�CZŁOWIEK JEST ZDUMIEWAJĄCY, ALE ARCYDZIEŁEM NIE JEST" (JOSEPH CONRAD).
Przedstaw swoje refleksje na temat złożoności ludzkiej natury na podstawie
dowolnie wybranych utworów.
Człowiek - któż to taki? Istota pełna miłości do świata i wewnętrznego ciepła
duchowego, czy egoista walczący wyłącznie o wymiar swojego życia? Twórca
wielkich i wspaniałych budowli, czy morderca potrafiący zabijać dziesiątki
innych ludzi w imię politycznych interesów swoich przywódców?
�Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" powtarzali pisarze
renesansu za Terencjuszem. Czy rzeczywiście nikt nas nie jest w stanie
zaskoczyć, otaczający ludzie są dla nas zrozumiali?
Natura ludzka jest bardzo złożona. O prymat walczą w niej ustawicznie między
innymi wielkie idee oraz zasady przeciwko żądzom i namiętnościom. Szala
zwycięstwa w tej walce przechyla się na różne strony zaskakując nie tylko
wszystkich obserwujących te zmagania, ale również same igrzysko walki:
pojedynczego człowieka. Poznając postaci bohaterów literackich często
odnajdujemy w ich sylwetkach siebie samych. Wtedy dopiero uzmysławiamy sobie
potęgę naszego gatunku. Potęgę - ale zarazem marność.
�Człowiek jest tylko człowiekiem a ta odrobina rozumu, którą posiada jest
niczym, gdy szaleje namiętność a granice człowieczeństwa uciskają." W ten
sposób nasze postawy wobec tysięcy wyborów, jakie niesie ze sobą życie, próbuje
usprawiedliwić główny bohater opowiadania Alberta Camusa pod tytułem �Upadek".
Sam nie potrafi sobie wybaczyć obojętności jaką zareagował na wołanie o pomoc
tonącej dziewczyny. Szuka zapomnienia w różnych doczesnych rozrywkach, ale
ciężar tej winy nie daje mu spokoju, nie pozwala pracować i normalnie żyć.
Przybiera zajęcie sędziego - pokutnika, opowiadając innym o swoich błędach,
próbuje im pokazać ich samych. Jego zaiste zdumiewający i pełen zaskakujących
przełomów życiorys pomaga słuchaczom zrozumieć swoje zachowanie, ustrzec się
powielania tych samych błędów. Z drugiej strony głównemu bohaterowi daleko jest
do doskonałości - jego życie obfituje w wydarzenia godne niejednego
kryminalisty.
Osobowością równie wewnętrznie skomplikowaną, lecz nie aż tak sprzeczną z
ogólnie przyjętymi zasadami moralnymi obowiązującymi we współczesnym świecie
charakteryzuje się Stanisław Wokulski - główny bohater powieści �Lalka"
Bolesława Prusa. W jego wnętrzu trwa nieustannie walka pomiędzy wartościami
idealistów - romantyków i pozytywistów patrzących realnie i krytycznie na
otaczający świat. Z jednej strony jest wybitnym kupcem, człowiekiem sukcesu, z
drugiej - ze względu na nieodwzajemnioną miłość Izabeli Łęckiej decyduje się
popełnić samobójstwo. Jego zachowanie może niejednego czytelnika wprawić w
zdumienie. Jednak Bolesław Prus ma bardzo dużo racji: tacy właśnie jesteśmy.
Potrafimy w chwilach uniesień dokonywać czynów przekreślających dorobek całego
naszego życia. Im więcej posiadamy, tym więcej pragniemy mieć i to prowadzi do
tragedii. Stanisław Wokulski nie jest jednak postacią negatywną (Czy w ogóle
wolno nam oceniać innych ludzi? Czy mamy do tego moralne prawo?).Reprezentuje
tylko model człowieka, który poszukuje szczęścia i dochodzi do przekonania, iż
takie nie może istnieć bez odwzajemnionej miłości.
Zachłanność typowo materialną, potężną cechę natury człowieka, reprezentują
między innymi dwie bohaterki powieści Honoriusza Balzaka p.t. �Ojciec Goriot".
