VII-1 "Grób Agamemnona" Juliusza Słowackiego - elementy pamfletu i retoryczność
"Bema pamięci żałobny rapsod" Cypriana Kamila Norwida
retoryczność
----------------------------------------------------------------------------------------------------

Pamflet - utwór publicystyczny lub literacki, często anonimowy, mający
charakter demaskatorskiej i zwykle ośmieszającej krytyki określonej osoby,
grupy społecznej, instytucji politycznej.

Retoryka - sztuka wymowy, krasomówstwo; nauka pięknego i sprawnego wysławiania
się, obejmująca prawidła doboru słów, konstrukcji zdań, umiejętności
argumentacji. Sztuka ta rozwinęła się w starożytności, mistrzami jej byli
Sokrates, Cyceron; w renesansie zauważana jest u Piotra Skargi. Wtedy już
posługiwano się licznymi środkami artystycznymi w wypowiedziach, które miały
pobudzać rozum, wolę i uczucia słuchaczy. Używano:
- pytań retorycznych,
- antytez (przeciwstawienia),
- ciągów stopniowanych epitetów lub szeregów współrzędnych członów (często
zdań),
- szyk przestawny, ...
- często powoływano się (Piotr Skarga) na Biblię (stylizacja na język biblijny
- przywołanie odpowiednich cytatów).


"Grób Agamemnona"

Słynny wiersz stanowi fragment VIII pieśni poematu podróżniczego "Podróż do
Ziemi Świętej z Neapolu". W druku ukazał się razem z "Lilią Wenedą" jako
pewnego rodzaju komentarz do tej tragedii, gdyż wymagała ona jego, jako utwór
symboliczny (miejscami o symbolice skomplikowanej i niejasnej). Zabytek, który
Słowacki zwiedził i który uczynił tematem "Grobu Agamemnona" był właściwie tzw.
Skarbiec Atreusza, w owym czasie traktowany jako autentyczny grobowiec wodza
wojsk greckich w wojnie trojańskiej.
Wiersz rozpada się na dwie części, tylko w pierwszej mamy temat tytułowy (pobyt
w grobie Agamamnona nasuwa poecie skojarzenia z "Iliadą" Homera, która jako
epos o wojnie trojańskiej jest według Słowackiego utworem o wielkich ludziach i
o wielkich czynach. Ta wielkość przeszłości homeryckiej podkreślana jest w
kolejnych zwrotkach, w różny sposób, a obecna cisza grobowca kontrastuje z
treścią "Iliady". Nasuwa to typowo romantyczną refleksję o przemijaniu
wielkości w historii. Wszystkie metafory (środki retoryki) w tej części utworu
służą przeciwstawieniu dawnej wielkości - obecnej małości, do której dołącza
poeta także samego siebie).



"O ! jak daleko brzmi ta harfa złota,
której mi tylko echo wieczne słychać."

Poczucie własnej małości narzucone przez zestawienie z wielkimi ludźmi epoki
Homera prowadzi do ukorzenia się poety przed historią:

"Głęboko jestem pokorny i cichy
tu, w tym grobowcu sławy, zbrodni i pychy."

Podobny ton odnajdujemy w "Hymnie", gdzie Słowacki pisał o ukorzeniu się przed
własną nicością - tutaj jest to wywołane przytłaczającą wielkością bohaterów
"Iliady". W zwrotce zaczynającej się:

"Tak więc - to los mój na grobowcach siadać
I szukać smutków błahych, wiotkich, kruchych..."

można doczytać się skargi z jaką przyjmowano dotychczasowe utwory Słowackiego -
niezrozumienie jego poezji wśród "słuchaczów głuchych".

Retoryka
Autor wzbogacił swój wiersz (o charakterze retorycznym), nawiązuje przede
wszystkim do starożytności (modne w romantyzmie):
- "Krew Atrydów",
- pracownia Arachny,
- harfa złota (Homera),
- Elektra.
Utwór rozpoczyna apostrofa:

"Niech fantastycznie lutnia nastrojona
wtóruje myśli posepnej i ciemnej."

(wzorowane na inwokacji w "Iliadzie" Homera),
Jest to swoista prośba o natchnienie do wygłoszenia kolejnych słów.

zdania wykrzyknikowe:

"Jak mi smutno" (jest to jednocześnie anafora),
"O! cichy jestem jak wy, o Atrydzi"

- personifikacje:
- serce zasnęło,
wiatr przychodzi wzdychać,
kłóci się wietrzyk.



