lęk
NARZ
DZIA
1. Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI [Spielberger]*
2. Skala jawnego niepokoju MAS [J. Taylor]
3. Arkusz samopoznania [R. Cattell]
4. Ja i moja szkoła [Zwierzyńska, Matuszewski]
LEKTURA
1. Siek, S.(1993). Wybrane metody badania osobowości. Warszawa: Wydawnictwo ATK, s. 232-239; 256-
164.
2. Zwierzyńska, E., Matuszewski, A. (2002). Podręcznik do testu Ja i Moja szkoła. Warszawa: CMPPP.
TEORIA
Definicje lęku:
S. Reber - lęk to  niejasny, nieprzyjemny stan emocjonalny, charakteryzujący się przeżywaniem
obawy, strachu, stresu i przykrości .
M. A. Shaw -  emocjonalny niepokój, mający swe z
ródło w przewidywaniu niebezpieczeństw .
C. Izard - lęk jest  zmienną kombinacją kilku podstawowych (fundamentalnych) emocji, a mianowicie:
strachu, przykrości, złości, wstydu i podniecenia . Emocje te według niego łączą się w tzw. systemy,
które wchodzą w skład osobowości i odgrywają pośredniczącą rolę pomiędzy sytuacją a zachowaniem.
R. Lazarus i J. Averill określają lęk podobnie jak inne emocje. Dla nich jest on  zespołem, organizacją
reakcji, obejmującym zmiany fizjologiczne, reakcje ekspresyjne oraz subiektywne odczucia zagrożenia,
niepokoju i napięcia, sygnalizowane poprzez wypowiedzi słowne.
S. Epstein - uważa lęk za czynnik wywołujący silne pobudzenie, które jest przyczyną dyskomfortu
psychicznego, wobec którego organizm stosuje określone środki obronne, co wiąże się z wystąpieniem
zaburzeń zachowania.
Niektórzy autorzy uznają lęk za podstawowy objaw nerwicy, przy czym A. Kępiński zaznacza, że samo
przeżycie lęku jest tylko jednym z wielu równorzędnych elementów złożonej reakcji jednostki.
A. Kozłowska dodaje, że może on być nie tylko objawem, ale i z
ródłem nerwicy. Opisuje go jako
 bardzo silny stan napięcia charakteryzujący się poczuciem zagrożenia, a jednocześnie bezradności,
niepokoju i bezsilności.
Ujęcie analityczne
Lęk to nieprzyjemny afekt lub stan emocjonalny, charakteryzujący się poczuciem zagrażającego
niebezpieczeństwa. Jego intensywność i czas trwania mogą być bardzo różne. Lęk przejawia się
zarówno psychologicznie jak i fizjologicznie (& ). Psychologicznie doświadcza się go jako
wszechobejmującego poczucia bezradności w obliczu niejasnego lub nieznanego zagrożenia. Uczuciu
temu mogą towarzyszyć wrażenia cielesne; może też ono zostać całkowicie przez nie zastąpione. Lęk,
który wiąże się z zagrożeniem nieświadomym należy odróżniać od strachu, który jest odpowiedzią na
świadomie rozpoznane, zewnętrzne, rzeczywiste zagrożenie.
Pojęcie lęku ma kluczowe znaczenie w psychoanalizie, w której objawy nerwicowe są pojmowane jako
próby uniknięcia bolesnego, przykrego doświadczenia lęku. Objawy te nie są jego powodem; jeżeli
towarzyszy im świadoma obawa, oznacza to zazwyczaj, że nie udało się za ich pomocą związać całego
lęku.
NARZ
DZIA
1. Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI
Jest adaptacją amerykańskiego kwestionariusza State Trait Anxiety Inventory (STAI), opracowanego
przez C.D. Spielbergera, R.L. Gorsucha i R.E. Lushene a (1970).