Autor przedstawia dwie córki Joachima Goriota, które pod wpływem swoich
arystokratycznych mężów, odwracają się od własnego ojca traktując go wyłącznie
jako źródło pieniędzy. Nie opiekują się nim, gdy przychodzi na niego czas
choroby, nie zauważają jego ubóstwa. Liczą się dla nich tylko pieniądze. Dla
nas, żyjących współcześnie ludzi, fakt taki jest chyba coraz mniej rażący,
przejmujący, ale patrząc z boku nie trzeba dużo wysiłku by spostrzec, iż
posuwająca się materializacja życia wygląda przerażająco. Bardzo ciekawą osobą
jest sam tytułowy ojciec Goriot. Dla szczęścia swoich najukochańszych córek
poświęca całe swoje życie i majątek. Nie myśli o sobie - jest człowiekiem
żyjącym wyłącznie dla innych. Gdy dosięga go nędza i ubóstwo nie skarży się na
swój los, cały czas myśli tylko jak pomóc i uprzyjemnić życie tym dwóm
dziewczynom. Balzak wydaje się to podkreślać - miłość rodzicielska może
�przenosić góry". Żadna inna istota na Ziemi nie potrafi tak poświęcić się dla
dobra swoich najbliższych.
Nie wszystkich stać jednak na takie poświęcenia. W ekstremalnie ciężkich
warunkach, w sytuacji gdy człowiek walczy już nie o życie, ale o przeżycie
bardzo często wybór pomiędzy człowieczeństwem a szansą na przetrwanie pada na
to drugie. Wiele dowodów na to możemy spotkać w literaturze czasów wojny i
okupacji. W powieści �Inny świat" Gustawa Herlinga - Grudzińskiego jeden z
więźniów zwierza się narratorowi, iż dla uratowania swojego życia musiał wydać
innych czterech współwięźniów. W opowiadaniach �Pożegnanie z Marią" Tadeusza
Borowskiego odnajdujemy epizodyczną sylwetkę młodej dziewczyny, która wyrzeka
się swojego małego synka, aby uchronić swoje własne życie. Zofia Nałkowska w
opowiadaniu �Przy torze kolejowym" w �Medalionach" opisuje dramat Żydówki,
która uciekła z transportu kolejowego, ale z powodu rany w kolano nie mogła
uciec. Ludzie ze wsi obserwują jej cierpienia i męki, jednak nikt nie decyduje
się jej pomóc. Boją się narażać własne życie... Także w wierszu �Campo di
Fiori" Czesław Miłosz opowiada o obojętności (powodowanej lękiem) ludzi wobec
cierpień innych. Autor męczy się ze świadomością, iż przez wieki, od śmierci na
stosie Giordano Bruno, aż po tragiczne wypadki płonącego getta warszawskiego,
mentalność ludzka nie uległa przemianie - nadal większość milczy i przechodzi
bez zastanowienia obok niewinnie umierających.
Natura ludzka jest nieprzenikniona. W wielu przypadkach strach o własną
egzystencję decyduje o wszystkim, często jednak liczy się zupełnie coś
innego... Jak bowiem wytłumaczyć zachowanie starej Żydówki opisane we
wspomnianych już opowiadaniach Tadeusza Borowskiego? Gdy zagłada getta
wyglądała coraz poważniej i okazało się, że żadnym sposobem nie można wyrwać z
tego �piekła" jej najukochańszej córki, kobieta ta, pomimo iż sama wielkim
kosztem i prawie cudem uciekła stamtąd, zdecydowała się wrócić spowrotem.
Wybrała śmierć przy najbliższej osobie w zamian za samotne i pełne poczucia
winy życie.
Przykłady wielkiego heroizmu, na którego stać człowieka, odnajdujemy także w
powieści �Kolumbowie - rocznik dwudziesty" Romana Bratnego. Młodzi ludzie
potrafią nie ugiąć się pod nawet najcięższymi i najbardziej drastycznymi
torturami i zachować tajemnice partyzanckiego podziemia. Najbardziej utkwiło mi
w pamięci zachowanie dziewczyny - Basi, która męczona w sposób najbrutalniejszy
z brutalnych (chciałoby się powiedzieć zwierzęcy, ale czy zwierzęta są zdolne
do takiego okrucieństwa?) potrafi zachować godność aż do ostatniej chwili
swojego życia.
