Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Stephen J. Spignesi
Sto NAJWIĘKSZYCH
KATASTROF
WSZECH CZASÓW
Przełożył Roman Zawadzki
i
BELLONA Warszawa
Tytuł oryginału THE 100 GREATEST DISASTERS OF ALL TIME
Tłumaczył Roman Zawadzki
Redakcja Dariusz Krawczyk
Redaktor prowadzący Ryszard Radziejewski
Redaktor techniczny Andrzej Wójcik
Korekta Joanna Dzik
Skład i łamanie Fotoskład Domu Wydawniczego Bellona
Copyright © 2002 by Stephen J. Spignesi. Ali rights reserved. Copyright for Polish
edition by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2007
Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za
zaliczeniem pocztowym z rabatem do 20 procent od ceny detalicznej.
Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona
ul. Grzybowska 77, 00-844 Warszawa
Dział Wysyłki: tel. [phone], fax [phone]
e-mail: [e-mail]
Internet: http://www.bellona.pl
www.ksiegarnia.bellona.pl
ISBN 978-83-11-10640-6
¦/
Poświęcam pamięci Mej ukochanej ciotki Marie Frasno
oraz Mego drogiego teścia Tony'ego Fantarella
Wiara uczy nas, że nasza wieczna dusza będzie tyła nawet po śmierci naszej ziemskiej
powłoki. Uczy się nas, że śmierć to wrota; wśród wierszy poety Johna Donnę'a
znajdujemy strofę, która pięknie to ujmuje. W swym sonecie „Death be not proud"
(Nie pysznij się, śmierci) Donnę karci śmierć i nakazuje jej, by się nie puszyła tym, że
odbiera życie. Donnę, kończąc sonet, oznajmia: „Gdy mija krótki sen, budzimy się w
wieczności. I nie ma już śmierci; śmierci
— ty musisz umrzeć". Nie ma więc czego się obawiać
Przedmowa
Wyrafinowane okrucieństwo natury
Londyński „Telegraph" 13 luty 2002
Miliony motyli zabitych przez potworny sztorm
Ronald Buchanan w Mexico City

Strona 1

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Wczoraj naukowcy poinformowali, że podczas potwornego sztormu w górach
Meksyku zginęły miliony motyli królewskich, które zimowały
tam po przewędrowaniu prawie pięciu tysięcy kilometrów. Badacze amerykańscy i
meksykańscy szacują, iż po sztormie z ostatniego miesiąca w sosnowych lasach na
zachód od miasta Meksyk ziemię
pokryło przynajmniej 270 milionów zamarzniętych motyli. „Nigdy nie widziałem
czegoś podobnego" — powiedział dr Lincoln Brower, amerykański biolog, który przez
ostatnie 25 lat badał migracje
motyli. Coroczne przeloty motyli królewskich aż z północy Kanady uważane
są za jedne z największych migracji w przyrodzie. W listopadzie opadają one na lasy
w postaci ogromnej pomarańczowej
chmury.
Ponieważ ich przylot zbiega się z obchodami meksykańskiego Dnia Zmarłych, wielu
wieśniaków wierzy, że motyle są duchami ich przodków.
© Telegraph Group Limited, 2002.
Wprowadzenie
Próżne przechwałki
Źródłem ludzkich nieszczęść jest jego nieznajomość przyrody.
Paul Henry Thiry d'Holbach, System Przyrody, 1770
Gdy coś zaczyna się dziać, na nic się zdadzą ludzkie próby, by nad tym zapanować —
tak naprawdę wszystko jest w rękach przyrody.
Ed Skidmore, Zespół Badań Erozji Wietrznej Departamentu Rolnictwa USA (WERU)'
„Człowiek najbardziej chełpi się tym — pisał w 1960 roku Hal Borland w «New York
Times» — że panuje nad swym środowiskiem naturalnym, nad Ziemią, którą
zamieszkuje". Badanie katastrof, tak naturalnych, jak i zawinionych przez człowieka,
obala ten pogląd.
Pierwszych trzydzieści pięć katastrof opisanych w książce Sto największych katastrof
wszech czasów spowodowała przyroda. Numer 36 to wybuch w elektrowni atomowej
w Czarnobylu — pierwsza na naszej liście katastrofa spowodowana przez człowieka.
Ponad połowa z setki najpotworniejszych katastrof wszech czasów była dziełem
naszej matki natury. Katastrofy spowodowane przez człowieka, a obecne na naszej
liście — owe niepowodzenia ludzkich poczynań zakończone śmiercią i zniszczeniem
— są niczym w porównaniu ze zniszczeniami i śmiercią sprowadzonymi przez
przyrodę.
Pierwsze dwadzieścia pozycji to katastrofy zawinione przez głód i epidemie,
wywołane przez powodzie i sztormy lub przez obie te rzeczy razem.
Nie sposób ich od siebie oddzielić.
W największym wypadku kolejowym wszech czasów (numer 57, Bihar, Indie, 1981)
zginęło ośmiuset ludzi. Największa epidemia wszech czasów (numer 1, czarna śmierć)
pochłonęła 75 milionów ofiar.
W największej katastrofie morskiej (numer 48, wybuch na statku Mont Blanc) zginęło

Strona 2

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

1635 pasażerów. Największy głód (numer 4, Chiny, 1876) zabił 13 milionów ludzi.
Największa katastrofa lotnicza (numer 62, zderzenie na pasie startowym na Teneryfie)
to śmierć 583 osób. Największe trzęsienie ziemi wszech czasów (numer 14, Chiny,
1556) pochłonęło 830 tysięcy ofiar.
Badając katastrofy na przestrzeni dziejów, bardzo szybko zaczynamy uzmysławiać
sobie potęgę natury. Dysponujemy przeogromnym bogactwem materiałów, z których
wybraliśmy zestaw stu największych katastrof.
Jest to jednak lista bardzo subiektywna — ale czyż mogło być inaczej?
Na każde jedno trzęsienie ziemi opisane w tej książce przypadają setki innych o
równej lub większej liczbie ofiar.
Na każdą katastrofę lotniczą przypadają dziesiątki innych niż te podane w książce.
Każdej klęsce głodu odpowiada niezliczona ilość innych, wystarczająca, by poświęcić
im osobną książkę.
Żadne ze zdarzeń nie jest fikcją, a każdego dnia przybywa ich więcej. Cóż, książka to
nie jest stale uzupełniana strona internetowa, a naszą listę rankingową trzeba było
kiedyś zamknąć.
Przytaczamy tu szczegóły straszliwej katastrofy kolejowej w Egipcie, lecz w czasie,
gdy trzymacie w rękach tę książkę, mogło przecież wydarzyć się coś jeszcze bardziej
przerażającego — coś, o czym należałoby tu opowiedzieć.
I dlatego właśnie konieczne będą kolejne wydania tej książki.
Jak na razie ta setka katastrof zwięźle obrazuje to, co złego przytrafia się nam na
naszej plancie. Zapewniamy, że mogąc wybierać z ogromnej liczby równie
dramatycznych zdarzeń, staraliśmy się zająć przypadkami najgorszymi w swoich
kategoriach lub tymi, które miały największe znaczenie w aspekcie społecznym,
kulturowych czy naukowym.
Może dzięki książce takiej jak Sto największych katastrof wszech czasów naprawdę
zaczniemy doceniać życie.
Stephen Spingesi 15 kwietnia 2002 New Haven, Connecticut
Cytat za: www.discovery.com, gdzie opisano katastrofalną suszę z rozdziału 95.
Podziękowania
Jestem wdzięczny za pomoc podczas pisania książki Sto największych katastrof
wszech czasów i za wsparcie ze strony licznych organizacji, uniwersytetów, muzeów,
a także naukowców, historyków i — oczywiście — rodziny i przyjaciół. Kieruję słowa
podziękowania do was wszystkich, a zwłaszcza do mego dzielnego dokumentalisty,
fotografa Michaela Pye'a, anielsko cierpliwych wydawców Ann LaFarge i Karen Haas
oraz szlachetnego człowieka, który ze szczególną cierpliwością podchodził do mej
pracy — agenta i przyjaciela Johna White'a.
Wdzięczność swą kieruję pod adresem Amberst Collee, Ann LaFarge, Associated
Press, Boston Pyblic Library, Bruce'a Bendera, Cat Press, Center for Disease Control
(CDC), Colleen Payne, Corbis/Bettmann, University Cornell, dr. George'a
Pararasa-Carayanisa, dr. Geore'a Leunga, dr. Michaela Luchini, dr. Roberta

Strona 3

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

McEacherna, Eastern Memoriał Society, Federal Emergency Management
Administration (FEMA), Florence Art News, Giny Sigillito, Jamesa Cole'a, Jay J.
Pulli, Jessici Fernino, Joan Carroll, Johna White'a, Karen Haas, Kensington Books,
Lee Mandato, Library of Congress, Melissy Grosso, Michaela Pye'a, Michaeli
Hamilton, Mikę'a Lewisa, Morgana Williamsa, NASA, National Geographic Data
Centere (NGDC), National Hurricane Center, National Oceanographic and
Atmospheric Administration (NOAA), National Weather Service, New York Public
Library, Patricka Lyncha, profesor Cynthii Damon, San Francisco Museum, Southern
Connecticut State University, South Florida Water Management District, Steve'a
Zachanusa, Texas City, Texas Cham-ber of Commerce, „Augusta Chronicie", United
States Geological Survey (USGS), University of New Haven, University of Kansas,
University of Wisconsin Disaster Management Center oraz The Weather Channel.
Uwagi dotyczące liczb
Przy omawianiu konkretnej liczby osób zabitych w danej katastrofie — czy to w
naturalnej, czy spowodowanej przez człowieka — rzadko kiedy udaje się znaleźć
źródła współczesne lub historyczne zawierające dokładną liczbę ofiar.
W książce zdecydowaliśmy się jednak przyjmować jakąś jedną konkretną liczbę,
zwykle największą z podawanego przedziału.
Dla przykładu, jeśli w źródłach historycznych na temat epidemii, głodu czy powodzi
powtarza się liczba „od 20 do 40 milionów", logiczny wydaje się wniosek, iż musi
istnieć jakiś dowód na to, że zginęło do 40 milionów osób, ponieważ w przeciwnym
razie takiej liczby by nie podawano.
Decyzję o podawaniu największych liczb podjęliśmy sami. Uczyniliśmy tak ze
względu na to, by lepiej można było ułożyć listę porządkową katastrof, a także, by
usunąć niejasności dotyczące ich rozmiarów.
Od Autora
Niektóre rozdziały książki Sto największych katastrof wszech czasów rozpoczynają
się od inscenizacji — formy narracji inspirowanej rzeczywistymi wydarzeniami, tyle
że przetworzonymi na fikcję literacką w celu przedstawienia skali katastrofy z
perspektywy pojedynczego człowieka i wprowadzenia czytelnika w nastrój chwili.
Postacie, które stworzono na użytek tych opowieści, wzorowano na osobach, które
mogły brać udział w katastrofach, co nie znaczy, że mają swoje odpowiedniki wśród
postaci rzeczywistych.
Szczegóły miejsc, budynków czy przytoczonych dialogów odwzorowują autentyczne
realia, aczkolwiek są jedynie odzwierciedleniem wyobrażeń autora o tym, jak to
wszystko mogło przebiegać.
Opowieści te są fikcją, choć w naszym przekonaniu odtwarzają realia przerażających
przejść ludzi, którzy zginęli w tych katastrofach.
Wszelkie podobieństwo do osób prawdziwych, żyjących czy zmarłych czy też czyichś
rzeczywistych zachowań lub wypowiedzi jest niezamierzone.
1

Strona 4

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Czarna śmierć
Europa
1347-1351 75 OOO 000 ofiar
Iluż dzielnych mężczyzn, ileż zacnych niewiast rano śniadało ze swymi rodzinami, po
czym tej samej nocy wieczerzało ze swymi przodkami na tamtym świecie! Aż trudno
uwierzyć, jak godnym pożałowania był ich stan. Za dnia wychwalani przez tysiące,
umierali niezauważenie i bez pomocy. Wielu na ulicy, inni w swych domach, co
rozpoznawano po fetorze rozkładających się ciał. Poświęcone cmentarze nie
wystarczały do grzebania tak ogromnych ilości ciał, które zwalano setkami na
ogromne stosy — niczym towary w ładowniach statków — i zasypywano odrobiną
ziemi.
Giovanni Boccacio
Jonathan
Miasteczko Jonathana było metropolią kostnic.
W dziesiątkach murowanych domków, ciągnących się wzdłuż niebrukowanych uliczek
małego angielskiego miasteczka, zamieszkiwała śmierć. Pomór zdziesiątkował
mieszkańców tak szybko, że całe rodziny leżały bez pochówku i nikt nie odmawiał
modlitwy nad czyimkolwiek ciałem. Odór miasta śmierci roznosił się kilometrami po
okolicy.
Jonathan nie czuł powiewu niezwykle ciepłego jak na tę porę roku wiatru, gdy powoli
przesuwał się wzdłuż bocznej ściany swego małego domku. Żeby dojść do dołu na
podwórku, przesuwał się powoli wzdłuż ściany swojego domu, wspierając się na
lewej ręce. Chorował już czwarty dzień, miał przed sobą mniej niż godzinę życia.
Jonathan czuł oślepiający, pulsujący ból głowy, niepodobny do niczego, co przeżył
wcześniej i był tak wycieńczony, że z trudem znajdował siłę, żeby dowlec się na
podwórko i wysikać. Mimo że każdy kąt jego małego, jednoizbowego domu
wypełniony był odchodami, wymiocinami i krwią zmarłej żony oraz dzieci, sam nie
chciał zabrudzić własnego domu. Biblia nakazywała czystość, a Jonathan był
człowiekiem bogobojnym i pobożnym. Sunął więc, ciągnąc nogi po ziemi i zataczając
się krok za
15
krokiem w stronę małego dołu używanego przez jego rodzinę jako toalety. Modlił się,
żeby do niego nie wpaść i nie umrzeć tam, na zewnątrz, z dala od swych bliskich.
Jonathan dotarł do dołu i zatrzymał się na chwilę, chwiejąc się z bólu od zawrotów
głowy. Gdy poczuł, że stoi wreszcie na tyle pewnie, że może zająć się tym, po co tu
przyszedł, rozwiązał tasiemki swych kalesonów, sięgnął do środka i wyjął członka.
Wziął głęboki oddech i gdy mocz zaczął płynąć, poczuł straszliwy ból w dole krzyża i
w pachwinie. Ciężko dysząc, spojrzał w dół i zobaczył, że wypływa z niego cienki
strumyk czarnej krwistej cieczy, palącej niczym ogień, w miarę jak opuszcza jego
umierające ciało i szybko znika w ciemnej, przepastnej dziurze.
Na widok ohydnej, nienaturalnie czarnej cieczy Jonathan poczuł się jakby lepiej. „O,

Strona 5

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wychodzi ze mnie trucizna — westchnął. — Dziękujmy Panu i głośmy jego chwałę".
Z Jonathana wyciekło kilka ostatnich kropel, sprawiając ból większy niż pełny
strumień. Ostrożnie schował członka do kalesonów i z trudem zasznurował tasiemki.
Ulga po oddaniu moczu sprawiła, że poczuł się nieco lepiej. Odwrócił się i ruszył w
stronę domu. Gdy tam dotarł, usiadł przy drewnianym stole, przy którym od niemal
dwunastu lat z całą rodziną jadał posiłki.
Spojrzał na łóżko w kącie pokoju i zalał się łzami na widok ukochanych postaci żony
Sary i dwóch córek, Mary i Anny. Sara leżała na plecach, obejmując każdą z córek
jedną ręką. Skórę miała czarną, niemal purpurową, z szyi wyrastały ogromne,
bulwiaste wrzody. Wszystkie trzy leżały w kałuży nieczystości, a nad szybko
rozkładającymi się ciałami latały muchy.
Czarna śmierć przybyła do małego miasteczka Jonathana pięć dni temu. Sara i
dziewczynki zachorowały natychmiast i w ciągu trzech dni umarły w męczarniach.
Jonathan wiedział, że przyszła pora na niego i spokojnie modlił się o szybką śmierć.
Wiedział, że lepiej odmawiać modlitwę za zmarłych niż za żywych.
Jonathan zamknął oczy i starał się oddychać wolniej. Gdy gwałtownie wciągnął i
wypuścił powietrze, zamglił mu się wzrok, a ból głowy naraz się nasilił. W następnej
chwili w ogóle przestał widzieć, zaczął wymiotować i dostał gwałtownego napadu
drgawek. Spadł z krzesła i upadł na wznak. Trząsł się i dygotał, lecz nawet teraz,
doznając śmiertelnych skurczy, wciąż myślał o rodzinie. Chciał umrzeć z żoną i
córeczkami, i nawet w takim stanie próbował doczołgać się do łóżka, na którym
leżały.
16
Było już jednak za późno. Ciało Jonathana zalała krew i wydzieliny. Ostatnie chwile
przeżył w stanie nieprzytomnej agonii, a gdy serce uderzyło po raz ostatni, umarł z
prawą ręką wyciągniętą w stronę żony i córek.
Miasteczko Jonathana umarło.
Rok po śmierci Jonathana grupa wędrownych mnichów, przechodząc przez
miasteczko, natknęła się na domy wypełnione niemymi szkieletami. Na krańcu miasta
najważniejszy z braci odmówił modlitwę za dusze zmarłych, a następnie skinął na
pozostałych. Świecąc pochodniami, podłożyli ogień pod miasto i przed wyruszeniem
w dalszą drogę poczekali, aż spłoną doszczętnie wszystkie domostwa. Tamtej nocy,
będąc już wiele mil za miasteczkiem Jonathana, mnisi patrzyli, jak czarny dym unosi
się ku niebiosom.
Lata szczura
Czym różni się epidemia od pandemii i którym terminem należałoby się posłużyć,
opisując czarną śmierć? Odpowiedzi szukać należy w geografii. ,
Epidemia to wybuch choroby, która obejmuje określony rejon lub obszar
geograficzny. Dla przykładu, wybuch tyfusu w Houston i w innych miastach Teksasu
można uznać za epidemię. Pandemia natomiast rozprzestrzenia się znacznie szerzej i
obejmuje swym zasięgiem o wiele rozległej szy teren. Wybuch tyfusu we wszystkich

Strona 6

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

północno-zachodnich stanach byłby pandemią, choć rzecz jasna w ograniczonym
zakresie. Dzisiejsza epidemia AIDS jest w istocie pandemią, ponieważ występuje w
wielu krajach na całym świecie (patrz rozdział 3).
Czarna śmierć, która pojawiła w kilku krajach Europy, na początku uznana została za
epidemię. Gdy ogarnęła większość kontynentu europejskiego, zamieniła się w
pandemię.
Czarna śmierć była najgorszą jednorazową katastrofą, jaka kiedykolwiek przydarzyła
się ludzkości.
W ciągu czterech lat, od 1347 do 1350 r., czarna śmierć zabiła do 75 milionów ludzi w
Europie — od około jednej trzeciej aż do połowy całej populacji europejskiej.
(Niektóre źródła podają jako pewniejszą liczbę 25 milionów, choć z pewnością liczba
75 milionów bliższa jest prawdy, tym bardziej gdy uwzględni się wszystkie ofiary —
w tym również wtórne, jakie spowodowała zaraza).
2 — 100 największych...
17
Czarna śmierć zaatakowała Europę w grudniu 1347 roku. Jej „orężem" były pchły, a
środkiem transportu pcheł z miejsca na miejsce, z kraju do kraju — wszędobylski
szczur. Pchły ukrywały się w szczurzej sierści i gdy nadarzała się okazja,
przeskakiwały na człowieka. Przenosiły bakterię Yersinia pestis wywołującą trzy
odmiany zarazy. Te trzy odmiany połączone razem wywołały plagę zwaną czarną
śmiercią.
Owe trzy formy zarazy to kolejno (według częstotliwości występowania) dymienica
morowa, płucna i posocznicowa. Wszystkie trzy atakują układ limfatyczny człowieka,
wywołując powiększenie gruczołów chłonnych, wysoką gorączkę, bóle głowy,
wymioty i ból stawów. Zaraza płucna powoduje także wykrztuszanie krwawej
plwociny, zaś przy posocznicy skóra staje się czerwona z powodu krwotoków
wewnętrznych w całym ciele. We wszystkich przypadkach śmierć następuje bardzo
szybko, a śmiertelność waha się w granicach 30-75 procent dla zarazy morowej, 90-95
procent dla zarazy płucnej i 100 procent dla posocznicy.
Czarna śmierć była — i nadal jest —jedną z naj straszniej szych chorób śmiertelnych.
Śmiercionośny barbarzyńca
Najobfitszymi w ofiary czarnej zarazy były lata od 1347 do początku 1351.
W grudniu 1347 roku zaatakowała ona Konstantynopol, włoskie wyspy — Sycylię,
Sardynię i Korsykę, oraz francuską Marsylię.
Sześć miesięcy później, w czerwcu 1348 roku, czarna śmierć opanowała całą Grecję,
Włochy, większość Francji, trzecią cześć wschodniego terytorium Hiszpanii i część
ziem, na których znajdują się dziś Serbia, Albania, Bośnia i Hercegowina oraz
Chorwacja.
W grudniu 1348 roku, czyli sześć miesięcy później i rok po pierwszym pojawieniu się
w Europie, czarna śmierć opanowała resztę Francji i większość terytorium Austrii,
przepłynęła statkami kanał La Manche i zaatakowała centralne rejony Anglii.

Strona 7

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Sześć miesięcy później, w czerwcu 1349 roku, jedenaście miesięcy po swym wylęgu,
czarna śmierć ogarnęła całą Szwajcarię, południową połowę Niemiec, centralną część
Anglii i Austrię.
Pod koniec 1349 roku, dwa lata po pierwszym pojawieniu się, czarna śmierć wdarła
się na całe terytorium Irlandii, większość Szkocji, pozostałe rejony Anglii, centralny
obszar Niemiec, opanowała całą Kopenhagę i przekroczyła Morze Północne, zajmując
trzecią cześć południowej Norwegii.
18
W 1350 roku, w trzydziestym miesiącu pandemii, czarna śmierć zajęła większość
Norwegii i resztę Niemiec.
Pod koniec 1351 roku, trzy lata po wybuchu zarazy, czarna śmierć zalała całą Szwecję
i trzecią cześć północnej Polski.
Czarna śmierć wywarła istotny wpływ na wszystkie aspekty życia społecznego Europy
— na ekonomię, przestępczość, rolnictwo, edukację i podróże. W odradzającym się
życiu decydującą rolę zaczęli odgrywać ci z ocalałych, którzy posiadali rozmaite
konkretne umiejętności — cieśle, kowale i inni rzemieślnicy. Jednakże trzeba było
całego pokolenia, by wzrost populacji na kontynencie osiągnął poziom sprzed zarazy.
Pokonanie czarnej śmierci stało się możliwe dopiero dzięki podniesieniu poziomu
higieny, przez co osłabiła się zdolność przetrwania pcheł przenoszących zarazę.
Niektórzy historycy sugerują, iż wielki pożar Londynu z 1666 roku (rozdział 93)
również przyczynił się do ostatecznego wyeliminowania w Europie przenoszących
chorobę owadów, choć w owym czasie zaraza wybuchała już z rzadka i na małych
obszarach.
Zarazy we wszystkich jej formach nigdy nie udało się ostatecznie wyeliminować.
Pojawia się regularnie w różnych częściach świata, w tym i Stanach Zjednoczonych.
Ostatnia wybuchła w 1924 roku w Los Angeles. Szybko została opanowana, niemniej
pochłonęła 33 ofiary.
Postscriptum
Wtorek, dziewiętnasty luty 2002, godzina 10.37 rano. NICD potwierdza wybuch
zarazy.
Debjit Chakraborty
Jak doniosła CNBS w Indiach, oficjalnie potwierdzono, iż tajemniczą chorobą, jaka
ogarnęła kilka miasteczek w Himalach Pradesh i Uttranchal, była zaraza płucna.
Naukowcy z Narodowego Instytutu Chorób Zakaźnych (NISC) potwierdzili to w
poniedziałek w nocy, po tym jak w próbkach pobranych od pacjentów stwierdzono
obecność Yersinia pestis, bakterii wywołującej zarazę. Poinformowano o czterech
ofiarach śmiertelnych, jednakże władze twierdzą, że panują nad sytuacją i że
najgorsze już minęło. Około pięciu tysiącom osób znajdującym się na terenach
zakażonych podano antybiotyki, a cały obszar objęto kwarantanną.
(wg Yahoo India)
Wielka epidemia grypy