- aluzje mitologiczne:
- Elektra, Arachna.
- elipsy:
"I ma Elektry głos - ta bieli płótno"
"Albo umarłych - i tak pełny wstrętu"
- epitety (liczne, wyszukane):
- nadgrobowe słońce,
- czarne listki,
- ciemny grobowiec, ...
- oksymorony:
- pieśń ciszy,
- słuchaczów głuchych,
- wyliczenia (oparte na kontraście):
- sławy, zbrodni, pychy
- inwersje:
- "głęboko jestem pokorny i cichy",
- "to los mój na grobowcach siadać",
- "jeśli napotka grób rycerzy - padnie",
- przerzutnie:
- "Nad wielkim niczym grób i milczącym
garstką popiołów - ale w moim ręku
ta struna drgnęła",
- "napędza nasion kwiatów - ale te puchły
chodzą i w grobie latają jak muchy"
- anafory:
- Ani mię
Ani się,
- Tu cząbry
Tu wiatr,

- peryfrazy:
- "Bo jestem z kraju, gdzie widmo nadziei
Dla małowiernych serc podobne snowi"
- harfa złota,
- epitety (ich ciągi):
- błahych, wiotkich, kruchych,
- metafora (przenośnia):
- senne królestwa,
- z wielką błyskawicą w oku,
- koń się na powietrzu kładzie,
- słońcu stała się większa szpara,
- onomatopeje:
- świerszcze,
- sykają.

W II części utworu znikają zupełnie motywy homeryckie, ale pozostaje Grecja, we
wspomnieniu Termopil i Cheronei. Poeta dalej rozważa pojęcie wielkości i
małości ( w innym sensie niż poprzednio ). Zestawia tu starożytną Grecję ze
współczesną Polską.

Pamflet
Utwór atakuje tutaj Polaków, ośmiesza i krytykuje społeczność szlachecką,
wytyka ich błędy (powstanie listopadowe):
- kraj smutnych ilotów - omówienie (iloci - niewolnicy)
Poeta wystawia rachunek własnemu narodowi, próbuje uświadomić zarówno przyczyny
klęski powstania listopadowego jak i utratę niepodległości. W poetyckiej wizji
ukazuje siebie mknącego na koniu przez Grecję. Żaden Polak nie ma prawa
zatrzymać się pod Termopilami, gdzie Grecy w 480 p.n.e. pod wodzą Leonidasa
walczyli bohatersko z Persami. Wszyscy zginęli, nikt nie oddał się do niewoli,
a czyn ich na zawsze pozostanie symbolem patriotyzmu i poświęcenia dal
ojczyzny. Niestety Polacy nie wykazali takiej odwagi i gotowości poświęcenia
życia dla ojczyzny:
- "Na Termopilach ? - Nie, na Cheronei"
(sytuacja Polski przypomina sytuację Greków pod Cheroneą - przegrali na własne
życzenie),

"Na Termopilach ja się nie odważę
Osadzić konia w wąwozowym szlaku,
Bo tam być muszą tak patrzące twarze,
Że serce skruszy wstyd - w każdym Polaku."

Polacy nadal skrępowani łańcuchem niewoli nie mogą bez zażenowania stanąć nad
mogiłą Leonidasa, który mógłby zapytać "wiele was było". Jedynym miejscem w
Grecji godnym Polaka jest Cheronea, gdzie w 338 p.n.e. Grecy ponieśli klęskę
uciekając w popłochu z pola walki w wyniku czego utracili niepodległość:
Kluczowa strofa:

"Na Termopilach - jaką bym zdał sprawę,
Gdyby stanęli męże nad mogiłą,
I pokazawszy mi swe piersi krwawe
Potem spytali wręcz: "Wiele was było ?" -
Zapomnij, że jest długi wieków przedział. -
Gdyby spytali tak - cóż bym powiedział ?"

(pytanie retoryczne zawarte w strofie powinno potęgować w ówczesnych Polakach
wstyd)
W dalszej części wiersza poeta surowo ocenia postawę Polaków w powstaniu
listopadowym, stara się odnaleźć przyczyny upadku niepodległości.




"Nagi trup Leonidasa" jest cały w harmonijnych kształtach, przedstawia
człowieka o harmonijnej duszy i ciele (kontrast do złotego pasa i czerwonego
kontusza bogato odzianych Polaków).
- "O Polsko !" apostrofa, rozpaczliwe wezwanie,
Upadek Polski tkwi w wadach szlachty, która została nazwana "czerepem
rubasznym". Szlachta nie pozwoliła dojść do głosu masom ludu, tzn. wzięła
"duszę anielską narodu".
Personifikacja Polski (zauważalne echa mesjanizmu), Polska cierpiąca, ułożona w
grobie.
Oddziaływanie szlachty na naród porównane zostało do zabójczego działania
koszuli Dejaniry, która spowodowała śmierć w straszliwych męczarniach
Heraklesa

"Zrzuć do ostatka te płachty ohydne
Tę Dejaniry palącą koszulę."

