ROZRÓD WETERYNARIA W PRAKTYCE
lek. wet. Ewa Stańczyk, prof. dr hab. Jan Twardoń, lek. wet. Marta Gotowiecka, lek. wet. Natalia Mikołajewska,
dr n. wet. Michał Dzięcioł, dr hab. n. wet. Wojciech Niżański
Katedra Rozrodu z Kliniką Zwierząt Gospodarskich Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu
Ocena poporodowa szczeniąt
i zasady postępowania lekarsko-weterynaryjnego
Postnatal health evaluation of the puppies and veterinarian procedures
Śmiertelność wśród szczeniąt w pierw- nosi ok. 35,5�C, nie powinno się więc
szych tygodniach życia jest bardzo wy- próbować jej podnieść poprzez ogrze-
Streszczenie
soka. Według różnych badań od po- wanie otoczenia. Pod koniec pierwsze-
Śmiertelność wśród szczeniąt w pierw-
szych tygodniach życia jest bardzo wy- rodu do okresu odsadzania ginie go tygodnia życia temperatura ciała
soka. Według różnych badań wynosi od
od 5,5% do 33% noworodków (1). Naj- wzrasta do 38�C, a w czwartym osiąga
5,5-33,0%. Poporodowa ocena szczeniąt
ważniejszymi czynnikami, które wpływa- 38,5�C. Strefa komfortu cieplnego roz-
pozwala na wdrożenie procedur medycz-
ją na przeżywalność szczeniąt w ciągu ciąga się w zakresie temperatur 27,5-
nych w przypadku osobników, które wy-
24 godzin po porodzie, jest czas trwa- 36�C (3, 4).
magają dodatkowej opieki. Do prawidło-
nia porodu i wypierania płodu. Głów- Szczenięta są podatne na wychłodze-
wej interpretacji zmian klinicznych nie-
nymi przyczynami śmierci szczeniąt nie, ponieważ obronne mechanizmy ter-
zbędna jest wiedza z zakresu fizjologii
noworodków, ponieważ parametry ży- są niewydolność oddechowa oraz infek- moregulacyjne, takie jak termogeneza
ciowe i funkcjonowanie ich organizmu
cje bakteryjne (2). drżeniowa i obkurczanie obwodowych
różnią się znacznie w porównaniu do
Badanie kliniczne noworodków i oce- naczyń krwionośnych, nie są wykształ-
osobników dorosłych. Szczenięta rodzą
na ich parametrów życiowych pozwa- cone. Ponadto ilość izolującego tłusz-
się niedojrzale, a ich organizm nie jest
lają na wczesne wykrywanie zaburzeń czu jest niewielka, podobnie jak zapas
w stanie przeciwstawić się niekorzyst-
i stanów zagrożenia życia. Rozpozna- tłuszczu brunatnego, w którym zacho-
nemu wpływowi czynników środowiska
nie nieprawidłowości umożliwia szybkie dzi termogeneza bezdrżeniowa. Także
zewnętrznego.
wdrożenie postępowania lekarsko-wete- niekorzystna proporcja powierzchnia
Słowa kluczowe
rynaryjnego. Jest to bardzo ważne, ponie- ciała w stosunku do objętości powodu-
noworodek, skala Apgar, żywotność
waż ze względu na niedojrzałość szcze- je, że szczenięta łatwo tracą ciepło przez
niąt i niską wydolność mechanizmów parowanie, przewodzenie, promieniowa-
Abstract
kompensacyjnych, ich stan kliniczny po- nie i konwekcję.
Canine neonatal mortality rate in the first
garsza się bardzo szybko. Konsekwencje wychłodzenia są po-
weeks of life is high, ranging from 5,5%
ważne, prowadzi ono do upośledzenia
to 33,0%, according to different studies.