Strona 8

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Cały świat
1918-1919 22 000 000-40 000 000 ofiar
Sytuacja jest o wiele gorsza, niż ludzie mogą sobie to wyobrazić... Jestem przekonany,
że przypadków grypy w mieście jest o wiele więcej, niż podaje Departament Zdrowia.
Były komisarz do spraw zdrowia w Nowym Jorku
dr Goldwater, 1918 r.
Miałem małego ptaszka Co zwał się był Enza Otworzyłem okno Włeciała influenza'.
Amerykańska rymowanka dziecięca, ok. 1918 r.
Matthew wiedział, że jest chory, wiedział też, że to jego ostatnia szansa. Cała rodzina
i wszyscy sąsiedzi umarli, a ich ciała wciąż leżały przed domami. Nie było nikogo, kto
mógłby ich pochować.
Matthew zachorował dziś wczesnym rankiem i wiedział, że ma bardzo niewiele czasu,
by pomóc sobie w zwalczeniu grypy, która zaatakowała jego małe miasteczko pod
Bostonem. Wiedział, że niektórzy ludzie zachorowali i wyzdrowieli. Nikt nie wiedział,
dlaczego nie umarli, a Matthew postanowił sobie, że będzie jednym z tych, którzy
przeżyją tę straszną epidemię.
Oszołomiony dwiema pięćdziesiątkami dżinu usiadł na krześle w sypialni. Szyję i
pierś obłożył grubą, śmierdzącą i oślizgłą warstwą wieprzowego łoju. Wokół krzesła
ustawił drewniane miseczki wypełnione olejkiem eukaliptusowym, który podgrzał aż
do wrzenia, i tak siedział, wpatrując się w podłogę w aromatycznych oparach
owiewających jego ciało.
Matthew słyszał, że każde z tych lekarstw z osobna może wyleczyć człowieka z
grypy, wyobraził więc sobie, że wszystkie razem powinny zagwarantować mu
upragnione wyzdrowienie.
Mieszanina dżinu z oparami eukaliptusa otumaniła go. Mdliło go od silnego smrodu
tłuszczu wieprzowego i z gorączki. Było mu zimno, jakby miał na sobie tylko bieliznę.
20
Umierał. Wirus grypy, który opanował ciało Matthew, był bezlitosny i wywołał już
krwawienia z licznych pęcherzyków płucnych. Matthew umrze w ciągu dwudziestu
czterech godzin, nie zdąży wytrzeźwieć.
Na wodach Irlandii dwa alianckie okręty wojenne nieubłaganie szły prosto na siebie.
Wielka wojna zjednoczyła wiele krajów w ogólnoświatowej walce przeciwko tyranii i
szlaki wielu statków często przecinały się ze sobą.
Ale załogi obu okrętów chorowały i nie było nikogo, kto miałby siłę zmienić kurs.
Statki zderzyły się i zatonęły. Wszyscy zginęli — kolejne niewinne ofiary
„hiszpańskiej damy" (hiszpanki).
Gdy pod koniec 1918 roku ta pustosząca cały świat epidemia rozprzestrzeniła się w
USA i ogarnęła wszystkie czterdzieści osiem stanów, w amerykańskich miastach
ustawiono znaki ostrzegające mieszkańców, iż zabrania się kaszleć i kichać, i że ci,
którzy naruszą ten zakaz, będą karani grzywną w wysokości 500 dolarów. Doktor
Noble P. Barnes ze stanu Waszyngton był jeszcze bardziej stanowczy: „Osoby, które

Strona 9

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

silnie kaszlą i kichają — ogłosił — należy traktować jako niebezpieczne zagrożenie
dla społeczności, karać grzywną, zamykać w więzieniach i nakazywać im noszenie
masek, żeby oduczyć ich, że słyszą «na zdrowie», gdy kichną!".
Aż tak daleko posunęli się w swej determinacji urzędnicy państwowi i pracownicy
służby zdrowia, usiłując walczyć z niewidzialnym najeźdźcą zabijającym setki tysięcy
ludzi na ulicach i w domach, przed którym nie było żadnej obrony.
Porozwieszane wszędzie ogłoszenia publicznej służby zdrowia ostrzegały: „Choroba
jest niezwykle zakaźna... Nie ma lekarstwa, które jej zapobiega". Na plakatach
umieszczono instrukcje, jak sporządzić sobie maskę ochronną.
Wielka epidemia grypy przetoczyła się w dwóch falach. Pierwsza nadeszła na
początku 1918 roku, druga zaś — gdy wirus już zmutował — zaczęła się latem 1919
roku.
Wirus grypy z przełomu lat 1918-1919, który zapoczątkował wybuch wielkiej
epidemii, po raz pierwszy pojawił się w 1918 roku w San Sebastian — w małym
nadmorskim miasteczku oddalonym o niecałe dwadzieścia mil od granicy z Francją.
Ów zbieg okoliczności spowodował, że chorobę błędnie określono mianem
„hiszpanki" czy też „hiszpańskiej damy". W rzeczywistości grypa nie ograniczyła się
do jednego tylko kraju i w 1919 r. wybuchła ponownie, atakując większość państw
Europy i całe Stany Zjednoczone.
21
Gdy w marcu roku 1918 r., w ostatnim roku pierwszej wojny światowej, pandemia
grypy przybyła do USA, dokładnie do Camp Funston w Forcie Rile w stanie Kansas,
zdążyła już zdziesiątkować kraje europejskie i azjatyckie, pociągając za sobą 16
milionów ofiar w Azji i 2 miliony w Europie. Gdy wyniosła się z tych krajów,
pozostawiła po sobie chaos społeczny i gospodarczy.
Na temat genezy i natury owej tajemniczej choroby krążyło wiele teorii. W gazecie
„The New York Times" z 21 czerwca 1918 roku sugerowano, iż zrodziło ją nadmierne
spożywanie rzepy przez armię niemiecką, a dopiero potem przedostała się do
Hiszpanii. Dwa tygodnie później „The New York Times" doniósł, że przyjezdni z
Hiszpanii zarazili się nią, zanim jeszcze postawili nogę na amerykańskiej ziemi.
Hiszpanie byli przekonani, że przywiał ją do nich wiatr wiejący z Francji. W Anglii
chemicy farmaceuci próbujący powstrzymać chorobę stosowali chininę i cynamon.
Inni jako alternatywny środek zapobiegawczy proponowali tabakę.
Wirus, gdy już raz przekroczył Atlantyk, nie próżnował też w Ameryce. We wrześniu
1918 roku dziennie umierało na grypę w USA 387 osób, w sumie zmarło ich 12
tysięcy.
Zdecydowanie odmienna niż we wrześniu była sytuacja w październiku, kiedy to
dziennie umierało na grypę w Stanach 6300 osób, co dało w sumie 195 tysięcy ofiar.
Był to jeden z najbardziej śmiercionośnych miesięcy w historii USA. Przyjmując tę
liczbę jako punkt odniesienia, przypomnijmy, że w 2000 roku dziennie umierało 6588
osób na 280 milionów całej populacji kraju. W 1918 r. ludność USA liczyła sobie

Strona 10

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

ponad 100 milionów, a śmiertelność w październiku tamtego roku była nieco wyższa
niż dzisiaj, gdy liczebność populacji jest dwa i pół razy większa niż wtedy. Nie ma
wątpliwości, że „hiszpańska dama" przeszła przez Amerykę niczym pożoga.
Ta morderczyni na skalę światową miała niezwykłą zdolność pokonywania
niebywałych odległości. Patrole straży wybrzeża wielokrotnie odnajdywały wioski
Inuitów tak bardzo odległe od miast, że można bez przesady określić je jako
niedostępne, a w których wszyscy zmarli z powodu grypy. W jaki sposób wirus
zawędrował tak daleko i zaraził nawet tych odizolowanych od świata ludzi? Jak dotąd
na to pytanie nie znaleziono odpowiedzi.
Od czasu, gdy zniknęła na początku 1920 roku, owa szczególna odmiana
hiszpańskiego wirusa odpowiedzialna za wielką epidemię grypy już się więcej nie
pojawiła. Nadal chorujemy na grypę, niemniej programy
22
skutecznych szczepień pozwalają utrzymywać zachorowalność na ograniczonym
poziomie. Dysponujemy szczepionkami przeciwko różnym jej odmianom, lecz
przyroda jest chytra i pomysłowa, istnieje zatem obawa, że ujawni się jakaś nowa
forma grypy, przed którą nie będziemy potrafili się bronić.
Dziś rutynowo stosujemy zastrzyki przeciwgrypowe; w 1918 roku mieliśmy jedynie
łój wieprzowy.
1 Influenza — med. grypa (przyp. red.).
3 Ogólnoświatowa epidemia AIDS
Cały świat
Od końca lat siedemdziesiątych — i trwa nadall Ponad 22 000 000 ofiar2

Dwadzieścia lat po pierwszym potwierdzonym klinicznym przypadku zespołu
nabytego braku odporności. AIDS jest najbardziej wyniszczającą chorobą, z jaką
kiedykolwiek ludzkość miała do czynienia. Od wybuchu epidemii wirus zainfekował
ponad 60 milionów ludzi... HIV to czwarty w kolejności największy zabójca na
świecie.
Powszechny Program ONZ Zwalczania HIV/AIDS
W 1991 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) oszacowała, iż pod koniec
stulecia wirusem HIV wywołującym AIDS zarażonych będzie na świecie 40 milionów
ludzi.
W grudniu 2001 roku Program ONZ Zwalczania AIDS oraz WHO ogłosiły, iż
wirusem HIV zarażonych jest 40 milionów osób. Na pewno WHO nie była
zadowolona, że się nie myliła.
AIDS — Acąuired Immune Deficiency Syndrome (zespół nabytego braku odporności)
— to choroba wywołana wirusem niszczącym odporność immunologiczną człowieka
(Human Immuodeficiency Virus). Rozprzestrzenia się przez zakażenie krwi, kontakty
heteroseksualne lub homo-seksualne z zarażoną osobą, potrafi także przenieść się z
matki na płód. Wirus AIDS został wyizolowany w 1984 roku przez dr. Richarda Galio

Strona 11

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

z Narodowego Instytutu Raka w USA i dr. Luca Montagniera z Instytutu Pasteura w
Paryżu.
Do dziś nie istnieje lekarstwo na AIDS, choć metody leczenia osiągnęły taki poziom,
że wiele osób ze środowisk lekarskich uważa, iż można tę chorobę uznać za
przewlekłą (chroniczną), a nie śmiertelną. To jednakże nie powstrzymuje
rozprzestrzeniania się choroby i obecnie szacuje się, że w 2004 roku ilość zgonów
przypisywanych AIDS przekroczyła nawet liczbę ofiar czarnej śmierci i wielkiej
epidemii grypy z 1918 roku. Dr Ward Cates pracujący niegdyś w Centrum Badań
Chorób, a obecnie w Międzynarodowym Centrum Zdrowia Rodziny, stwierdził w
1987 roku w książce Davida Chiltona Power in the Blood (Moc we krwi), że „każdy,
24
kto potrafi choć trochę patrzeć w przyszłość, dostrzega, iż choroba ta jest potencjalnie
czymś najgorszym, co ludzkość dotąd spotkało" (podkreślenie własne).
AIDS narodził się w Afryce najprawdopodobniej w środowisku zielonych małp.
Przypuszcza się, że choroba przeszła na ludzi w momencie, gdy zarażone wirusem
HIV małpy laboratoryjne pobiły pracujących tam ludzi. Steward homoseksualista
pewnej linii lotniczej, znany jako pacjent Zero, przewiózł AIDS do Ameryki Północnej
na początku lat siedemdziesiątych. Prawdopodobnie człowiek ten, zmarły w 1984
roku na raka, zaraził homoseksualistów w dziesięciu miastach, uprawiając seks bez
prezerwatywy, i właśnie wtedy choroba zaczęła szybko rozprzestrzeniać się w tym
środowisku. Obecnie homoseksualiści są nią dotknięci w tym samym stopniu co
kobiety i dzieci.
AIDS atakuje układ odpornościowy człowieka na trzy sposoby: osłabia go, powoduje
jego samozniszczenie oraz dysfunkcję układu nerwowego.
Spowodowany przez AIDS brak odporności stwarza możliwość zaatakowania
organizmu przez wiele chorób i przez raka, a ponieważ system immunologiczny uległ
osłabieniu, został zaburzony lub funkcjonuje w sposób niewłaściwy, organizm nie jest
w stanie podjąć walki z chorobą.
Samozniszczenie odporności wywołane przez AIDS objawia się poprzez katastrofalny
spadek ilości płytek krwi, co w konsekwencji powoduje niewłaściwe funkcjonowanie
narządów i czyni organizm podatny na wiele przypadkowych chorób.
AIDS atakuje również układ nerwowy, ale badacze nie ustalili jeszcze, jak dokładnie
się to odbywa. Zidentyfikowano szczególny typ demencji wywoływanej przez AIDS,
która prawdopodobnie ma coś wspólnego z zaburzeniami nerwowymi powodowanymi
przez wirus HIV3.
Najpowszechniejszymi chorobami, na jakie zapadają pacjenci z AIDS, są zapalenie
płuc, rak Kaposiego (rak naczyń krwionośnych), rak limfy (rak węzłów chłonnych), a
także wiele innych chorób zakaźnych i odmian raka. W chwili obecnej leczenie
nastawione jest na spowolnienie rozprzestrzeniania się wirusa w ciele i na poprawę
stanu pacjentów poprzez leczenie infekcji i odmian raka wywołanych przez AIDS.
Centrum Nadzoru Chorób (CDC) w Atlancie w swym raporcie z czerwca 2001 roku

Strona 12

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

podało następujące, bardzo niepokojące statystyki4:
— Szacuje się, że dzisiaj z wirusem HIV/AIDS żyje 40 milionów osób. 37,2 min z
nich to dorośli, 17,6 min to kobiety, a 2,7 min to dzieci do piętnastego roku życia.
— Szacuje się, iż w 2001 roku AIDS spowoduje śmierć 3 milionów ludzi, w tym 1,1
miliona kobiet oraz 580 tysięcy dzieci.
25
— Kobiety są coraz częściej zarażane AIDS. Stanowią one około 48 procent lub
inaczej 17,6 miliona spośród 37,2 miliona dorosłych żyjących na całym świecie z
AIDS lub HIV.
— Zdecydowana większość osób zarażonych HIV — około 98 procent łącznej ich
liczby na świecie — mieszka w krajach rozwijających się.
W wielu bogatych krajach uprzemysłowionych AIDS jest jak beczka prochu.
Seksualny aspekt przenoszenia choroby oraz fakt, iż po raz pierwszy pojawiła się
wśród homoseksualistów wzbudzają silne nastroje antygejowskie wśród
konserwatystów oraz tych, których wiara głosi, iż homoseksualizm jest czymś złym.
Wielu uważa, że AIDS to kara zesłana przez Boga i dlatego walczą przeciwko
stosowaniu środków antykoncepcyjnych i nauczaniu wiedzy o bezpiecznym seksie,
wierząc, że tylko rezygnacja z praktyk homoseksualnych może wyeliminować tę
chorobę na świecie. Jest to świadectwo krótkowzroczności, jako że dziś w większości
zarażane są kobiety heteroseksualne, dzieci, ludzie, którym zrobiono transfuzję
zakażonej krwi i narkomani przyjmujący narkotyki dożylnie.
Niezależnie od tego, jakie znaczenie ma sposób przenoszenia się wirusa HIV czy też
jakie grupy społeczne są na niego narażone, AIDS jest w rzeczywistości jedną z
największych pandemii, jakie nawiedziły ludzkość. Jeśli wirus zacznie mutować i
będzie wędrował drogą lotniczą, AIDS zagrozi życiu na ziemi.
Konieczne jest więc znalezienie szczepionki i lekarstwa przeciwko chorobie, jako że
nie znamy dnia ani godziny, kiedy nastąpi wybuch tej beczki prochu, podobnie jak w
przypadku czarnej śmierci czy grypy.
1 AIDS pojawił się po raz pierwszy pod koniec lat siedemdziesiątych, aczkolwiek
wielu amerykańskim lekarzom udało się wykryć go w próbkach krwi już z lat
pięćdziesiątych.
2 Program UNAIDS mówi o 2,8 min zgonów na AIDS w 1999 r. i o 3 milionach
zgonów w 2001 roku. Liczba ofiar rośnie. Jeśli nie zostanie znaleziona szczepionka
lub lek, wówczas w niedalekiej przyszłości pandemia będzie pochłaniać na świecie
coraz większą ilość ofiar.
3 Rebecca J. Frey, www.gale.com (Gale Encyclopedia of Medicine).
4 Raport badawczy nt. HIY/AIDS, 2002.
Głód w Chinach
Chiny Północne
1876-1878 9 OOO 000-13 000 000 ofiar
Twarze ludzi były czarne z głodu; umierali tysiącami tysięcy.

Strona 13

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Frederick Balfour w liście z Szanghaju podczas klęski głodu
Następnie król rzekł do niej: „Co tobie jest?". Odpowiedziała: „Ta oto kobieta
powiedziała mi: «Daj twojego syna, zjemy go dzisiaj, mojego zaś syna zjemy jutro».
Ugotowałyśmy więc mojego syna i zjadłyśmy go. Następnego dnia powiedziałam do
niej: «Daj twego syna, żebyśmy go zjadły». Lecz ona ukryła swojego syna ".
Druga Księga Królewska, 6, 28-29
Chang miał nadzieję, że jego przodkowie wybaczą mu, nie przeklną go za jego czyny i
że spotka się z nimi w raju.
Jego dwuletnia córeczka spała w wiklinowym koszyku, który niósł na plecach. Ledwo
żyła i była jedyną, która przetrwała z trójki dzieci. Dwójkę starszych — kolejno
trzyletnie i czteroletnie — miesiąc temu Chang zabił i zjadł. W tym czasie żona umarła
z głodu, lecz po jej śmierci nie zdobył się na to, by ją zjeść.
Na podwórku za chatą spalił ciało swej ukochanej, a potem pomodlił się do bogów, by
przyjęli ją na tamtym świecie. Tymczasem trójka dzieci była w różnym stopniu
wycieńczenia, żadne z nich od dawna już nic nie jadło. Sam Chang przez ostatnie
dziewięć dni jadał jedynie po garści czerwonych jagód, które zbierał przy drodze.
Wywoływały boleści i wymioty jeszcze bardziej odwadniające organizm, powodowały
też straszne zawroty głowy i osłabiały wzrok.
Wtedy właśnie zdecydował, że żeby przeżyć, musi poświęcić własne dzieci. Wiedział,
że i tak umrą, lepiej więc było zaoszczędzić im cierpienia, samemu zapewniając sobie
przetrwanie.
Dwójkę starszych zabił razem, przykładając im poduszkę do twarzy i trzymając tak
długo, aż przestawały rzucać się i kopać. Wypatroszył je i natychmiast napił się trochę
ich krwi. Oszczędnie zjadane mięso
27
pozwoliło mu wraz z pozostałą jedyną córką przeżyć ponad trzy tygodnie. Dziś
jedzenie skończyło się. Chang wyssał nawet szpik i teraz została mu jedynie sterta
pustych kostek. Spalił je, ofiarując dusze dzieci bogom, do których się przeniosły.
Dzisiaj miał sprzedać swą wymizerowaną córeczkę za torebkę ryżu. Idąc w kurzu
rozpaloną drogą, użalał się nad swoją niedolą. Jednakże na twarzy nie pojawiła się ani
jedna łza. Ciało nie mogło sobie pozwolić na utratę tak drogocennego płynu. Niemniej
Chang płakał, błagając swych przodków, by mu wybaczyli.
Straszliwy głód — najgorszy w dziejach Chin i w sumie największy w dziejach świata
— zrodził określenie „Dziura Dziesięciu Tysięcy Ludzi". Dziura Dziesięciu Tysięcy
Ludzi była masowym grobem tak ogromnym, że mogła zmieścić dziesięć tysięcy
trupów. W północnych prowincjach Chin takich dziur dla dziesięciu tysięcy osób były
niezliczone ilości, bo przetaczający się przez kraj głód pochłonął około 13 milionów
ofiar. Podczas dwóch najgorszych lat dziennie umierało niemal 12 tysięcy osób.
Trzeba było roku, zanim Zachód usłyszał coś o tym, co się dzieje pod panowaniem
mandżurskiej dynastii Qing.
Przyczyną głodu była susza, jaka nawiedziła północne Chiny w latach 1876-1878.

Strona 14

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Było wręcz niewiarygodne, że na tak ogromnym terenie przez lata nie padał deszcz;
tak się jednak działo w Chinach od 1876 roku. Uprawy ginęły albo w ogóle nie
wzrastały, a chłopi zawodzili nad ironią losu — gdy północne regiony wysychały, w
południowych prowincjach zasiewy niszczyły deszcze monsunowe.
Jak można było oczekiwać, wobec tak ogromnych niedoborów rozpleniła się
przestępczość, a samobójstwa stały się czymś powszechnym i codziennym. Reakcją
na straszny głód był kanibalizm i handel dziećmi.
Chiński rząd udawał, że głodu nie ma. Władze wyłapywały zdesperowanych złodziei
kradnących żywność i urządzały zwyczajowe masowe egzekucje. Inną powszechną w
owym czasie formą kary były „skrzynie smutku". Więźniów wsadzano po prostu do
skrzyni i zapominano o nich. Nie karmiono ich i zanim umarli z głodu i odwodnienia,
w większości popadali w obłęd, co było chyba błogosławieństwem, zważywszy na
koszmar śmierci głodowej dokonującej się w pełni władz umysłowych.
Pomimo prób, jakie dynastia mandżurska podejmowała w celu zatajenia klęski głodu
(przez cały czas jej trwania cudzoziemcom zabraniano podróżowania po ogarniętych
nią rejonach), prawda przedostała się na zewnątrz. W styczniu 1878 roku pewien
wysłannik brytyjski wysłał do swego biura telegram, który uświadomił światu
rozmiary tej tragedii.
28
Przerażający głód panuje w czterech prowincjach północnych Chin. Podaje się, iż
dziewięć milionów osób pozbawionych jest środków do życia. Codziennie na
bazarach sprzedaje się dzieci za żywność. Zagraniczny Komitet Pomocy wzywa
Amerykę i Anglię o wsparcie'.
Monsuny wróciły na północ pod koniec 1878 roku. Obsiano pola i znów wzrosły
zasiewy. Znacząco zmniejszyła się w regionie ilość takich przestępstw, jak:
kanibalizm, sprzedaż dzieci, a także liczba samobójstw. Do stabilizacji w prowincjach
północnych przyczyniała się pomoc z zagranicy, niemniej liczba ofiar była większa niż
we wszystkich innych znanych klęskach głodu na świecie.
Rozmiary suszy i głodu zostałyby zapewne złagodzone, gdyby pomoc nadeszła
wcześniej, niestety, uniemożliwiła to całkowita cenzura narzucona przez dynastię
mandżurską.
1 Jay Robert Nash, Darkest Hours, s. 114.
5
Susza, głód i epidemie w czternastowiecznych Chinach
Chiny
1333-1347 Ponad 9 OOO 000 ofiar
Wszechmogący, który powołał do życia świat wraz z wszystkimi Żyjącymi na nim
istotami, w szczególny sposób przejawia Swą obecność poprzez sprowadzanie
śmiercionośnych klęsk spustoszenia. Stworzenia napotykają gwałtowne przeciwności:
gorącą suchość powietrza, podziemne grzmoty, obfitość przelewających się wód.
Takie są owe zwiastuny zniszczenia. Natury nie zadowala zwykłe następowanie po

Strona 15

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

sobie Życia i śmierci, więc zsyła na człowieka i wszelkie stworzenie anioły
zniszczenia dzierżące swe płomienne miecze.
Klęska Wschodu bywa niekiedy — choć oczywiście nie zawsze — powodowana
zarazą, której przypisuje się charakter {ąualitas occulta) wrogi naturze człowieka.
Często bierze się z innych przyczyn, wśród których lekarz brał pod uwagę zarażenie.
Należy zauważyć, że nieodmiennie utrzymywał, iż epidemia ospy czy odry to
oczywiste zwiastuny klęski, tak jak dziś uważają lekarze i ludzie Wschodu.
J.F.C. Hecker, Czarna śmierć
Szał żywiołów
W czternastym wieku, w ciągu dziesięciu lat, Chiny niszczone były przez liczne
naturalne kataklizmy, w których — według różnych ocen — życie straciło ponad 9
milionów osób i które spowodowały najgorszą znaną człowiekowi epidemię — czarną
śmierć.
Wyłącznie na użytek książki ten okres w historii Chin potraktujemy jak jedno
wydarzenie, przede wszystkim z racji nieprzerwanego pasma gigantycznych strat
ludzkich. Zresztą wszystkie one zaowocowały, jeżeli można użyć tego określenia,
czarną śmiercią. Prof. J.F.C. Hecker w swojej książce Czarna śmierć pisał: „Gdy nad
Chinami rozszalał się taniec żywiołów, powodzie i głód niszczyły różne okręgi aż do
roku 1347".
30
Justus Friedrich Karl Hecker był jednym z najznamienitszych dziewiętnastowiecznych
profesorów medycyny interesującym się szczególnie jej historycznym aspektem, jak
również występowaniem i rozprzestrzenianiem się chorób. W roku 1832 r. nazwa
czarna śmierć była niezwykle trafnym i dokładnym określeniem tej zarazy w Europie.
Profesor Hecker dostarczył również cennych danych na temat tego, co działo się w
Chinach w latach 1333-1347 w czasie narodzin czarnej śmierci w Europie, czyli
wtedy, kiedy ów okres w Chinach już dobiegł końca (patrz rozdział 1).
Wszystko rozpoczęło się od palącej suszy w południowo-wschodnich Chinach na
obszarze pomiędzy rzekami Kiang i Hoai. Jak to zwykle bywa przy braku opadów,
doszło do usychania plonów, padania zwierząt gospodarskich, wreszcie do głodu.
Liczba ofiar rosła, a gdy ludzie modlili się o deszcz, wówczas przyzywani bogowie
zesłali gwałtowne ulewy, które zabiły ponad 400 tysięcy ludzi. Gdy ci, którzy
przeżyli, zdołali jakoś uporać się ze skutkami tej tragedii, trzęsienie ziemi
spowodowało zapadnięcie się góry Tsincheou — ziemia rozstąpiła się i pochłonęła
kolejne ofiary.
Liczba zabitych w pierwszych miesiącach kolejnego roku (1334) przybrała rozmiary
niemal apokaliptyczne. Po pierwsze, na południu miasto Kanton (dzisiaj Gungzhou) —
w owym czasie stolicę imperium chińskiego
— nawiedziły ogromne powodzie. W tym samym czasie miasto Tche dotknęła
ogromna susza — wywołała ona jakąś zarazę (najprawdopodobniej płucną), która
zabiła 5 milionów ludzi.