(wezwanie Polski do "obudzenia się")

. "Nowa - nagością żelazną bezczelna -
Niezawstydzona niczym - nieśmiertelna"

(mesjanistyczne powołanie Polski "odrodzi się jak Feniks z popiołów")
Słowacki wytyka też polskiej szlachcie skłonności do wystawnego, pełnego
przepychu życia i do naśladowania obcych wyrazów:

"Polsko ! lecz ciebie błyskotkami łudzą
Pawiem narodów byłaś i papugą
A teraz jesteś służebnicą cudzą"

(jest to nawiązanie bądź aluzja do Potockiego "Zbytki polskie" (barok) -
przedstawienie bogato ubranego szlachcica, który nosił mnóstwo świecidełek jak
"papuga")
"Posąg z jednej bryły" - to myśl o przezwyciężenu rozbicia i osiągnięciu pełnej
jedności narodu (rozbicie społeczne dawnej Polski było przyczyną jej upadku.
Siły narodowe zostały osłabione i ukształtowane zostały ujemne cechy psychiki
narodowej, a w konsekwencji doprowadziło to do upadku państwa).
W wierszu została jednak zawarta wizja nowej, wolnej Polski - narodu
zjednoczonego, spójnego wewnętrznie, a tak potężnego, że "ludy przelęknie". Nie
szczędząc słów poeta zawarł w utworze oskarżenia wobec Polaków:
- Cheronea - symbol klęski,
- czerep rubaszny,
- "oczy otworzone w grobie" - samounicestwienie kraju,
"pawiem narodów byłaś i papugą" - Polska w Europie przyjęła dumną i pyszną rolę
(dama sarmacka),

- "służebnica cudza" - uzależnienie od woli możnych lub podporządkowana
zaborcy,
Poeta wyznaje ze wstydem, że sam również nie wziął udziału w powstaniu
listopadowym. Identyfikuje się więc z narodem oskarżając siebie (ma prawo
oskarżać cały naród):

"Mówię - bom smutny - i sam pełen winy"

Jest to więc pamflet gniewny, srogi i pełen żalu, nie tylko na tych, którzy
kierowali powstaniem listopadowym, lecz na cały naród, przodków, a także i na
samego poetę, który poczuwa się do winy.


"Bema pamięci żałobny rapsod"

Rapsod - pieśń o bohaterze. Utwór napisany po śmierci Józefa Bema (zmarł
10.XII.1850 w Aleppo w Syrii). Obraz pogrzebu skonstruował Norwid na wzór
pogrzebów dawnych wodzów słowiańskich, a miarę wierszową wzorował na antycznym
heksametrze.
Heksametr - w metryce antycznej: wers sześciostopowy,
- polski: wiersz wzorowany na heksametrze antycznym, występujący w rozmaitych
formach rytmicznych, używany najczęściej w funkcji stylizowanej jako sygnał
archaicznej epickości i powagi (np. w "Konradzie Wallenrodzie": "Skąd Litwini
wracali ? Z nocnej wracali wycieczki.").
Norwid:
"Czemu, cieniu, odjeżdżasz, ręce załamawszy na pancerz"

Cytat (pod tytułem): "Przysięgę złożoną ojcu po dzień dzisiejszy tak
zachowałem."
(Słowa wodza kartagińskiego - Hannibala (247 - 183 p.n.e.) do króla Antiocha o
złożonej na żądanie ojca przysiędze, że nigdy nie pobrata się z Rzymianami.)
Dla Norwida postać Bema była wzorem bohaterstwa w wieku XIX.
Wizja pogrzebu łączy cechy pogrzebów dawnych wodzów germańskich i słowiańskich.
Ale wiersz ma głównie charakter paraboli (przypowieść - utwór o charakterze
dydaktycznym przekazujący myśl moralną przez przykład, podobieństwo, bądź
alegorię. Odmiana ta, wzorowana na Biblii służyła głównie homiletyce, popularna
też była w literaturze staropolskiej (np. u Piotra Skargi: "Kazania sejmowe"))

Według J.W. Gomulickiego:
zwrotkę V tłumaczy - "przykład tak trudnej sytuacji historycznej, że trzeba
będzie powrócić, wzorem Bema, do przejściowej walki orężnej",