Fizjologia noworodków licznych funkcji organizmu. Gdy tempe-
The evaluation of newborn canine viabi-
lity allows to provide medical assistance Szczenięta rodzą się niedojrzałe. Ich or- ratura ciała spada poniżej 34,4�C (4, 5),
to puppies demanding extra care. The
ganizm nie jest w stanie samodzielnie dochodzi do niedrożności porażennej
evaluation and proper interpretation
przeciwstawić się działaniu czynników jelit i szczenięta przestają ssać. Próby
of clinical signs requires knowledge of
środowiska zewnętrznego, aż do ukoń- karmienia wychłodzonego noworodka
neonatal physiology, because of essen-
czenia 3. tygodnia życia są całkowicie mogą spowodować wystąpienie regur-
tial differences between their vital signs
zależne od matki. U noworodków szcze- gitacji, a w konsekwencji zachłyśnięcie
and those of adult dogs. The newborn
gólnie łatwo dochodzi do hipotermii, hi- treścią pokarmową i rozwój zachłysto-
puppies are immature, with organisms
not able to resist the impact of adverse poglikemii i odwodnienia. Te trzy zjawi- wego zapalenia płuc.
environmental factors.
ska są ściśle powiązane i pogłębiają się Uważa się, że wychłodzone szczenięta
nawzajem, prowadząc do efektu błędne- są bardziej podatne na infekcje, ponieważ
Key words
go koła. Często, niezależnie od pierwot- obniżeniu temperatury ciała towarzyszy
neonate, Apgar score, viability
nej przyczyny, u noworodków rozwijają ograniczenie transformacji limfocytów
się hipotermia, hipoglikemia, odwodnie- (3). Przy ogrzewaniu szczeniąt należy
nie, niedotlenienie i w konsekwencji do- unikać poduszek elektrycznych  z po-
chodzi do śmierci szczenięcia. wodu nie w pełni rozwiniętych odruchów
łatwo dochodzi u nich do poparzeń.
Ryzyko hipotermii
Temperatura ciała noworodka w pierw- Ryzyko odwodnienia
szej dobie po urodzeniu jest znacznie W przypadku szczeniąt ryzyko odwod-
niższa niż u osobników dorosłych, wy- nienia jest bardzo wysokie. Aż 82% ich
LIPIEC��SIERPIEC
" 7��8/2012
14
www.weterynaria.elamed.pl
WETERYNARIA W PRAKTYCE ROZRÓD
masy ciała stanowi woda, a funkcje ne-
rek nie są dojrzałe. Filtracja kłębuszkowa
zaraz po urodzeniu wynosi 21% i zwięk-
sza się do 51% w ósmym tygodniu życia,
natomiast wydzielanie kanalikowe jest
w pełni dojrzałe dopiero w wieku ok.
8 tygodni. Glukozuria jest powszechnym
zjawiskiem obserwowanym u szczeniąt
do 2. tygodnia życia (5). Dzienny obrót
wody jest dwa razy większy niż u doro-
słego zwierzęcia, a dzienne zapotrzebo-
wanie wynosi 60-90 g/450 g masy cia-
ła. Regularne karmienie jest niezbędne
do utrzymania prawidłowego nawodnie-
nia organizmu.
Ocena stopnia odwodnienia jest trud-
1
niejsza niż u zwierząt dorosłych. Bada-
nie napięcia skóry na grzbiecie nie jest
wiarygodną metodą oceny, ze względu
na mniejszą ilość tłuszczu podskórne-
go i inne niż u osobników dorosłych
napięcie skóry. Dobrym sposobem jest
obserwacja błon śluzowych, które po-
winny być wilgotne, oraz ocena koloru
moczu (jasnożółty) (6).
Z niedojrzałością funkcji nerek i wą-
troby wiąże się odmienny w porówna-
niu do osobników dorosłych metabolizm
i sposób wydalania leków. Wraz z dojrze-
waniem nefronów i zmianami w przepły-
wie krwi przez korę nerki poszczegól-
ne części tego narządu są w większym
2
stopniu narażone na toksyczne działa-
nie leków. Powinno się unikać podawa-
nia substancji, które są metabolizowane
przez enzymy wątrobowe lub powinny
być one podawane według zmodyfikowa-
nych schematów, których niestety często
brak w medycynie weterynaryjnej.