Strona 16

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Kilka miesięcy później ten sam rejon nawiedziło potężne trzęsienie ziemi, po którym
zapadły się góry, a do gigantycznych kraterów wpłynęła woda. Jedno z tak powstałych
jezior miało — według Heckera
— ponad sto mil średnicy. W jamie otwartej przez trzęsienie ziemi zginęły tysiące
osób.
W następnym roku (1335) w regionie Honan (dziś Hunan) susza trwała pięć miesięcy,
wywołując jeszcze inną plagę, biblijnego raczej rodzaju
— kraj nawiedziły chmary szarańczy i wyjadły wszystko, co rosło. Jak można się było
spodziewać, po stracie zbiorów i przy braku deszczu nastał głód, a po nim przyszła
zaraza. Zmarły dziesiątki tysięcy ludzi.
Rok 1336 był w południowych Chinach rokiem tragicznej suszy i następujących po
niej powodzi, czego efektem była klęska głodu, jedna z największych w historii. W
1337 roku zabiła ona 4 miliony osób. Głodowaniu i śmierci towarzyszyło jeszcze
więcej szarańczy, kolejnych powodzi oraz trzęsień ziemi, które ciągnęły się przez
sześć dni.
Rok 1339 był w Chinach jednym pasmem katastrof. Oto, co pisał Hecker w Czarnej
śmierci:
31
Góra Hong-tchan zapadła się, co wywołało niszczycielską powódź, w Pien-tcheon i
Leang-cheon, po trzech miesiącach deszczów, nastąpiły powodzie na niespotykaną
nigdy dotąd skalę i które zniszczyły siedem miast...
W latach 1340-1343 miały miejsce w Chinach katastrofalne trzęsienia ziemi, w 1446 r.
niezwykłe tsunami zniszczyło miasto Ven-tchou, w 1345 r., doszło do powodzi i
głodu, tym razem w Ki-tcheou. Straszliwym zwieńczeniem tego okresu były w roku
następnym powodzie i głód w Kantonie oraz to, co Hecker nazywa „podziemnymi
grzmotami", a co oznaczać mogło tylko huk trzęsień ziemi.
Zaraza, która wybuchła w 1333 roku i zniszczyła Chiny, po piętnastu latach dotarła do
Europy. Po raz pierwszy pojawiła się w Konstantynopolu w grudniu 1347 roku.
Zawędrowała tam przeniesiona przez pchły gnieżdżące się w sierści szczurów
wędrujących statkami handlowymi.
Nieważne gdzie, nieważne kiedy — każdy może paść ofiarą choroby pochodzącej z
najdalszego zakątka świata.
6
Susza, głód i epidemie w Indiach w roku 1896
Południowe i wschodnie Indie oraz rejon Pendżabu w północno-zachodnich Indiach
1986-1901 8 250 000 ofiar
Biedne, wycieńczone kobiety, ubrane jedynie w cienkie łachmany, przychodziły,
przysiadały na piętach i mówiły: „O, panie, przy tak wysokich cenach zboża nie
możemy żyć, nie możemy nie głodować za dwa i pół centa dziennie i kruszyć
kamienie (dla zarobku) w tej ciężkiej pracy".
Misjonarz w południowych Indiach w 1898 roku — jednym z najgorszych lat suszy i

Strona 17

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

głodu]
Wczoraj widziałem szesnaście trupów, dzisiaj w tym samym miejscu — dziesięć. Czy
większość ludzi rzeczywiście dopiero musi zobaczyć Żebra i szkielety, żeby wreszcie
coś im ofiarować?
Wielebny J. Sinclair Stevenson, misjonarz w Parantij, Gudźarat2
Przytułek
Dziewczyna była wciąż przerażona, lecz nie pozwalała sobie na płacz. Znaleziono ją
cztery dni temu na poboczu drogi, zwiniętą w kłębek obok ciała jej zmarłej matki.
Zabrano ją i przyniesiono do tego domu będącego połączeniem sierocińca i przytułku.
Hałas i brud przywodziły na myśl dom wariatów, jakieś makabryczne schronisko
pełne ludzi, którym brakowało części twarzy i rąk, i którzy nie chcieli zostawić jej w
spokoju. Byli tu trędowaci zalegający na matach, kaszlący gruźlicy, zdane tylko na
siebie kobiety chore na cholerę i tyfus. Zarządzający tym przytułkiem chodził wiecznie
nadęty. Groził, że nie da jej jeść, gdy nie będzie robiła tego, co każe. Była więc
posłuszna. Pracowała, robiła i inne rzeczy, i siedziała cicho. Była młoda, lecz na tyle
mądra, by rozumieć jedną zasadniczą rzecz: przynajmniej ją karmiono. A tego nie
miały niezliczone rzesze ludzi, którzy umierali z głodu, i których ciała widać było
dosłownie wszędzie.
Przez pięć lat (1896-1901) Indie nieustannie nawiedzały klęski suszy, które
doprowadzały do przerażającego, śmiertelnego głodu pociągającego
3 — 100 największych...
33
za sobą epidemie i śmierć. Pięć lat ludzkich tragedii i 8 250 000 ofiar
— czyli ponad 4700 osób dziennie.
Począwszy do 1896 roku, w południowych i zachodnich Indiach panowała
niekończąca się susza, która ogarnęła obszar wielkości ponad czterystu tysięcy
kilometrów kwadratowych. Jej kulminacją był przerażający głód w latach 1896-1898,
który spowodował śmierć 6 milionów Hindusów. Susze i głód cierpiało wtedy ponad
61 milionów Hindusów, a już niebawem rozpoczął się kolejny dwuletni okres suszy i
głodu, który pochłonął kolejne 2 250 000 ofiar.
Trupy, takie jak matka jednej z młodych dziewcząt, zalegały ulice, a dzieci
pozostawały bez dachu nad głową. Milionom ludzi nie pozostawało nic innego, jak
tylko kierować się do przytułków, lecz te, wspierane przez państwo, szybko
zamieniały się w meliny przestępcze, otwarcie działające burdele oraz funkcjonujące
na okrągło hospicja (bez opieki lekarskiej) dla śmiertelnie chorych.
Młode dziewczyny wykorzystywano jako prostytutki i zmuszano do nieustannej pracy
niemal za darmo. Pewna Angielka, która odwiedziła taki indyjski przytułek, tak pisała
w liście do domu: „Źli ludzie, niemoralne kobiety, biedne młode dziewczęta i niewinne
dzieci
— wszystko ze sobą przemieszane... Wiele osób choruje na trąd i inne
nienadające się do wymienienia choroby. Niech Bóg pomoże młodym dziewczynom,

Strona 18

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

które zmuszone są iść do tych obozów i przytułków"3.
Po pierwsze, głodujący Hindusi z terenów najciężej dotkniętych głodem wyczyścili
kraj z wszystkiego, co nadawało się do jedzenia. Kilka lat wcześniej, gdy Rosja
doświadczała czegoś podobnego, ludzie ratowali się, jedząc głodowy chleb zrobiony z
zielska, słomy, kory drzew, a nawet z piasku (patrz rozdział 16). W Indiach głodni
jedli pędy kaktusa, korzonki, wszelkie jagody, jakie można było znaleźć, a nawet
trawę. Przeciętny Hindus zarabiał 75 centów na miesiąc, jeśli miał w ogóle szczęście
dostać pracę. Lecz buszel zboża kosztował 3,60 dolara, a zatem rodowity tubylec w
oczywisty sposób nie mógł sobie pozwolić na kupno jedzenia produkowanego we
własnym kraju. Sytuacja taka powtarzała się wielokrotnie w dziejach (patrz rozdział
12, zwłaszcza tam, gdzie mowa o nikczemnej nieudolności rządu). Niektórzy
zdesperowani ludzie, chcąc zapewnić byt rodzinie, całymi dniami wędrowali w
poszukiwaniu jedzenia do miast, gdzie, jak słyszeli, była praca. Często imali się
różnych zajęć, lecz nadzorcy, wykorzystując ludzką rozpacz i lęk o życie bliskich,
zatrudniali robotników za 2-3 centy dziennie. To nędzne wynagrodzenie płacono za
długie godziny katorżniczej pracy fizycznej, którą mogły wykonywać
34
osoby silne i zdrowe, lecz której nie byli w stanie podołać wygłodzeni ludzie po
długiej wędrówce.
Koniec końców, liczba ofiar i skala głodu doprowadziły do tego, co nieuchronne —
kanibalizmu. Jak to często zdarza się w historii, gdy głód przybiera rozmiary niemal
apokaliptyczne, ludzie ratują się, jedząc ludzkie mięso. W czasie klęski głodowej na
dużą skalę trupy walają się dosłownie wszędzie, a takie zasoby mięsa i białka zostają
bardzo szybko zagospodarowane.
Jedyne, co mógł robić rząd Indii, to objąć głodujących ludzi opieką społeczną. Suszy
nie sposób uniknąć, lecz głód można jakoś zminimalizować lub złagodzić, a choroby
leczyć. Niestety, Indie były krajem biednym, więc ilość zgonów w ciągu tych pięciu
lat była ogromna i złożyła się na epopeję niezliczonych przypadków ludzkiego
cierpienia.
1 Jay Robert Nash, Darkest Hours, s. 262.
2 Lee D a v i s, Natural Disasters, s. 118.
3 Jay Rober Nash, Darkest Hours, s. 262.
7 Głód na Ukrainie w 1932 roku
Ukraina, Związek Radziecki
1932-1933 7 OOO 000 zmarłych1
Widziałem okropności klęski głodu na Ukrainie w latach 1932-1933, całe hordy rodzin
w łachmanach koczujące na stacjach kolejowych, kobiety wystawiające w oknach
mieszkań swe głodne dzieci o zapadłych twarzach, wielkich trupich głowach i
spuchniętych brzuchach, wyglądające niczym płody wyciągnięte ze słoja z
alkoholem...
Arthur Koestler, Bóg, który przegrał

Strona 19

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Nikt nie zajmował się Uczeniem.
Nikita Chruszczow
Andriej Gregorowicz w swej pracy „Czarny głód na Ukrainie w latach 1932-1933",
opublikowanej w 1997 roku w Forum Ukrainian Review, nazwał tę tragiczną klęskę
głodu „największą zbrodnią Stalina".
Dzisiaj zgodnie uważa się, że kolektywizacja rolnictwa to najmniej skuteczna metoda
produkcji rolnej i hodowli zwierząt. Ale dla Stalina i bolszewików kolektywizacja była
wspaniałym urzeczywistnieniem doktryny komunizmu. Wielu rosyjskich rolników,
pogodzonych już ze ściąganiem przez system komunistyczny ogromnych
kontyngentów żywności, nie protestowało przeciwko kolektywizacji. Jednakże na
Ukrainie, gdzie od stuleci gospodarstwa rolne i ziemia były uświęconą własnością
prywatną, rolnicy niechętnie poddawali się pod zarząd państwa.
Jak donosił James Cornell w swej książce The Great International Book, Związek
Radziecki wyeksportował w 1932 roku 1,7 miliona ton, a w 1933 roku — 1,8 miliona
ton zboża, którym można było karmić przez te dwa lata 17,5 miliona ludzi,
dostarczając im tysiąca kalorii dziennie.
W artykule „Głód na sowieckiej Ukrainie i jego główne przyczyny", opublikowanym
w rosyjskiej gazecie „Svoboda" (później cytowanym w „The Ukrainian Weekly") z 18
lipca 1932 roku, stwierdzono: „W 1931 roku zbiory były obfite, lecz rząd
potraktował chłopów
36
'

niezwykle surowo, zmuszając ich do oddania 70 procent tego wszystkiego, co
zebrali".
Niektórzy ukraińscy kułacy (zamożniejsi rolnicy) przeciwstawiali się kolektywizacji.
Wielu z nich wolało zniszczyć pola uprawne, niż pozwolić na to, by stały się wspólną
własnością. Wielu próbowało ucieczki do Rumunii lub do Polski, lecz wojsko
sowieckie strzelało do nich, gdy usiłowali przekroczyć granicę. Niekiedy trupy
pozostawiano, by gniły na polach, chcąc w ten sposób zniechęcić innych Ukraińców
do opuszczania mateczki Rosji. Były też doniesienia o podpalaniu przez bolszewików
ukraińskich wiosek, co miało zapobiec ucieczkom.
Chłopi, którzy zostawali na Ukrainie, również byli bardzo źle traktowani. Rolników,
nawet gdy umierali z głodu, zamykano do więzień, zsyłano na Syberię lub
rozstrzeliwano za to, że nie godzili się na rabunkowe obowiązkowe dostawy ustalane
przez Sowietów. Niektórzy chłopi próbowali przetrwać, wyprzedając cały swój
dobytek (w tym część odzieży) po to, żeby kupić na czarnym rynku chleb żytni, często
spleśniały, powodujący gangrenę oraz — w najgorszych przypadkach — chorobę i
śmierć.
Niektórzy próbowali ukrywać zebraną żywność przed komisarzami. To też było
bardzo surowo karane. W sierpniu 1932 roku rząd sowiecki wydał rozporządzenie, by

Strona 20

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

rozstrzeliwać każdego chłopa przyłapanego na chowaniu żywności.
W innych katastrofalnych klęskach głodu w historii ostatnią deską ratunku dla
głodujących był kanibalizm. Częstokroć pokątnie sprzedawano kiełbasy i inne wyroby
z ludzkiego mięsa. Niekiedy w mięsnych konserwach znajdowano palec nogi czy ręki
(lub coś jeszcze gorszego).
Rząd sowiecki za Stalina ukrywał klęskę głodu przed resztą świata i rygorystycznie
kontrolował to, co zagraniczni dziennikarze mieli prawo zobaczyć. (Co więcej,
dziennikarze z zagranicy byli jedynymi ludźmi, oprócz oficjeli rządowych, którzy
mogli nabywać tyle żywności, ile chcieli i kiedy chcieli).
Jak donosi tygodnik „The Ukrainian Weekly", że 30 września 1932 roku nagłówek
dziennika „Svoboda" głosił: „Kryzys w ZSRR pogłębia się". W artykule stwierdzono,
że rząd sowiecki oznajmił, iż stoi przed trzema głównymi problemami: należy jakoś
zdobyć żywność dla ludności ZSRR, gwałtownie zwiększyć wielkość handlu
zagranicznego i natychmiast zacząć produkować wszystkie niezbędne towary
codziennego użytku dla obywateli radzieckich. Według „Svobody" „Rząd poszukuje
socjalistycznych rozwiązań zaistniałej sytuacji". (Podkreślenie własne).
37
Stalin mógł natychmiast zlikwidować klęskę głodu, przekazując skonfiskowane zboże
głodującym. To, że tego nie zrobił, a ponadto obciążył chłopów kontyngentami
zbożowymi przekraczającymi ich możliwości, świadczyło o tym, iż w istocie
prowadził politykę ludobójstwa, która poprzez rozkułaczenie i kolektywizację miała
pomóc mu rozwiązać problem ukraiński.
W następstwie sterowanej przez rząd katastrofy siedem milionów ludzi umarło w
męczarniach. Zaciekli poststalinowcy do dziś utrzymują, iż głód ten nie był zawiniony
przez człowieka, że te „nieliczne" ofiary to skutek długotrwałej suszy na Ukrainie.
Twierdzą tak wbrew ówczesnym doniesieniom, iż w czasie klęski głodu opady
deszczu na tamtych terenach utrzymywały się na normalnym poziomie.
1 Liczba ta pochodzi z pracy Roberta Conąuesta Harvest of Sorrow: Soviet
Col-lectivization and Terror-Famine (Żniwa smutku: sowiecka kolektywizacja i terror
głodu). Conąuest przyznaje, że trudno jest oddzielić liczbę ofiar samej kolektywizacji
Ukrainy od liczby ofiar głodu, niemniej stwierdza, iż liczba siedmiu milionów wydaje
się dokładna, jeśli niezaniżona, jako że łączna ilość ofiar samego głodu w latach
1932-1933 mogła sięgać dziesięciu milionów. („The Ukrainian Weekly", informując o
tej klęsce głodu, podaje również liczbę siedmiu milionów. Sam Stalin podczas
rozmowy z Winstonem Churchillem w sierpniu 1942 roku przyznał, iż ofiar
kolektywizacji było 10 milionów). A oto podsumowanie danych Conąuesta:
Ofiary wśród chłopstwa: 1930-1937

11 milionów

Aresztowani w tym czasie:
zmarli później w obozach

3,5 milionów

ŁĄCZNIE 14,5 milionów
Z tego:

-

Strona 21

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Śmierć w wyniku rozkułaczania: 6,5 milionów
Śmierć w kozackiej katastrofie (głód):

1 milion

Śmierć z głodu w latach 1932-1933:
na Ukrainie

5 milionów \

na północnym Kaukazie:

1 milion > 7 milionów

na innych terenach:

1 milion )

8 Głód na Ukrainie
Rejony nadwołżańskie, Ukraina, ZSRR
1921-1923 5 000 000 ofiar1
Wioski były ciche jak śmierć. Z małych, drewnianych chat nie dochodziły żadne
odgłosy, tylko wszędzie w oknach widzieliśmy twarze — wyblakłe, z wlepionymi w
nas czarnymi oczami. Pamiętam, że w jednej z wiosek mieliśmy za przewodnika
wysokiego chłopa w średnim wieku, o niebieskich oczach i brodzie w kolorze słomy.
Gdy mówił o głodzie we wszystkich wioskach w okolicy, bił się w piersi, a do oczu
napływały mu łzy. Zaprowadził nas do drewnianych chat, w których rosyjskie rodziny
trwały w bezruchu i oczekiwały na śmierć. W niektórych nie było już żadnego
jedzenia.
Philip Gibbs, The Pageant of the Years (Korowód lat)
W Żniwach smutku, źródłowej pracy na temat polityki kolektywizacji w ZSRR i jej
następstw w postaci terroru głodu, Robert Conąuest tak napisał o klęsce głodu na
Ukrainie w 1921 roku:
Wielki głód z 1921 roku nie był wynikiem podjęcia świadomej decyzji o tym, że
chłopi powinni głodować. Niemniej przypisywanie go wyłącznie suszy jest całkowicie
nieprawdziwe. Pogoda, choć zła, nie była aż tak katastrofalna. Tak naprawdę
czynnikiem, który wyolbrzymił problem, była wprowadzona przez rząd sowiecki
zasada obowiązkowych dostaw zboża (kontyngentów) — po części dlatego, że
odbierano chłopom większość zbiorów, pozostawiając im resztki niewystarczające już
do przetrwania, po części zaś dlatego, że przez trzy poprzednie lata skutecznie
pozbawiono ich motywacji do dalszego prowadzenia gospodarstw.
Głód, który ogarnął kraj, był nieuchronnym następstwem przyjęcia zasady (zmyślnie
głoszonej przez Lenina), że nie ma co brać pod uwagę potrzeb chłopstwa2.
O ile w 1932 roku głód na Ukrainie ogarnął 7 milionów ludzi (patrz rozdział 7), o tyle
w 1921 roku głodował cały kraj bez wyjątku. Rząd
39
odebrał chłopom całą żywność, by ją sprzedać, a — jak pisze Conąuest
— Lenin (a później oczywiście Józef Stalin) nie tylko o wszystkim wiedział, lecz
popierał to i nie przejmował się następstwami.
Prawdą jest, że wiosną i latem 1921 roku na Ukrainie panowała susza, a wielkość
zbiorów w regionie zmniejszyła się o 75 procent. Szczególnie silnie dało się to we
znaki w rejonie rzeki Wołgi. Ale plony, jakie udało się uratować na Ukrainie i jakie

Strona 22

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

można było zebrać, wystarczyłyby do wykarmienia głodującej ludności, zwłaszcza w
południowej Ukrainie. By powstrzymać głód, nowy rząd bolszewików powinien
zrobić dwie rzeczy
— wstrzymać eksport zboża i wprowadzić program rozprowadzania żywności
umożliwiający przekazanie zebranych zbóż na południe.
Nie zrobiono tego i głód przekształcił się w niszczący kataklizm, który przetoczył się
przez region. We wrześniu 1921 roku głodowało na Ukrainie 1,2 miliona osób
Rząd próbujący niemrawo poprawić sytuację naprędce otwierał sierocińce i schroniska
dla dzieci. Ale nie zadbano o wyposażenie. W tych pustych budynkach sieroty po
zmarłych z głodu rodzicach same czekały na śmierć.
W niesieniu pomocy w czasie klęski głodu aktywni byli amerykańscy kwakrzy. Jeden
z ich aktywistów pisał o domu zbudowanym dla pięć-dziesięciorga dzieci, w którym
mieszkało ich teraz 645, przy czym dziennie przybywało 80 nowych. Wspominał o
panującym tam nie do opisania fetorze oraz utrzymującym się przez cały dzień
nieustannym jazgocie krzyków i wrzasków. Rankiem spod stosów dzieci i spod łóżek
wyciągano martwe ciała i przenoszono do szopy, skąd później je zabierano.
Tak jak we wszystkich przypadkach długotrwałej klęski głodu drugim zabójcą stawały
się choroby. Głodni ludzie są na nie bardzo podatni, a one szybko się
rozprzestrzeniają, i to właśnie miało miejsce na Ukrainie. Tyfus i cholera pochłonęły
setki tysięcy ofiar. Nie było opieki zdrowotnej, a gdy nawet była, to osobom
zagłodzonym na śmierć niewiele można było pomóc.
Powszechnym zjawiskiem stał się również kanibalizm. Rodzice zjadali dzieci.
Działający na tych terenach kwakrzy starali się ulżyć cierpieniom i karmili kogo się
dało — często więc kupowali tanie kiełbasy domowej roboty, żeby zaopatrywać w nie
swe własne sklepy z żywnością. W 1922 roku zgodnie postanowili zaprzestać
skupowania miejscowych wyrobów. Przekonali się, że niemal wszystkie zawierały
ludzkie mięso. Amerykanie postanowili sprowadzać żywność spoza ZSRR.
W lipcu 1922 roku rosyjski pisarz Maksym Górki napisał za zgodą Lenina list do
Herberta Hoovera (który osiem lat później został prezyden-
40
tem USA), podówczas szefa American Relief Administration (Amerykańskiego
Urzędu Pomocy). ARA od czasu do czasu prowadziła w Europie akcje wsparcia i
Górki zażądał od Amerykanów, by pomogli ofiarom głodu na Ukrainie. Hoover
zwrócił się do Kongresu i przekonał go, by przeznaczył 20 milionów dolarów na
natychmiastową pomoc dla Rosji, co łącznie z datkami samych Amerykanów i
późniejszymi wpłatami dało 45 milionów dolarów.
Głód na Ukrainie z lat 1922-1923 skończył się pod koniec 1923 roku dzięki
niespotykanie obfitym zbiorom. Jednakże szkody spowodowane przez głód były
nieodwracalne i przez kilka następnych lat pomoc koncentrowała się na zapewnieniu
dachu nad głową sierotom i porzuconym dzieciom, na zastąpieniu zniszczonego lub
zjedzonego wyposażenia (głodujący chłopi gotowali i jedli siodła i inne wyroby ze

Strona 23

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

skóry) i na dostarczeniu koni i bydła, które albo padło z głodu, albo zostało zabite i
zjedzone.
Pod koniec lat dwudziestych warunki na Ukrainie znacznie się poprawiły, lecz ten
względny dobrobyt nie trwał długo. Tylko miesiące dzieliły ludzi od klęski głodu w
roku 1932.
' Robert Conąuest, Harvest of Sorrow, s. 53. 2 Robert Conąuest, Harrest of Sorrow, s.
55.

