupełniający do ćwiczenia

Sytuacje problemowe to takie, których rozwiązanie wymaga uchwycenia zależności

zachodzących między poszczególnymi jej elementami. Gdy jednostka ma trudności
z uchwyceniem tych prawidłowości, próbuje się wtedy komunikować z innymi osobami,
poszukuje też dodatkowych źródeł informacji.

Celem proponowanego ćwiczenia jest dokonanie analizy przebiegu i efektywności

procesu interakcji podczas rozwiązywania zadania problemowego w warunkach ograniczenia
swobodnej wymiany informacji.

Zadaniem grupy jest ułożenie według przedstawionego wzoru 5 pełnych kwadratów

z części, na jakie zostały one pocięte wzdłuż określonych odcinków [13].

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odpowiednio pocięte na części elementy papierowe do układania kwadratów przez zespół
2-4 osobowy,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zbadaj spójność grupy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ocenić spoistość swojej grupy,
2) porównać swoją ocenę z ocenami kolegów z klasy,
3) poznać ocenę spoistości grupy na podstawie otrzymanych wyników średnich obliczonych

dla całego zespołu klasowego,

4) przedyskutować na forum grupy otrzymane wyniki oraz sformułować na tej podstawie

wnioski.

Materiał uzupełniający do ćwiczenia

Spoistość jest najczęściej wymienianą cechą określającą i scalającą wszystkie procesy

grupowe, można ją uznać za rodzaj miary, „termometr” wskazujący, czy dana zbiorowość
stanowi grupę. Oto kilka pytań, za których pomocą można określić stopień spoistości grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

ksero tekstu kwestionariusza na papierze formatu A4 dla każdego ucznia,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia,

−

materiały do pisania.

Ćwiczenie 3

Oceń grupowe rozwiązywanie problemu „Lądowanie na Księżycu”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ocenić efektywność własną i swojego zespołu,
2) porównać swoją ocenę z ocenami kolegów z klasy,
3) poznać ocenę efektywności swojego zespołu na podstawie otrzymanych wyników

średnich obliczonych dla całego zespołu klasowego,

4) przedyskutować na forum grupy otrzymane wyniki oraz sformułować na tej podstawie

wnioski.

Materiał uzupełniający do ćwiczenia

Celem prezentowanego ćwiczenia jest umożliwienie określenia efektywności zespołu

w zakresie rozwiązywania problemów. W tym celu będzie przeprowadzone ćwiczenie
wymagające rozwiązania problemu związanego z hipotetyczną sytuacją awaryjnego
lądowania na księżycu. Uzyskany wynik charakteryzujący grupowe rozwiązywanie tego
problemu będzie analizowany indywidualnie oraz po uśrednieniu wyników wszystkich
członków grupy przedyskutowany w grupie uczniów [12].

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

uszczegółowiony opis sytuacji „Lądowanie na Księżycu”,

−

arkusze papieru formatu A4 z listą przedmiotów dla każdego ucznia,

−

arkusze papieru formatu A4 z kwestionariuszem do określenia efektywności zespołu
w zakresie rozwiązywania problemów oraz arkuszem odpowiedzi dla każdego ucznia,

−

arkusze papieru formatu A4 z kluczem do kwestionariusza „Ocena efektywności
rozwiązywania problemów” dla każdego ucznia,

−

arkusze papieru formatu A4 z tabelami dla każdego ucznia,

−

słownik psychologiczny,

−

materiały do pisania.

Ćwiczenie 4

Dokonaj autoprezentacji oraz zanalizuj otrzymane informacje zwrotne od innych uczniów

z grupy na swój temat (sporządź własne cv).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z pojęciami autoprezentacji i sprzężenia zwrotnego,
2) zrozumieć znaczenie autoprezentacji i informacji zwrotnej w procesie komunikacji

interpersonalnej,

3) przedyskutować na forum grupy znaczenie autoprezentacji i informacji zwrotnej dla

efektywności porozumiewania się w grupie oraz kształtowania umiejętności pisania
własnego cv.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4 z ksero Okna Johari oraz po jednej czystej kartce papieru A4
dla każdego ucznia,

−

arkusze papieru formatu A4 z ksero tabel dla każdego ucznia.

−

arkusze papieru formatu A4 z ksero kwestionariusza do oceny rozumienia informacji
zwrotnej dla każdego ucznia,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia,

−

materiały do pisania.

Ćwiczenie 5

Zbadaj wzory zachowań interpersonalnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odkryć wzorce swoich interakcji z innymi osobami,
2) zrozumieć znaczenie zaufania dla efektywności porozumiewania się w grupie,
3) przedyskutować na forum grupy znaczenie zaufania dla efektywności porozumiewania

się w grupie.

Materiał uzupełniający do ćwiczenia

Kolejne ćwiczenie ma za temat Twoje interakcje z innymi osobami. Pomoże ci

przemyśleć, jak zachowujesz się inicjując kontakt i jak działasz w grupie. Pomyśl o swoim
zachowaniu w interakcji z ludźmi. Co czujesz, co zrobisz? Co to znaczy ufać komuś? Kiedy
masz zaufanie, a kiedy nie masz? Kiedy zachowujesz się w sposób godny zaufania, a kiedy
zaufanie zawodzisz? Po czym rozpoznajesz zaufanie?

Zaufanie to słowo, którego wszyscy używają, chociaż jest pojęciem bardzo złożonym

i trudnym do zdefiniowania. Johnson za Deutschem (1962) proponuje, by zaufanie określać
jako zawierające następujące elementy:
1. Jesteś w sytuacji, w której obdarzenie kogoś zaufaniem może spowodować dobre lub złe

konsekwencje dla twoich potrzeb i celów. Uświadamiasz sobie, że z zaufaniem wiąże się
ryzyko.

2. Zdajesz sobie sprawę, że to, czy konsekwencje będą dobre, czy złe, zależy od przyszłego

zachowania tej osoby.

3. Spodziewasz się, że cierpienie (jeśli konsekwencje będą złe) będzie większe, niż korzyści

(gdyby były dobre).

4. Jesteś jednak względnie pewny tego, że z zachowania tej drugiej osoby wynikną dobre

skutki [9].

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4 z 20 czasownikami opisującymi niektóre sposoby ludzkiego
działania i odczuwania dla każdego ucznia,

−

arkusze papieru formatu A4 z preferowanymi schematami interpersonalnymi dla każdego
ucznia,

−

arkusze papieru formatu A4 z elementami wchodzącymi w skład zaufania według
Deutscha dla każdego ucznia,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia,

−

materiały do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 6

Przeprowadź niewerbalne ćwiczenie zaufania – kółko, kołyska i lot zaufania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) poznać dawanie oparcia innym i jego otrzymywanie od innych drogą niewerbalną,
2) zrozumieć znaczenie rozwijania zaufania w grupie,
3) przedyskutować na forum grupy znaczenie zaufania dla efektywności porozumiewania

się w grupie.

Materiał uzupełniający do ćwiczenia

Na zajęciach będziesz uczestniczył w ćwiczeniach dotyczących budowania w grupie

zaufania. Ćwiczenie uświadomi Ci jak rozumiesz zagadnienie zaufania i w jakim stopniu
potrafisz gospodarować zaufaniem.
Sprawdź, jak rozumiesz zaufanie, odpowiadając na następujące pytania:
1. Która z poniższych sytuacji wiąże się z zaufaniem?

a) Podejmujesz ryzyko, które może mieć dobre albo złe skutki.
b) Kiedy dobre albo złe konsekwencje zależą od twojego postępowania.
c) Kiedy z dobrych konsekwencji możesz mieć korzyści przewyższające cierpienie,

które cię spotka gdyby konsekwencje były złe.

d) Jesteś względnie pewny tego, że druga osoba pomoże ci.

2. Jakie są dwa podstawowe elementy budowania zaufania w związku?

a) Jedno z was obgaduje swojego szefa.
b) Jedno z was podejmuje ryzyko otwarcia.
c) Drugie udziela odpowiedzi wymijającej i nie osądza.
d) Drugie wyraża akceptację i zachętę.