Ryzyko hipoglikemii
Noworodki różnią się znacznie od do-
rosłych osobników pod względem zdol-
ności do utrzymania odpowiedniego
poziomu glukozy we krwi, ponadto ich
zapotrzebowanie na energię jest wy-
sokie, a wskaz
nik przemiany materii
(na kg mc.) 2-3 x wyższy niż u osob-
ników dorosłych. Szczenięta rodzą się
ze stosunkowo niewielkim zapasem gli-
kogenu w wątrobie, zdrowe są w stanie
utrzymać poziom glukozy przez kilka
godzin. Głodówka prowadzi do szybkie-
go wyczerpania zapasów i rozwoju hipo- 3
glikemii już następnego dnia po poro-
dzie. Inne czynniki także mogą wpływać
Ryc. 1. Przepuklina mózgowa u noworodka, preparat ze zbiorów muzeum Katedry Rozrodu z Kliniką Zwierząt Gospodarskich
na rozwój hipoglikemii u nowo narodzo-
UP we Wrocławiu; Ryc. 2. Przykład zastosowania ultrasonografii do badania noworodków. W obrazie brak widoczniej linii
nych szczeniąt. Wychłodzenie, które
przepony i powietrznych płuc, stwierdzono wrodzoną przepuklinę przeponową; Ryc. 3. Szczenię rasy shih tzu w wieku
prowadzi do niedrożności porażennej 7 dni, klinicznie obserwowano ciężką duszność. Maska tlenowa umożliwia swobodne oddychanie
LIPIEC��SIERPIEC
" 7��8/2012
15
www.weterynaria.elamed.pl
ryc. archiwum autorów
ROZRÓD WETERYNARIA W PRAKTYCE
jelit i zaburzeń wchłaniania, endotok- przede wszystkim w ułożeniu kończyn nie podlegają jama ustna i kolor błony
semia, sepsa, krążenie wrotno-obocz- i szyi, trzeciego dnia dominacja zgina- śluzowej (zwracając szczególną uwagę
ne i zaburzenia przechowywania gliko- czy zastępowana jest przez dominację na obecność zasinienia) oraz podnie-
genu mogą prowadzić do poważnego mięśni prostowników. W wieku 3 tygo- bienie w celu wykluczenia obecności
spadku poziomu glukozy we krwi. dni szczenięta potrafią utrzymać się rozszczepu, bada się także obecność
na nogach o własnych siłach i wyka- odruchu ssania.
Rozpoznawanie i leczenie hipoglikemii zują odruchy postawy. Oczy otwierają Powłoki ciała ocenia się, zwracając
Poziom glukozy poniżej 30 mg/dl u no- się ok. 10.-15. dnia, ale wzrok jest sła- uwagę na obecność ran, stopień nawod-
worodków i poniżej 40 mg/dl u szcze- by do 4.-5. tygodnia. Przewód słuchowy nienia, jakość okrywy włosowej i stan
niąt pomiędzy 2. tygodniem a 6. mie- otwiera się ok. 12.-14. dnia  od tego opuszek.
siącem uznaje się za nieprawidłowy, momentu szczenięta wyraz
nie reagują Oddechy noworodka powinny być re-
szczególnie jeżeli towarzyszą mu obja- na bodz
ce dz
więkowe. gularne i swobodne, klatka piersiowa sy-
wy kliniczne, takie jak apatia, brak ssa- Zdrowe noworodki wokalizują tylko metryczna, należy wykluczyć obecność
nia, otępienie czy drgawki. Leczenie po- gdy są głodne lub niespokojne. Częste wrodzonych wad mostka i kręgosłupa
lega na dożylnym podawaniu 10-proc. lub trwające dłużej niż kilka minut wo- (klatka piersiowa lejkowata, beczkowa-
glukozy w dawce 0,5-1 g/kg (u więk- kalizacje wskazują na zaburzenia. Szcze- ta). Z powodu bardzo szybkiej pracy
szości szczeniąt dostęp dożylny moż- nięta po urodzeniu szybko przybierają serca osłuchiwanie noworodków jest
na uzyskać poprzez kateteryzację żyły na wadze. Około 10.-12. dnia życia po- trudne. Stetoskop z pediatryczną gło-
jarzmowej). Glukozę w wyższych stę- winny podwoić swoją masę urodzenio- wicą (lejek o średnicy 2 cm i membra-
żeniach można podawać bezpośred- wą. Ważnym elementem monitorowania na o średnicy 3 cm) ułatwia osłuchiwa-
nio na błony śluzowe, podane dożylnie stanu zdrowia jest codzienne ważenie nie serca. Często tony nie są wyraz
nie
mogą wywoływać zapalenia. szczeniąt, brak przyrostów jest często rozróżnialne i nie można ocenić cha-
Ze względu na niedojrzałość mecha- pierwszym objawem choroby. Braku rakteru szmerów, w takich przypadkach
nizmów regulacyjnych i ryzyko wywoła- przyrostu lub nawet utrata wagi w pierw- przyjmuje się, że o wydolności krąże-
nia hiperglikemii przed podaniem kolej- szej dobie życia zdarza się w przypadku niowo-oddechowej świadczą pośrednio
nych dawek glukozy jej poziom we krwi szczeniąt urodzonych w wyniku cesar- liczba i głębokość oddechów, liczba tęt-
powinien być monitorowany. skiego cięcia lub gdy samica w pierwszej na, napięcie mięśni i aktywność rucho-
dobie po porodzie nie produkuje jeszcze wa szczenięcia.
