Marian Kucała

ŁACIŃSKA FLEKSJA RZECZOWNIKÓW POLSKICH
W TEKSTACH ŚREDNIOWIECZNYCH

Już w najdawniejszych dokumentach pisanych po łacinie w Polsce, bądź kraju naszego

dotyczących, występują pojedyncze wyrazy polskie. Są to najczęściej nazwy własne
miejscowości i osób, a więc wyrazy w zasadzie na inny język nieprzekładalne. Z wyrazów
pospolitych wcześnie w tego rodzaju tekstach pojawiają się nazwy powinności i danin, również
w większości do przekładania się nie nadające. W tekstach późniejszych – z XIV wieku,
a głównie z XV wieku – glos polskich jest tak dużo, że stanowią one poważną część materiału
Słownika staropolskiego.

Te izolowane polskie wyrazy w średniowiecznych tekstach łacińskich były zapisywane

najczęściej w formach podstawowych, a więc rzeczowniki w nominatiwie, np. Eos ab omnibus
tributis absoluentes, videlicet a strosa, a poduoroue, a naraz (1145), czasem jednak
w przypadkach zależnych z końcówkami bądź polskimi, np. In superficie ville vulgaliter nawsiu
1350, bądź łacińskimi, np. Cum citra Pilciam uel Visliciam 1228; Habebit... tres morgones siue
iugera 1366. Końcówki łacińskie – a te nas tutaj interesują – dodawano najczęściej do nazw
osobowych, rzadziej do nazw miejscowych, najrzadziej do wyrazów pospolitych. Nazwy
miejscowe poza nominatiwem występują przeważnie w genetiwie i locatiwie, a w tych
przypadkach przyimki (de, in) są wystarczającymi określnikami fleksyjnymi. Wyrazy pospolite
są najczęściej poprzedzane przez "vulgariter", "in vulgari", "alias", "sive", "aut", "id est", a po
takich wprowadzeniach mają zwykle formy nominatiwu.
s. 91

(...) materiał (...) dzieli się dość wyraźnie na dwie grupy. Do pierwszej należą rzeczowniki

zakończone w nom. sing. na -a, do drugiej wszystkie inne. Rzeczowniki na -a bez względu na
rodzaj (żeński lub męski) i zakończenie tematu fleksyjnego odmieniają się niemal
konsekwentnie, bo z bardzo nielicznymi wyjątkami, według pierwszej deklinacji łacińskiej. (...)
Fideiusserunt seniores parchanistarum; Super quadraginta beczkas; Apud filias bednarcze; Ad
custiodiam brone;
s. 92

Spośród nazw osobowych według deklinacji trzeciej odmieniają się niemal wszystkie te,

których nom. sing. a zarazem temat fleksyjny kończy się na -k: Bobrek: Super Iurkonem
Bobrkonem; Budek: Iacus filius Butkonis; (...) Dalej nazwy na -o: Birowo: Szemma Birouonis;
Chorcisko: Puer Semouith filius Pazt Chossistconis; Cielątko: Ex parte uxoris dicti Czelontkonis,
(...) na -ec: Borowiec: Super Borowczone; Grabiec: Grabczoni sculteto; Grabowiec: Frater ipsius
Grabofczonis; Jastrzębiec: Uxor Jastrzabconis; (...). Tylko końcówki deklinacji trzeciej ma
ogromna większość nazw jednozgłoskowych: Błaż║Błasz: Cum Iohanne Blasone; Błąd: Puella
Blandonis;
s.93

Czynnikami odgrywającymi główną rolę przy wyborze odpowiedniego paradygmatu

łacińskiego było niewątpliwie zakończenie mianownika l. poj., zakończenie tematu fleksyjnego
i rodzaj danego rzeczownika. Jak wiadomo, w polskim zakończenia nom. sing. są przeważnie

dość różne od takichże zakończeń w języku łacińskim. Również tematy fleksyjne polskie często
się różnią od tematów łacińskich, co wynika z braku w łacinie niektórych głosek, przede
wszystkim spółgłosek ciszących i szumiących. Ogólnie rzecz biorąc, najmniejsze różnice
występują w zakresie rodzaju, z tym że rodzaj w łacinie jest bardziej niż w polskim kategorią
składniową i semantyczną, mniej fleksyjną.

Fleksja rzeczowników na -a pokazuje, że przy zgodności zakończenia nom. sing.

i rodzaju wygłos tematu fleksyjnego nie odgrywa większej roli w odmianie.
s. 94-95

(...) łacińską fleksję rzeczowników staropolskich cechuje dążność do uproszczeń; brak

jest przykładów na deklinację czwartą, zupełnie wyjątkowo są stosowane końcówki deklinacji
piątej, niezbyt często występuje deklinacja druga; rzeczowniki zakończone w nom. sing. na -a
odmieniają się według deklinacji pierwszej, przy innych najbardziej powszechne są końcówki -o,
-onis, -oni, -onem, -one, -ones, -onum, -onibus utworzone na podstawie deklinacji trzeciej.
s. 96

Marian Kucała, Łacińska fleksja rzeczowników polskich w tekstach średniowiecznych. W zbiorze:
Studia indoeuropejskie. Wrocław 1974.