9 Epidemia ospy w Meksyku w 1520 roku
Ameryka Środkowa: Meksyk, Gwatemala, Belize, Honduras, Nikaragua
1520-1521 4 000 000 ofiar
Choroba wrzodowa to coś, z czym nie mogą sobie poradzić, boją się jej bardziej niż
moru... Z braku pościeli, bielizny i wszelkiej pomocy zalegają w żałosnych warunkach
na twardych matach, ospa powala ich, naznacza, przechodzi z jednego na drugiego, za
jej przyczyną skóra przykleja się do mat, na których leżą. Gdy odwracają się na bok,
schodzą z nich od razu całe jej płaty, oblani są krwawą posoką. To przerażające, gdy
się na nich patrzy. Są strasznie owrzodzeni, mają dreszcze i cierpią inne dolegliwości,
i umierają niczym parszywe owce.
William Bradford o ospie,
jaka po najeździe Corteza zaatakowała rdzenną ludność Ameryki1
Ferdynand Cortez czuł się usprawiedliwiony. Przyglądając się z kilkoma swoimi
ludźmi temu, co się tu właśnie rozgrywało, nie miał najmniejszych skrupułów, że nie
szczędząc litości, pokonał naród Azteków, ich przywódcę Montezumę, i zdobył ich
stolicę Tenochtitlan (dziś miasto Meksyk).
Hiszpanie spoglądali z oddali na azteckich kapłanów odzianych we wzorzyste szaty,
ozdoby i nakrycia głowy, kładących nagiego młodego mężczyznę na wielkim
kamiennym ołtarzu. Po długich śpiewach i modłach jeden z kapłanów uniósł długi
sztylet, wbił go głęboko w pierś tuż pod gardłem rytualnej ofiary i przeciągnął nim aż
do pasa, odsłaniając głęboką ranę w ciele. Kapłan wyciągnął sztylet i zamachnął nim
dokoła tak, by cenna krew zbryzgała wiernych.
Młody człowiek zachowywał przytomność, choć jęczał i był w szoku. Chwilę potem
kapłan podał sztylet kapłanowi po swej prawej stronie, sam sięgnął ku przepastnej
dziurze w piersi ofiary, odnalazł serce, po czym gwałtownym ruchem wyrwał ten
mięsień wielkości pięści z piersi młodego człowieka.
Uniósł go w górę, krew spływała mu po ręku, a wszyscy uczestnicy ceremonii
pochylili głowy. Kapłan umieścił serce w złotej misie i skinął
42
na czterech pozostałych kapłanów. Unieśli ciało dopiero co zmarłego młodzieńca,

Strona 24

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

weszli po długich kamiennych stopniach na podest i zrzucili ciało w dół po schodach.
Zanim opadło na dół piramidy, odbiło się, okręciło i zwinęło w dziwnej pozycji.
Później roztrzaskane ciało zabrano. Powiadano, że Montezuma lubi chude mięso
gotowane w pomidorach i chili.
Historia pokonania Azteków przez hiszpańskiego podróżnika Ferdynanda Corteza, w
czym wydatnie pomogła mu ospa, jest żywą ilustracją tego, jak choroba może zmienić
świat.
W 1519 roku Cortez przy wlókł ospę z Portoryko na kontynent północnoamerykański,
a konkretnie do Meksyku. Spowodowała ona śmierć od trzech do czterech milionów
biologicznie bezbronnych rdzennych Azteków i stała się jedną z najbardziej
wyniszczających epidemii w dziejach ludzkości.
Do Portoryko ospa trafiła z San Domingo, dokąd dostała się wraz z wyprawą
Krzysztofa Kolumba. Hiszpańscy podróżnicy byli w większości uodpornieni na tę
śmiertelną chorobę, podobnie jak i ich niewolnicy. W rzeczywistości to nie sam
Ferdynand Cortez naraził Azteków na ospę. Stało się to za sprawą jednego z czarnych
niewolników, który zaraził się nią i uodpornił (niewolnicy służyli jako żołnierze w
armii inwazyjnej Corteza). Jego kontakt z Aztekami dał początek epidemii.
Owym mimowolnym źródłem zakażenia był Panfilo de Narvez, którego przybycie do
Meksyku wraz z Cortezem spowodowało śmierć czterech milionów rdzennych
Azteków. Można sobie wyobrazić, że gdyby przez Nowy Jork przewędrowała tak
zarażona osoba, spowodowałaby podobne spustoszenie.
Historia Narveza przywodzi na myśl dzisiejsze obawy: lęk przed tym, że jakaś
organizacja terrorystyczna mogłaby zafundować nam zarażonego samobójcę
zainfekowanego skradzionymi wirusami ospy i pozostawionego gdzieś w gęsto
zaludnionym mieście (takim jak Nowy Jork), swobodnie spacerującego wśród
bezbronnych ludzi i przenoszącego wirusy na każdego, kogo spotka na swej drodze.
Dziś, tak samo jak w przypadku Azteków, nikt nie jest na nią odporny. Uważa się, że
ospę zwalczono ostatecznie w 1980 roku, a ostatni jej przypadek zanotowano w
Somalii w 1977 roku. Próbki wirusa ospy przechowywane są w laboratoriach w Rosji
i USA i nie można wykluczyć, że stamtąd właśnie mogą trafić do rąk terrorystów.
Gdy Cortez po raz pierwszy zaatakował Tenochtitlan, napotkał spory opór. Nie było
to zaskoczeniem, wziąwszy pod uwagę, że Aztekowie byli
43
ludźmi zdrowymi i dobrze odżywionymi, których od odczucia następstw zarażenia się
wirusem ospy dzieliło jeszcze wiele tygodni. Cortez zdecydował się na odwrót i
całkiem słusznie oczekiwał, że oddziały Azteków podążą za nim i podejmą z nim
walkę.
Po kilku tygodniach spokoju, gdy nie zauważono ścigającej armii, Cortez wysłał
szpiegów z powrotem do Tenoehtitlan. Wrócili, opowiadając o mieście, w którym
ludzie chorują i umierają tysiącami. Cortez wyruszył niedługo potem, dokonał podboju
z grupą zaledwie pięciuset ludzi w ciągu trzech miesięcy i ogłosił się królem.

Strona 25

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Następnie zażądał, by ci Aztekowie, którzy przeżyli — a było wśród nich wielu
chorych i umierających
— opuścili swoje miasto. Gdy odeszli, złupił je wraz ze swymi ludźmi z całego złota i
kosztowności, po czym odjechał. Gdy w końcu zniknął, imperium Azteków przestało
istnieć.
Tym, co ułatwiło Cortezowi podbój i co spowodowało masowe poddanie się i upadek
mieszkańców miasta, była zabobonna wiara Azteków w to, że jego bogowie są
potężniejsi od ich bogów. Czym innym mogli bowiem wyjaśnić to, że ludzie Corteza
nie chorowali?
Dziś ospa pozostaje w uśpieniu, lecz w ciągu najbliższych stu lat może pojawić się
chociażby w Bostonie. Może zaatakować nieuodpornionych rodowitych Amerykanów
i spowodować — tak jak to zrobiła z Aztekami
— masowe zgony. Skutek byłby podobny do eksterminacji tubylców przez dawnych
kolonizatorów z Europy, co na terenach, na których powstały potem Stany,
doprowadziło do niemal całkowitej zagłady rdzennej ludności.
1 Howard Simpson, Itwisible Armies, 680.
ludźmi zdrowymi i dobrze odżywionymi, których od odczucia następstw zarażenia się
wirusem ospy dzieliło jeszcze wiele tygodni. Cortez zdecydował się na odwrót i
całkiem słusznie oczekiwał, że oddziały Azteków podążą za nim i podejmą z nim
walkę.
Po kilku tygodniach spokoju, gdy nie zauważono ścigającej armii, Cortez wysłał
szpiegów z powrotem do Tenochtitlan. Wrócili, opowiadając o mieście, w którym
ludzie chorują i umierają tysiącami. Cortez wyruszył niedługo potem, dokonał podboju
z grupą zaledwie pięciuset ludzi w ciągu trzech miesięcy i ogłosił się królem.
Następnie zażądał, by ci Aztekowie, którzy przeżyli — a było wśród nich wielu
chorych i umierających
— opuścili swoje miasto. Gdy odeszli, złupił je wraz ze swymi ludźmi z całego złota i
kosztowności, po czym odjechał. Gdy w końcu zniknął, imperium Azteków przestało
istnieć.
Tym, co ułatwiło Cortezowi podbój i co spowodowało masowe poddanie się i upadek
mieszkańców miasta, była zabobonna wiara Azteków w to, że jego bogowie są
potężniejsi od ich bogów. Czym innym mogli bowiem wyjaśnić to, że ludzie Corteza
nie chorowali?
Dziś ospa pozostaje w uśpieniu, lecz w ciągu najbliższych stu lat może pojawić się
chociażby w Bostonie. Może zaatakować nieuodpornionych rodowitych Amerykanów
i spowodować — tak jak to zrobiła z Aztekami
— masowe zgony. Skutek byłby podobny do eksterminacji tubylców przez dawnych
kolonizatorów z Europy, co na terenach, na których powstały potem Stany,
doprowadziło do niemal całkowitej zagłady rdzennej ludności.
1 Howard Simpson, Irwisible Armies, 680.
10 Epidemia angielskiej gorączki

Strona 26

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Anglia
1485-1551 3 000 000 ofiar
Nowa odmiana choroby nastała na tej ziemi, a jest ona tak sroga, tak bolesna i tak
straszna, że ó czymś takowym nikt jeszcze dotąd nie słyszał.
R. Grafton, A Chronicie at Large, and Meere History ofthe Affayres of Englande
(1569)
Nikt nie czuł się bezpiecznie
W 1533 roku czternastoletnia Catherine Willoughby wyszła za mąż za
pięćdziesięcioletniego Charlesa Brandona, księcia Suffolk, i szybko urodziła dwóch
synów — Henry'ego i Charlesa. Dwanaście lat później, w 1545 roku, książę zmarł, zaś
dwudziestosześcioletnia Catherine została wdową z dwójką chłopców —
dziesięcioletnim Henrym i dziewięcioletnim Charlesem. Sześć lat później Catherine
siedziała na drewnianym stołeczku pomiędzy dwoma łóżkami, na których leżeli jej
dwaj umierający synowie i przeklinała Boga za to, że dopuścił do jej małżeństwa z
Charlesem i do cierpienia z powodu starty najpierw męża, a teraz dwóch synów.
Wiedziała, że dwaj młodzi chłopcy, którzy zachorowali dzień wcześniej, nie ujrzą już
następnego poranka. Bracia zachorowali jednocześnie, tak jakby obydwaj mieli dzielić
nawet tę samą przyczynę śmierci. Catherine znalazła obydwu w łóżkach płaczących i
ściskających głowy z bólu. Choroba rozwijała się szybko, ból ogarnął ciało od stóp do
głów, pojawiła się gorączka, a z nią straszliwe poty. W ciągu kilku godzin obydwaj
mieli przyspieszony oddech, gdyż gorączka rosła, a ból przykuł ich łóżka.
Gdy zaszło słońce i służba przeszła po zamku, zapalając lampy na zamkowych
murach, Catherine siedziała spokojnie, doglądając swych dwóch chłopców w
oczekiwaniu na koniec ich cierpień.
Henry i Charles Brandonowie umarli tej nocy w obecności siedzącej przy nich matki.
Odprawiono wielką mszę za ich dusze, a ciała pochowano
45
zgodnie z uświęconą tradycją odpowiednią dla ich królewskiego pochodzenia. Matka
kazała spalić ich ubrania. Była tak ogarnięta żalem, że nie chciała, by cokolwiek,
choćby przez przypadek, przywoływało jej bolesne wspomnienia o synach.
Obaj pretendenci do angielskiego tronu padli ofiarą piątej fali angielskiej gorączki,
śmiertelnej choroby, znanej też jako Sudor Anglicus, która pięciokrotnie przetoczyła
się przez kraj (a raz przez Europę) i której pięć nawrotów pociągnęło za sobą na
przestrzeni sześćdziesięciu sześciu lat ponad trzy miliony ofiar.
Choroba ta po raz pierwszy pojawiła się w 1485 roku, a pierwszy raz wspominał o
niej w swych pismach pewien Włoch Połydore Vergilio:
[W 1485 roku] przez całe królestwo przetoczyła się nowa choroba... zaprawdę
straszliwa zaraza... nagle ciało ogarniają zgubne poty, dojmujące bóle głowy i
żołądka, nadto pojawia się odczucie straszliwego gorąca. Już od samego początku
pacjenci zrzucają z siebie pościel, jeśli są w coś ubrani — zrywają to z siebie,
spragnieni piją zimną wodę, inni cierpią z powodu rozpalenia, które wywołuje poty o

Strona 27

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wstrętnym zapachu... wszyscy oni umierają, gdy zaczynają się pocić. Wychodzi z tego
jedna osoba na sto'.
Epidemie zwykle wybuchają latem. Po pojawieniu się po raz pierwszy choroba potna
pozostawała w uśpieniu przez dwadzieścia trzy lata, zanim ponownie ujawniła się w
1508 roku i przetaczała nawrotami latem 1517, 1528 i 1551 roku. Uważa się, że
najgorsza była epidemia z roku 1528. Choroba potna zabijała w ciągu jednego dnia, a
w niektórych przypadkach zaledwie w trzy godziny. Leczenie zdawało się na nic, choć
—jak to zawsze bywa wtedy, gdy ludzie w desperacji próbują ratować swych
najbliższych — imano się najdziwniejszych środków zaradczych. Z jakichś powodów
wielu ludzi wierzyło w to, że chorobę potną da się zwalczyć wtedy, gdy spowoduje
się, by pacjent jeszcze bardziej się pocił. Gdy tylko u kogoś pojawiały się jej objawy,
natychmiast zawijano go (lub ją) w ubrania i prześcieradła, po czym kładziono do
łóżka, nakrywając kapami i kołdrami. Większość cierpiących, poddanych działaniu
gorączki, pocenia się i grubych okryć, szybko umierała. Rodziny były przekonane, że
to po prostu dlatego, iż zbyt późno podjęto leczenie.
46
Nieszczęsność w wątrobie
W 1552 roku angielski doktor John Caius napisał rozprawę, w której przedstawił
historię tego tajemniczego napastnika oraz opisał, jak objawia się u pacjenta:
Po pierwsze, bolesność karku lub ramion, bolesność w kończynach, czyli w nogach
lub rękach, takoż u niektórych z pacjentów wypieki lub wzdęcia. Po drugie,
nieszczęsność w wątrobie i w okolicach żołądka. Po trzecie, bolesność głowy, a tym
samym i szaleństwo. Po czwarte, napady serca... pacjenci zmuszeni są oddychać
szybko i ciężko... płaczliwy, wzdychający głos... trwa to jeden okrągły dzień2.
Czym była ta śmiertelna epidemia, jak się przenosiła i jak sama przepadła?
Odpowiedzi na te pytania szukali brytyjscy lekarze Guy Thwaites, Mark Taviner i
Vanya Gant. Przedstawili oni swoje wnioski w piśmie „New England Journal of
Medicine" z 20 lutego 1997 roku, przyznając jednak, że swe hipotezy weryfikowali
jedynie na podstawie testów DNA.
Uważają oni, iż angielską chorobę potną wywołała pewna odmiana wirusa Hanta
infekująca w wyniku wdychania oparów szczurzych odchodów. Tak oto raz jeszcze te
wszechobecne gryzonie i ich wszędobylskie pchły sprowadziły zarazę na człowieka i
spowodowały niezliczone ofiary śmiertelne.
Nie wiadomo, czy niektóre gatunki szczurów kłębiących się dziś po świecie nadal nie
przenoszą wirusa choroby potnej. Przekonać się o tym będzie można dopiero
wówczas, gdy się ona ujawni, lecz dla rzesz ludzkich będzie już wtedy za późno.
Można wszelako mieć nadzieję, że tym razem współczesna medycyna będzie potrafiła
szybko się z nią uporać.
1 Geoffrey Marks, Epidemics, s. 100-101.
2 J. C a i u s, A boke, or counseill against the disease commonly called the sweate, or
sweatyng sicknesse, London, Richard Grafton, 1552:8.

Strona 28

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

11
Wylewy rzek Żółtej i Jangcy
Chiny
2297 p.n.e.-wlek dwudziesty Niezliczone miliony ofiar
Wierzchołki topoli, stojących wzdłuż dróg, teraz unosiły się na wodzie niczym zielsko,
lecz tu i ówdzie na starym drzewie o grubych i mocnych konarach tkwił jakiś silny
człowiek wzywający pomocy. W jednym miejscu ciało martwego dziecka płynęło ku
morzu na skrzyni, na której przedtem posadzili je rodzice wraz z jedzeniem i piciem. Z
kolei w innym miejscu widać było całą rodzinę nieżyjących już ludzi i dziecko
usadowione gdzieś na samym czubku... opatulone w odzież-
Wiadomość z „North China Herald" '
Pewien hydrograf nazwał kiedyś Żółtą Rzekę „największym naturalnym laboratorium
badań nad powodziami na świecie"2.
Rzeki Żółta i Jangcy płyną od tysiącleci, a ich regularne już wręcz wylewy pochłaniają
nieodmiennie ogromne ilości istot ludzkich, a także powodują straty i zniszczenia na
skalę masową liczone w miliardach dolarów.
W rozdziale tym przyjrzymy się wielu takim powodziom w taki sam sposób, w jaki
przyglądaliśmy się zarówno światowym epidemiom trwającym przez dziesięciolecia
(rozdział 3), jak i wszechogarniającym wydarzeniom mającym cechy ekologicznych
pandemii w Chinach w ogólności, a w dorzeczach rzek Żółtej i Jangcy w
szczególności. Jesteśmy przekonani, że niezliczona liczba ofiar w obrębie tego
konkretnego rejonu geograficznego — dolin rzek Żółtej i Jangcy — spełnia kryteria
pozwalające zebrać powodzie w jedną pozycję rankingową.
W północnych Chinach Żółta Rzeka nazywana jest „Smutkiem Chin", a to z racji
nieszczęść, jakie sprowadza na ludzi żyjących w zasięgu jej życiodajnych i
jednocześnie śmiercionośnych wód. Długa na 5460 kilometrów, jest szóstą co do
wielkości rzeką na świecie. Nawadnia i użyźnia 105 milionów hektarów ziemi, a w
kilku miejscach ma prawie dwa kilometry szerokości. Smutek Chin wypływa w górach
Kunlun w północnych Chinach i płynie na wschód ku zatoce Pohaj. Nazwę
zawdzięcza
48
dużej zawartości żółtych lessów. Podaje się, że od 2297 roku p.n.e. Żółta Rzeka
wylewała ponad tysiąc pięćset razy.
Rzeka Jangcy ma 6300 kilometrów długości, płynie z Tybetu do Morza
Wschodniochińskiego. Od niepamiętnych czasów Jangcy jest szlakiem transportowym
i handlowym.
Najgorszym obszarem powodziowym w Chinach są ziemie w trójkącie wyznaczonym
przez trzy miasta — Pekin, Szanghaj i Hankow3. Szacuje się, iż w latach 1851-1866
w trójkącie tym zginęło w powodziach 40-50 milionów osób.
A oto wykaz kilku największych wylewów rzek Żółtej i Jangcy w ciągu ostatnich
jedenastu-dwunastu dziesięcioleci (dodano do niego pierwszy odnotowany wylew

Strona 29

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Żółtej Rzeki, jaki miał miejsce przed czterema tysiącami lat).
— 2297 p.n.e., Żółta Rzeka: Według starożytnych zapisów powódź ta trwała trzy
lata. Jak należało oczekiwać, niewiele więcej wiadomo
0 tej katastrofie.
— Wrzesień-październik 1887, Żółta Rzeka: Rzeka przerwała
dwu-dziestodwumetrowe zapory w Cheng-chou w prowincji Honan i całkowicie zalała
jedenaście miast i sześćset wiosek (niektórzy szacują, iż zalanych było ponad 1500
wiosek). Utonęło co najmniej 900 000 osób, choroby i głód spowodowały dalsze
ofiary. Dwa miliony osób zostało bez dachu nad głową, trzynaście milionów hektarów
ziemi znalazło się pod wodą. Dziennikarz A.H. Godbey tak oto pisał o tej powodzi:
„Nie policzono dokładnie strat w ludziach, lecz najniższa sensowna wartość tej liczby
mieści się w okolicach 1,5 miliona; pewien urzędnik podaje wartość 7 milionów". W
1889 roku rzeka ponownie wylała, a gdy woda ustąpiła, nadeszły cholera
1 głód, które zwiększyły liczbę ofiar.
— Wrzesień 1911, rzeka Jangcy: Jangcy wylała w prowincjach Ngan-hwei, Ichang,
Hupei i Hunan, zalała też Szanghaj i ponad trzysta tysięcy hektarów ziemi. Pod wodą
zginęło co najmniej 200 tysięcy osób, pozostałe 100 tysięcy umarło w ciągu kilku
tygodni z głodu. W następstwie powodzi pojawiły się wędrowne bandy głodujących
ludzi, którzy rabowali i mordowali powodzian. Misjonarze, którzy statkiem parowym
dopłynęli szóstego września do Hankow, ujrzeli trumny płynące rzeką Jangcy.
Powódź podmyła cmentarz i rzuciła je na pastwę wody. Ponad 500 tysięcy
uciekinierów trafiło do Mandżurii i Mongolii.
— Sierpień 1931, Żółta Rzeka: Powódź ta poprzedzona dwuletnią suszą pochłonęła
140 tysięcy ofiar, a 10 milionów osób pozbawiła
4 — 100 największych...
49
dachu nad głową. Podczas powodzi żywność i lekarstwa na zniszczone tereny
dostarczał sam Charles Lindbergh. Powódź objęła 51 milionów osób, a łączna
podawana liczba ofiar, jakie utonęły bądź zmarły z chorób i głodu, wyniosła 3,7
miliona.
— 1933, Żółta Rzeka: Historyk dr George Cheung stwierdza, iż „powódź z 1933
roku objęła 2,7 miliona osób i zabiła 12 700 ludzi. Rzeka wylała ponownie w latach
1935 i 1938 (powódź została wywołana specjalnie, by powstrzymać inwazyjną armię
japońską)". Zatopiono w sumie ponad dwa miliony hektarów ziemi.
— Lipiec 1935, Żółta Rzeka: Gdy rzeka zalała prowincję Hankow, utonęło 30 tysięcy
osób, a pięć milionów ludzi zostało bez dachu nad głową.
— Kwiecień 1938, Żółta Rzeka: Czang Kai-szek nakazał wysadzić w powietrze
tamę, by powstrzymać inwazję Japończyków. Wywołało to powódź o rozmiarach
kataklizmu, w której zginęło prawdopodobnie 500 tysięcy ludzi (niektóre źródła
podają, że było ich 800 tysięcy), a miliony zostały bez dachu nad głową.
— 1939, Żółta Rzeka: W powodzi utonęło lub zmarło z głodu co najmniej 500 tysięcy

Strona 30

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

ludzi. Zniszczeniu uległy wszystkie zasiewy ryżu, woda zniosła wszystkie domy w
północnych Chinach, 25 milionów ludzi pozostało bez dachu nad głową.
— Sierpień 1950, rzeka Jangcy: W sumie utonęło wtedy zaledwie 489 osób, lecz 10
milionów ludzi zostało bez dachu nad głową, zniszczeniu uległo 890 tysięcy domów,
woda zalała dwa miliony hektarów ziemi.
— Sierpień 1954, rzeka Jangcy: Powódź ta pochłonęła 40 tysięcy ofiar, milion ludzi
zostało bez dachu nad głową. By powstrzymać napór wód, komunistyczny rząd Chin
nakazał sześciuset tysiącom osób utworzyć z własnych ciał żywą tamę. Nie dało to
żadnych rezultatów. Całkowicie zalany został obszar dwukrotnie większy od Teksasu.
Co ciekawe, jeszcze przed przejęciem władzy przez komunistów USA planowały
zbudowanie największej na świecie zapory wodnej na Jangcy. Nowy rząd
komunistyczny odrzucił ten plan i przyjął tzw. plan Bukowa — program
wykorzystania do budowy zapór glinki w miejsce drewna. Gliniane zapory zawaliły
się podczas powodzi w 1954 roku.
— 23 kwiecień 1969, Żółta Rzeka: Zginęło kilkaset tysięcy osób, zalanych zostało
niemal pół miliona hektarów ziemi w prowincji Shantung. (Oddziały japońskie
okupujące większość objętych po-wodzią terenów przepuszczały statki Czerwonego
Krzyża z żyw-
50

nością dla powodzian). Dziesięć milionów poszkodowanych pozostało bez dachu nad
głową, dziewięćdziesiąt okręgów prowincji Hopei (na sto trzydzieści) miesiącami stało
pod wodą.
— Lipiec 1981, rzeka Jangcy: W powodzi w prowincji Szechwan utonęły 753 osoby,
28 140 ludzi uznano za zaginionych, a pięć milionów pozostało bez dachu nad głową.
— Lipiec-sierpień 1996, rzeki Żółta i Jangcy: Utonęło 2775 osób, 234 tysiące zostało
rannych, ewakuowano 8 milionów ludzi, 4,4 miliona zostało bez dachu nad głową,
całkowicie zniszczone zostały uprawy ryżu na ponad trzech milionach hektarów ziemi.
— Lipiec-sierpień 1998, rzeki Jangcy i Shoshun: Była to najgorsza powódź w
północnych Chinach w ciągu ostatnich 44 lat. W sumie utonęło 4150 osób, w różny
sposób ucierpiało 180 milionów ludzi. Ewakuowano poszkodowanych mieszkańców z
obszaru siedmiu i pół miliona hektarów, zniszczonych lub uszkodzonych zostało 13,3
miliona domów, a szkody obliczono na 26 miliardów dolarów.
W rzeczy samej — Smutek Chin
1 Joyce Robins, The World's Greatest Disasters, s. 75.
2 Roger S mith, Catastrophes and Disasters, s. 106.
3 Obecnie część miasta Wuhan w środkowych Chinach (przyp. red.).
12 Głód kartoflany w Irlandii
Irlandia
1845-1850
1 029 552 ofiary