Autorami polskiej wersji STAI są: C.D. Spielberger, J. Strelau, M. Tysarczyk i K. Wrześniewski (1987)
Przeznaczenie:
1. dla młodzieży i osób dorosłych
2. stosowany w badaniach przesiewowych (lek jako dyspozycja wewnętrzna  cecha)
3. wykorzystywany w badaniach eksperymentalnych (lek jako stan)
4. może być stosowany w badaniach indywidualnych i grupowych
Ponieważ obie strony arkusza testowego (x1 i x2) są bardzo podobne, należy zwrócić uwagę badanym
na to, że w skali X1 mają wskazać  jak czują się właśnie teraz, w tym momencie , a w skali X2   jak
zazwyczaj się czują .
Czas badanie  nielimitowany (około 15-20 minut)
10 pozycji sformułowanych wprost/10 pozycji sformułowanych nie wprost.
Nie można zatem obliczyć wyniku przez proste zsumowanie wartości liczbowych, zaznaczonych na
arkuszu przez badanego, lecz należy wcześniej dokonać na nim inwersji. Polega ona na zmianie
wartości liczb, zakreślonych przez badanego przy pozycjach nie wprost, według następującej zasady:
1=4, 2=3, 3=2, 4=1
Otrzymany wynik surowy dla danej skali można ocenić odnosząc go do odpowiednich norm stenowych
lub centylowych. Jednak przy diagnozie indywidualnej należy pamiętać, by określić przedział
ufności , w jakim  z przyjętym prawdopodobieństwem  znajduje się prawdziwy wynik badanego.
Granice tego przedziału określa się dodając i odejmując od wyniku surowego wartość
(liczbę punktów) wyznaczonych na podstawie błędu standardowego pomiaru (SEM),
odczytaną ze stosownej tabeli w podręczniku. Następnie ustalonym w ten sposób
granicom należy przyporządkować odpowiednie wartości na skali stenowej lub
centylowej.
Kwestionariusz STAI jest przeznaczony dla młodzieży (16-19 lat) oraz osób dorosłych (21-79)
reprezentujących każdy poziom wykształcenia. Uwzględniając różnice między kobietami i mężczyznami
w zakresie L-cechy i L-stanu opracowano normy osobno dla obu płci. Dodatkowo w podręczniku
zamieszczono normy dla żołnierzy służby wojskowej.
Emocje i motywacje/ćwiczenia/L
K [skrypt by jolarosińska&marekjaros
2/8
Szerokie zastosowanie kwestionariusza jest możliwe dzięki jego krótkiej formie, dobrym własnościom
psychometrycznym i łatwej procedurze badania. STAI jest używany w badaniach przesiewowych, w
diagnozach indywidualnych oraz badaniach naukowych.
Kwestionariusz STAI użyty w badaniach przesiewowych pozwala, miedzy innymi, wykryć osoby
cechujące się bardzo niskim lub bardzo wysokim poziomem lęku. Badania trafności prognostycznej
przeprowadzone na próbie żołnierzy służby zasadniczej dowiodły także, że wysoki wynik w STAI może
być dobrym wskaz
nikiem przyszłego funkcjonowania w wojsku, a dokładniej  zachowań
nieregulaminowych, wskazujących na nieprzystosowanie.
Wysokie wskaz
niki rzetelności umożliwiają stosowanie kwestionariusza nie tylko w badaniach
przesiewowych lub w celu porównań międzygrupowych. Niski błąd pomiaru sprawia, że STAI jest
narzędziem na tyle dokładnym, by z powodzeniem wykorzystywać go także w diagnozie
indywidualnej.
Może być używany do selekcji zawodowej i poradnictwie zawodowym. Szczególnie przydatny może
okazać się przy wyborze pracowników na stanowiska wymagające niskiego poziomu lęku, zwiększonej
odporności na stres i zagrożenie. Należy jednak pamiętać o istnieniu związków między lękiem i
potrzebą aprobaty społecznej, udowodnionych także w najnowszych badaniach
normalizacyjnych.