3. Które z następujących zdań jest przykładem zachowania opartego na zaufaniu?

a) Gra w pokera.
b) Ktoś nieśmiały umawia się z dziewczyną, które dobrze nie zna, na spotkanie.
c) Powiedzieć przyjacielowi, że mu brzydko pachnie z ust.
d) Unikać ludzi.
e) Pogłębić poziom swojej otwartości wobec przyjaciela [9].

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

odpowiednio przygotowane miejsce w sali lekcyjnej do swobodnego przeprowadzenia
tych ćwiczeń dla całej grupy uczniów.

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia,

−

materiały do pisania.

Ćwiczenie 7

Zbadaj jedno- i dwustronną komunikację.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) poznać komunikowanie jedno- i dwustronne,
2) wyjaśnić różnice pomiędzy komunikowaniem się jedno- i dwustronnym,
3) przedyskutować na forum grupy komunikowania się jedno- i dwustronnego dla

efektywności porozumiewania się w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Materiał do wykonania ćwiczeń

Ćwiczenie uświadomi Ci, czym są tego typu komunikacje, czym się różnią oraz jakie są

ich wady i zalety. Prosimy o zapoznanie się z ogólną ideą tego ćwiczenia i pojęciami.

Jednym z najlepszych sposobów, w jaki nadawca może zapewnić sobie dokładne

zrozumienie swojego komunikatu, jest uzyskanie informacji zwrotnej o tym, jaki efekt
wywiera informacja na odbiorcę. Nadawca widzi wtedy, jak jego informacja jest dekodowana
i odbierana. Odpowiedź odbiorcy na informację od nadawcy pozwala nadawcy następnie
zmodyfikować swoje komunikaty tak, aby porozumieć się z odbiorcą dokładniej. Jeżeli
nadawca nie dostaje informacji o tym, jak jego komunikat jest dekodowany, nieścisłości
w porozumieniu mogą się zdarzać i nie będą wykryte. Najlepszym środkiem do naprawienia
pomyłek jest otrzymanie informacji zwrotnej o tym, jak odbiorca interpretuje informację od
nadawcy. Takie otwarte, dwustronne komunikowanie zwiększa dokładność wzajemnego
zrozumienia, co z kolei ma dobry wpływ na takie rzeczy, jak rozwijanie pełnego związku
i zdolność do sprawnego współdziałania w grupie.

Jednostronna komunikacja ma miejsce wtedy, kiedy nadawca nie jest w stanie stwierdzić,

jak odbiorca dekoduje informacje. Dwustronna komunikacja zdarza się wtedy, kiedy nadawca
dostaje informacje zwrotne dotyczące dekodowania komunikatu prze odbiorcę [9].

W tym ćwiczeniu będziemy porównywać jedno- i dwustronną komunikację. Celem

ćwiczenia jest przedstawienie różnicy miedzy sytuacją, w której komunikacja zachodzi tylko
w jedną stronę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4 z ksero dwóch układów kwadratów dla każdego ucznia,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia,

−

materiały do pisania.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wytłumaczyć różnice pomiędzy pojęciami grupa i zespół?



wyjaśnić różnice pomiędzy małymi i większymi grupami
społecznymi?



określić czym jest spójność grupy i jakie jest jej znaczenie dla
funkcjonowania grupy?



uzasadnić szczególne znaczenie dla społecznego funkcjonowania
człowieka jego umiejętności interpersonalnych ?



scharakteryzować pojęcia otwartości i zaufania oraz wykazać ich
znaczenie dla kształtowania prawidłowych relacji w grupie?



wyjaśnić pojęcie Okna Johari i wskazać do czego można je
wykorzystywać?



uzasadnić szczególną rolę sprzężenia zwrotnego dla efektywnego
komunikowania się w grupie?



wskazać różnice pomiędzy komunikacją werbalną i niewerbalną?



przedstawić wady i zalety jedno- i dwustronnej komunikacji
interpersonalnej?



10) wyjaśnić jakie są relacje pomiędzy niezależnością człowieka

a jego możliwością samorealizacji?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Błąd ludzki – jego przyczyny, ich rozpoznawanie oraz

możliwości ich ograniczania

4.3.1. Materiał nauczania

Błąd ludzki – pojęcie, rozpoznawanie, możliwości ograniczania

Starożytna maksyma „Errare humanum est” wyraża pogląd, że błąd ludzki stale

towarzyszy ludzkiemu działaniu – jest cieniem naszego umysłu. Czy tak jest istotnie?
Czyżbyśmy zostali zaprogramowani przez naturę (ewolucję) do popełniania błędów?
Odpowiedź na to pytanie jest bardziej przewrotna. Przez naturę zostaliśmy zaprogramowani
do uczenia się na błędach i czerpania z nich informacji, wiedzy i mądrości. W takiej
odpowiedzi dostrzegamy pewien paradoks. To znaczy, z jednej strony po prostu musimy
popełniać błędy i jest ludzką rzeczą błądzić. Lecz z drugiej strony błąd jest dla nas czymś
pozytywnym i ważnym w procesie ciągłego uczenia się. Tak naprawdę korygując błędy
osiągamy coraz wyższe poziomy sprawności, wiedzy i doświadczenia osobistego Przy tym
ten ogólny mechanizm wyłaniania się sprawności i doświadczenia z błędów nie ogranicza się
tylko do perspektywy psychologicznej, tj. do zachowania się pojedynczych osób. Warto
dodać w tym miejscu, że badacze rozwoju poznawania w toku ewolucji biologicznej
i filozofowie wiedzy naukowej zgodnie podkreślają, że tak odległe w swojej naturze procesy,
jak biologia poznania i filozofia naukowa, łączy jeden wspólny mechanizm – korygowanie
błędów i uczenie się na nich (por. rysunek 12).

Rys. 12. Wspólne wnioski badawcze w ramach różnych dziedzin naukowych odnoszące się do odległych

w swojej naturze procesów [oprac. własne na podstawie 17]

Zdaniem Nosala, główne uwarunkowania zawodności działania człowieka to najczęściej:

Przeciążenia systemów regulacji poznawczej.
Wystąpienie warunków niekorzystnych dla odbioru informacji i podjęcia decyzji.
Niedostateczne ukształtowanie /poprzez treningi, symulacje, dobór sytuacji/poziomu
sprawności związanego z obsługą złożonych systemów technicznych.
Przekroczenie możliwości percepcyjnych i intelektualnych człowieka [17].

Zrozumiałe jest, że im większe wymagania stawia technika (np. nowoczesna technika

lotnicza), w tym większym stopniu opierać się musimy na ścisłych procedurach,
zmierzających do osiągnięcia jasno określonych celów. Zauważmy przy tym, że procedury te
(np. usunięcia określonej usterki w danym typie statku powietrznego) są ukierunkowane na
różnego rodzaju zadania. Nie sposób więc sądzić, że są to procedury ukierunkowane celowo
na popełnianie „błędów”.

Termin „błąd”, rozumiany w ścisłym sensie, zakłada istnienie dokładnego kryterium lub

jakościowej (kategorialnej) normy, na podstawie, której oceniamy skutki działania. Kryterium

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

tego rodzaju można sformułować odwołując się do zewnętrznego układu odniesienia (np.
trafienie w cel) lub stopnia przestrzegania jakiejś procedury.

Definiowanie błędów przez normy i odniesienia zewnętrzne jest z pewnością pomocne

w różnych ocenach ogólnych (organizacyjnych). Jednakże te ogólne dane (np. wskaźniki
statystyczne błędów i uchybień popełnionych w trakcie napraw i przeglądów technicznych
rożnych statków powietrznych) nie dają zbyt wnikliwej informacji o wewnętrznych,
psychologicznych przyczynach ludzkich błędów. Każdy błąd ma najczęściej swoją
wypowiedziana i niewidoczną stronę, swój obiektywny wymiar oraz wewnętrzny,
psychologiczny mechanizm. Ważne jest, aby ludzie, którzy otarli się o błędy, lub popełniali je
bez jakichś poważniejszych, a tym bardziej tragicznych konsekwencji, mogli bez skrępowania
komunikować je swoim zwierzchnikom i kolegom. Tylko w takich warunkach, na każdym
etapie uczenia się, mogą być sygnalizowane wszystkie doznane trudności i uchybienia.
Dlatego tak ważne jest kształtowanie w środowiskach pracy odpowiedniego klimatu zaufania
jako szczególnie istotnego warunku powstawania samodoskonalących się grup zawodowych.
Stąd też olbrzymie znaczenie poziomu wiedzy i umiejętności każdego pracownika, które to
pozwalają mu aktywnie włączyć się w proces systematycznego kształtowania klimatu
zaufania w swoim środowisku pracy.