Niedojrzałość systemu dostatecznej ilości mleka, jednak spadek Napięcie mięśniowe powinno być sil-
immunologicznego nie powinien przekroczyć 10%. Szcze- ne, jednak noworodki nie są w stanie
Odporność szczeniąt opiera się nięta powinny być ważone bezpośrednio utrzymać ciężaru swojego ciała do ok.
w znacznej mierze na przeciwciałach po urodzeniu, po 12 godzinach od uro- 3. tygodnia życia. Kończyny są ocenia-
otrzymanych z siarą w ciągu pierw- dzenia, a w kolejnych dniach raz dzien- ne pod kątem położenia, obecności
szych 24 godzin życia. Chociaż po tym nie, aż do ukończenia 2. tygodnia. deformacji i kości długich, liczby i po-
czasie wchłanianie przeciwciał jest bar- łożenia placów (wilcze pazury), przykur-
dzo ograniczone, immunoglobuliny za- Zasady przeprowadzania czów ścięgien i ruchomości stawów.
warte w mleku (IgG i IgA) zapewniają badania klinicznego W ostatnim etapie badania pod ką-
miejscową odporność błon śluzowych noworodka tem drożności, obecności obrzęków
jamy ustnej i jelit. Tylko 5% matczy- Badanie kliniczne noworodka przepro- i zaczerwienień oceniany jest odbyt.
nych przeciwciał jest dostarczanych wadzane jest wkrótce po urodzeniu. Po- Pocieranie okolicy krocza zwilżoną wat-
przez łożysko. Układ immunologicz- winno odbywać się w warunkach, które ką stymuluje oddawanie moczu i de-
ny szczeniąt nie jest wypełni rozwinię- zminimalizują utratę temperatury ciała fekację. Niedojrzałość, małe rozmiary
ty do 3.-4. miesiąca życia. przez szczenię. Każde szczenię z miotu i wrażliwość noworodków na działanie
oceniane jest osobno, badanie zwykle czynników środowiska zewnętrznego
Normalne zachowanie rozpoczyna się od pomiaru wagi uro- powodują, że większość dostępnych
i wygląd noworodka dzeniowej. Ocenę przeprowadza się sys- metod diagnostycznych, stosowanych
Zdrowe noworodki są zaokrąglone, ich temowo, rozpoczynając od głowy, szcze- w przypadku zwierząt dorosłych, nie
brzuch jest miękki, żołądek wypełniony gólny nacisk powinien być położony znajduje zastosowania u bardzo mło-
mlekiem, okrywa włosowa gładka, cia- na wykrywanie wad wrodzonych. dych szczeniąt. Dlatego obserwacja
ło ciepłe, a skóra elastyczna. Większość Głowa powinna być ruchoma, a szcze- zmian w zachowaniu, oznak odwod-
czasu spędzają, śpiąc. Przez pierwsze nię powinno wykazywać odruch szu- nienia, wychłodzenia, utrata masy cia-
4 tygodnie życia okresy głębokiego snu kanina (odruch obserwowany także ła lub brak przyrostów są bardzo waż-
przerywane są przez tzw. sen aktyw- u ludzkich noworodków, polega na od- nymi sposobami oceny stanu zdrowia
ny, w czasie którego widoczne są skur- ruchowym odwróceniu główki i wyka- noworodków (ryc. 2, s. 15).