Osoby charakteryzujące się wysokim poziomem aprobaty społecznej lub też zmotywowane sytuacyjnie
np. staraniem się o pracę) mogą wybierać odpowiedzi wskazujące na niższy poziom lęku niż
rzeczywiście odczuwany. Dlatego w badaniach selekcyjnych i poradnictwie STAI powinien raczej być
stosowany jako jeden z kilku, a nie jedyna technika do diagnozowania lęku i podobnych mu
konstruktów teoretycznych.
Innym obszarem stosowania STAI są badania naukowe. Przydatna może okazać się przede wszystkim
skala X1. Pozwala ona różnicować poziom stanu lęku rozumianego jako aktualna reakcja na
konkretne bodz
ce zewnętrzne, na przykład sytuacje stresowe, zagrożenia, sytuacje nowe i nieznane.
Daje to możliwość użycia STAI X1 w badaniach eksperymentalnych wymagających
rejestrowania zmian poziomu stanu lęku wywołanego wpływem innych zmiennych.
Kwestionariusz składa się z dwóch skal samooceny. Mierzy on lęk jako stan i lęk jako cechę.
Lęk jako stan  definiowany jest jako zmienny stan emocjonalny jednostki, odczuwany subiektywnie
jako przeżywanie napięcia i obawy. Towarzyszy mu wzmożona aktywność autonomicznego układu
nerwowego. Intensywność tego stanu jest ciągle zmienna.
Lęk jako cecha  skłonność do przeżywania stanów lękowych, jakie ludzie ujawniają w sytuacjach
subiektywnego zagrożenia. Dyspozycja ta określana jest jako nabyta, aczkolwiek podłoże tej cechy
może być wrodzone, i ma swoje z
ródło w przeszłych doświadczeniach jednostki. Przeżycia te skłaniają
jednostkę do reagowania lękowego z chwilą gdy pojawią się odpowiednie bodz
ce
2. Skala Jawnego Niepokoju J. Taylor
[Janet Taylor (Manifest Anxiety Scale)]
Koncepcja lęku Camerona: chroniczny lęk charakteryzuje się tym, że jednostka stale odczuwa
wzmożone napięcie mięsni szkieletowych oraz przykre sensacje  w trzewiach . Wrażenia te zaburzają
naturalny rytm reagowania jednostki i determinują ją do przesadnych i nieadekwatnych reakcji na
względnie słabe bodz
ce i prowokacje.
Emocje i motywacje/ćwiczenia/L
K [skrypt by jolarosińska&marekjaros
3/8
Objawy lęku chronicznego: ucisk lub ból w głowie, plecach, ramionach, mięśniach nóg; drżenie rąk,
palców, języka, czasami drżenie warg i powiek; napięcie w wyrazie twarzy, postawie, sposobie
poruszania się; napięcie w reakcjach słownych, motorycznych, w testach, zwłaszcza jeżeli są to
reakcje na bodz
ce silne i niespodziewane.
Typowe reakcje trzewne: brak apetytu lub uczucie ciągłego głodu, trudności z trawieniem, brak
łaknienia, przykre sensacje w okolicy żołądka, spastyczne zatwardzenie lub chroniczne łagodne
biegunki, nacisk do częstego oddawania moczu.
Inne typowe reakcje fizjologiczne: nieregularna praca serca, trudności oddychania, zimne poty, zimne
dreszcze, obniżenie potencji seksualnej u mężczyzn i zaburzenia miesiączkowania u kobiet.
Chroniczny niepokój obniża: zdolność koncentracji uwagi, pracę pamięci, jasność myślenia,
uniemożliwia zwłaszcza koncentrowanie się przez dłuższy czas na rozwiązywaniu jakiegoś zadania lub
wykonywaniu jakiejś pracy.