Strona 31

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

1 180 409 emigrantów
725 milionów dolarów start1
Sześć upiornych, wynędzniałych szkieletów, wyglądających jak sama śmierć, leżało
stłoczonych w kącie na kilku brudnych siennikach. Odziani byli jedynie w coś, co
zdawało się złachmanioną końską derką, ze zwisającymi mizernymi nożynami gołymi
nad kolana. Podszedłem w przerażeniu i zorientowałem się po jękach, że żyją — są w
gorączce, czwórka dzieci i kobieta oraz coś, co przedtem było mężczyzną. W ciągu
kilku minut otoczyły mnie dwie setki widm, jakich opisać niepodobna.
Nicholas Cummins, „The Times of London", 1847
The shein ukrosh (w języku celtyckim „w rzeczy samej, to głód") Głodujący irlandzki
chłop podczas kartoflanego głodu
Głód kartoflany w Irlandii i stalinowską praktykę kolektywizacji łączy kilka ponurych
podobieństw.
Stalin pozwolił, by miliony rodaków głodowały, podczas gdy on sam eksportował tony
zboża, by zapełnić skrzynie państwowej kasy. Gdy w 1845 roku pola ziemniaków w
Irlandii zwiędły, Wielka Brytania cały czas wysyłała do Anglii buraki cukrowe i bydło,
choć Irlandczycy umierali z głodu lub na skutek chorób wywołanych niedożywieniem.
Anglicy pozwalali im kupować ziarno, lecz żadnego z rolników w Irlandii nie było na
nie stać. Catharina Japikse z amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska Naturalnego
w „EPA Journal" z końca 1994 roku podkreśliła fakt, iż „w istocie Irlandczycy
cierpieli głód nie z powodu braku żywności w ogóle, lecz dlatego, że nie było ich na
nią stać".
Ziemniaki, sprowadzone do Irlandii w połowie siedemnastego wieku, szybko stały się
tam najbardziej rozpowszechnioną uprawą. Spożywane z maślanką, niekiedy z
niewielkim kawałkiem kiełbasy, były główną potrawą rdzennych irlandzkich chłopów.
Typowy irlandzki rolnik zjadał
52
do półtora kilograma ziemniaków dziennie, a do wykarmienia czteroosobowej
irlandzkiej rodziny przez cały rok wystarczało niecałe pół hektara ziemi. Reszta
przeznaczana była pod inne uprawy. Wielu zapobiegliwych irlandzkich farmerów
uprawiało też zboża i hodowało bydło, a wszystko to sprzedawano, by płacić wysokie
dzierżawy.
W 1845 roku do Irlandii przy wleczono na statkach z Ameryki Północnej (głównie z
Meksyku) pasożytniczy grzyb Phytophtora infestans. Okazał się śmiertelnym
zagrożeniem dla irlandzkich ziemniaków, atakując i niszcząc jego uprawy. W
rezultacie chłopskie rodziny nie miały nic do jedzenia oprócz kilku garści kukurydzy,
jakie dostawały z ograniczonego brytyjskiego funduszu pomocy. Z kukurydzy
mieszanej z mlekiem lub wodą wypiekały placki pozbawione smaku o niemal zerowej
wartości odżywczej.
W miarę, jak ludność marniała i przekroczyła w końcu granicę głodu z powodu
niedożywienia, osłabienia i wygłodzenia, szybko i na masową skalę zaczęły się

Strona 32

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

rozprzestrzeniać takie choroby, jak: cholera, tyfus, czerwonka, gorączka, zapalenie
płuc oraz wiele różnych dolegliwości gastrycznych. Ludzie padali jak muchy, a
grabarze byli zbyt osłabieni, by kopać groby głębsze niż na ćwierć metra. Trumny były
zbyt drogie, zresztą brakowało cieśli, by je zbijać, tak więc zwłoki zwykle palono w
chatach, w których mieszkali i umierali ludzie.
W połowie dziewiętnastego wieku pomiędzy brytyjskimi protestantami i katolikami
panowały wzajemna niechęć, wrogość i religijne uprzedzenia. Niektórzy Irlandczycy
byli przekonani, że niemrawość wysiłków brytyjskiego rządu na rzecz pomocy
głodującej Irlandii w dużej mierze bierze się z powszechnego pragnienia Anglików, by
całkowicie wyniszczyć irlandzkich katolików. Tymczasem rząd brytyjski wprowadził
w życie program robót publicznych, dając rolnikom uprawiającym ziemniaki pracę
przy budowie mostów, dróg, kanałów i portów. Niektóre z tych projektów były nie
zawsze konieczne, podobnie jak to miało miejsce w Niemczech w latach Wielkiego
Kryzysu, lecz dzięki nim budowle powstałe w czasach wielkiego głodu stoją i
funkcjonują w Irlandii do dzisiaj.
Słabą stroną brytyjskich projektów było to, że od osłabionych i wycieńczonych ludzi
wymagano ciężkiej pracy fizycznej, podczas gdy racji żywnościowych nie
podwyższono. Rząd płacił robotnikom głodowe pensje, oni sami zaś w czasie pracy
nic nie jedli. Ludzie często padali z głodu i wycieńczenia, wielu z nich umierało.
Zostawiali po sobie wdowy z dziećmi, które pozbawione były nawet tych kilku
marnych groszy, jakie ich mężowie dostawali za swą harówkę.
53
Wielu irlandzkich chłopów, choćby nie wiedzieć jak kochających swą ojczyznę, nie
chciało pozostać na miejscu i umierać. Tłumnie ładowali się wraz z rodzinami na statki
płynące do Ameryki i Kanady, co w efekcie spowodowało masową emigrację.
Na początku lat czterdziestych ludność Irlandii wynosiła około ośmiu milionów osób,
z czego los ponad pięciu milionów zależał od pracy na roli. Pod koniec dekady i po
okresie głodu z Irlandii ubyła jedna czwarta populacji — ponad dwa miliony osób.
Więcej niż milion zmarło w czasie klęski głodu, a drugi milion porzuciło kraj w
nadziei na lepsze życie w Ameryce i Kanadzie. Około 1900 roku, w następstwie
emigracji następującej po czasach wielkiego głodu, liczebność ludności w Irlandii
spadła do około czterech milionów. Dzisiaj wynosi ona w przybliżeniu 3,5 miliona.
Niestety, warunki na statkach wypływających z Zielonej Wyspy były zwykle
dramatyczne — w drodze ku lepszemu światu wielu zmarło w wyniku chorób.
Mówiąc wprost, statki imigrantów zwane były cynicznie statkami-trumnami.
Szacowano, iż podczas tych morskich podróży zmarło co najmniej 20 tysięcy
irlandzkich emigrantów.
Głód kartoflany zmienił oblicze Irlandii i pozostawił głębokie rany, które bolą do
dzisiaj. Była to jedna z najsmutniejszych tragedii w historii. Usychaniu i niszczeniu
upraw nie dało się zapobiec, lecz można było zapobiec cierpieniom, głodowi, śmierci i
masowej emigracji, gdyby tylko rząd reagował na kryzys w sposób bardziej skuteczny

Strona 33

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

i z większym zaangażowaniem.
1 16 milionów funtów w 1948 roku to około 725 milionów dolarów w roku 2002.
13 Cyklon w Bangladeszu
Delta Gangesu, wschodni Pakistan
13 listopad 1970 1 000 000 ofiar
Gdy podchodziliśmy do lądowania, uderzył nas unoszący się z ziemi fetor gnijących
ciał — ludzkich i zwierzęcych — przyprawiający o mdłości. Wylądowaliśmy i wtedy
zaczęli biec ku nam przez zniszczone pola dorośli, chłopcy i dziewczęta... Wszędzie
było słychać błaganie o paczki... Jakaś dziewczynka ruszyła w moją stronę, pokazując
palcem na swój wzdęty brzuszek i prosząc o jedzenie, nie miałem jednak nic, co
mógłbym jej dać. Obok mały chłopiec usiadł na swej paczce z Żywnością i zaniósł się
płaczem...
Maynard Packer, „Newsweek"
Martwi ludzie leżeli na ziemi pokotem i trudno było iść, nie następując na ciała. Trupy
układano w pryzmy wyglądające niczym makabryczne krzewy, na których rosły zgniłe
owoce w kształcie twarzy i kończyn. Rzeką Ganges spływały miliony martwych krów,
a wody jej ujścia szybko przybierały czerwoną barwę. Masy statków osiadły na
lądzie, z dala od brzegów, przy których były zakotwiczone. Po ustąpieniu rozszalałych
wód przez wiele dni sępy zajadały się do syta. Gigantyczne, prawie
dwudziestometrowe tsunami, które przyszło za cyklonem, było na tyle wysokie, że
zalało wiele przybrzeżnych wysp Zatoki Bengalskiej, po czym w szale zmiotło z nich
wszystko, pozostawiając po sobie wysepki wyglądające tak, jakby nikt nigdy na nich
nie mieszkał.
(Tsunami to gigantyczna fala oceaniczna wywołana podwodnym trzęsieniem ziemi lub
wybuchem podwodnego wulkanu. Jest w stanie spowodować więcej zniszczeń i
pochłonąć więcej ofiar niż trzęsienie ziemi czy wulkan, który je wywołał. Ten wodny
potwór unosi się nad morzem bez żadnego — lub prawie bez żadnego — uprzedzenia
i spada na tereny przybrzeżne z wielkim niszczycielskim impetem. Gdy wycofuje się,
porywa ze sobą domy, samochody, zwierzęta i ludzi).
Wstępne dane o stratach w ludziach po przejściu tej tropikalnej nawałnicy podał „New
York Times" 15 listopada 1970 roku, pisząc o potwierdzonych 11 tysiącach ofiar,
zastrzegając jednak, że „ostateczne dane
55
mogą okazać się dwukrotnie wyższe". Łączna liczba ofiar i tak okazała się jeszcze
większa: po przejściu niszczącego cyklonu i fali powrotnej zginęło co najmniej 500
tysięcy, a według wielu innych źródeł liczba ta sięgnęła jednego miliona. Jeśli
dołączymy do tego ludzi, którzy zmarli z powodu obrażeń, głodu i epidemii cholery
czy tyfusu, jakie nastąpiły po nawałnicy, wówczas liczba jednego miliona wydaje się
nie tylko prawdopodobna, lecz nawet zbyt mała.
Trzy dni przed uderzeniem niszczycielski cyklon został dostrzeżony w odległości
mniej więcej półtora tysiąca kilometrów na południe od ujścia Gangesu we wschodnim

Strona 34

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Pakistanie, dzisiaj Bangladeszu. Z przybrzeżnego miasta Cox Bazar w Burmie
(obecnie Maynmar) na przybrzeżne wyspy i tereny w dorzeczu delty Gangesu
nadeszło ostrzeżenie, że sztorm zlokalizowany na wysokości Andamanów przesuwa
się prosto na nich z prędkością około dwudziestu kilometrów na godzinę. Doniesienia
te zlekceważono, zignorowano lub zapomniano o nich z dwóch powodów. Po
pierwsze, podobne raporty przysłano już mniej więcej miesiąc wcześniej, a
zapowiadany sztorm okazał się słabiutki — pociągnął za sobą minimalne straty w
ludziach i wyrządził niewielkie szkody. Wiele osób uważało, że teraz będzie tak samo.
Drugim powodem, dla którego nie potraktowano poważnie tego ostrzeżenia, był fakt,
że wielu ludzi na zagrożonym terenie w ogóle o nim nie usłyszało. Na przybrzeżnych
wyspach wschodniego Pakistanu rozrzucone były małe rolnicze wioski, w których z
reguły nie było prądu ani nawet radioodbiorników na baterie. Tak więc ci, którzy
znaleźli się dokładnie na drodze zbliżającego się zabójcy, nie mieli zielonego pojęcia,
że się zbliża.
Pierwsza fala przypływu nadeszła 12 listopada około północy. W ślad za nią przyszedł
wiatr wiejący z prędkością prawie 250 kilometrów na godzinę, który wraz z naporem
wody spowodował niebywałe spustoszenia i całkowicie zniszczył wysepki oraz
przybrzeżne rejony ujścia Gangesu. Niektórzy ludzie uratowali się, gdyż wdrapali się
na drzewa i tkwili tam godzinami, aż do ustąpienia sztormu. Inni wchodzili na dachy
swych zalanych domów i modlili się, żeby nie zerwał ich szalejący wicher. Jednakże
nie wszystkie modlitwy zastały wysłuchane — ci, którzy przeżyli, opowiadali o tym,
jak ich sąsiedzi odlatywali, wisząc na porwanych dachach lub zostali porwani przez
wodę.
Po ustąpieniu sztormu przystąpiono do liczenia strat. Gdy tylko świat dowiedział się o
tych straszliwych zniszczeniach, USA i Wielka Brytania podjęły wysiłki na rzecz
zorganizowania akcji pomocy. Brytyjskie samo-
56
loty dostawcze przywoziły ogromne ilości żywności i innych niezbędnych rzeczy,
amerykańskie helikoptery zrzucały mnóstwo żywności, organizacje pomocy z całego
świata wysyłały zespoły medyków i inżynierów, którzy pomagali walczyć z cholerą i
tyfusem oraz rozpoczynali prace przy odbudowie dróg, mostów i całej infrastruktury
regionu.
Co najsmutniejsze, rząd pakistański najmniej kwapił się z pomaganiem ludziom w
rejonie ujścia Gangesu. Rządy zagraniczne były szybsze, bardziej szczodre i udzielały
wsparcia chętniej niż przywódcy krajowi. Ta niemrawa i zupełnie nieprzystająca do
okoliczności reakcja stolicy Pakistanu, Karaczi, doprowadziła ostatecznie do wybuchu
rewolucji. Pakistańczycy, którzy przeżyli cyklon, wszczęli krwawą wojnę domową, by
wyzwolić się spod władzy Pakistanu — i tak narodziło się państwo Bangladesz.
Bangladesz ma dziś własne problemy, w tym biedę, rzesze niewykształconych ludzi,
powolny rozwój gospodarczy (dochód narodowy brutto jest dramatycznie niski) i dużą
umieralność niemowląt. Pomoc zagraniczna i własne programy mające na celu

Strona 35

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

rozwiązywanie konkretnych problemów dają pewne rezultaty, niemniej poziom biedy
nadal pozostaje wysoki, a system bankowy pozostawia wiele do życzenia. Mimo to
Bangladesz tworzy miejsca pracy w przemyśle odzieżowym, a eksport stale rośnie,
zwłaszcza do USA, które są jego największym partnerem handlowym.
Problemy Bangladeszu z gospodarką dodatkowo pogłębiają nawroty niszczycielskich
sztormów. Każdego roku przez kraj przetaczają się jeden lub dwa cyklony, do tego
dochodzą powodzie, tajfuny i inne plagi naruszające stabilność rolnictwa.
Cyklon z 1970 roku, który uznano za najgorszą tropikalną nawałnicę stulecia,
spowodował narodziny nowego kraju borykającego się z trudnościami, których nie
zlikwidowała sama zamiana nazwy państwa.
14
Wielkie trzęsienie ziemi w Chinach w 1556 roku
Prowincje Shenshi, Honan, Shansi — Chiny
23 styczeń 1556 Ponad 830 000 ofiar
Czy przed trzęsieniem ziemia oddycha?
William R. Corliss, Handbook of Unusual Natural Phenomena
Li Ming leżała na brzuchu na swej czerwonej macie, wyglądając przez otwór
wejściowy jaskini, w której mieszkała razem z tatą i mamą. Wczesnym rankiem mogła
zerkać przez ten otwór i patrzeć, jak słońce wstaje powoli nad polami wokół wzgórza,
gdzie żyli wszyscy — ona sama z rodziną i wiele jeszcze innych chińskich rodzin.
Li Ming pamiętała, jak jej ojciec wraz z wieloma innymi mężczyznami i ich synami
drążyli jaskinie drewnianymi narzędziami i jak często własnymi rękami odrzucali
miękką, szarą ziemię, by zagłębić się coraz dalej do wnętrza gór. Najpierw wyrąbali
stopnie na zboczu góry po to, żeby móc łatwo po nim wchodzić i schodzić, a potem
wnieśli pakunki do wydrążonych jaskiń.
Jaskinia Li Ming była jedną z największych. Wiedziała, że ojciec był dumny z tego
schronienia, jakie udało mu się zapewnić rodzinie. Latem była chłodna, zimą ciepła, a
w jej pobliżu tata wydłubał nawet małą niszę, w której mama suszyła ubrania lub
wykładała gorące placki do wystudze-nia. W ciągu dnia jaskinia była na tyle widna, że
Li Ming mogła ćwiczyć pisanie znaków, a w nocy, po zapadnięciu ciemności, zanim
wszyscy położyli się spać, tata zapalał jedną z ich drogocennych łojowych świec.
Tego ranka Li Ming obudziła się wcześnie tknięta jakimś wewnętrznym przeczuciem,
którego — gdyby ktoś ją o to zapytał — nie potrafiłaby opisać. Spojrzała na tatę i
mamę śpiących na macie i wychyliła swe małe ciałko tak, by móc lepiej popatrzeć
przez otwór wejściowy. Niebo zasnute było na szaro, nigdzie nie przebijał nawet
jeden promień wschodzącego słońca. Było już na tyle jasno, że Li Ming mogła
spojrzeć w dal, ale światło było jakieś dziwne i niespokojne. Poczuła lekki strach,
jednak otuchy dodawała jej bliska obecność rodziców.
Dziewczynka uznała, że poczuje się lepiej, jeśli będzie miała przy sobie pod okryciem
swą małą lalkę Lui i zaczęła wymacywać dokoła
58

Strona 36

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

14
Wielkie trzęsienie ziemi w Chinach w 1556 roku
Prowincje Shenshi, Honan, Shansi — Chiny
23 styczeń 1556 Ponad 830 000 ofiar
Czy przed trzęsieniem ziemia oddycha?
William R. Corliss, Handbook of Unusual Natural Phenomena
Li Ming leżała na brzuchu na swej czerwonej macie, wyglądając przez otwór
wejściowy jaskini, w której mieszkała razem z tatą i mamą. Wczesnym rankiem mogła
zerkać przez ten otwór i patrzeć, jak słońce wstaje powoli nad polami wokół wzgórza,
gdzie żyli wszyscy — ona sama z rodziną i wiele jeszcze innych chińskich rodzin.
Li Ming pamiętała, jak jej ojciec wraz z wieloma innymi mężczyznami i ich synami
drążyli jaskinie drewnianymi narzędziami i jak często własnymi rękami odrzucali
miękką, szarą ziemię, by zagłębić się coraz dalej do wnętrza gór. Najpierw wyrąbali
stopnie na zboczu góry po to, żeby móc łatwo po nim wchodzić i schodzić, a potem
wnieśli pakunki do wydrążonych jaskiń.
Jaskinia Li Ming była jedną z największych. Wiedziała, że ojciec był dumny z tego
schronienia, jakie udało mu się zapewnić rodzinie. Latem była chłodna, zimą ciepła, a
w jej pobliżu tata wydłubał nawet małą niszę, w której mama suszyła ubrania lub
wykładała gorące placki do wystudze-nia. W ciągu dnia jaskinia była na tyle widna, że
Li Ming mogła ćwiczyć pisanie znaków, a w nocy, po zapadnięciu ciemności, zanim
wszyscy położyli się spać, tata zapalał jedną z ich drogocennych łojowych świec.
Tego ranka Li Ming obudziła się wcześnie tknięta jakimś wewnętrznym przeczuciem,
którego — gdyby ktoś ją o to zapytał — nie potrafiłaby opisać. Spojrzała na tatę i
mamę śpiących na macie i wychyliła swe małe ciałko tak, by móc lepiej popatrzeć
przez otwór wejściowy. Niebo zasnute było na szaro, nigdzie nie przebijał nawet
jeden promień wschodzącego słońca. Było już na tyle jasno, że Li Ming mogła
spojrzeć w dal, ale światło było jakieś dziwne i niespokojne. Poczuła lekki strach,
jednak otuchy dodawała jej bliska obecność rodziców.
Dziewczynka uznała, że poczuje się lepiej, jeśli będzie miała przy sobie pod okryciem
swą małą lalkę Lui i zaczęła wymacywać dokoła
58
w poszukiwaniu ubranka, jakie mama zrobiła jej z trawy. Dokładnie w chwili, gdy
ręka natrafiła na miękką lalkę, Ming usłyszała przerażający grzmot, jakby jakiś
gigantyczny bóg niedźwiedź obudził się oszalały z wściekłości. Li Ming zaczęła
zsuwać się z materaca, gdy naraz wszystko się zatrzęsło.
Ściany i strop jaskini zaczęły dygotać, posypał się piasek niczym suchy deszcz, a
miękkie ściany załamywały się od wstrząsów.
„Mamo! Tato!" — krzyczała Li Ming, czołgając się po podłodze ku rodzicom. Ich też
obudził ten huk, lecz cała góra trzęsła się teraz tak gwałtownie, że nie mogli nawet
stanąć. Gdy Li Ming wciąż pełzła w stronę rodziców i gdy mama i tata podtrzymywali
się nawzajem z całych sił, góra u swego wierzchołka nagle zawaliła się na setki jaskiń

Strona 37

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

i na tysiące tkwiących w nich ludzi.
Ziemia zatrzęsła się i zafalowała niczym szalejący ocean, a po górze Li Ming szybko
zostało tylko ogromne pole błota i kamieni. Gdy ziemia przestała się trząść, kilku
chińskich wieśniaków uwięzionych w środku góry jeszcze żyło. Byli już jednak tylko
żyjącymi trupami, jako że nie istniał sposób, by ich stamtąd wydostać. Zresztą nie
było też nikogo, kto mógłby ruszyć im na ratunek.
Swoistym szczęściem było to, że Li Ming i jej rodzice umarli od razu i nie musieli
czekać na agonię z braku powietrza czy upływu krwi. Ich kości wciąż leżą pod górą w
chińskim Shenshi, która kiedyś był ich domem.
To, co stało się w Shenshi w Chinach w 1556 roku, cieszy się ponurą sławą
najbardziej (jak dotąd) śmiercionośnego trzęsienia ziemi w historii. Zginęło wtedy 830
tysięcy osób, a wstrząsy odczuło 213 chińskich prowincji. Eksperci uważają, iż w
obowiązującej dzisiaj skali Richtera od jednego do dziesięciu trzęsienie ziemi w
Shenshi miało co najmniej osiem stopni, a niewykluczone, że nawet 8,3 (patrz „Skala
trzęsień ziemi").
Wiele z ofiar tego trzęsienia to ludzie, pogrzebani żywcem. Tysiące chińskich
chłopów (w tym i ojciec Li Ming) drążyło jaskinie w miękkich ścianach wzniesień
tego rejonu i tam też mieszkało. Zbocza gór w Shenshi zbudowane są z lessów, czyli z
szarego mułu, w którym łatwo kopie się tunele, lecz który nie jest, niestety, zbyt
trwały.
Gdy 23 stycznia trzęsienie ziemi ustało, góry dosłownie zwaliły się na głowy tysięcy
zaskoczonych Chińczyków. Wszyscy zginęli pod tonami błota. Do ofiar dołączyli
również ludzie mieszkający w słabych i mizernych chatach, które nie miały szans, by
przetrzymać wstrząs.
Mimo że zniszczonych zostało prawie milion hektarów ziemi, niewiele wiemy o tym
najbardziej tragicznym ze wszystkich trzęsień ziemi.
15 Trzęsienie ziemi w Tangshan w Chinach w 1976 roku
Tangshan, Chiny
27 lipiec 1976 655 OOO ofiar

Przeskok od normalności wsi do zniszczeń miast jest błyskawiczny i szokujący. W
jednej minucie pociąg mknie przez falujące pola zbóż, a w następnej, w mgnieniu oka,
trafia na kamienną pustynię.
Dziennikarz Peter Griffith, „Times" (Londyn)
Sądzi się, że trzęsienie ziemi w Tangshan w Chinach w 1976 roku było najbardziej
niszczycielskim wstrząsem dwudziestego wieku i że chiński rząd nigdy nie ujawnił
dokładnej liczby ofiar tej katastrofy. Najpierw Chiny poinformowały świat, że zginęło
650 tysięcy ludzi, lecz później podały, że należy przyjąć liczbę 240-255 tysięcy, którą
wielu ekspertów uznało za zbyt małą. W książce wydanej w 1988 roku przez
pracowników Chińskiej Służby Sejsmologicznej stwierdzono, że na pewno w
trzęsieniu tym zginęło nie więcej niż 242 419 osób.