cze mięśni kończyn. Brak aktywnej zaniu odruchu ssania po drażnieniu
fazy snu może świadczyć o zaburze- kącika ust). Badając głowę szczenięcia, Skala Apgar
niach zdrowia. Bezpośrednio po naro- ocenia się jej wielkość i kształt, rucho- W medycynie człowieka do oceny no-
dzinach u szczeniąt dominuje napię- mość, obecność otwartych ciemiączek worodków rutynowo stosuje się ska-
cie mięśni zginaczy, co jest widoczne i rozszczepu warg (ryc. 1, s. 15). Oce- lę zaproponowaną w 1957 roku przez
LIPIEC��SIERPIEC
" 7��8/2012
16
www.weterynaria.elamed.pl
ROZRÓD WETERYNARIA W PRAKTYCE
Virginię Apgar. Jest to prosty system
Ocena
Parametr
oceny punktowej, któremu poddaje się
012
niemowlęta bezpośrednio po urodze-
Tętno < 180 180- 200 > 200
niu. Pozwala na szybką identyfikację
< 6/nie wydaje > 15/głośna wokaliza-
Oddechy 6- 15/dz
więki ciche
osobników wymagających dodatkowej
dz
więków cja
opieki medycznej. Badanie, które nie
Odpowiedz

Brak Grymas Wokalizacja
na bodz
ce
koliduje z rutynowymi czynnościami
Ruchliwość/napięcie Samodzielne ruchy,
wykonywanymi w ramach opieki nad
Brak, ogólna wiotkość Napięcie obniżone
mięśni prawidłowe napięcie
noworodkiem, obejmuje ocenę pięciu
Błony śluzowe Sinica Bladość Zaróżowienia
parametrów, z których każdy jest oce-
Tab. 1. Zmodyfikowana skala Apgar, stosowana do oceny poporodowej szczeniąt (za Veronesi, 2009)
niany w skali od 0-2. Są to kolor skó-
ry (Appearance), tętno (Pulse), reakcja
Advances in Small Animal Reproduction.
na bodz
ce (Grimace), napięcie mięśni tworzenie dodatniego ciśnienia (ryc. 3,
IVIS 2003.
(Activity) oraz oddychanie (Respiration). s. 15). Literatura podaje także możli-
2. Groppetti D.: Evaluation of newborn canine
Maksymalny wynik w skali Apgar wyno- wość pobudzenia oddychania poprzez
viability by means of umbilical vein lactate
si 10 punktów, wynik poniżej 3 jest rów- stymulację punktu Jen Chung (1). Za-
measurement, Apgar score and uterine to-
noznaczny z ciężką zamartwicą. bieg ten polega na wprowadzeniu igły
codynamometry.  Theriogenology 2010,
15;74(7):1187-96.
Ze względu na dużą przydatność o średnicy 25G w rynienkę podnosową
3. Johnston S.D., Kustritz M.V.R., Olson
do krótkoterminowej oceny przeżywal- u podstawy nozdrzy i przekręcenie igły
P.N.S.: The neonate  from birth to weaning.
ności system Apgar został zaadaptowa- po osiągnięciu kości. Podawanie doksa-
[W:] Canine and Feline Theriogenology.
ny na potrzeby pediatrii weterynaryjnej pramu w celu pobudzenia oddychania
W. B. Saunders, Philadelphia 2001.
i jest z powodzeniem stosowany u z
re- u szczeniąt jest kontrowersyjne, obecnie
4. Hoskins J.D.: Physical examination and
biąt, cieląt, prosiąt i szczeniąt (7-11). przyjmuje się, że nie wywiera on żad- diagnostic imagining procedures. [W:] Vete-
rinary pediatrics: dogs and cats from birth
W przypadku szczeniąt ocenie podle- nego pozytywnego efektu u szczeniąt,
to six months. W. B. Saunders, Philadelphia
gają: tętno, liczba i jakość oddechów, u których doszło do zatrzymania krą-
2001.
odpowiedz
na bodz
ce, ruchliwość oraz żenia i oddychania (1). Monitorowa-
5. Moon P.H., Sturgess K.: Care of neonates
kolor błon śluzowych (tab. 1). Na pod- nie czynności układu krążenia polega
and small animals. [W:] BSAVA anual
stawie wyniku w skali Apgar szczenię- na ocenie tętna, koloru błon śluzowych
of small animal reproduction and neonatology.
ta dzieli się na 3 grupy: 0-3 punktów oraz pomiarze czasu wypełniania kapi- 2004.