Charakterystyczne dla osoby przeżywającej chroniczny lęk jest:
uczucie ciągłego zmęczenia
poirytowanie
zamartwianie się
utrata odwagi wobec życia
kompulsywne przeżywanie pewnych myśli
kompulsywne wykonywanie niecelowych reakcji
owa kompulsywność i napięcie determinuje większość działań jednostki
nieumiejętność  odprężenia się
przymus wykonywania niespokojnej aktywności, która nie daje zadowolenia ani
odprężenia
trudności z zasypianiem
czasem lekki sen przeplata się z intensywnym przeżywaniem konfliktów dnia codziennego
silne, nierozładowane napięcie może prowadzić do występowania ataków lęku
Skala Jawnego Niepokoju powstała ze stwierdzeń MMPI, pierwotnie z 200, potem z 50 na podstawie
koncepcji teoretycznej Camerona, przetłumaczona na język polski przez M. Choynowskiego, wydana w
1964 roku przez Pracownię Psychometryczną PAN pod nazwą  Skala Osobowości , w polskiej wersji
100 pytań:
50 pytań diagnostycznych  dotyczących różnych reakcji lękowych
40 pytań buforowych
10 pytań  eksperymentalnie zaczerpniętych z Arkusza Samopoznania Cattella
Dwie trzecie stwierdzeń diagnostycznych kwestionariusza Taylor jest pytaniami o reakcje fizjologiczne
lęku: nudności i wymioty, bóle głowy, płacz, brak łaknienia, biegunki, zatwardzenia, rumienienie się,
pocenie się.
Kilka pytań dotyczy objawów reakcji lękowych, które określa się jako lękliwe oczekiwanie,
nieokreślony niepokój.
Trzy pytania dotyczą zaburzeń snu.
Zarzuty
1. ze względu na nieprzystosowanie Skali Osobowości do populacji polskiej, proponuje się
stosowanie MAS ze szczególną ostrożnością jako metodę ogólnie orientacyjną o stanie
niepokoju.
2. w zasadzie nie wiadomo, czy skala bada szeroko rozumiane dyspozycje do przeżywania i
ujawniania reakcji lękowych, czy skłonności neurotyczne.
Emocje i motywacje/ćwiczenia/L
K [skrypt by jolarosińska&marekjaros
4/8
Pomimo tego, kwestionariusz jest stosowany w: poradniach zdrowia psychicznego, szpitalach
psychiatrycznych, poradniach dla studentów itp.
3. Arkusz Samopoznania (The Ipat Anxiety Scale)- R.B. Cattella
kwestionariusz do badania reakcji lękowych
skonstruowany z pytań dużego inwentarza osobowości mierzącego 16 elementów struktury
osobowości
czas badania 5  10 minut
zastosowanie: młodzież od 14 roku życia, ludzie dorośli, nawet poniżej wykształcenia
średniego;
badania indywidualne i grupowe;
możliwe kolejne zastosowania u tej samej osoby po upływie tygodnia
metoda ta bada  stan lęku , jeżeli jest przeprowadzana raz lub dwa
jeżeli stosuje się ją kilka razy w dłuższych odstępach czasu, bada lęk jako cechę
mierzy niepokój jawny i niepokój ukryty
a) lęk jawny: uważanie siebie za nerwowego i zużywającego więcej energii niż inni ludzie,
tracenie głowy w denerwujących sytuacjach, ubytek energii, niespokojny sen,
przeżywanie stanów napięcia i wzburzenia.
b) lęk ukryty: świadczą o nim takie symptomy, jak: nagłe zmiany zainteresowań ludz
mi i
rozrywkami, przejmowanie się złymi opiniami innych ludzi, odczuwanie zazdrości,
pragnienie rozpoczęcia życia na nowo, niemożność pogodzenia się z odmową, odczuwanie
złości do ludzi, odczuwanie różnych dolegliwości somatycznych (niewyraz
ne bóle w
różnych częściach ciała, zaburzenia trawienia, niespokojna praca serca).