Strona 38

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Dr George Pararas-Carayannis, światowej sławy specjalista od trzęsień ziemi i
wybuchów wulkanów, autor książki The Big One: The Next Great California
Earthąuake, tak pisze o liczbie ofiar w Tangshan w 1976 roku:
Kilka dni po trzęsieniu ziemi w Tangshan w Chinach, w dniu 28 lipca 1976 roku,
agencja UPI (United Press International) skontaktowała się ze mną, prosząc, bym
oszacował dla nich liczbę ofiar, ponieważ Chińczycy nie ujawniają tych danych (i nie
robią tego od ponad roku).
Powiedziałem UPI, że w trzęsieniu tym życie musiało stracić w przybliżeniu od 700
do 750 tysięcy ludzi. Moją ocenę opracowałem na podstawie danych o liczbie ofiar
trzęsienia ziemi w 1556 roku, które zniszczyło 98 okręgów i 8 prowincji w
środkowych Chinach. Dokumenty z zapisami historycznymi o tamtych zniszczeniach,
koncentrujących się głównie w Hausien w prowincji Shenshi, podają, że objęły one w
sumie obszar stu tysięcy kilomet-
60

rów kwadratowych i że w niektórych okręgach zginęło średnio około 60 procent
ludności. W zdarzeniu z roku 1556 roku życie straciło 830 tysięcy ludzi, tak więc
oszacowanie, jakie podałem UPI na temat wstrząsów z 1976 roku, było w pełni
uzasadnione, biorąc pod uwagę fakt, iż zasięg tych wstrząsów był podobny do tego, co
miało miejsce w roku 1556. Tym bardziej że standardy budowlane w tym rejonie
rolniczym nie uległy zasadniczym zmianom. Jak się okazało kilka lat później,
Chińczycy podali, że liczba ofiar wyniosła 650 tysięcy, a zatem moja wcześniejsza
ocena nie była znacząco różna1.
Na rok przed trzęsieniem ziemi w Tangshan chińscy naukowcy dzięki nowemu
systemowi monitorowania wstrząsów sejsmicznych skutecznie przewidzieli trzęsienie
w Haicheng, co pozwoliło ewakuować tamtejszą ludność. Jednakże w 1976 roku
system ten zawiódł, a jedynymi zwiastunami gigantycznego wstrząsu o sile 8,3 2 były
pewne oznaki w przyrodzie: na niebie pojawiały się dziwne światła, złote rybki
wyskakiwały z akwariów, kurczaki odmawiały jedzenia i biegały dokoła w panice,
stada myszy pędziły w poszukiwaniu kryjówek, wreszcie poziom wody w studniach
podnosił się i opadał bez żadnej przyczyny. (Niezdolność władz do ostrzeżenia przed
tego typu katastrofą mogła być przyczyną tego, iż rząd chiński uporczywie twierdził,
że liczba ofiar trzęsienia ziemi była znacznie mniejsza od tej, którą przyjęli eksperci).
Aktywność sejsmiczna na terenie Tangshan w trakcie wstrząsu w 1976 roku była
oczywistym przykładem niewiarygodnej mocy tkwiącej pod powierzchnią Ziemi.
Według doniesień o godzinie 3.42 rano czasu lokalnego rozpoczęły się ruchy uskoku
geologicznego na głębokości 11 kilometrów pod Tangshan. Energia przemieszczania
się płyt przenoszona była ku powierzchni, a po dotarciu do niej grunt w ciągu kilku
sekund obrócił się zgodnie z ruchem wskazówek zegara, następnie w drugą stronę, a
potem zapadł się tak gwałtowne, że zniszczeniu uległo 96 domów na sto (w sumie 650
000) oraz 90 procent fabryk.

Strona 39

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Setki tysięcy mieszkańców śpiących w swych łóżkach zginęły od razu, setki tysięcy
zostało rannych, tysiące osób zmarło w wyniku ran i chorób, w tym tyfusu, czerwonki,
grypy i zapalenia opon mózgowych. Wszystkie cztery szpitale w Tangshan zawaliły
się, zabijając każdego, kto był w środku.
Do zwiększenia liczby ofiar i zniszczeń przyczynił się wstrząs wtórny o sile 7,1
mający miejsce następnego popołudnia, który dokonał dzieła.
61
Ocaleni przekopywali się przez rumowisko w poszukiwaniu rannych lub próbując
uratować co się tylko da, wstrząs o sile 7,1 pochłonął niemal wszystko, co jeszcze
zostało i znacząco zwiększył liczbę ofiar.
Zniszczona została główna elektrownia wodna, zapadły się mosty, zrujnowane zostały
zbiorniki wodne. Wszystkie drogi w regionie uległy zniszczeniu, wstrząs zerwał ponad
400 kilometrów szyn kolejowych, czyniąc je całkowicie bezużytecznymi, co poważnie
utrudniało próby grup ratowniczych dotarcia do Tangshan. Zdewastowane zostały
stacje radiowe i sieci telefoniczne, minęło wiele godzin, zanim stolica Chin
dowiedziała się o katastrofie.
Trzęsienie ziemi w Tangshan nie złamało tych, którzy przeżyli — podjęto decyzję o
odbudowie miasta w tym samym miejscu. Ogromne prace budowlane trwały prawie
dziesięć lat, a ich koszt wyniósł około 8 milionów dolarów.
1 Więcej informacji: linki na stronie internetowej dr. George'a Pararas-Carayannisa:
— tsunami — www.geocities.com/DrGeorge PC
— trzęsienie ziemi — www.geocities.com/DrGeorgePC-l
2 Zarejestrowane w stacji pomiarów geologicznych USA w Kalifornii w dniu
wstrząsu pierwotnego.
16
Głód w Rosji w roku 1891
16 prowincji w południowo-zachodniej Rosji
Zima 1891-1892 407 000 ofiar2
Ten, kto jest głodny, nie przebiera w tym, co je.
Przysłowie chińskie
Głodowanie to powolny, podstępny sposób umierania.
Niedobór składników odżywczych w ludzkim organizmie prowadzi nie tylko do głodu.
Wpływa na każdy ludzki narząd i każdy układ, a jego skutki są przerażające. Droga
ku śmierci rozpoczyna się od straszliwych bólów głodowych — nie skurczów —
którym towarzyszy osłabienie, drżenie nóg, przewlekła biegunka, obniżenie ciepłoty
ciała i drastyczny spadek odporności na infekcje i na choroby. Większość spośród 407
tysięcy Rosjan, ofiar klęski głodu na przełomie lat 1891-1892, umarło na zwykłe
choroby, z którymi nie były w stanie uporać się ich wątłe ciała i osłabiony przez głód
układ immunologiczny.
Głodujący ludzie zjedzą dosłownie wszystko — po prostu wrzucają cokolwiek do
skręcającego się pustego żołądka. Gdy głód przybiera rozmiary apokaliptyczne,

Strona 40

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

głodujący ludzie uczą się połykać kamienie, piasek, a nawet własne odchody.
W Rosji lat 1891-1892 taki poziom desperacji był rzeczą powszechną.
Ludzie nazywali to „chlebem głodowym" lub „głodnym chlebem". Była to obrzydliwa
breja głównie z chwastów przemieszanych z ciętą słomą, korą drzewną i piaskiem.
Składniki te mieszano z wodą i ewentualnie z odrobiną ryżu (jeśli był), ugniatano w
ciężką, czarno-żółtą grudę, która nie miała żadnej wartości odżywczej i służyła
jedynie jako twarda masa wypełniająca żołądek. W swym artykule „Russia's Conflict
with Hunger", opublikowanym w „American Review of Reviews" w 1892 roku, W.
Edgar opisuje taki głodowy placek jako coś, co ma „tak ohydny
63
smak, zapach i wygląd, że aż trudno sobie wyobrazić, żeby ludzkie istoty mogły
zostać doprowadzone do takiej ostateczności, by to jeść".
Osłabiony układ pokarmowy nie był oczywiście w stanie strawić takiego jedzenia i
często po spożyciu kawałka głodowego chleba dochodziło do biegunki, wymiotów i
bólów brzucha. Ponieważ jego składniki zbierano byle gdzie, do tego wypieku
dostawały się pchły, wszy i owady, i w efekcie wśród spożywających te obrzydliwości
szerzył się tyfus.
W szekspirowskiej sztuce Jak się wam podoba Amiens zauważa, że „nie ma wroga
nad zimę i wstrętną pogodę" — słowa te są najlepszą ilustracją tego, jak zima i zła
pogoda przyczyniły się do zniszczeń czasu klęski głodu w Rosji.
Zbiory w Rosji w 1891 roku były bardzo słabe, ponieważ przez wiele miesięcy na
pola nie spadła ani jedna kropla deszczu. Łącznie zebrano mniej więcej połowę tego,
co w roku 1888, czyli w czasie najlepszych żniw. Były regiony, gdzie sytuacja
wyglądała nieco lepiej, niemniej globalnie zbiory były mniejsze niż w poprzednich
deszczowych latach.
Kraj miał zapasy zboża, które można było udostępnić głodnym chłopom, gdyby tylko
rząd na to zezwolił. Jak przekonaliśmy się, badając historię klęsk głodu, rządy zwykle
nie wstrzymują eksportu zboża, mimo że ludność głoduje. Choć produkcja zbóż w
okresie 1891-1892 znacznie zmalała, rosyjski eksport utrzymywał się na tym samym
poziomie. Rząd zachowywał rezerwy zbożowe, żeby nie tracić dolarów z jego
sprzedaży.
Co robili rolnicy, nie mając ziarna? Jedli głodowy chleb.
Rosyjski minister finansów I.A. Wyszegracki często przytaczał zasadę w dziedzinie
handlu zbożem —jak oświadczał niedojedim no wywieziom („Nie zjemy, ale
wywieziemy").
W książce Famine in Russia (Głód w Rosji), 1891-1892 Richard G. Robbins Jr. tak
opisuje to, co mógł zobaczyć podróżnik przemierzający rosyjskie wioski ogarnięte
klęską głodu:
W towarzystwie wiejskiego starosty i miejscowego naczelnika ziemskiego podróżnik
mógł zostać zaproszony do odwiedzenia kilku domostw. Naczelnik sprawdzał — bez
wątpienia po raz trzeci czy czwarty — czy chłopi nie ukrywają gdzieś w oborze lub

Strona 41

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

pod podłogą worków ze zbożem. Podczas takiego sprawdzania w oborze nie
uświadczysz ani zboża, ani zwierząt. Nic w tym wyjątkowego — w wielu wioskach
połowa lub jedna trzecia bydła została sprzedana. Jeśli idzie o same izby, to nawet
64
ludzie obeznani z realiami życia rosyjskiej wsi doznają szoku na widok tego, co tam
zastają. Przenikający smród palonego łajna, ludzkiego potu i nade wszystko choroba
— oto, co uderza od samego początku. Gdy oczy przywykną już do mroku w izbie,
wyłania się z niego stara baba (kobieta) i jakiś stary muzyk (chłop). Na piecu zalega
dwójka dzieci. Wszyscy są apatyczni, mają żółtą, brudną skórę, są opuchnięci, a oczy
mają przymknięte, co jest oznaką ogromnego wygłodzenia. Matka dzieci leży na łóżku
w kącie izby powalona przez tyfus. Jej mąż i starszy syn opuścili wioskę w
poszukiwaniu pracy w pobliskim miasteczku.
Cóż jeszcze podróżnik widzi w tym smutnym i pełnym cierpienia miejscu? Na stole
leży placek głodowego chleba.
Choć głód ogarnął głównie obszar Rosji o długości ośmiu tysięcy i szerokości tysiąca
sześciuset kilometrów (Wołga przecinała go z północy na południe), to jednak
katastrofa miała wpływ na cały kraj i zmusiła rząd do podjęcia działań. Czynione na
pokaz starania rządu sprowadzały się do wadliwych i źle zorganizowanych
programów robót publicznych, jak również do skupu zboża w innych rejonach. Ziarno
kupowane dla niesienia pomocy okazywało się bezużyteczne, jako że nie docierało na
tereny objęte głodem. Działo się tak z braku rozbudowanej sieci kolejowej i rzecznych
dróg śródlądowych.
Po lepszych zbiorach głód w końcu ustąpił, ale dziś już wiadomo, że na jego rozmiary
i czas trwania miało wpływ zgubne działanie rosyjskiego rządu w czasie trwania
kryzysu.
Jednakże z lekcji tej nie wyciągnięto właściwej nauki i w późniejszych latach Rosji
przyszło cierpieć z powodu jeszcze większych klęsk głodu (patrz rozdziały 7 i 8).
1 Kazań, Kursk, Niżni Nowogród, Orel, Penza, Riazań, Samara, Saratow, Symbirsk,
Tambow, Tuła, Ufa, Wiatka, Woroneż.
2 Według niektórych szacunków liczba osób zmarłych podczas tej klęski głodu
wyniosła 650 000, obejmują one jednakże ilość ofiar śmiertelnych w całym kraju.
Gdyby ograniczyć się tylko do szesnastu głodujących prowincji i pominąć ofiary
cholery (epidemia w 1892 roku), liczba ta spadłaby do 407 tysięcy. Większość
ekspertów uznaje ją za bardziej rzeczywistą.
5 — 100 największych...
65
17 Plaga Justyniana
Konstantynopol
542 300 000 ofiar
W owych czasach szerzyła się zaraza, która omal nie unicestwiła całego rodu
ludzkiego... Nie spadła jedynie na jakąś część świata czy na wybranych ludzi, nie

Strona 42

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wybrała sobie jakiejś pory roku, tak by można było ją wytłumaczyć jakimiś
szczególnymi okolicznościami, lecz ogarnęła cały świat i kończyła żywoty wszystkich
ludzi... nie bacząc na płeć czy wiek.
Prokopiusz z Cezarei, Historia sekretna
W połowie szóstego wieku w Konstantynopolu (dzisiejszym Istambule) średnia
długość życia mężczyzn wahała się w granicach 25-30 lat.
Kobiety żyły krócej, wychodziły za mąż zwykle około czternastego roku życia. Jeśli
liczebność populacji ma rosnąć, to liczba urodzin powinna być niebywale duża.
Przyrost naturalny wynoszący w szóstym wieku osiemdziesiąt narodzin na tysiąc
mieszkańców był prawie trzykrotnie wyższy niż dzisiaj, gdy wynosi około trzydzieści
na tysiąc.
Pod koniec trwania Cesarstwa Rzymskiego życie przeciętnego człowieka było krótkie
i pełne trudności. I w tamtym właśnie pełnym zawirowań świecie pojawiła się
pierwsza z wszystkich pandemii — dymienica morowa (mór).
Uważa się, że znany dziś pod nazwą plagi Justyniana pomór, który nastał w
Konstantynopolu w 542 roku, był właśnie dymienica morową. Zapisy historyczne,
zwłaszcza pisma Prokopiusza, dowodzą, iż nie były to jej formy zakaźne, takie jak
dymienica płucna czy posocznica. Prokopiusz wspomina, iż członkowie rodziny,
którzy opiekowali się zarażonymi bliskimi, sami nie chorowali. Gdyby była to jedna z
dwóch odmian choroby przenoszona drogą kropelkową, wówczas każdy, kto
opiekował się ofiarą moru, sam też szybko by umierał.
Prokopiusz pisał, że „nie stwierdzono, by na chorobę zapadali lekarze czy ktokolwiek
inny przez sam fakt kontaktu z chorymi lub zmarłymi. Wielu spośród tych, którzy bez
przerwy zajęci byli czy to pochówkami, czy opieką, wykonywało swe posługi ponad
wszelkie oczekiwanie...".
66
Uważa się, że zaraza pojawiła się w 540 roku w Egipcie i Etiopii, następnie
przewędrowała wzdłuż Nilu i dalej szlakami handlowymi, a później, wiosną 542 roku,
za sprawą pcheł w sierści szczurów okrętowych trafiła do Konstantynopola. Gdy tylko
statki zawinęły do portu i szczury ruszyły w miasto, choroba zaczęła się
rozprzestrzeniać z ogromną prędkością.
Szacuje się, że w ciągu jednego tylko roku zaraza zabiła w Konstantynopolu 300
tysięcy osób. Znaczy to, że tygodniowo umierało 10 tysięcy ludzi. Domy pełne były
rozkładających się ciał, na porządku dziennym były także masowe pogrzeby. Ofiar
przybywało tak szybko i na taką skalę, że grabarze nie nadążali kopać dołów,
ogromnych grobów zdolnych pomieścić tysiące umierających codziennie ludzi. Stosy
ciał rzucano na brzeg i zostawiano na piasku, pozwalając im gnić. Zwłoki walały się
też na ulicach, roztaczając dojmujący smród gnijącego mięsa unoszący się niby całun
nad całym miastem. Z czasem przestano przejmować się dalszym liczeniem trupów
czy identyfikacją zmarłych.
Ocenia się, iż liczba ludności w tym regionie za czasów panowania Justyniana

Strona 43

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wynosiła w przybliżeniu pół miliona osób, uważa się również, że w ciągu jednego
roku plaga pochłonęła 60 procent tej populacji. Później przeniosła się do Włoch,
Francji, Hiszpanii, Szwecji i Niemiec. Istnieją dowody, że w 524 roku mogła
zaatakować też tereny obecnej Wielkiej Brytanii i Irlandii.
Choroba objawiała się powiększeniem gruczołów pachwinowych pod pachami i w
krtani. Powodowała również wymiotowanie krwią, pojawianie się czarnych bąbli i
potworny ból. Niektóre ofiary próbowały popełniać samobójstwo, niektórzy popadali
w śpiączkę, z której nigdy się nie budzili. I chociaż może to brzmieć dziwnie, to —
jak pisze Prokopiusz — „ci, którzy zapadali w śpiączkę, zapominali o wszystkim, co
było im znane i zdawali się pozostawać w stałym uśpieniu. A gdy ktoś się o nich
zatroszczył, potrafili jeść, nawet się nie budząc...".
Gwałtowny, zmasowany napór śmierci zniszczył handel, przerwał dostawy żywności,
zmniejszył też liczebność wojska potrzebnego do obrony imperium. Nawet cesarz
Justynian nie był odporny. Zaraził się, lecz cudem przeżył.
Pomór spustoszył Konstantynopol i tak osłabił cesarza Justyniana, że nie był w stanie
już odbudować imperium, którym władał. W ciągu jednego roku choroba przenoszona
przez niemal niewidoczne pchły dokonała tego, czego nie dokonały całe armie
wojowników: doprowadziła Cesarstwo Rzymskie do upadku i zapoczątkowała wieki
ciemne.
18

Trzęsienie ziemi w Antiochii (Syria)
Antiochia, Syria
20 maja 526 Ponad 250 000 ofiar
Za wyjątkiem ziemi na polach ogień ogarnął w mieście wszystko, tak jak gdyby sam
Bóg kazał mu spalić wszystko, co żyje.
Pozostała przy życiu ofiara trzęsienia ziemi w Antiochii'
Taka widać była wola Boga, że żyję ja i moje dziecko — tak myślała młoda ciężarna
dziewczyna o imieniu Diana, strząsając biały pył z twarzy i starając się oddychać
powoli.
Gdy ziemia się zatrzęsła, Diana była w kuchni. Dom wokół niej zawalił się, ona zaś
jakimś cudem uratowała się, wpadając do małego zagłębienia powstałego po tym, jak
spadająca ściana oparła się o jakiś głaz. Później dowiedziała się, że pod stertami
kamieni i gruzu zginęła cała jej rodzina.
Diana była w dziewiątym miesiącu ciąży i akuszerki twierdziły, że dziecko może
urodzić się w każdej chwili. Teraz, zakopana żywcem, czuła, jak serce bije jej w
piersi, a dziecko kopie w brzuchu. Jama, w której tkwiła, była na tyle długa, że mogła
w niej leżeć, była jednak zbyt niska, by wstać czy chociaż uklęknąć. Dianie to jednak
nie przeszkadzało. Lepiej czuła się, leżąc.
Gdy zaczęła się modlić do Boga, by zachował przy życiu ją i jej dziecko, nagle
poczuła wilgoć na nogach i podbrzuszu. Gdy leżała w ciemnościach, całkiem sama,

Strona 44

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

odeszły z niej wody.
Jej pierwszą reakcją była panika, po chwili jednak uspokoiła się i spróbowała
normalnie oddychać. Zaczęły się. bóle, o jakich opowiadały starsze kobiety. Były to
rozdzierające, potworne skurcze, które sprawiały wrażenie, jakby cała macica raz po
raz zaciskała się niczym pięść — każdy z nich powodował ból przypominający cięcie
ostrza brzytwy po całym brzuchu i w pachwinach.
Przez następne dziewięć godzin Diana cierpiała katusze bólów porodowych — bez
łyka wody, którym mogłaby zwilżyć piekące usta. Leżała na wznak z uniesionymi
kolanami i rozwartymi nogami, ściskając w każdej ręce mały kamień i waląc nimi w
twardą podłogę jaskini przy każdym
68
ataku bólu. Gdy pojawiła się główka dziecka, ból stał się tak rozdzierający, iż
pomyślała, że umiera — wciąż jednak parła, oddychała i waliła kamieniami, aż
wreszcie noworodek — dziewczynka — wysunął się z macicy na piach u jej stóp.
Podniosła Marię do góry — trzęsienie ziemi nastąpiło podczas Dnia
Wniebowstąpienia i Diana z miejsca ochrzciła swą córkę imieniem Błogosławionej
Matki Maryi i wytarła tak, jak tylko mogła najlepiej. Zębami przegryzła pępowinę i
uniosła dziecko do piersi. Najpierw ścisnęła sutek i odrobiną płynu, który wyciekł,
obmyła twarz dziecka z kurzu. Potem nakarmiła Marię i spróbowała pohamować
skurcze porodowe.
Ta historia o życiu zrodzonym wśród śmierci zakończyła się szczęśliwie. Kilka dni po
narodzinach Marii, matka i córka zostały znalezione. Żyły dalej i przeszły do legendy.
Trzęsienie ziemi w Antiochii, które zasypało Dianę, zabiło 250 tysięcy ludzi, ponad
połowę całej ludności miasta.
Antiochia była kwitnącym ośrodkiem religijnym i kulturalnym starożytnego świata,
trzecią składową triumwiratu miast obok Aleksandrii w Egipcie i Rzymu we
Włoszech. Były tam kościoły, bazary, teatry, łaźnie publiczne, wspaniałe pomniki i
piękne esplanady. Chrześcijaństwo trafiło do Syrii wraz z apostołem Pawłem około 38
roku i rozkwitło właśnie w Antiochii. W 327 roku Konstantyn Wielki zbudował tu
Wielką Świątynię, poświęcając ją „Harmonii Boskiej Mocy, która jednoczy
Wszechświat, Kościół i Cesarstwo".
Trzęsienie ziemi o mocy 7 (lub więcej) w skali Richtera nastąpiło wczesnym rankiem
około godziny szóstej. Zniszczenia były natychmiastowe i wręcz apokaliptyczne.
Podczas trzęsienia zawalił się niemal każdy budynek w Antiochii, grzebiąc w sumie
około 250 tysięcy osób. Po pierwszym wstrząsie nastąpiła cisza i spokój, chwilę
potem nadszedł wstrząs wtórny, który dokończył dzieła zniszczenia. Niemal od razu
wybuchły pożary, paląc żywcem tych wszystkich, którzy byli zasypani pod gruzami.
Podczas trzęsienia ziemi Wielka Świątynia cudem ocalała. Wielu tych, którzy przeżyli,
dostrzegło w tym znak, iż Bóg pokonał złowrogą moc, która sprowadziła nieszczęście
na Antiochię. Jednakże to poczucie spokoju i ulgi nie trwało długo. Dwa dni po
trzęsieniu Wielka Świątynia stanęła w płomieniach i spłonęła.

Strona 45

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Ocaleni byli pozbawieni dachu nad głową, wielu postanowiło opuścić miasto. Zebrali
resztki dobytku wydobytego z gruzów i ruszyli w świat.
Wiele największych naturalnych katastrof w historii łączy pewne wspólne zjawisko —
po masowej tragedii pojawiają się bezwzględni rabusie.
69
Antiochia nie była tu wyjątkiem. Bandy złodziei napadały uchodźców, bezkarnie
okradając ich i zabijając. Rabusie myszkowali też w ruinach miasta, wyciągając spod
kamieni wszystko, co miało jakąś wartość, nie przejmując się umierającymi i rannymi.
Gdy opadł kurz, okazało się, że tysiące ocalałych antiochczyków nie ma gdzie
mieszkać. Postanowili nie opuszczać miasta, nie poddać się i odbudować je w
przekonaniu, że trzęsienie ziemi nie powinno pozbawiać ich nadziei na przyszłość.
Pracowali dwa lata. Postawiono domy, usunięto kamienie i gruz, zaplanowano i
rozpoczęto budowę kościołów.
Jednakże los (i uwarunkowania geologiczne w Syrii) miał inne plany wobec
mieszkańców. Dwa lata po niszczącym trzęsieniu ziemi z 526 roku miasto nawiedził
kolejny wstrząs. Nie był aż tak duży jak poprzedni, niemniej zburzył wszystkie nowe
budynki i zabił 5 tysięcy ludzi.
I tak oto historia pożegnała się z Antiochia.
1 Stuart F1 e x n e r, A Pessimist's Guide to History, s. 33.