Jaki więc przypisać charakter człowiekowi? Czy można powiedzieć, że jesteśmy
egoistami zapatrzonymi w nasz własny interes, czy wręcz przeciwnie - jesteśmy
istotami zdolnymi do wielkich czynów? Literatura nie daje na to pytanie
jednoznacznej odpowiedzi. Może w rzeczywistości każdy ma w sobie obie te cechy,
które się nieustannie w nim spierają? Jedno jest tylko pewne: Jesteśmy
pozostawieni samym sobie i tylko od nas zależy, czy swoimi czynami wprawimy
innych w zdumienie wynikające z podziwu, czy z odrazy.
Wielkiego pogubienia we własnym wewnętrznym świecie wartości, walka między
dwiema, lub kilkoma równorzędnymi racjami bardzo często jest motywem
wykorzystywanym w literaturze. Już w czasach antycznych Sofokles przedstawił w
�Antygonie" problem rozdarcia kobiety poszukującej rozwiązania sporu pomiędzy
miłością a praworządnością, dobrem ogółu a szczęściem jednostki. Podobne
problemy trapiły ludzi przez wszystkie wieki i męczą do dziś. Szekspir w jednym
z najsłynniejszych dramatów świata pod tytułem �Hamlet", George Byron w
�Giaurze", Johan Goethe w �Cierpieniach młodego Wertera", większość
pisarzy-poetów romantycznych a także współcześni twórcy zastanawiają się nad
tym co jest ważniejsze: miłość czy życie, szczęście wszystkich czy jednostki,
prawo ludzkie czy naturalne, boskie. �Człowiek jest skazany na wolność" mówi
egzystencjonalista Jean Paul Sartre. Ta wolność właśnie jest przyczyną naszej
różnorodności i nieprzewidywalności.
Człowiek sam dla siebie jest zagadką. Nie potrafimy zrozumieć naszej natury,
nie potrafimy poznać siebie. �Tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono" -
twierdzi Wisława Szymborska i trudno naszej noblistce nie przyznać racji. Po
lekturze kilku utworów literatury czasów wojny i okupacji bardzo dręczy mnie
ogromny problem: Czy stać mnie na takie bohaterstwo? Czy umiałbym zachować się
równie heroicznie jak bohaterzy �Kamieni na szaniec" Aleksandra Kamińskiego,
czy też wspomnianych �Kolumbów"? Chyba właśnie dlatego Joseph Conrad ma rację:
Jakże daleko mi do arcydzieła, które powinno mieć opracowany jasny i szlachetny
plan działania i być pewnym, że będzie w stanie go zrealizować...
Jedną z cech naszej natury jest drzemiąca w nas agresja i okrucieństwo. Pod
wpływem różnych czynników, między innymi umiejętnie prowadzonej indoktrynacji i
propagandzie, niektórzy zaczęli wykorzystywać te cechy do własnych rozgrywek
skierowując je przeciwko drugiemu człowiekowi. Bardzo pasjonującym studium na
ten temat można znaleźć w �Rozmowach z katem" Kazimierza Moczarskiego. Jurgen
Stroop pod wpływem ciągłej propagandy faszystowskich mediów i organizacji do
tego stopnia posuwa się w swoim okrucieństwie i obojętności, iż zatraca
podstawowe odruchy ludzkiej moralności. Niestety wszyscy (jedni w mniejszym
stopniu, inni w większym) jesteśmy �plastyczną masą", która umiejętnie
�ugniatana" rodzi potwory...
Wewnętrzne bogactwo człowieka może wywoływać zrozumiałe zdumienie, gdyż stać
nas na bardzo wiele. Arcydziełem jednak nie jesteśmy, gdyż bardzo często nie
potrafimy z tego wewnętrznego bogactwa właściwie korzystać - żyć nie tylko dla
siebie, ale również dla innych. Powinniśmy jednak starać się docierać do głębi
swojego człowieczeństwa, bo musimy pamiętać, iż, jak napisał nasz wielki
wieszcz Adam Mickiewicz: �Kto nie był ni razu człowiekiem, temu człowiek nic
nie pomoże"...