Kwestionariusz bada także obok grup reakcji lękowych, niektóre objawy 5 wymiarów
osobowości według koncepcji Cattella:
1. Q3 gnuśność i niezadowolenie z siebie
2. C objawy słabości Ego
3. L skłonność do reakcji paranoidalnych
4. O poczucie winy
5. Q4 objawy warunkowane niezaspokojeniem silnych popędów i pragnień
- kwestionariusz dobrze różnicuje grupy osób normalnych od nerwicowców (Cattell i Scheier)
- wedle Cattella lęk jest determinowany strukturą fizjologiczną organizmu, temperamentem. Im
wyższe napięcie popędów jednostki, silniejsza ich frustracja i mniejsza nadzieja na
zaspokojenie, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienie rekcji lękowych.
Polska wersja Kwestionariusza Cattella do badania lęku
różne wersje, różne tłumaczenia
K. Hirszel (1959) tłumaczenie i opracowanie
Pytania diagnostyczne 40
Maksymalna liczba punktów 80
Pomiar tym kwestionariuszem wskazuje na Ogólny Obraz nasilenia bliżej
nieokreślonego lęku
Emocje i motywacje/ćwiczenia/L
K [skrypt by jolarosińska&marekjaros
5/8
4. Kwestionariusz  Ja i moja szkoła E. Zwierzyńska, A. Matuszewski
czyli psychometria dzieciom (!!!)
Diagnoza czynników emocjonalno  motywacyjnych wpływających na poziom osiągnięć szkolnych
dziecka:
73 twierdzenia
możliwe trzy odpowiedzi: Tak, Nie, ?
Kwestionariusz wyposażony jest w trzy skale:
1. skala motywacji do nauki (32 pozycje)  ogólny stosunek do instytucji szkoły, nauki szkolnej,
norm zachowania się w szkole, zainteresowanie lekcją, zainteresowanie uczeniem się jako czynnością
polegająca na poznawaniu, stosunek do stopni i sprawdzania wiedzy, stosunek do odrabiania prac
domowych
2. skala lęku szkolnego (32 pozycje):
A. czynniki związane z lekcją budzącą lęk: niedostateczne osiągnięcia, zachowania
nauczyciela, klasówki, odpytywanie, ogólne.
B. czynniki lękotwórcze związane ze szkołą: przekroczenie reguł szkolnych, promocja,
wywiadówka, ogólne.
C. Przejawy lęku: wrażliwość emocjonalna, cielesne oznaki lęku, obniżenie wartości  Ja ,
uczucia zagrożenia zorientowane na przyszłość.
3. skala kłamstwa  wpływ aprobaty społecznej (9 pozycji)
Kwestionariusz zawiera 73 twierdzenia, możliwe są trzy rodzaje odpowiedzi: Tak, Nie, ?
Emocje i motywacje/ćwiczenia/L
K [skrypt by jolarosińska&marekjaros
6/8
BONUS DLA PRYMUSÓW
Ewolucyjne znaczenie lęku
W przeszłości nasi przodkowie dzielili się na dwa typy: tych którzy na widok tygrysa szablozębnego
mówili coś w rodzaju  oooo jaki śliczny kiciuś, kici kici, chodz
do pańci&  oraz tych, którzy dostawali
ataku paniki i z wrzaskiem uciekali na najbliższe drzewo. Nie trzeba tłumaczyć, którzy żyli dostatecznie
długo, żeby zostać naprawdę naszymi przodkami. (za: Terry Pratchet).