19 Trzęsienie ziemi w Gansu
Prowincja Gansu, Chiny
16 grudzień 1920 200 000 ofiar
Jest czymś gorzkim i upokarzającym patrzeć, jak dzieła, które kosztowały ludzi tyle
czasu i pracy, walą się w ciągu jednej minuty; jak niemal w jednej chwili znika
współczucie dla mieszkańców, a jego miejsce zajmuje fascynacja tym, że w jednej
chwili dzieje się coś, co zwykle trwa przez wieki.
Karol Darwin, marzec, 1835
Naturalne kataklizmy potrafią wzbudzać w ich uczestnikach i obserwatorach
nieoczekiwaną grozę — uczucie, które zwykle nie bywa reakcją na katastrofy
spowodowane przez człowieka (za wyjątkiem tragedii na wielką skalę).
Może to sprawić gigantyczny wybuch zrównujący z ziemią miasto, na przykład taki,
jaki miał miejsce w zatoce miasta Teksas w 1947 roku. Takie wydarzenia jak
katastrofa samolotu czy pociągu lub pożar miasta wywołują zwykle otępienie.
Z drugiej strony naprawdę gigantyczne katastrofy potrafią oszołomić zwykłego
śmiertelnika swą potęgą. Niezwykłość tego, co się dzieje w ich trakcie — trzęsienia
ziemi, tsunami, tornada — często wykracza daleko poza to, co człowiek jest w stanie
znieść.
Nikt nie spodziewa się, że ziemia otworzy się i pochłonie ludzi wraz z domostwami,
tak jakby to były dziecięce zabawki. Nie spodziewamy się, że wody zatoki cofną się o
kilometr ód lądu, ukazując zdumionym oczom morskie dno. Jest to coś tak

Strona 46

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

przeciwnego naturalnemu porządkowi rzeczy, że zdaje się być czymś
nadprzyrodzonym, wprawiającym oszołomionych obserwatorów w stan zupełnego
osłupienia.
Trzęsienie ziemi w Chinach w 1920 roku, które zrównało z ziemią prowincję Gansu,
było jedną z tych naturalnych katastrof, o której mówi się jako o czymś niemożliwym.
Podczas wstrząsu o sile 8,6 w skali Richtera obszar o szerokości 450 i długości 160
kilometrów zamienił się w to, co czasami określano nazwą „litego oceanu". Grunt
unosił się
71
i opadał falami niczym woda, góry gwałtownie rozsypywały się i rozpadały,
pozostawiając tych, którzy przeżyli w przekonaniu, iż ziemia chodzi, że przez
prowincję Gansu bezkarnie przetaczają się bezlitosne kamienne giganty. 16 grudnia
1920 roku to dzień znany w Chinach jako shan tso-liao — „ten, w którym ruszyły
góry".
Rankiem 16 grudnia pierwszym zwiastunem trzęsienia był ogłuszający grzmot z głębin
ziemi. Podziemne dudnienie brzmiało tak, jak gdyby kamienne olbrzymy krzyczały do
ludzi na powierzchni: „Uwaga!". Po owym alarmującym odgłosie nadeszły gwałtowne
wichury, które przewalały się przez cały region niczym nagły lądowy huragan. Nie był
to jednak huragan, lecz coś znacznie gorszego.
Wiatr wywołał potężne oślepiające burze piaskowe, które zredukowały widoczność
do zera, obsypując ludzi piaskiem i kamieniami. Na domiar złego ta noc w prowincji
Gansu była wyjątkowo zimna.
Wreszcie ziemię rozdarło trzęsienie, które zatrzęsło górami i spowodowało
przerażające przemieszczenia gruntu, przetaczając głazy i ogromne kamienne płyty,
niszcząc i burząc w ciągu kilku sekund całe wioski. Obsunięcia gruntu tworzyły stosy
głazów i drzew, a gdy ziemia przestała się trząść, oszołomieni ocalali ludzie musieli
rozpaczliwie usuwać te zwały, by zapobiec groźbie powodzi, która zalałaby
nielicznych pozostałych przy życiu.
Magazyn „National Geographic" opisał jeden z niezwykłych skutków trzęsienia w
Gansu:
Swen Family Gap, miasteczko o kilku tysiącach dusz, położone jest na skraju doliny.
W wyniku zapadnięcia się domów i zasypania piwnic zginęła jedna dziesiąta
mieszkańców. Kolejna jedna dziesiąta uratowała się cudem, gdy dwa wielkie zwały
ziemi oderwane od rozpadającego się wzgórza zatrzymały się i zawisły nad
miasteczkiem. Wystarczyłaby jeszcze chwila wstrząsów, a opadłyby w dół. Trzecia
lawina, staczając się po wzgórzach po przeciwnej stronie doliny i po jej dnie, wzniosła
sama nowy pagórek na tyle blisko miasteczka, że przesłoniła ścianę gór. W obydwu
przypadkach obsuwająca się ziemia najpierw przesypywała się swobodnie — gruda
po grudzie, ziarnko po ziarnku — po czym runęła niczym woda, tworząc wiry, zakola
i kłębowisko, jakie stworzyć potrafi tylko rwący potok'.
72

Strona 47

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

W 1556 roku olbrzymie trzęsienie ziemi nawiedziło w Chinach prowincje Shenshi. W
owym czasie wielu chińskich wieśniaków mieszkało w jaskiniach wydrążonych w
górach lessowych — czyli z miękkiej glinki. Te nietrwałe domy, tworzące coś na
kształt plastra miodu, podczas wstrząsów szybko się zawaliły (patrz rozdział 14). W
1920 roku chińscy chłopi nadal wydłubywali swe domy w lessowych górach i —
podobnie jak w roku 1556 — wzgórza również zawaliły się, grzebiąc żywcem setki
tysięcy ludzi.
Po trzęsieniu w 1920 roku liczbę ofiar oceniono w przybliżeniu na 180 tysięcy.
Dodatkowe 20 tysięcy ludzi zamarzło podczas zimy. Stwierdzono, że wielu z nich
wcale nie musiało umrzeć, że zamarzli dlatego, że nie chcieli zbudować nowych
siedzib. Dlaczego? Z powodu lęku i szoku wywołanego tą niemieszczącą się w głowie
katastrofą. Wielu ocalałych tak strasznie bało się nowych drgań i wstrząsów, że
spędziło zimę na zewnątrz — a to dokończyło dzieła rozpoczętego przez trzęsienie
ziemi.
Obawy ocalałych były po części uzasadnione, jako że trzęsienia ziemi ponownie
nawiedzały prowincję Gansu, chociaż nie podczas zimy 1920 roku, która nadeszła po
wstrząsach o sile 8,6 w skali Richtera. Duże trzęsienie ziemi miało miejsce w roku
1927, kiedy to zginęło 100 tysięcy osób, potem znów w grudniu 1932 roku, kiedy
liczba ofiar wyniosła 70 tysięcy. W okresie dwunastu lat w jednym tylko
geograficznym regionie Chin zginęło 370 tysięcy ludzi.
1 Jay Robert Nash, Darkest Hours, s. 303.
W 1556 roku olbrzymie trzęsienie ziemi nawiedziło w Chinach prowincje Shenshi. W
owym czasie wielu chińskich wieśniaków mieszkało w jaskiniach wydrążonych w
górach lessowych — czyli z miękkiej glinki. Te nietrwałe domy, tworzące coś na
kształt plastra miodu, podczas wstrząsów szybko się zawaliły (patrz rozdział 14). W
1920 roku chińscy chłopi nadal wydłubywali swe domy w lessowych górach i —
podobnie jak w roku 1556 — wzgórza również zawaliły się, grzebiąc żywcem setki
tysięcy ludzi.
Po trzęsieniu w 1920 roku liczbę ofiar oceniono w przybliżeniu na 180 tysięcy.
Dodatkowe 20 tysięcy ludzi zamarzło podczas zimy. Stwierdzono, że wielu z nich
wcale nie musiało umrzeć, że zamarzli dlatego, że nie chcieli zbudować nowych
siedzib. Dlaczego? Z powodu lęku i szoku wywołanego tą niemieszczącą się w głowie
katastrofą. Wielu ocalałych tak strasznie bało się nowych drgań i wstrząsów, że
spędziło zimę na zewnątrz — a to dokończyło dzieła rozpoczętego przez trzęsienie
ziemi.
Obawy ocalałych były po części uzasadnione, jako że trzęsienia ziemi ponownie
nawiedzały prowincję Gansu, chociaż nie podczas zimy 1920 roku, która nadeszła po
wstrząsach o sile 8,6 w skali Richtera. Duże trzęsienie ziemi miało miejsce w roku
1927, kiedy to zginęło 100 tysięcy osób, potem znów w grudniu 1932 roku, kiedy
liczba ofiar wyniosła 70 tysięcy. W okresie dwunastu lat w jednym tylko
geograficznym regionie Chin zginęło 370 tysięcy ludzi.

Strona 48

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

1 Jay Robert Nash, Darkest Hours, s. 303.
20 Trzęsienie ziemi w Mesynie na Sycylii
Mesyna, Sycylia
28 grudnia 1908 160 000 ofiar1
Wszyscy spaliśmy u mnie w domu, gdy nagle obudził nas okropny wstrząs, który
zrzucił nas. z łóżek. Zaczęłam wykrzykiwać, że to trzęsienie ziemi i wołałam, by
każdy ratował się, jak może... Wreszcie udało mi się wraz z bratem i siostrą wydostać
na ulicę, szybko jednak ich zgubiłam w szalonym zamęcie pędzących przerażonych
ludzi, którzy napierali zewsząd, wydając okrzyki bólu i trwogi. W tym strasznym
pędzie ciągle spadały na nas kominy i dachówki. Śmierć czaiła się na każdym kroku.
Kobieta ocalała w trzęsieniu ziemi w Mesynie2
Nierzeczywiste sceny z Sycylii
Pijani więźniowie włóczyli się po ulicach, obcinając palce zmarłym. Sępy wyjadały
trupom oczy. Ludzie, którzy przeżyli, włamywali się do ocalałych domów w
poszukiwaniu jedzenia. Jedni mordowali drugich w walkach o znalezione dobra.
Jezdnie rozstępowały się i rzygały ogniem, po czym zamykały się z hukiem,
pochłaniając tysiące krzyczących ludzi. Morze rozstąpiło się i żeglarze mogli dostrzec
dno oceanu, zanim jeszcze ich łodzie wpadały w otchłań. Budowle waliły się niczym
domki z kart. Oszalały ojciec pobiegł z powrotem w stronę zniszczonego domu i
wdrapał się na trzecie piętro, szukając swego nowo narodzonego synka. Ten jednak
zniknął, a jego łóżeczko było pełne ryb. Do namiotu jakiegoś włoskiego handlarza,
który właśnie przyjechał do Mesyny, wpadła goła kobieta i kazała sobie dać parę
butów. Uwięzione ofiary przed śmiercią same ogryzały sobie ręce do kości.
Szczęśliwcy, którym udało się uciec ze swych domów, pędzili ulicami, podczas gdy z
góry spadały na nich ciała żywych, umarłych, a także skaczący samobójcy.
Śmiertelnie przerażone szczury, psy i świnie atakowały wszystko co żywe. Goła
rodzina siedziała pod parasolem na rumowisku, które przed chwilą było jej domem.
Król Wiktor Emanuel godzinami sam przeszukiwał ruiny w poszukiwaniu ocalałych
ludzi. Rosyjscy marynarze wyłapywali rabusiów i zabijali ich
74
grupami po dwanaście osób. Pewien stary człowiek tańczył na brzegu, trzymając w
ramionach martwe ciało dziecka. Podrygujące ręce i nogi wystawały spod gruzów,
machając na oślep w błaganiu o pomoc. W nocy pogrzebano stosy martwych ciał. Z
całego miasteczka zostały tylko cegły, z których je budowano.
A przy tym wszystkim nietknięty pozostał Jezus Chrystus. Przedstawiająca go
mozaika na sklepieniu katedry nie spadła ani nie rozpadła się, choć zapadł się cały
budynek wokół niej.
Pierwsze drgania nastąpiły o godzinie 5.25 rano. Rodziły się gdzieś pod wodami
Cieśniny Mesyńskiej, cienkiego pasma wody oddzielającego półwysep włoski od
Sycylii. Natychmiast po pierwszym rozbudzającym wstrząsie nastąpiła seria potężnych
uderzeń, z których każde trwało około pół minuty. Skumulowanym efektem tych

Strona 49

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

rozdzierających ruchów ziemi było zapadanie się jednego budynku po drugim, tak
jakby każdy z nich przeznaczony był do wysadzenia w powietrze i co minutę ktoś
naciskał kolejny guzik. Po trzęsieniu nadeszło dwudziestometrowe tsunami
poruszające się z prędkością ośmiuset kilometrów na godzinę. Eksplodowały
gazociągi, pękały wodociągi, wybuchały pożary, na każdym kroku czaiła się śmierć.
Po włoskiej stronie Cieśniny Mesyńskiej trzęsienie ziemi sięgnęło na północ aż do
Consenzy, obejmując Terranovę i Kalabrię jak również niezliczoną ilość wiosek
pomiędzy wybrzeżem a Morzem Tyreńskim.
Na samej Sycylii trzęsienie zniszczyło Mesynę i sąsiednie Patti, a także spowodowało
niebywałe szkody w jej dalekiej części południowej — w Noto i Vittoria. Poważnie
zniszczona została Katania oraz Paterno. (Trzęsienie ziemi wraz z postępującymi za
nim powodziami i pożarami nie dotknęło położonego na bezpiecznym,
północno-zachodnim skraju wyspy miasta Corleone, które zainspirowało Mario Puzzo
do stworzenia postaci w filmie Ojciec chrzestny).
Pierwsza pomoc nadeszła rankiem, kiedy to trzy rosyjskie okręty wojenne wpłynęły
do cieśniny i zakotwiczyły koło Mesyny. Sześciuset uzbrojonych marynarzy
rosyjskich natychmiast wyruszyło do miasta i po ocenie sytuacji zajęło się
przywracaniem porządku oraz pomocą dla ocalałych. Dowódcy okrętów wzięli na
siebie odpowiedzialność za miasto i w ciągu godziny zaopiekowali się ponad tysiącem
osób, stawiając szpital polowy. Rosjanie zorganizowali grupy poszukiwawcze i
ratownicze, a także wyłapywali i zabijali rabusiów. Dwie godziny po przybyciu
Rosjan do Mesyny dotarło pięć okrętów brytyjskich. Brytyjscy żołnierze również
zajęli się organizowaniem kuchni i szpitali oraz wsparli Rosjan w poszukiwaniu ludzi
uwięzionych pod gruzami.
75
Do floty rosyjskiej i brytyjskiej nie przyłączyły się okręty USA. Amerykanie wciąż
byli obrażeni za to, że rok wcześniej antyamerykański gubernator Kingston na Jamajce
po trzęsieniu ziemi odmówił przyjęcia ich pomocy. Oficjalna polityka USA
przewidywała więc interwencję tylko wtedy, gdy pojawi się taka prośba. Po
katastrofie w Mesynie zadecydowano, iż amerykańskie statki przybędą na ratunek
Sycylii, pod warunkiem że osobiście poprosi o to król Wiktor Emanuel. Co prawda z
miejsca wsparto Sycylię milionami dolarów, niemniej okręty USA pozostały na
otwartym morzu.
1 Do dziś brakuje zgody co do liczby osób, które zginęły w tym straszliwym
trzęsieniu ziemi oraz w wyniku tsunami i pożarów na Sycylii. W ośmiu źródłach (dane
w książkach i na stronach internetowych są rozbieżne) podawane są następujące
liczby: 70 000, 83 000, 85 000, 100 000, 120 000, 150 000, 160 000, 250 000 i 300
000. Trzy inne źródła podają liczbę 160 000 ofiar i tę właśnie wartość przyjęliśmy,
uznając, że jest chyba najbliższa prawdzie (mimo że jest to przypuszczenie), choć
wydaje się zbyt niska. Jeśli chodzi o tę katastrofę, to najdokładniejszy jest chyba
historyk Charles Morris, który w swej książce Morris' Story of the Great Earthąuake

Strona 50

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

of 1908 z 1909 roku napisał: „Nigdy nie poznamy dokładnej liczby ofiar".
2 „New York Times", 30 grudnia 1908 r.
21 Wielkie trzęsienie ziemi w Kanto
Tokio i Jokohama, Japonia
1-3 września 1923 156 000 ofiar1
-
W chwili gdy dotarła wiadomość o wielkim trzęsieniu ziemi, które dotknęło ludność
Japonii, pragnę wyrazić w imieniu własnym i narodu amerykańskiego wyrazy płynącej
z serca sympatii, a także przekazać Waszej Wysokości moje szczere pragnienie
udzielenia Jego straszliwie cierpiącemu narodowi wszelkiego możliwego wsparcia.
Prezydent Calvin Coolidge, telegram wysłany do cesarza Japonii Yoshihito po
trzęsieniu ziemi w Kanto
Jeśli osobowość jest nieprzerwanym pasmem udanych zachowań, to było w nim coś
wspaniałego, jakieś wyczulone uwrażliwienie na obietnice życia, jakieś podobieństwo
do owej maszyny rejestrującej trzęsienia ziemi odległe o dziesięć tysięcy mil.
F. Scott Fitzgerald, Wielki Gatsby2
Tysiące przerażonych Japończyków kłębiły się w wodach zatoki Jokohama, starając
się za wszelką cenę utrzymywać głowy nad powierzchnią. Ich ukochane miasto
płonęło, a dziesiątki tysięcy jego mieszkańców już zginęło — bądź to przygniecionych
i pogrzebanych w gruzach, bądź spopielonych w gigantycznych pożarach, które
wybuchły zaraz po tym, jak ziemia zaczęła wywracać się na nice. (To, co stało się z
ziemią, najlepiej opisuje właśnie słowo „przenicować". Donoszono o ogromnych
obszarach, które siła trzęsienia dosłownie odwróciła na drugą stronę).
Większość uciekających przed trzęsieniem czuła się najbezpieczniej w wodzie.
Wiedzieli, że co jak co, lecz ogień nie pali się w wodzie.
Przy nabrzeżu Jokohamy stał budynek Standard Oil i gigantyczne zbiorniki ropy.
Każdego dnia przypływały tu tankowce z dostawami dla Jokohamy i Tokio, miast,
których życie niemal całkowicie zależało od importu ropy zaspokajającego ich
zapotrzebowanie na energię.
Szalejące pożary, osnuwające Jokohamę całunem płomieni, zbliżały się coraz bardziej
do budynku Standard Oil, aż wreszcie zbiorniki pełne ropy gwałtownie wybuchły. Sto
tysięcy ton palącego się paliwa runęło
77
do zatoki, zalewając bezradnych ludzi tkwiących w tym dotychczas bezpiecznym
schronieniu.
Ropa oblepiła ich ciała i spopieliła je lub spalała tak, że woleli utonąć, niż przeżywać
niekończącą się agonię w płomieniach, których nie były w stanie ugasić żadne ilości
wody.
Wielkie trzęsienie ziemi, nazwane imieniem japońskiej równiny Kanto rozciągającej
się między Jokohamą a Tokio, nastąpiło dokładnie minutę przed południem
pierwszego września 1923 roku. Jego siłę oceniono na 7,9-8,3 w skali Richtera, czyli

Strona 51

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

równą wybuchowi bomby atomowej o mocy jednej megatony.
Przez następne trzy dni w rejonie miało miejsce ponad 1700 wstrząsów, a Cesarski
Uniwersytet w Tokio zarejestrował 237 takich, które były odczuwalne przez
mieszkańców Tokio i Jokohamy oraz przez ludność na terenach położonych między
tymi dwoma miastami.
Wstrząs pierwotny zniszczył do cna 75 procent budynków w Tokio. W Jokohamie
podobny los spotkał ponad 20 procent budowli. Po wstrząsie wybuchły pożary —
ogromne burze płomieni i tornada ognia. Japończykom mogło się zdawać, że oto
rozwarły się wrota samego Hadesu. Niektórzy ludzie próbowali gasić ogień, który
wywoływał również wichury potrafiące unieść ludzkie ciała nad ziemią, spopielić je i
miotać nimi tak, jakby to były zwykłe kartki papieru. Ponad trzydzieści tysięcy osób
zebrało się w parku po stronie rzeki Sumida w nadziei, że ogień nie dosięgnie ich na
otwartej przestrzeni, gdzie nie było budynków, które mogłyby płonąć i gdzie w
pobliżu płynęła rzeka.
Niestety, źle ocenili moc demona ognia — pożoga zaatakowała również i ich,
zabijając wszystkich w jednej, straszliwej, szybko rozprzestrzeniającej się nawałnicy
płomieni. Gdy ogień wygasł, na miejscu pozostały gigantyczne tlące się zwały
spalonych ludzi. Było ich tak wielu, że wszyscy umarli na stojąco.
W Tokio i Jokohamie pożary szalały przez ponad dwa dni, niszcząc wodociągi, sieć
elektryczną i zapasy żywności.
Do czasu ugaszenia ognia i ustania drgań rannych zostało 200 tysięcy ludzi, zaś 500
tysięcy bez dachu nad głową. Uległo zniszczeniu 80 tysięcy domów. Zginęło
najprawdopodobniej 200 tysięcy osób.
To, iż straty materialne były tak ogromne, związane było po części z tym, że domy w
Tokio i Jokohamie budowane były z lekkiego i kruchego drewna. Niewiele z nich
miało fundamenty z cementu czy cegły, ściany zaś zwykle były ozdabiane
łatwopalnymi zasłonami. Ponadto rodziny japońskie lubiły używać do gotowania
małych, ustawionych na stojakach kociołków opalanych węglem drzewnym. Gdy
ziemia rozhuśtała się na
78
dobre (a trzęsienie nastąpiło w porze lunchu), tysiące tych rozpalonych kociołków
pospadało, wzniecając płomienie, które ogarnęły łatwopalne meble i zasłony.
Wszystko to było znakomitą pożywką dla ognia.
Ogrom trwałych zmian geologicznych, jakie nastąpiły w wyniku wielkiego trzęsienia
Kanto, zapiera dech. Pośrodku zatoki Sagami (epicentrum) dno morskie obniżyło się
pod wpływem wstrząsów o 90-180 metrów. Jednakże, o dziwo, na północnym skraju
zatoki dno morza podniosło się o 225 metrów.
Japonia doświadczyła ponownie wielkiego niszczącego trzęsienia ziemi w 1995 roku,
kiedy to wstrząsy o sile 7,2 w skali Richtera nawiedziły Kobe, a wielkość szkód
przekroczyła 131 miliardów dolarów (patrz rozdział 41).
1 Jak to często bywa w przypadku ogromnych katastrof, liczby te są dyskusyjne.