W lepszym zrozumieniu źródeł i przyczyn błędów pomocne jest odwoływanie się do

współczesnej wiedzy o funkcjonowaniu mózgu. Przede wszystkim jednak interesująca jest
wiedza o ograniczeniach w przetwarzaniu informacji. W kontekście obu tych obszarów
wiedzy staje się jaśniejsze, dlaczego w pewnych warunkach musimy popełniać błędy.
Wyraźniejsze stają się również nasze możliwości korygowania i kompensowania błędów.

Pierwszy rodzaj błędów ma swoją zasadniczą przyczynę w losowości (a ściślej:

pseudolosowości) tkwiącej w naszym mózgu. Losowość tę wyrażają stałe oscylacje
zachodzące wewnątrz neuronów i w sieciach neuronalnych [17]. Lorenz (1977) wykazał, że
oscylacje te tkwią u podstaw rozwoju i komplikowania się poznania w toku ewolucji [15].

Istotna konsekwencją wielu różnych oscylacji są zmiany w przebiegu podstawowych

procesów poznawczych takich, jak zmiany koncentracji uwagi, zakresu pamięci krótkotrwałej
i modulowania dostępu do zgromadzonego doświadczenia (pamięci trwałej).

Mózg nasz został tak skonstruowany w toku ewolucji, że procesy uwagi muszą w nim

podlegać ciągłej oscylacji. Dlaczego muszą?

Odpowiedź na to trudne pytanie jest ściśle związana z probabilistyczną naturą relacji

mózg-otoczenie. Ewolucja posłużyła się w tym przypadku znaną zasadą „klin klinem”. Na
stałą niepewność i zmienność otoczenia skutecznym antidotum okazało się swoiste
symulowanie niepewności wewnątrz mózgu, jako fluktuacji różnych stanów mózgu (por.
schemat 2). Prostego przykładu dostarcza w tym względzie mechanizm zmian czynności
i ciągłego szperania w otoczeniu (por. [15] – opis zachowania szperającego w parku psa).
Konsekwencje tego mechanizmu są bardzo istotne dla zrozumienia np. istoty stylów
poznawczych związanych z percepcją [18].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 13. Mózg i jego ograniczenia poznawcze jako źródło popełniania błędów [oprac. własne na podstawie 17]

Wskutek istnienia przemiennych, szybkich i wolnych, rytmów neuronalnych nie

potrafimy koncentrować naszej uwagi przez dowolnie długi czas. Wiemy dobrze, że chwila
nieuwagi wystarcza, aby powstał błąd. Nie umiemy wszakże przewidzieć, kiedy wystąpi taki
nagły spadek koncentracji uwagi.

Błędy powstające na tle fluktuacji uwagi mają ścisły związek z procesami

psychoenergetycznymi, tj. z rytmami okołodobowymi oraz zmianami aktywacji
i indywidualnymi wzorcami mobilizacji działania. Na dynamikę tych błędów nie mamy
bezpośredniego wpływu. Możemy jednak wpływać na nie pośrednio, dbając o wypoczynek
i ogólna kondycję psychofizyczną. Na przykład z badań na procesami aktywacji i mobilizacji
wiadomo, że poważne zaburzenia uwagi powodowane są niedoborem lub rozregulowaniem
snu. Główna przyczyna błędów tkwi w tym, że rozregulowaniu biorytmów towarzyszy uwaga
płytka i rozproszona. Wyraża on stan obrony organizmu przed głębszym przetwarzaniem
informacji. W stanie tym popełnić możemy poważne błędy, ponieważ płytkiemu
przetwarzaniu z natury rzeczy towarzyszy obniżona kontrola poznawcza i osłabiona
dostępność do pamięci trwałej (por. rysunek 14). W związku z tym powinna istnieć
możliwość swobodnego wycofania się lub przesunięcia w czasie zbyt skomplikowanych zdań
(obciążeń) w takim dniu. Odrębnym zagadnieniem, przy tym nie mniej ważnym, jest to, co
pracownicy widzą o procesach aktywacji i jaki maja stosunek do chwilowego spadku swojej
kondycji, spowodowanego różnymi przyczynami (fizycznymi, osobistymi, obyczajowymi).

Rys. 14. Fluktuacja uwagi jako źródło popełniania błędów [oprac. własne na podstawie 17]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Drugi rodzaj błędów ma swoją przyczynę w ograniczeniach poznawczych człowieka,

dotyczących jego pamięci krótkotrwałej i tempa przetwarzania informacji. Ograniczenia te
wpływają bezpośrednio na strategie realizowania kontroli poznawczej, oceny informacji
i podejmowania decyzji. Badacze inteligencji podkreślają, że tempo przetwarzania
i pojemność zakresu informacji stanowią bardzo ważne aspekty [17].

W pamięci krótkotrwałej możemy utrzymywać jednocześnie nie więcej niż siedem

prostych jednostek informacji (sławna magiczna liczba 7

2; Miller, 1956). W sytuacjach

nowych lub złożonych liczba ta spada do 1–2 jednostek.

Na niezakłócone przejście informacji odbieranej (krótkotrwałej) do dalszych faz

przetwarzania wymagane jest około 5 sekund. W złożonych sytuacjach o swobodnym tempie
przetwarzania czas ten wydłuża się do 10 sekund [17].

Najważniejszą konsekwencją obu wyżej wymienionych ograniczeń (tj. małego zakresu

pamięci i wolnego tempa przetwarzania) jest to, że umysł nasz musi funkcjonować
stosunkowo wolno, krok po kroku. Jednocześnie możemy operować tylko niewielką liczba
symboli, reprezentujących stany świata zewnętrznego i „maszyny”. W konsekwencji tego
dążymy do uproszczeń, tworząc różne schematy, procedury i modele jako podstawę do
orientacji w działaniu i uczeniu się (por. rys. 15).

Rys. 15. Ograniczenia poznawcze człowieka jako źródło popełniania błędów [oprac. własne na podstawie 17].

Z poprzednich rozważań już wiemy, że jesteśmy ograniczeni poznawczo. Zapytaj teraz,

bo to jest istotne, jak pokonujemy ograniczenia każdego rodzaju. Nie ulega bowiem
wątpliwości, że często reagujemy w krótszym czasie niż 5–10 sekund i przetwarzamy zbiory
informacji znacznie przekraczające 7–9 jednostek.

Ograniczenie wejścia do naszego umysłu dotyczy tylko liczby bieżąco przetwarzanych

jednostek informacji, a nie ich formy. Możemy zatem pośrednio pokonywać barierę „ile”,
tworząc struktury poznawcze (spójne jednostki, grupy, klasy), a wiec wpływając na to „co”
i „jak” odbieramy. Najważniejszy przy tym jest podział odbieranych danych jako istotnych
i drugorzędnych oraz różne sposoby wspomagania pracy przez np. precyzyjne urządzenia czy
narzędzia pomiarowe.

Umyślnie zaakcentowano w trakcie rozważań na temat błędu człowieka słowo „musimy”,

ponieważ w ten sposób wyłania się wyraźniej natur psychologiczna ludzkich błędów. Nikt nie
chce być autorem zbyt poważnych błędów, lecz z drugiej strony, bez wątpienia, stale uczymy
się na nich. Jeśli liczba błędów popełnionych współcześnie przez człowieka jest bardzo
wysoka (atak niestety jest), to natrafiamy na swoistą barierę techniki. Współczesna technika
stawia zbyt wysokie wymagania ludzkiemu umysłowi i jego możliwościom w zakresie
przetwarzania informacji. Czy wszystkie te wymagania potrafimy w najbliższym czasie łatwo
pokonać? W jaki sposób możemy to zrobić i za jaką zrobimy to cenę?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Stres – jego przyczyny i wpływ na funkcjonowanie człowieka oraz sposoby radzenia

sobie z nim

Co to jest stres i jak mu zapobiegać?