Gdzieś, w odległym krańcu rozkładu normalnego& (prawym)&
& są zaburzenia lękowe:
ZABURZENIA L
KOWE  FRAGMENTY DSM IV - R
Atak paniki
Niedługi okres intensywnego strachu lub dyskomfortu, w którym rozwinęły się nagle co najmniej 4 z
następujących objawów i osiągnęły swoje apogeum w przeciągu 10 minut:
1. palpitacje, kołatanie serca lub przyspieszone bicie serca
2. pocenie się
3. drżenie lub wstrząsy ciała
4. wrażenie, że brakuje oddechu lub uczucie duszenia się
5. uczucie dławienia się
6. ból lub uczucie dyskomfortu w klatce piersiowej
7. nudności lub niecharakterystyczne dolegliwości w jamie brzusznej
8. zawroty głowy, uczucie zachwiania równowagi lub mdlenie
9. derealizacje (wrażenie nierealności) lub depersonalizacje (oderwanie od samego siebie)
10. strach przed utratą kontroli lub zwariowaniem
11. strach przed śmiercią
12. parestezje (wrażenie drętwienia lub mrowienia)
13. dreszcze lub uderzenia gorąca
Agorafobia
A. Lęk przed przebywaniem w miejscach lub w sytuacjach, z których wydostanie się może być trudne
lub krępujące, lub w których może być trudno uzyskać pomoc w przypadku nieoczekiwanego lub
spowodowanego sytuacją ataku paniki czy objawów podobnych do paniki. Leki agorafobijne zazwyczaj
odnoszą się do tego rodzaju sytuacji jak bycie samotnym poza domem, przebywanie w tłumie lub w
kolejce, na moście, podróżowanie autobusem, samochodem, pociągiem&
300.01 Panika bez agorafobii
300.21 Zaburzenie Paniki z Agorafobią
300.22 Agorafobia bez historii zaburzeń paniki
300.29 Fobia specyficzna
300.23 Fobia społeczna (zaburzenie lęku społecznego)
300.3 Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne
A. Obsesje lub kompulsje:
Obsesje są definiowane poprzez 1, 2, 3 oraz 4
Emocje i motywacje/ćwiczenia/L
K [skrypt by jolarosińska&marekjaros
7/8
1. Nawracające i utrzymujące się myśli, impulsy lub obrazy wewnętrzne, które są
doświadczane, przynajmniej na początku, jako intruzyjne i bezsensowne i powodują
znaczny lęk albo cierpienie.
2. Myśli, impulsy czy wyobrażenia nie są zwykłym martwieniem się o problemy życiowe.
3. Osoba próbuje ignorować albo tłumić takie myśli, impulsy czy wyobrażenia lub
neutralizować je przy pomocy innych myśli czy działań.
4. Osoba zdaje sobie sprawę, że obsesyjne myśli, impulsy czy wyobrażenia są wytworem jej
własnego umysłu (nie zaindukowane z zewnątrz jak w przypadku wprowadzania myśli).
Kompulsje są definiowane przez 1 i 2:
1. Powtarzające się zachowania (np. mycie rąk, porządkowanie, sprawdzanie) lub inne akty
psychiczne (np. modlenie się, liczenie, powtarzanie słów po cichu), do których pacjent
czuje się skłoniony w reakcji na obsesję lub które są dostosowane do reguł, które muszą
być sztywno stosowane.
2. Zachowania lub aktywności psychiczne, które są ukierunkowane na uniknięcie czy
zmniejszenie dyskomfortu lub uniknięcie pewnych przerażających zdarzeń czy sytuacji;
jednakże te zachowania lub aktywności psychiczne nie są realistycznie związane z tym, co
mają neutralizować (czego uniknąć mają pomóc), albo są wyraz
nie nadmierne.
B. W pewnym momencie trwania zaburzenia osoba zdaje sobie sprawę, że obsesje czy
kompulsje są nadmierne czy bezzasadne. Uwaga: to nie odnosi się do dzieci.
C. Obsesje lub kompulsje powoduję znaczące poczucie dyskomfortu, zajmują dużo czasu (więcej
niż godzinę dziennie) lub znacząco utrudniają codzienną rutynę, funkcjonowanie zawodowe
lub szkolne, lub zwykłe społeczne aktywności czy relacje.
309.81 Syndrom stresu pourazowego (PTSD)
308.3 Zaburzenie stresu ostrego
300.02 Zaburzenie lęku uogólnionego
293.89 Zaburzenia lękowe spowodowane& (ogólnym stanem medycznym)
300.00 Zaburzenie lękowe NOS
Emocje i motywacje/ćwiczenia/L
K [skrypt by jolarosińska&marekjaros
8/8