6. Ochota M.: Noworodek  poporodowa oce-
 noworodki z ciężką zamartwicą, 4-6  lar, który tak jak u zwierząt dorosłych
na i postępowanie lekarsko-weterynaryjne.
umiarkowany stres porodowy, zmęcze- powinien być krótszy niż 1-2 sekundy.
Materiały Sympozjum Problemy w Rozrodzie
nie porodem, 7-10  noworodki prawi- Pobudzanie pracy serca powinno nastą-
Psów i Kotów  płodność, ciąża, noworodek.
dłowe (7, 8). Wszystkie szczenięta, które pić po stymulacji oddychania, ponieważ
Wrocław 2010.
uzyskują wynik niższy niż 6, powinny najczęstszą przyczyną bradykardii oraz 7. Veronesi M.C.: An Apgar scoring system for
routine assessment of newborn puppy viability
być objęte dodatkową opieką. zatrzymania krążenia u noworodków
and short-term survival prognosis.  Therioge-
jest niedotlenienie mięśnia sercowego.
nology 2009 Aug;72 (3):401-7.
Zasady resuscytacji Jako metodę pierwszego rzutu stosuje
8. Silva L.C.: Neonatal clinical evaluation, blood
krążeniowo-oddechowej się masaż serca poprzez uciskanie klat-
gas and radiographic assessment after normal
noworodków ki piersiowej, częstotliwość ucisków po- birth, vaginal dystocia or caesarean section
in dogs.  Reprod Domest Anim. 2009
Postępowanie z noworodkiem rozpo- winna wynosić ok. 200 na minutę, tak
Jul;44 Suppl 2:160-3.
czyna się od pomiaru temperatury cia- jak prawidłowe tętno noworodka. Le-
9. Vaala W.E.: Peripartum asphyxia syndrome
ła i podjęcia czynności, które zapewnią kiem z wyboru podawanym podczas
in foals. Proceedings of the Annual Conven-
jej podtrzymanie  sucha okrywa wło- zatrzymania krążenia jest epinefryna
tion of the 45th AAEP 1999, 247-253.
sowa, ciepłe środowisko, stosowanie w dawce 0,2 mg/kg mc. (najkorzystniej
10. Sorge U., Kelton D., Staufenbiel R.: Neo-
zewnętrznych z
ródeł ciepła. Kolejnym dożylnie lub doszpikowo) (1). Obecnie natal blood lactate concentration and calf
morbidity.  Veterinary Record 2009; 164:
krokiem jest zapewnienie drożności odradza się podawanie atropiny pod-
533-534.
dróg oddechowych, które uzyskuje się czas resuscytacji noworodków, ponie-
11. Okere C., Hacker R.R., Werchola G.: Rela-
poprzez ułożenie głowy i szyi szczenię- waż, jak wspomniano wcześniej, bra-
tionships between serum IGF-I concentrations
cia w wyprostowanej pozycji oraz usu- dykardia jest w większości przypadków
and piglet development or neonatal viability
nięcie wydzieliny z dróg oddechowych powodowana przez niedotlenienie mię- following porcine somatotropin (pST) and
i przełyku (np. za pomocą małej gruszki, śnia sercowego, a nie wpływ nerwu błęd- insulin administration to gestating gilts.
 Theriogenology 1997, 47(7):1403-12.
strzykawki, wenflonu). Głębokość i czę- nego. Tachykardia wywołana antycholi-
stotliwość oddechów może być stymulo- nergicznym działaniem atropiny może
wana poprzez pobudzanie do wokaliza- więc prowadzić do pogłębiania się de- lek. wet. Ewa Stańczyk
cji (na przykład przez pocieranie klatki ficytu tlenu w miokardium. Katedra Rozrodu
piersiowej). Wentylacja może być wspo- z Kliniką Zwierząt Gospodarskich
magana przez zapewnienie dopływu Wydział Medycyny Weterynaryjnej
Piśmiennictwo
tlenu przy użyciu inkubatora, namiotu Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
1. Davidson A.P.: Approaches to reducing
tlenowego lub maski, co pozwala na wy- neonatal mortality in dogs. [W:] Recent
50-366 Wrocław, pl. Grunwaldzki 49
LIPIEC��SIERPIEC
" 7��8/2012
18
www.weterynaria.elamed.pl