Stres bywa definiowany jako:

−

reakcja organizmu na przeciążenie;

−

sytuacja trudna;

−

relacja między umiejętnością obniżania napięcia a presją otoczenia społecznego na

spełnienie często sprzecznych oczekiwań.
Wszystkie te określenia wzajemnie się uzupełniają. Reakcja naszego organizmu na

zewnętrzne wymagania ma charakter niespecyficzny, bo podobnie reagujemy na różne
stresory, czyli czynniki powodujące stres.

Rys. 16. Prosty model stresu. Ciężar lub naprężeni powoduje napięcie deski; deska ugina się. Większy ciężar to

większy stres: deska jest zbyt napięta i pęka. Ale ludzie to nie deski [22, s. 8]

Jeśli teraz wyobrazimy sobie człowieka tracącego pracę czy oczekującego operacji, to

możemy przyjąć, że obciążenie powoduje w nim analogiczną do wyżej opisanej reakcję
napięcia odczuwaną jako presja czy strach. Te właśnie wewnętrzne reakcje na nieprzyjemne
zdarzenia, napięcie spowodowane trudnymi sytuacjami ludzie nazywają stresem.

Przedstawiony model jest dość prosty, nie tłumaczy jednak wielu sytuacji związanych ze

stresem. Przede wszystkim nie każdy postrzega te same sytuacje jako stresujące. Jedni są
przerażeni na myśl o locie samolotem, inni uważają, że to przyjemność. Udowodniono, że
nawet największe klęski, takie jak trzęsienie ziemi, o którym większość z nas myśli jako
o sytuacji stresującej, przez ćwierć populacji, która je przeżyła, jest traktowana normalnie,
bez żadnych oznak stresu.

Innym dowodem na to, że za pomocą prostego, inżynieryjnego modelu stresu nie można

wytłumaczyć reakcji ludzkich, jest to, iż niektórzy szukają wręcz niebezpiecznych zajęć
i uprawiają je dla zabawy czy wypoczynku. Przykładem niech będą np. skoki spadochronowe.
Badania wykazują, że żołnierze szykujący się do skoku mają wiele objawów stresu: kołatanie
serc, wysoki poziom adrenaliny we krwi. Reakcje bywają tak silne, że niektórzy z nich nie
mogą ukończyć kursów spadochronowych. Z kolei wiadomo również, że niektórym ludziom
wymienione wyżej reakcje sprawiają przyjemność i że traktują je oni jako jeszcze jeden
sposób zdobywania doświadczeń.

Różna ocena sytuacji sprawia, że co innego jest stresem dla każdego z nas. Reakcja

niepokoju, napięcia czy strachu – jak się okazuje – jest poprzedzona oceną sytuacji. Proces
ten wygląda następująco: Niebezpieczeństwo > Percepcja (odbiór) > Lęk przed
niebezpieczeństwem.

Stres powstaje nie tylko w wyniku działania czynników zewnętrznych; nie jest też

wyłącznie objawem naszej np. słabej budowy fizycznej czy konstrukcji psychofizycznej.
Wynika z oceny proporcji między prawdziwymi lub przewidywanymi oczekiwaniami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w stosunku do nas i przewidywaną lub rzeczywistą zdolnością sprostania tym oczekiwaniom.
Kiedy uważamy, że oczekiwania wobec nas przerastają nasze umiejętności, możemy
doświadczyć czegoś , co nazwiemy stresem, lękiem czy depresją. W efekcie tego zmieni się
nasze zachowanie, jak również wiele czynności organizmu. Mechanizm sprzężenia zwrotnego
sprawia, że na skutek tych zmian jeszcze silnej będziemy odczuwać brak równowagi między
zewnętrznym oczekiwaniami w stosunku do nas a wewnętrznymi możliwościami ich
spełnienia. Może to zwiększyć reakcję na stres, ale może ją również zmniejszyć.

Czy zgadzacie się z tym? Bez stresu trudno poczuć smak życia, ale problem w tym, aby

organizm był w stanie przeciwdziałać negatywnym skutkom. A jak w przypadku stresu
reaguje nasz organizm (por. rysunek 17). W trakcie ćwiczenia sprawdzimy z kolei czy i jak
każdy z was reaguje na stres.

Rys. 17. Fizyczne reakcje organizmu na stres [21, s. 22]

Wszystkie stresory można podzielić na sześć grup. Niektóre z nich wymienię, jeśli

z czymś nie będziecie się zgadzać, włączajcie się proszę od razu do dyskusji. Proszę również
o wskazywanie własnych propozycji odpowiadających danej grupie stresorów.
1. Stresory związane z treścią nauki lub wykonywanym zadaniem to: np. konieczność

zachowania długotrwałej koncentracji uwagi; monotonia.

2. Stresory wynikające z organizacji czasu to: np. zbyt szybkie, narzucone tempo nauki;

sztywne godziny zajęć, gdy jesteś indywidualistą.

3. Stresory związane z pełnioną rolą społeczną to: np. wieloznaczność roli lub konflikt ról

(w relacji szkoła – dom, środowisko rówieśnicze – dom); brak kontroli nad efektami
nauki lub zbyt duża odpowiedzialność za coś.

4. Stresory wynikające kontaktów z ludźmi to: np. konieczność rywalizacji w klasie;

podejmowanie wyzwań, przekraczających Twoje możliwości lub za mało ambitnych,
które w porównaniu z osiągnięciami innych mogą zagrozić poczuciu Twojej wartości.

5. Stresory związane z fizycznymi warunkami nauki to: np. zbyt niska lub wysoka

temperatura i wilgotność powietrza; niewłaściwe oświetlenie; hałas; zbyt duże
zagęszczenie lub izolacja społeczna.

6. Stresory związane z tragicznymi wydarzeniami to: wypadki; katastrofy; klęski

żywiołowe; śmierć bliskiej osoby. (Wykropkowane miejsca mają przypomnieć
nauczycielowi prowadzącemu zajęcia, że dalsze propozycje stresorów mają powstać na
bazie dyskusji z uczniami. Nauczyciel wymieniając daną grupę stresorów i podając
wybrane ich przykłady, zdaje następnie pytane – Czy przychodzą Wam do głowy jakieś
inne stresory w ramach wymienionej grupy?) [4].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Energia i siły każdego z nas są ograniczone i jeśli nie można uciec – zaczynają się

prawdziwe kłopoty. Wyczerpuje się nasza indywidualna energia i odzywają się różne
dolegliwości. Najczęściej dotyczy to jakiegoś Twojego słabszego punktu np. układu krążenia
(np. serce); układu pokarmowego (np. żołądek); skóry (np. alergie); układu odpornościowego
(np. częste infekcje).

Rys. 18. Zespół przystosowania [22, s. 36]

Odporność na długotrwałe napięcie – których niestety nie jesteśmy w stanie zmniejszyć

w trakcie weekendów i urlopów – zmienia się bardzo gwałtownie. W fazie ostrej odporność
zmniejsza się poniżej normy, potem zwiększę się, umożliwiając zadanie ciosu, po czym
następuje etap wyczerpania.