- zwrotkę VI tłumaczy - "nie odnosi się już do pogrzebu Bema, ale do potężnych
i stale postępujących korowodów, wzorujących się na jego bohaterstwie i
rycerstwie bojowników wolności, którzy - podobnie jak Jozue z Jerycha - zdobędą
"ujęte snem groby" (czyli niedojrzałe umysłowo i moralnie społeczeństwo) nie za
pomocą oręża, ale za pośrednictwem cierpliwego i częstego powtarzania >>ciągle
tych samych postępowych haseł społecznych i politycznych<<"
- Wiersz powstał kilka miesięcy po zgonie generała w 1851 r., składa się z
sześciu strof.
Stylizacja antyczna - przez wprowadzenie heksametru:
pierwsza strofa:
"Czemu cieniu odjeżdżasz ... - pytanie retoryczne
ręce załamawszy... - ukazany ruch
przy pochodniach - światło
co skrami grają... - przenośnia, personifikacja, (światło, ruch), onomatopeja
miecz wawrzynem zielony - metafora
gromnic płakaniem... - personifikacja
polan - (Polacy) - neologizm
rwie się sokół i koń podrywa... - stylizacja średniowieczna, polowanie na
sokoły w królewskich gajach i na polach (ruch) jak tancerz. - porównanie
Wieją, wieją proporce... - ruch
trąby długie we łkaniu... - uosobienie, przenośnia (kształt, ruch, dźwięk)
... i znaki pokłaniają się z góry - przerzutnia
z opuszczonymi skrzydłami - przenośnia
jak włóczniami przebite smoki,..." - porównanie

Na końcu strofy obecne niedomówienia.


druga strofa:

"...panny żałobne... - nagromadzenie epitetów
ramiona
ze snopami wonnymi... - przerzutnia
choć przed wiekami zrobiona... - (chodzi o drogę na cmentarz) niedomówienie
tłukąc o ziemię wielkie,
gliniane naczynia - onomatopeje, epitety
czego klejnot we łkaniu jeszcze
smętności przyczynia." - onomatopeje, inwersja




trzecia strofa:

"Chłopcy biją w topory - ruch
pobłękitniałe od nieba,... - neologizm (światło, barwa)
w tarcze rude od świateł... - barwa
pod-niebne..." - niedomówienie, neologizm

przenośnia
czwarta strofa:

"...toną... - niedomówienie
wchodząc w światło
księżyca - barwa 4 przenośnie w dwóch wersach
i czernieją na niebie... - barwa, światło
jak gwiazda... - porównanie
chorał ucichł był nagle... - inwersja (czas zaprzeszły)
chorał - muzyczny utwór żałobny
jak fala wyplusnął..." - niedomówienie, porównanie


piąta strofa:

"...czeluście... - przerzutnia
by przesadzić Ludzkość... - graficzne przeznaczenie, podkreślenie tego
istotnego frag-mentu
rumaka zaprzem, jak starą
ostrogą..." - porównanie, niedomówienie


szósta strofa:

"...w bramy bijąc...
gwizdając w szczerby toporów... - onomatopeje, (ruch, dźwięk)
mury Jerycha... -nawiązanie biblijne (biblijny Jozue obalił mury Jerycha za
pomocą grania trąb i krzyku swoich żołnierzy)
Serce zemdlałe ocucą- pleśń..." - elipsa
.................................................
"Dalej - dalej --" - końcowe niedomówienie



W czasie korowodu ciało wpada w czeluść (śmierć), dusza wędruje dalej.

Jest to wiersz o przezwyciężeniu śmierci, o odrodzeniu się na nowo. Ponieważ
Bem bił się za wolność, ten korowód będzie budził takie właśnie uczucia.
Implikacja - składa się z dwóch części: poprzednika zawierającego warunki
(przesłanki) i następnika (skutku, wniosku, tezy).
Tutaj: powiązanie, następstwo

Charakterystycznymi elementami wiersza są archaizacje, stylizacje języka,
a także sytuacji. Stylizacje antyczne: połączenie pierwiastka antycznego
z chrześcijańskim (stylizacja na pogrzeby dawnych (pogańskich) herosów (np. w
"Iliadzie")).
"Nie Bemowi jest ten utwór w istocie poświęcony. Poświęcony jest - "Bema
pamięci"! Zbiorowej, społecznej, aktywizującej przyszłe pokolenia pamięci
o generale (...).
Zaczyna się nowa era w życiu najpierw tej zbiorowości, która w "siebie bierze"
idee Bema - ale też era, w której mają te idee ogarnąć. Stopniowo cały ten
świat, całą ludzkość, budzoną przez kroczący coraz dalej pochód, aż "pleśń z
oczu zgarną narody". (...) Wiersz Norwida nie jest zakończony. Używa się w
sposób znamienny: używa się anafory, rozpoczęcia nowej strofy - te i następne
strofy ma napisać nowa zbiorowość. Koniec wiersza pogrzebowego - staje się
początkiem wiersza o pochodzie, o dziejach pochodu, który przekroczy grób."