Objawy psychologiczne stresu to: najpierw przez krótki czas sprawniejsze spostrzeganie

i myślenie, a potem rozkojarzenie, luki w pamięci, brak logicznego myślenia i przewidywania
skutków własnego działania. Przestajemy byś skuteczni, a irracjonalna strona natury
człowieka przeszkadza racjonalnej, zamiast ją wspomagać. Pojawiają się czynności
stereotypowe, obsesyjne trzymanie się pewnych pomysłów, schematyzm w działaniu, który
nie prowadzi do osiągnięcia celu i tzw. syndrom bezradności. Emocje wymykają się spod
kontroli, zaczyna dominować złość lub lęk. Lęk łatwo zmienia się w depresję. Mogą też
wystąpić skrajnie zmienne nastroje. Zaczynasz obojętnie podchodzić do wykonywania zadań.
Często odczuwasz zakłopotanie. Zaczynasz być nieuważny i często uderzasz o coś lub
kaleczysz się. Sięgasz po używki. Może pojawić się bulimia (objadanie się) lub anoreksja
(wstręt do jedzenia). Masz różnego rodzaju kłopoty ze snem. Jeśli stres trwa dalej, a Ty nic
nie robisz, żeby przeciwdziałać jego negatywnym skutkom lub przyczynie żadna czynność
nie będzie wykonywana poprawnie. Nie umiesz sobie już poradzić z sytuacją, poszukujesz
pomocy, czasem płaczesz lub izolujesz się (uciekasz, także w chorobę). Niekiedy kierujesz
agresję przeciwko przedmiotom, innym ludziom lub sobie, aby wreszcie załamać się
nerwowo poddać, rezygnujesz z jakiejkolwiek aktywności. Czy znacie te reakcje? Czy znacie
inne? Z kolei kiedy stres jest zbyt mały, odczuwasz znudzenie i masz poczucie
bezużyteczności. Nic cię nie obchodzi, brak zaangażowania, energia utrzymuje się na
poziomie bliskim zera.

Jeżeli zaś stres jest zbyt duży, odczuwasz lęk, nie możesz prawidłowo rozumować, ani

nawet skoncentrować uwagi, masz zaburzoną koordynację wzrokowo-ruchową, zwolniony
refleks, dreszcze, niestrawność, suchość w ustach, przyspieszony puls i oblewasz się potem.

Stres może być też optymalny. Łatwo to poznać po poczuciu odprężenia fizycznego

z jednoczesnym przepływem energii, kiedy masz świadomość dobrej formy i właściwego
funkcjonowania, szybki refleks, wyostrzoną uwagę, wiarę w siebie, ciekawi Cię nauka,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

interesujesz się wieloma rzeczami, czujesz radość i wiesz na pewno, że życie ma sens.
Zapewne warto postarać się o taki stan. Czy przychodzi Wam do głowy, jak to zrobić? A tak
na marginesie, czytając powyższe opisy różnych poziomów stresu, jak aktualnie
zakwalifikujesz swój poziom stresu?

Stres rozumiany jest również jako coś zewnętrznego i odnosi się wtedy do tzw. sytuacji

trudnej. Trudnymi nazwiemy takie sytuacje, jak: niechciana samotność, za duże tempo życia,
oddziaływanie szkodliwych substancji, uszkodzenie organizmu, przymusowa izolacja. Trudne
jest również postępowanie w nowych sytuacjach, podejmowanie decyzji ryzykownych,
a także poczucie braku kontroli nad mającymi nastąpić katastrofalnymi wydarzeniami lub
poczucie braku kontroli nad własnym życiem w ogóle. Trudne jest znoszenie utrudnień
w realizacji ważnego dla Ciebie celu. Trudne jest znoszenie niezaspokojenia ważnych
potrzeb, z utratą poczucia sensu własnego życia. Trudne jest dla Ciebie to, z czym sobie nie
radzisz.

Trudne są zagrożenia, czyli sytuacja, w której grozi Ci utrata życia, zdrowia, pozycji

społecznej i innych cenionych prze Ciebie wartości (np. akceptacji otoczenia). Albo starasz
się usunąć niebezpieczeństwo, albo przed nim uciec. Lęk towarzyszący tym staraniom
sprawia, że stajesz się osoba ma brak zaangażowania mało efektywną. Ocena sytuacji jako
zagrożenie jest najbardziej prawdopodobna, kiedy oceniasz otoczenia jako nastawione
nieprzychylnie czy wręcz wrogie, a jednocześnie uważasz, że brak Ci siły lub możliwości
zapanowania nad nim. Co o tym sądzicie?

Trzecie rozumienie pojęcia stresu to relacja między umiejętnością kontroli a naciskiem

zewnętrznym. Aby wyjaśnić, dlaczego jedni ludzie reagują silnymi emocjami, a inni takim
samych sytuacjach zachowują spokój – warto przyglądać się uważnie zarówno
oczekiwaniom, przewidywaniom i cechom człowieka, jak i właściwościom środowiska oraz
sytuacji.

Jeśli człowiek uważa, że nic od niego nie zależy, jest „pionkiem” w rękach innych

i ugruntowuje w sobie przekonanie, że nie potrafi samodzielnie dać sobie rady w życiu –
nawet drobne z pozoru wydarzenie wywoła w nim stres. I odwrotnie, duża pewność siebie
oparta na silnym i uzasadnionym poczuciu własnej wartości sprawia, że trudno jest załamać
nas nerwowo [4].

Stres jest efektem zderzenia wymagań zewnętrznych z wyobrażeniem niemożliwości

poradzenia sobie z nimi. O tym, czy określisz sytuację jako stresową decyduje:

−

historia Twojego życia;

−

obraz świata;

−

obraz własnej osoby;

−

wcześniejsze doświadczenia z sytuacjami stresowymi;

−

system akceptowanych norm;

−

aktualny stan psychofizyczny.

Niektóre sytuacje powodują stres u większości ludzi, np. skrajna temperatura otoczenia

czy strata bliskiej osoby. W większości sytuacji jednak dużą rolę odgrywa indywidualna
odporność na stres. Co o tym sądzicie?

Szkodliwe sposoby na stres to:

−

bagatelizowanie poważnych kłopotów;

−

samooszukiwanie się;

−

nadużywanie alkoholu;

−

palenie papierosów;

−

używanie narkotyków;

−

używanie leków uspokajających, przeciwbólowych, rozkurczowych, pobudzających;

−

wyładowywanie agresji na ludziach;

−

myślenie negatywne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Co o tym sądzicie? Czy robicie coś jeszcze, żeby sobie zaszkodzić?
Jakie są z kolei sposoby, które zwiększają odporność na stres. Pozwalają sobie z nim

skuteczniej radzić? Wymienia się wśród nich często następujące:

−

zwiększanie odporności i kondycji fizycznej;

−

dobre samopoczucie przez zwiększenie dawki snu, relaksu i rozrywek;

−

samorealizacja;

−

własne mocne strony;

−

ugruntowanie poczucia własnej wartości;

−

zadbanie o nowe przyjaźnie;

−

wypłakanie się [4].

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak można zdefiniować pojęcie błędu?
2. Dlaczego ludzką rzeczą jest błądzić?
3. Jakie znasz główne uwarunkowania zawodności działania człowieka?
4. Na czym polega probabilistyczna natura relacji mózg-otoczenie i jakie są tego

konsekwencje dla działania człowieka?

5. Jaką rolę w powstawaniu błędów w działaniu człowieka pełni uwaga?
6. Jakie są ograniczenia poznawcze człowieka, które mają wpływ na popełniane przez niego

błędy?

7. Jak człowiek radzi sobie ze swoimi ograniczeniami poznawczymi w życiu codziennym

i w pracy?

8. Jak można ograniczać liczbę popełnianych przez człowieka błędów w jego środowisku

pracy?

9. Co to jest uwaga mimowolna i dowolna i jakie są cechy charakteryzują uwagę?
10. Czym jest pamięć krótkotrwała i długotrwała i jaki mają one wpływ na popełnianie

błędów przez człowieka?

11. Co to jest stres?
12. W czym przejawia się pozytywna rola stresu dla człowieka?
13. Jak w przypadku stresu reaguje nasz organizm?
14. Jakie są grupy stresorów?
15. Co się dzieje w organizmie człowieka kiedy stres działa chronicznie?
16. Jakie są objawy psychologiczne stresu?
17. Jakie są cechy stresu optymalnego?
18. Co decyduje o tym, że daną sytuację człowiek ocenia jako stresową?
19. Jakie są sposoby radzenia sobie ze stresem?
20. Jakie znasz szkodliwe sposoby radzenia sobie ze stresem?
21. Jakie zagrożenia występują u ludzi charakteryzujących się cechami osobowości typu A?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykorzystaj test dwóch tablic do badania funkcjonowania uwagi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) poznać swoje możliwości i ograniczenia w zakresie funkcjonowania uwagi,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) porównać swoje możliwości i ograniczenia w zakresie funkcjonowania uwagi

z możliwościami i ograniczeniami swoich kolegów z klasy w tym zakresie,

3) przedyskutować na forum grupy zagadnienie uwagi i jej znaczenia dla funkcjonowania

człowieka na przyszłym stanowisku pracy.

Materiał uzupełniający do ćwiczenia

Ćwiczenie uświadomi Ci ludzkie możliwości i ograniczenia w zakresie funkcjonowania

uwagi. Pokaże Ci, jak funkcjonuje ludzka uwaga i jakie jest jej znaczenie w procesie
spostrzegania oraz jaki może ona mieć wpływ na powstawanie błędów w spostrzeganiu.
Prosimy o zapoznanie się z ogólną ideą tego ćwiczenia i pojęciami uwagi mimowolnej
i dowolnej.

Test ten jest modyfikacją klasycznego testu „tablica liczb” stworzonego przez Couvego.

Test polegał na wyszukiwaniu podanych liczb w zbiorze nieuporządkowanych liczb
zgrupowanych na tablicy. Modyfikacja polegała na wprowadzeniu drugiej części, którą była
druga tablica. Liczby na tej tablicy były w pewien sposób uporządkowane, czego osoby
badane nie były świadome.

Celem pierwotnej części testu było badanie sprawności działania jednej z funkcji uwagi –

przeszukiwania. W. Dobrołowicz (1985) modyfikując ten test pozbawił go tej zalety. Wyszedł
z założenia, że osoby o ponadprzeciętnej inteligencji są przez niego dyskryminowane,
ponieważ zużywają czas na niepotrzebne poszukiwanie ukrytego klucza w rozmieszczeniu
liczb na tablicy. Dodając drugą tablicę zmienił test na przeszukiwanie w test na jeden
z wyznaczników inteligencji [3].

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4 z ksero dwóch tablic do badania uwagi dla każdego ucznia,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zastosuj tablicę „czerwono-czarnych liczb” do badania uwagi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) poznać swoje możliwości i ograniczenia w zakresie funkcjonowania uwagi,
2) porównać swoje możliwości i ograniczenia w zakresie funkcjonowania uwagi

z możliwościami i ograniczeniami kolegów z klasy w tym zakresie,

3) przedyskutować na forum grupy zagadnienie uwagi i jej znaczenia dla funkcjonowania

człowieka na przyszłym stanowisku pracy.

Materiał uzupełniający do ćwiczenia

Ćwiczenie uświadomi Ci ludzkie możliwości i ograniczenia w zakresie funkcjonowania

Test ten znany też jako tablica Szultego polega na naprzemiennym wyszukiwaniu

rozmieszczonych losowo na tablicy liczb. Badany wyszukuje na zmianę liczbę czarną
(rosnąco 1–25) i liczbę czerwoną (malejąco 24–1). Jest to zadanie, w którym uruchamiane są
jednocześnie dwie rywalizujące ze sobą czynności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Test ten bada sprawność procesu przeszukiwania, działanie procesu automatyzacji,

przerzutności uwagi, oraz – w części z magnetofonem podatność badanego na sugestię
i sprawność procesu selekcji. Jak widać w połączeniu z innymi testami może być on
świetnym narzędziem diagnostycznym [3].

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4 z ksero tablicy czerwono-czarnych liczb Szultego do badania
uwagi dla każdego ucznia,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Zbadaj pamięć krótkotrwałą.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) poznać swoje możliwości i ograniczenia w zakresie funkcjonowania pamięci

krótkotrwałej,

2) porównać swoje możliwości i ograniczenia w zakresie funkcjonowania pamięci

krótkotrwałej z możliwościami i ograniczeniami kolegów z klasy w tym zakresie,

3) przedyskutować na forum grupy zagadnienie pamięci krótkotrwałej i jej znaczenia dla

funkcjonowania człowieka na przyszłym stanowisku pracy.

Materia uzupełniający do ćwiczenia

Ćwiczenie uświadomi Ci, jak funkcjonuje ludzka pamięć. Prosimy o zapoznanie się

z ogólną ideą tego ćwiczenia i pojęciami pamięci dowolnej i mimowolnej oraz krótkotrwałej
i długotrwałej [22].

Przypuśćmy, że w trakcie spotkania towarzyskiego podano Wam numer telefonu lub też

przedstawiono któregoś z uczestników tego spotkania. Przez kilka sekund znacie nazwisko
czy też numer telefonu, a później ginie po nim ślad. Materiał układa się doskonale w pamięci
krótkotrwałej, ale nigdy nie osiąga pamięci długotrwałej. Różnicę między wyrazistością
materiału znajdującego się jeszcze w pamięci krótkotrwałej a szczupłością i ubóstwem
pamięci w odniesieniu do pozostałego materiału można wykazać z łatwością.

Rys. 1 do ćwiczenia 3. Krzywa kolejnej pozycji na podstawie eksperymentu przeprowadzonego przez B.B.

Murdocha Jr. [14, s. 358]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2 do ćwiczenia 3. Krzywa kolejnej pozycji na podstawie eksperymentu przeprowadzonego przez B.B.

Murdocha Jr. [14, s. 359]

W obu prezentowanych powyżej na wykresach przypadkach prezentowana była osobom

badanym lista składająca się z 30 wyrazów. Pierwsza krzywa przedstawia procent
przypadków przypominania sobie przez każdą osobę badaną danego wyrazu z listy wyrazów,
z uwzględnieniem miejsca, jakie dany wyraz zajmował na tej liście. Przytoczone tu dane
pochodzą z eksperymentu przeprowadzonego przez Benneta B. Murdocha Jr., w 1962 r.
Dziewiętnastu osobom odczytano listę 30 wyrazów nie powiązanych ze sobą, w tempie
jednego wyrazu na sekundę. Po skończeniu każdej listy dano 1,5 minuty na zapisanie –
w porządku dowolnym – tych wyrazów, które badani zapamiętali. W 5 do 10 sekund po
zapisaniu odczytano im nową listę. Procedura ta powtarzana była 80 razy (w ciągu czterech
dni, tak że w czasie jednej sesji badani zapamiętywali tylko 20 list).

Krzywa na rysunku 20. stanowi ważne narzędzie w ręku psychologa. Tak naprawdę to

nie jest jedna krzywa i należy ją podzielić na dwie części, jak to pokazano na tym rysunku.
Słowa znajdujące się na końcu listy zapamiętywane są znacznie lepiej od pozostałych.
Ostania jednostka zapamiętywana jest w 97% procentach przypadków. To właśnie ta ostatnia
część krzywej przedstawia przypominanie z pamięci krótkotrwałej. Pozostała część krzywej
odzwierciedla inny proces – wydobycie informacji z pamięci długotrwałej [14].

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4 z ksero listy wyrazów do badania uwagi dla każdego ucznia,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Zbadaj reakcję na stres.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) poznać swoje sposoby reagowania na stres,
2) porównać swoje sposoby reagowania na stres ze sposobami reagowania na stres kolegów

z klasy,

3) przedyskutować na forum grupy zagadnienie stresu i jego znaczenia dla funkcjonowania

człowieka na przyszłym stanowisku pracy.

Materiał uzupełniający do ćwiczenia

Ćwiczenie uświadomi Ci jak reagujesz i czy reagujesz na stres. Pokaże Ci, czy

w związku z tym możesz mieć jakieś problemy związane ze stresem. W ramach ćwiczenia
zostanie wykorzystany kwestionariusz do badania różnych aspektów reagowania na stres
i radzenia sobie z nim.

Co to jest stres i jak mu zapobiegać?

Stres bywa definiowany jako:

−

reakcja organizmu na przeciążenie;

−

sytuacja trudna;

−

relacja między umiejętnością obniżania napięcia a presją otoczenia społecznego na

spełnienie często sprzecznych oczekiwań.
Wszystkie te określenia wzajemnie się uzupełniają. Reakcja naszego organizmu na

zewnętrzne wymagania ma charakter niespecyficzny, bo podobnie reagujemy na różne
stresory, czyli czynniki powodujące stres.

Przyczyną stresu mogą być zarówno zdarzenia i emocje przykre (np. porażka, zmęczenie,

ból, gniew, smutek, lęk, wstyd), jak i przyjemne (sukces, entuzjazm, satysfakcja, nadzieja,
radość, miłość) [22].

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4 z ksero kwestionariusz do badania reakcji na stres dla
każdego ucznia,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Zbadaj wpływ stresujących wydarzeń życiowych na tendencje do chorowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uświadomić sobie swoje ostatnio występujące, trudne sytuacje życiowe,
2) porównać swoje trudne sytuacje życiowe z trudnymi sytuacjami życiowymi kolegów

z klasy,

3) przedyskutować na forum grupy zagadnienie trudnych sytuacji życiowych i ich wpływu

na stan zdrowia człowieka.

Materiał uzupełniający do ćwiczenia

Ćwiczenie przypomni Ci jakie przeżyłeś ostatnio stresujące wydarzenia życiowe oraz czy

pojawiły się u Ciebie jakieś konsekwencje chorobowe tych przeżyć.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do badania zależności między zmianami w życiu a chorobami jest często

wykorzystywana Skala SRRS (Social Readjustment Rating Scale) Holmesa i Rahe’go jest
wykorzystywana. Holmes i Rahe wykazali, że często splot przykrych zdarzeń życiowych
wyprzedza o dwa lata początek choroby. Wykazali również, w odniesieniu do Amerykanów,
że przekroczenie w ciągu dwóch lat 300 jednostek lub więcej znacznie zwiększa ryzyko
zachorowania na poważna chorobę [22].

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4 z ksero Skali SRRS (Social Readjustment Rating Scale)
Holmesa i Rahe’go dla każdego ucznia,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 6

Określ fizyczne oznaki stresu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uświadomić sobie występujące ostatnio symptomy (oznaki) stresu,
2) porównać swoje symptomy stresu z symptomami stresu występującymi u kolegów

z klasy,

3) przedyskutować na forum grupy zagadnienie symptomów stresu i ich wykorzystania

w procesie profilaktyki zdrowotnej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4 z ksero kwestionariusza do badania fizycznych oznak stresu
dla każdego ucznia,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 7

Zbadaj czy masz osobowość TYPU A.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przekonać się w jakim stopniu jego typ osobowości jest zbliżony do typu osobowości A,
2) porównać swój typ osobowości z typami osobowości swoich kolegów z klasy,
3) przedyskutować na forum grupy zagadnienie typów osobowości, a szczególnie typu

osobowości A i ich wykorzystania w procesie profilaktyki zdrowotnej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4 z ksero kwestionariusza do badania osobowości Typu A dla
każdego ucznia,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 8

Określ poziom niepokoju związanego z egzaminem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uświadomić sobie występujący niepokój związany z egzaminem,
2) porównać swój poziom niepokoju związany z egzaminem z poziomem niepokoju

występującym u kolegów z klasy,

3) przedyskutować na forum grupy zagadnienie niepokoju przed egzaminem i jego wpływ

na funkcjonowanie człowieka w różnych sytuacjach życiowych.
Ćwiczenie uświadomi Ci w jakim stopniu przeżywasz niepokój w związku ze

zbliżającym się egzaminem. W tym ćwiczeniu wykorzystana zostanie skala do badania
niepokoju związanego z egzaminem.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4 z ksero skali niepokoju przed egzaminem dla każdego
ucznia,

−

foliogram lub slajd skali niepokoju przed egzaminem,

−

słownik psychologiczny,

−

poradnik dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić dlaczego rzeczą ludzka jest błądzić?



2) wskazać główne uwarunkowania zawodności działania człowieka?



3) wyjaśnić na czym polega probabilistyczna natura relacji mózg –

otoczenie?



4) określić jaka jest rola uwagi w procesie powstawania błędów

u człowieka?



5) wymienić ograniczenia poznawcze człowieka, które warunkują

popełniane przez niego błędy?



6) opisać jak człowiek radzi sobie ze swoimi ograniczeniami

poznawczymi na co dzień i w pracy ?



7) wyjaśnić jak jest rola uwagi i pamięci w powstawaniu błędnych

działań u człowieka?



8) scharakteryzować zjawisko powstawania stresu oraz pokazać jego

negatywną i pozytywną rolę w życiu i pracy człowieka?



9) opisać zjawisko stresu optymalnego?



10) przeanalizować co dzieje się w organizmie człowieka kiedy stres

działa?



11) wymienić i scharakteryzować pozytywne i negatywne sposoby

radzenia sobie ze stresem?



12) wskazać i opisać najważniejsze objawy psychologiczne stresu

u człowieka?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 23 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Fizjologię pracy z ergonomią łączy przede wszystkim

a) wspólny przedmiot zainteresowania.
b) wspólny przedmiot badań.
c) zawieranie się fizjologii pracy w ergonomii.
d) zawieranie się ergonomii w fizjologii pracy.

2. Główne składniki pracy to

a) człowiek – maszyna – środowisko.
b) człowiek – maszyna.
c) człowiek – człowiek.
d) maszyna – środowisko.

3. Spośród wszystkich zmysłów człowieka szczególne znaczenie mają dla niego

a) dotyk i wzrok.
b) wzrok i słuch.
c) smak, dotyk, wzrok i węch.
d) węch, dotyk i słuch.

4. O zdolności widzenia decydują

a) ostrość widzenia; wrażliwość na kontrasty.
b) ostrość widzenia; wrażliwość na kontrasty; szybkość i trafność spostrzegania.
c) ostrość widzenia; wrażliwość na kontrasty; szybkość spostrzegania.
d) ostrość widzenia; wrażliwość na kontrasty, dokładność widzenia.

5. Próg wrażliwości i próg czułości to

a) synonimy, tzn. określenia oznaczające to samo.
b) dwie różne charakterystyki dotyczące odbioru bodźców przez nasze zmysły.
c) dwie różne charakterystyki dotyczące odbioru bodźców wzrokowych i słuchowych.
d) bardzo zbliżone do siebie charakterystyki częsty używane zamiennie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Stałość spostrzegania

a) chroni człowieka przed złudzeniami optycznymi.
b) jest jedną z przyczyn powstawania u człowieka złudzeń optycznych.
c) nie wiąże się ze zjawiskiem powstawania u człowieka złudzeń optycznych.
d) jest jedynym źródłem powstawania u człowieka złudzeń optycznych.

7. Dopuszczalny poziom hałasu w miejscu pracy to

a) 80 dB.
b) 75 dB.
c) 100 dB.
d) 95 dB.

8. Wśród głównych typów mięśni wymienia się

a) mięśnie szkieletowe i gładkie.
b) mięśnie szkieletowe i mięśnie narządów wewnętrznych.
c) mięśnie szkieletowe i gładkie oraz mięsień sercowy.
d) mięśnie szkieletowe, mięśnie narządów wewnętrznych oraz mięsień sercowy.

9. Grupa i zespół to

a) pojęcia synonimiczne, oznaczające to samo.
b) pojęcia mające cechy wspólne ale i różniące się pewnymi cechami.
c) pojęcia zupełnie różne.
d) pojęcia zastępowane współcześnie terminem organizacja.

10. Na ukształtowanie się specyficznych i charakterystycznych dla zespołu cech

oddziaływają następujące czynniki
a) stan grupy, wpływ jednostki i jej otoczenia oraz wpływ kierownika.
b) wpływ kierownika.
c) stan grupy, wpływ jednostki i jej otoczenia oraz wpływ kierownika.
d) stan grupy, wpływ jednostki i jej otoczenia, wpływ kierownika oraz czynników

losowych.

11. Cechą najczęściej wymienianą w literaturze jako określającą i scalającą wszystkie

procesy grupowe jest
a) otwartość;
b) efektywność;
c) zaufanie;
d) spójność.

12. Udzielasz informacji zwrotnej wtedy, kiedy

a) kogoś bijesz.
b) mówisz komuś, co w nim jest złego.
c) mówisz szczerze, jak reagujesz na zachowanie drugiej osoby.
d) reagujesz na to, co kto inny mówi.

13. Z zaufaniem masz do czynienie wtedy, kiedy

a) podejmujesz ryzyko, które może mieć dobre albo złe skutki.
b) dobre albo złe konsekwencje zależą od twojego postępowania.
c) z dobrych konsekwencji możesz mieć korzyści przewyższające cierpienie, które cię

spotka gdyby konsekwencje były złe.

d) jesteś względnie pewny tego, że druga osoba pomoże ci.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Zachowaniem opartym na zaufaniu jest

a) gra w pokera.
b) umówienie się na spotkanie z dziewczyną, której dobrze się nie zna.
c) unikanie ludzi.
d) kłamanie w dobrej wierze.

15. Otwartość w relacjach z innymi jest przede wszystkim

a) przejawem naiwności wobec innych.
b) wyrazem zaufania wobec drugiej osoby.
c) chęcią uzyskania od innych trudno dostępnych informacji.
d) manipulacją interpersonalną.

16. Komunikacja jedno- i dwustronna

a) mają tyle samo zalet i wad.
b) wszystko zależy od tego kto z niej korzysta.
c) zdecydowanie więcej zalet ma komunikacja dwustronna.
d) obie mają swoje zalety i wady w zależności od sytuacji i realizowanych zadań.

17. Potocznie znane stwierdzenie „Rzeczą ludzka jest błądzić”

a) jest obraźliwe dla człowieka.
b) oddaje naturę jego procesów umysłowych.
c) odnosi się tylko do małej grupy ludzi.
d) należy już do przeszłości.

18. Uwaga ludzka funkcjonuje w ten sposób, że

a) stale gwarantuje jednakową sprawność i dokładność odbierania przez ludzkie zmysły

napływających z otoczenia informacji.

b) następują ciągłe zmiany jej koncentracji mające wpływ na sprawność i dokładność

odbierania przez ludzkie zmysły napływających z otoczenia informacji.

c) nie ma to zupełnie wpływu na sprawność i dokładność odbierania przez ludzkie

zmysły napływających z otoczenia informacji.

d) stale osłabia sprawność i dokładność odbierania przez ludzkie zmysły

napływających z otoczenia informacji.

19. Ograniczenia poznawcze człowieka, które mają wpływ na popełnianie przez niego błędy

to przede wszystkim
a) cechy jego zmysłów.
b) charakterystyka jego procesów umysłowych.
c) cechy jego zmysłów charakterystyka jego procesów umysłowych.
d) lenistwo poznawcze.

20. Przyczyną stresu mogą być zdarzenia i emocje

a) tylko przykre.
b) tylko przyjemne.
c) mieszanina przyjemnych i przykrych zdarzeń i emocji.
d) zarówno jedne i drugie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21. Zjawisko stresu optymalnego występuje wtedy, kiedy

a) stres jest zbyt mały.
b) stres jest zbyt duży.
c) sytuacja jest mieszaniną stresu zbyt małego i stresu zbyt dużego.
d) występuje poczucie odprężenia psychicznego i fizycznego.

22. Jak człowiek zareaguje na stres, decyduje przede wszystkim

a) wielkość stresora.
b) indywidualna odporność na stres.
c) samopoczucie.
d) otoczenie społeczne.

23. Stres odgrywa w życiu człowieka

a) jedynie rolę negatywną.
b) jedynie rolę pozytywną.
c) pozytywną i negatywną rolę.
d) nie odgrywa żadnej roli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko……………………………………………………………………………

Określanie warunków funkcjonowania człowieka w środowisku pracy

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Człowiek Praca Środowisko. Poradnik z zakresu bezpieczeństwa pracy i ergonomii.:

Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1989

2. Deręgowski J.B.: Oko i obraz. Studium psychologiczne, PWN, Warszawa 1990.
3. Dobrołowicz W.: Psychologia uwagi, UMCS, Lublin
4. Hamer H.: Rozwój umiejętności społecznych. Jak skuteczniej dyskutować

i współpracować. Przewodnik dla nauczycieli, Wydawnictwo „Veda”, Warszawa 1999

5. Hansen A.: Ergonomia na co dzień, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych,

Warszawa 1987

6. Hornby M.: Ja też potrafię! 36 ćwiczeń, dzięki którym zdobędziesz upragnioną pracę,

Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1995.

7. Jesiotr A., Zbiegień-Włodarska K. Kodeks pracy po zmianach. Z komentarzem

ekspertów. Stan prawny na 1 stycznia 2008 r., INFOR – Gazeta Prawna, Warszawa 2008.

8. Jethon Z.: Bariery ludzkich możliwości, WP, Warszawa 1977
9. Johnson D.: Umiejętności interpersonalne i samorealizacja. PTP Studium Pomocy

Psychologicznej, Warszawa 1985

10. Koczniewska-Zagórska L., Nowacki T.W., Wiatrowski Z.: Słownik pedagogiki pracy,

Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich Wydawnictwo PAN, Wrocław 1986

11. Koradecka D.: Czynniki fizjologiczne. Pakiet edukacyjny dla uczelni wyższych „Nauka o

pracy – bezpieczeństwo, higiena, ergonomia”, CIOP, Warszawa 2000

12. Kożusznik B.: Psychologia zespołu pracowniczego, Uniwersytet Śląski, Katowice 2002
13. Kożusznik B.: Człowiek zespół. Psychologiczna problematyka autonomii i uczestnictwa,

Uniwersytet Śląski, Katowice 1992

14. Lindsay P.H., Norman D.A.: Procesy przetwarzania informacji u człowieka. PWN,

Warszawa 1984

15. Lorenz K.: Odwrotna strona zwierciadła, PIW, Warszaw 1977
16. Mietzel G.: Wprowadzenie do psychologii. Podstawowe zagadnienia, GWP, Gdańsk

2003

17. Nosal Cz.: Dlaczego musimy popełniać błędy? [W:] „Biuletyn nr 2 (65) 94”, WOSL,

Dęblin 1994

18. Nosal Cz.: Psychologiczne modele umysłu, PWN, Warszawa 1990
19. Rathus S.A.: Psychologia współczesna, GWP, Gdańsk 2004
20. Szewczuk W.: Ćwiczenia eksperymentalne z psychologii ogólnej, PWN, Warszawa 1985
21. Szewczuk W.(red.): Słownik psychologiczny, WP, Warszawa 1985
22. Trauer T.: Stres – wszystko o przyczynach, mechanizmach i skutkach napięć nerwowych.

Encyklopedia życia codziennego, Wydawnictwo Tentem, Warszawa 1992

23. Wieczorek S.: Podstawy psychologii pracy i ergonomii, Wydawnictwo „Tarbonus”

Tarnobrzeg 2005

24. Ziobro E.: Ergonomia. Wybrane zagadnienia, Politechnika Wrocławska, Wrocław 1989

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
anatomia funkcjonalna czlowieka nerwowy 3
anatomiaegz, Studia, I semestr II rok, Anatomia funkcj. człowieka
24.02.2011, Psychologia rozwoju człowieka
Stawy kończyny górnej, Anatomia funkcjonalna człowieka
Rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków funkcjonowania systemów ciepłowniczych, Rozporządzen
bpfc2, Biologiczne podstawy funkcjonowania człowieka
Nauka o przedsiębiorstwie 9 , OKREŚLENIE ZARZĄDZANIA I FUNKCJE ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘBIORSTWEM
w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, Edukacja w Sporcie, Organ
czynniki warunkujące rozwój człowieka
bpfc.test, Biologiczne podstawy funkcjonowania człowieka
socjologia Zagrożenia wynikające z funkcjonowania człowieka w wirtualnym świecie i w cyfrowym społe
02 Okreslanie wlasciwosci mater Nieznany (2)
Materiały filtracyjne, Materiały filtracyjne- dobór właściwego materiału filtracji do określonych wa
02, Pisanie własnych funkcji
pytania przykladowe bpfcz Ostaszewski, Biologiczne podstawy funkcjonowania człowieka
Substancje o działaniu zbliżonym do witamin - W12 - 02 03, DIETETYKA, ŻYWIENIE CZŁOWIEKA ROK II
Fizjologia 02 12?danie neurologiczne człowieka
funkcjonowanie człowieka w stresie

więcej podobnych podstron