Strona 52

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Niektóre źródła podają 140 000 ofiar, według innych było ich 143 000, jeszcze inne
podają cyfrę 200 000.
2 Uważa się, że w tym miejscu Fitzgerald odwołuje się do trzęsienia ziemi Kanto.
22 Wybuch wulkanu Tambora i rok bez słońca
Sumbawa, Indonezja, potem cały świat
5 kwietnia 1815-wiosna 1817
150 000 ofiar Miliardy strat w uprawach oraz inne szkody
Trzy odrębne słupy ognia wznosiły się na niebotyczną wysokość, cała zaś
powierzchnia góry szybko pokryła się rozżarzoną lawą rozlewającą się na ogromnej
powierzchni. W promieniu wielu kilometrów spadały kamienie, wśród których takie
wielkości głowy. Ich fragmenty, rozproszone w powietrzu, wywołały zapadnięcie
zupełnych ciemności... popioły pokryły ziemię i dachy całunem grubym na kilka
centymetrów, a wyrzucane były w takiej ilości, że na Jawie oddalonej o pięćset
kilometrów w środku dnia zapadły całkowite ciemności.
Sir Stamford Raffles, gubernator Jawy '
Około ósmej rano zaczął padać śnieg. Trwało to mniej więcej do
drugiej po południu. Wierzchołki wszystkich gór okryła śnieżna czapa.
Najohydniejsza i najdziwniejsza pogoda, jaką kiedykolwiek widziano.
Bennington, Vermont, farmer Beniamin Harwood,
zapis w dzienniku z początku czerwca 1816 roku2
Nuklearna zima
Gdy w powietrze uniosą się pociski nuklearne i gdy wydarzy się to, co
niewyobrażalne, ludzkość będzie musiała poradzić sobie nie tylko ze śmiercią i
zniszczeniem spowodowanym przez bomby atomowe. Według opinii wielu znanych
naukowców, w tym Carla Sagana, będziemy również musieli stawić czoło nuklearnej
zimie.
Wybuchy atomowe mogą wywołać temperatury od trzech tysięcy do czterech tysięcy
stopni Celsjusza. W takich temperaturach płonie niemal wszystko co żywe, jeśli
jednak spłonie to co organiczne (drzewa, ludzie), wówczas powstały dym, choć gęsty i
niezdrowy dla oddychających, zapewne nie będzie toksyczny. Jednakże jeśli spłoną
materiały takie jak plastik, szkło, chemikalia czy syntetyki, wówczas powstałe gazy
obecne we wszędobylskim dymie mogą okazać się śmiertelnie groźne.
80
Nuklearna zima — ciemności nad całym światem i ochłodzenie atmosfery — nastąpi
wtedy, gdy dym z jednej lub kilku eksplozji atomowych zablokuje dostęp światła
słonecznego do powierzchni ziemi, powodując drastycznie obniżenie temperatury,
wymarcie upraw w skali światowej, a także wywoła kaprysy pogody, takie jak letnie
burze śnieżne i gęste, zanieczyszczone mgły.
Nuklearna zima może też zniszczyć niezliczone formy życia. Jeśli szacuje się, że
wojna między USA i Rosją lub Chinami spowodowałaby natychmiastową śmierć
jednego miliarda ludzi, to nuklearna zima, która nastąpiłaby po niej, zabiłaby następny

Strona 53

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

miliard.
W 1816 roku przedsmak tego przeżyły północno-wschodnie stany USA, choć
oczywiście na nieskończenie mniejszą skalę. Wystąpiło wtedy coś na podobieństwo
nuklearnej zimy. Nowa Anglia oraz wybrzeża Atlantyku doświadczyły roku bez lata.
Skąd wziął się śnieg w czerwcu w Connecticut?
Czemu w New Hampshire w czerwcu panował mróz?
Odpowiedzi na to szukać należy w tym, że rok wcześniej na indonezyjskiej wyspie
Sumbawa wybuchł wulkan Tambora, a do atmosfery przedostały się największe w
historii ilości popiołów wulkanicznych. Potrzeba było 104 lat, żeby naukowcy
powiązali ze sobą te dwa zjawiska. Dokonano tego w 1920 roku, kiedy to ostatecznie
wyjaśniono przyczyny owego roku bez lata i na nowo zrozumiano wpływ wybuchów
wulkanów na ziemską pogodę.
Tambora
Wszyscy myśleli, że Tambora jest wulkanem wygasłym. A nie był. Piątego kwietnia
1815 roku śpiący Goliat o wysokości czterech tysięcy metrów obudził się i wydał z
siebie wiele pomruków słyszalnych w odległości półtora tysiąca kilometrów. Przez
pięć dni wulkan wyrzucał z siebie popiół w takich ilościach, że pod jego ciężarem na
Sumbawie zawalały się domy. Popiół tak skutecznie nie przepuszczał promieni
słonecznych, że mieszkańcy wyspy nie mogli dostrzec własnych rąk nawet kilka
centymetrów od twarzy. Dziesiątego kwietnia wybuch wyrzucił w górę gigantyczne
słupy ognia, które owijały się wokół siebie i splatały nad jarzącą się górą.
Potem pojawił się gwałtowny wiatr podobny do zjawiska meteorologicznego zwanego
burzą ogniową — nad płonącymi lasami tworzyły się tornada (patrz rozdział 92).
Wściekły wir niczym odkurzacz porywał w powietrze ludzi, zwierzęta i domy.
Wszystko co żywe rozpadało się i płonęło. Martwe przedmioty były rozbijane i
rozrywane na tysiące kawałków.
6 — 100 największych...
81
Siła wybuchu była większa, niż mogła ją znieść góra i sama wyspa, na której stała. Po
wyrzuceniu ton kamieni, lawy i popiołów wulkan zaczął się kurczyć — z czterech
tysięcy metrów zmalał do dwóch tysięcy siedmiuset, a powierzchnia wyspy jak na
ironię zaczęła podnosić się centymetr po centymetrze w miarę, jak pokrywał ją popiół.
To on właśnie — gdy jego warstwa ostatecznie osiągnęła grubość metra i zasypała
wszystkie wody wokół Sumbawy — dokończył egzekucji, jaką na ludności wyspy
przeprowadził wulkan. Popiół zniszczył całą roślinność i w konsekwencji nastał głód,
który wespół z epidemią cholery spowodował śmierć dodatkowych 80 tysięcy ludzi.
Dołączyli oni do 12 tysięcy ofiar, jakie zginęły w wyniku wybuchu.
Rok bez lata
Pewien obserwator wybuchu Tambora zarzekał się, że gdyby rozrzucono popioły
wyrzucone przez wulkan, pokryłyby całe terytorium Niemiec. Jednakże w większości
nie osiadły one na ziemi, ale pozostały w atmosferze i wraz z prądami powietrza

Strona 54

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

zaczęły rozprzestrzeniać się na całą Ziemię.
Ta olbrzymia chmura cząsteczek spowodowała obniżenie się temperatury na świecie,
a w Europie i Nowej Anglii zniszczyła dojrzewające już zasiewy jare.
Temperatura w czerwcu była niższa niż zwykle, co powiększyło szkody poczynione
przez trwającą właśnie suszę. Rolnicy zmuszeni byli przeznaczyć to, co zebrali, dla
bydła, żeby nie padł im żywy inwentarz. W Szwajcarii głodujący ludzie zjadali
błąkające się psy i koty. Farmerzy ze stanu Nowy Jork musieli wygrzebywać dopiero
co posadzone ziemniaki, żeby wykarmić rodziny. Niespotykane o tej porze mrozy
zniszczyły uprawy zaraz po zakiełkowaniu. Ludzie zaczęli polować na szopy i
gołębie, żeby zdobyć pożywienie. Szacuje się, że głód i choroby zabiły 50 tysięcy
osób. Dołączyły one do ofiar wybuchu Tambora, aczkolwiek w tamtym czasie nikt nie
miał pojęcia, że może istnieć jakiś związek pomiędzy rokiem bez lata a mającym
miejsce wcześniej wybuchem wulkanu odległego o tysiące kilometrów.
Ale nawet gdyby wówczas ktoś to odkrył, stoiccy i małomówni dziewiętnastowieczni
rolnicy ze stanu Nowy Jork i tak żadną miarą by w to nie uwierzyli.
1 Karen Farrington, Natural Disasters, s. 44.
2 Keith H e i d o m, Eighteen Hundred and Froze to Death, „The Eeather Doctor", na
stronie www.islandnet.com/~see/weather/history/!816.htm.
23 Cyklon nad Kalkutą
Kalkuta, Indie
5 września 1864 80 000 ofiarJ
Wielkie czyny naszej krwi i stanu To cienie nieznaczące sprawy; Nic nie uzbroi nas
przed losem; Śmierć lodem skuwa królów... W prochu wszyscy się zrównują.
James Shirley, The Contention of Ajax and Ulysses (Spór Ajaksa z Ulissesem), (1659)
Kalkuta, największe miasto Indii i stolica zachodniego Bengalu, założona została w
1690 roku jako stacja handlowa Brytyjskiej Kompanii Wschodnio-indyjskiej i przez
wiele stuleci nieodmiennie kojarzyła się z przeludnieniem, nędzą, chorobami i
okropnymi warunkami sanitarnymi. Kalkuta była również znana jako dom matki
Teresy i główna siedziba jej zakonu. Niechlubną sławą okryła się również z powodu
czarnej dziury2, a także jako miejsce największych w historii katastrof naturalnych.
Kalkuta jest metropolią zdumiewających kontrastów. Często pierwszą informacją dla
potencjalnych gości, podawaną na stronach internetowych z ofertami dla turystów, jest
to, że miasto jest brudne. Wielu ludzi z Zachodu zniechęca to do odwiedzin, jednak
eksperci próbują rozwiać obawy na temat Kalkuty, zwanej niekiedy „miastem uciech"
i określanej przez rodowitych mieszkańców jako „czarująca" i „fascynująca".
Dzisiaj Kalkuta jest celem wędrówek turystów, pełnym znanych w świecie obiektów
takich, jak: meczet Nakhoda (w którym może pomieścić się dziesięć tysięcy
wiernych), katedra świętego Pawła, siedziba misjonarek miłości matki Teresy,
japońska świątynia Buddy, planetarium Birla, Akademia Sztuk Pięknych, Biblioteka
Narodowa, Muzeum Indyjskie, Muzeum Dzieci im. Nehru, Muzeum Żeglugi, Ogród
Botaniczny, zoo, stadion Ranji oraz wiele tras wyścigowych, pól golfowych i boisk do

Strona 55

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

gry w polo.
W 1864 roku Kalkuta była zupełnie inna. Kontrolowali ją Brytyjczycy, a biedne i
przygnębiające miasto doświadczało licznych katastrof, takich
83
jak cyklon z 5 września 1864 r., który sprowadził jeszcze większą nędzę i nowe
problemy. Wielu rodowitych Hindusów mieszkało w chwiejących się chatynkach,
podczas gdy koloniści brytyjscy i ich rodziny rezydowali w solidnie zbudowanych,
przestronnych domach, w których krzątała się tubylcza służba. Jednakże cyklon, który
5 września nawiedził Kalkutę, nie oszczędził nikogo. Nawałnica była tak potężna, że
oprócz tysięcy chat, które uniosła w powietrze niczym klocki z drewna, pozrywała
dachy licznych domów zamieszkanych przez Brytyjczyków, a wysokie fale i wiatry o
sile tajfunu dodatkowo poważnie uszkodziły same budynki.
Cyklon nadszedł znad Zatoki Bengalskiej, dotarł do Hooghly River i skierował się
prosto na Kalkutę i jej pełen ludzi port. Przy nabrzeżu stało około trzystu statków —
wszystkie zostały albo zniszczone, albo zatopione wraz z ładunkami i załogami na
pokładzie.
To, co ujrzeli mieszkańcy Kalkuty, było wywołanym przez wichry wałem wodnym
ponaddwunastometrowej wysokości sunącym na miasto. Za jego sprawą Kalkuta
znalazła się pod wodą, w jednej chwili utonęło 50 tysięcy osób. Nie było gdzie
uciekać, nie było jak ratować życia czy dobytku. Cyklon szalał z taką mocą, że
potrafił wykorzystać geograficzne ukształtowanie Zatoki Bengalskiej do tego, by
przybrać na sile i użyć wód zatoki jako śmiertelnej broni zniszczenia. Przetaczał się
przez zatokę przez cały dzień, aż wreszcie 5 września o dziesiątej rano, w najgorszym
chyba momencie, zaatakował. Była właśnie pora przypływu, co przyczyniło się do
tego, że fala morska stała się jeszcze wyższa i miała większy zasięg na lądzie.
Gdy ustał wiatr i morze się wycofało, okazało się, że zniszczenia spowodowane przez
nawałnicę to jeszcze nie wszystko. Do strat w ludziach sięgających 50 tysięcy ofiar
doszło jeszcze zniszczenie całego systemu wodociągów w mieście. Zbiorniki zostały
zanieczyszczone wszelkiego rodzaju śmieciami, w tym ludzkim dobytkiem i ludzkimi
szczątkami, a robactwo, które zawsze wabi trupi odór, rozpełzło się i zaczęło szerzyć
choroby i śmierć.
W ciągu kilku tygodni 30 tysięcy mieszkańców Kalkuty zmarło z powodu wszelkiego
rodzaju chorób wywołanych żyjącymi w wodzie bakteriami, w tym na tyfus i cholerę
oraz na inne choroby, jak: zapalenie płuc, zapalenie jelit, grypa, malaria i denga
(gorączka tropikalna).
Epidemia cholery wybuchła w 1863 roku w dolnym biegu Gangesu i szybko
rozprzestrzeniła się na całe Indie, Chiny, Japonię i Indonezję. Pandemia najbardziej
panoszyła się we wschodnich Indiach z powodu warunków sanitarnych po sztormie w
1864 roku. Następstwa nawałnicy sprzyjały jej rozprzestrzenianiu się na wybrzeże
Morza Śródziemnego, do
84

Strona 56

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

północnej Afryki, na Wyspy Karaibskie i na Wschodnie Wybrzeże USA. Choroba
opanowała Kalkutę, która znikąd nie mogła oczekiwać pomocy.
Niezależnie od późniejszego rozprzestrzeniania się choroby w całych Indiach i poza
nimi cyklon z 1864 roku zaatakował Kalkutę z chirurgiczną precyzją. Z raportów
wynika, że 5 października o dziesiątej rano nawałnica przeszła nad samym miastem i
zniszczyła je całkowicie, natomiast w tym samym czasie miasto Kontai leżące w
pobliżu „punktu zero" pozostało w ogóle nietknięte. Celem była Kalkuta. Na rysunku
opublikowanym w 1864 roku w „Illustrated London News" zaraz po sztormie
przedstawiono nabrzeże miasta: maszty statków wystawały z wody niczym zapałki,
budynki zostały zmiecione z powierzchni ziemi, szczątki zalegały na całych
kilometrach wybrzeża.
Zatokę Bengalską jeszcze wiele razy nawiedzały katastrofalne burze. Czasami samo
położenie geograficzne może być wyrokiem śmierci.
1 Pięćdziesiąt tysięcy zabił sztorm, krótko potem zamarło dalszych 30 tysięcy osób z
powodu ran odniesionych w cyklonie i z chorób wywołanych na skutek zatrucia
brudną wodą.
2 Czarna dziura była celą więzienną w brytyjskim forcie Kalkuta w 1756 roku.
Tamtego roku miała miejsce bitwa między żołnierzami brytyjskimi i hinduskimi.
Oddziały hinduskie wsadziły 146 brytyjskich żołnierzy do czarnej dziury, która miała
rozmiary pięć metrów na sześć. Następnego ranka większość Brytyjczyków — 123
mężczyzn —już nie żyła, po prostu się udusili. Jeden z ocalałych J.Z. H o w e 11 tak
opisał swe męczarnie w Annual Register z 1758 roku:
Straszny ścisk spowodował uduszenie się wielu ludzi po mojej lewej i prawej stronie.
Zaczął unosić się odór żywych i umarłych, który nas ogarnął tak, jakby ktoś na siłę
trzymał nasze głowy nad naczyniem z ulatniającymi się oparami amoniaku. Nie sposób
było odróżnić odchodów własnych od cudzych. Z powodu naporu ciał nie mogłem
trzymać głowy prosto, musiałem co chwilę unosić ją, żeby się nie udusić. Byłem
blisko okna...
Rankiem została nas garstka, żałosna resztka ze 146 ludzi. Ci, którzy przeżyli w
czarnej dziurze, byli w takim stanie, że należało wątpić, czy dożyją następnego dnia.
Żołnierze wywlekali ciała z dziury i wrzucali jak leci do długiego rowu, który potem
zasypano ziemią.
24
Trzęsienie ziemi i osunięcie się góry w Peru w 1970 roku
Chimbote, Yungay, Huaras
31 maja 1970
66 794 ofiar
250 milionów dolarów strat
Byliśmy przerażeni trzęsieniem ziemi, a gdy większość z nas modliła
się na ulicach pośród ruin miasta, usłyszeliśmy piekielny grzmot Huayco
dochodzący z Huascaran. Boże miłosierny, ratuj nas. Nie mamy ani

Strona 57

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

leków, ani jedzenia... Przez całą noc kobiety płakały i modliły się.
Niektórzy mężczyźni przeklinają i wznoszą ku niebu zaciśnięte pięści.
Wiadomość radiowa nadana po osunięciu się góry
przez jednego z ocalałych z trzęsienia ziemi w Peru
31 maja 1970'
Niektórzy przeżyli dlatego, że uciekli w miejsce śmierci.
Dziewięćdziesięciu dwóch mieszkańców Yungay w Peru uciekło na Wzgórze
Cmentarne, by ratować się przed straszliwym osunięciem góry. Wszyscy przeżyli.
Całe miasto Yungay i wszyscy, którzy się w nim znajdowali — prawie trzy tysiące —
zginęli podczas osunięcia się góry, przeżyły tylko owe dziewięćdziesiąt dwie osoby.
Po zejściu wielkiej masy kamieni i błota dziewięćdziesięcioro dwoje ocalonych
rozejrzało się dokoła i zobaczyło, że wszystko znikło za wyjątkiem figury Jezusa
Chrystusa, która z rozpostartymi ramionami stała wysoko nad rumowiskiem.
(Zbiegiem okoliczności, w Mesynie na Sycylii, w 1980 roku, gdy opadł popiół po
ogromnym trzęsieniu ziemi, które całkowicie zniszczyło miasto, w tym majestatyczną
katedrę, ostała się w niej jedynie gigantyczna mozaikowa postać Chrystusa).
Ostatniego dnia maja 1970 roku o godzinie 15.23 Peru nawiedziło trzęsienie ziemi o
sile 7,75 w skali Richtera2. Urząd Badań Geologicznych USA oznajmił, że trzęsienie
to „było chyba najbardziej niszczycielskie w historii trzęsień na półkuli zachodniej".
Jego przyczyną było pęknięcie dna oceanu w zatoce Chimbote (Peru), niewiele ponad
pięćdziesiąt kilometrów od wybrzeża.
86
Wstrząs dokonał przerażających zniszczeń w nadmorskich miastach, zwłaszcza w
Chimbote, które zostało niemal całkowicie zmiecione z powierzchni ziemi. Ogromne
spustoszenia stały się też udziałem miast Casma i Huramey, gdzie również zginęło
wielu ludzi. Fale po wstrząsie rozeszły się koncentrycznie na całe północne Peru, na
obszarze o promieniu tysiąca kilometrów.
Huras, popularne miasto wypoczynkowe, zostało zmiecione z powierzchni ziemi.
Ocalałym brakowała wody i żywności, a ich oszołomioną garstkę ogarnęły kłębiące
się chmury pyłu. Kurz utrudniał też działania ratownicze. Lecący nad zniszczonymi
terenami piloci helikopterów nie widzieli ziemi, co opóźniało dotarcie na miejsce
personelu medycznego i ratowniczego.
Jak to zwykle bywa przy katastrofach na tak wielką skalę, najważniejszą sprawą było
usuniecie ogromnej ilości zwłok. Lęk przed zarażeniem się czymś od niepogrzebanych
trupów motywował do szybkich działań, które dla pozostałych przy życiu wydawały
się niestosowne wobec zmarłych, lecz które były absolutnie konieczne. Zapełniały się
ogromne masowe groby, a ciała, często niezidentyfikowane i nieoznakowane, po
prostu tam wrzucano, aż do ich wypełnienia. Następnie zasypywano je, rozwiązując
tym samym dwa problemy — zapewnienie higieny oraz uporanie się z brakiem
trumien i z pojedynczymi pochówkami.
W sumie zginęły 66 794 osoby, ponad 100 tysięcy zostało rannych, w tym wielu

Strona 58

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

ciężko. Bez dachu nad głową zostało 800 tysięcy głodujących ludzi. Po trzęsieniu
ziemi zostało pięć tysięcy sierot.
Piekielny grom Huayco
Trzęsienie ziemi nie poprzestało na zniszczeniu miast, pogrzebaniu ludzi i
spowodowaniu zawalenia się około 95 procent budynków. Spowodowało ono
ogromne osunięcie się ziemi z góry Huascaran — miliard metrów sześciennych błota,
kamieni i wody oraz trzydziestometrowej grubości lodowiec. Miasto Yungay zniknęło.
W całym północnym Peru ten ogromny napór błota i wody przerwał tamy, powodując
na tamtym obszarze dodatkowe straty. Zatopione zostały całe miasta. W jednym ze
źródeł podano, iż osunięcie się ziemi „dokonało dzieła zniszczenia" tego, co
„pominęły wstrząsy".
Niektóre skały spadające z Mount Huascaran miały wielkość małych domów, wiele z
nich ważyło siedem ton lub więcej. Na zdjęciu wykonanym po katastrofie przez Urząd
Badań Geologicznych USA widać taką skałę i stojącego obok człowieka. Przy
gigantycznym kamieniu mężczyzna
87
wygląda jak karzełek. Gdy wyobrazimy sobie skałę tej wielkości i o takim ciężarze
fruwającą w powietrzu z prędkością rzędu czterystu kilometrów na godzinę, wówczas
nie zadziwiają nas doniesienia, w których opisywane są domy pękające na tysiące
kawałków w chwili, gdy padały na nie takie pociski. Prawo fizyki powiada, że energia
równa jest iloczynowi masy i kwadratu prędkości. Doskonałymi przykładami na jego
prawdziwość były siedmiotonowe skały spadające na domy w Peru. Skały, które nie
trafiały w domy, pozostawiły po sobie gigantyczne kratery wszędzie tam, gdzie
lądowały na ziemi.
Peruwiańczycy przywykli do trzęsień ziemi. Mają z nimi do czynienia średnio co
12-15 lat. Niektóre bywają poważne, na wiele z nich w ogóle nie zwraca się uwagi.
Trzęsienie z 31 maja 1970 roku, wraz z osunięciem się ziemi, było tym, czego
Peruwiańczycy naprawdę się boją, ale co zdarza się — mają taką nadzieję — raz na
tysiąclecie.
1 Stuart Flexner, The Pessimisfs Guide to History, s. 307.
2 Według jednych źródeł 7,5, według innych 7,7 lub 7,8. Niezależnie od ułamka po
przecinku faktem jest, iż wartość ta bliska jest mocy 8,0, co najlepiej świadczy o
niszczycielskiej sile wstrząsu. Trzęsienie ziemi o sile 7,0 wyzwala energię równą 199
tysięcy ton trotylu (TNT). Skala Richtera oznacza wzrost logarytmiczny o podstawie
10, zatem wartość 8,0 oznacza energię równą 6,3 milionom ton TNT. (Trzęsienie o
sile 9,0 to niewyobrażalna moc 99 milionów ton TNT). Siła trzęsienia ziemi w Peru
bliższa była wartości 8,0 niż 7,0, a pozostawione zniszczenia są doskonałym
świadectwem owych różnic w skali.
25 Trzęsienie ziemi w Armenii
Armenia, ZSRR
7 grudnia 1988

Strona 59

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

55 000 ofiarx
14,2 miliarda strat
Mam za sobą Czarnobyl, lecz. czegoś takiego nigdy jeszcze nie widziałem. Rozmiary
tego są katastrofalne.
Jewgenij I. Szazow, radziecki minister zdrowia2
Skutki naturalnych katastrof, takich jak trzęsienie ziemi w Armenii w 1988 roku, rosną
wykładniczo, gdy na dotkniętych nimi obszarach możliwości pomocy są bardzo
ograniczone.
Kraje takie jak Armenia mają trudności z podstawowym zapleczem infrastrukturalnym
— z edukacją, oczyszczaniem wody, dostawami prądu. Zniszczenia podczas
kataklizmu spowodowane głównym wstrząsem mogą cofnąć kraj w rozwoju nie tylko
o miesiące, ale o całe lata. Dla przykładu, dziesięć lat po trzęsieniu w 1988 roku w
mieście Spitak (Armenia) dziesiątki tysięcy rodzin nadal mieszkają w tymczasowych,
slumsopodob-nych domostwach. W większości małych ormiańskich miasteczek ludzie
chwalą się zaś, że nowe budynki mają centralne ogrzewanie. Zwróćmy uwagę, że
tereny te są tak biedne, że centralne ogrzewanie jest tu czymś, co napawa dumą. W
1992 roku w Erewaniu, cztery lata po trzęsieniu ziemi, ludzie nadal muszą żyć przy
zaledwie dwugodzinnych dostawach prądu w ciągu dnia.
Epicentrum trzęsienia o sile 6,9 w skali Richtera znajdowało się w odległości
czterdziestu kilometrów od ormiańskiego miasta Leninake. Nastąpiło ono o
szczególnie niefortunnej porze — o godzinie 11.41 — kiedy wszystkie fabryki i
szkoły były pełne ludzi. Trwało niecałą minutę, a cztery minuty później nastąpił
wstrząs wtórny o sile 5,8. Była to najgorsza katastrofa od czasu trzęsienia ziemi w
1976 roku w Tangshan w Chinach, którego siłę oceniono na 7,8 i które zabiło 655
tysięcy ludzi (patrz rozdział 15).
W promieniu pięćdziesięciu kilometrów od epicentrum zawaliły się wszystkie budynki
dwupiętrowe, przygniatając lub grzebiąc żywcem
89
25 Trzęsienie ziemi w Armenii
Armenia, ZSRR
7 grudnia 1988
55 000 ofiar1
14,2 miliarda strat
Mam za sobą Czarnobyl, lecz czegoś takiego nigdy jeszcze nie widziałem. Rozmiary
tego są katastrofalne.
Jewgenij I. Szazow, radziecki minister zdrowia2
Skutki naturalnych katastrof, takich jak trzęsienie ziemi w Armenii w 1988 roku, rosną
wykładniczo, gdy na dotkniętych nimi obszarach możliwości pomocy są bardzo
ograniczone.
Kraje takie jak Armenia mają trudności z podstawowym zapleczem infrastrukturalnym
— z edukacją, oczyszczaniem wody, dostawami prądu. Zniszczenia podczas

Strona 60

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

kataklizmu spowodowane głównym wstrząsem mogą cofnąć kraj w rozwoju nie tylko
o miesiące, ale o całe lata. Dla przykładu, dziesięć lat po trzęsieniu w 1988 roku w
mieście Spitak (Armenia) dziesiątki tysięcy rodzin nadal mieszkają w tymczasowych,
slumsopodob-nych domostwach. W większości małych ormiańskich miasteczek ludzie
chwalą się zaś, że nowe budynki mają centralne ogrzewanie. Zwróćmy uwagę, że
tereny te są tak biedne, że centralne ogrzewanie jest tu czymś, co napawa dumą. W
1992 roku w Erewaniu, cztery lata po trzęsieniu ziemi, ludzie nadal muszą żyć przy
zaledwie dwugodzinnych dostawach prądu w ciągu dnia.
Epicentrum trzęsienia o sile 6,9 w skali Richtera znajdowało się w odległości
czterdziestu kilometrów od ormiańskiego miasta Leninake. Nastąpiło ono o
szczególnie niefortunnej porze — o godzinie 11.41 — kiedy wszystkie fabryki i
szkoły były pełne ludzi. Trwało niecałą minutę, a cztery minuty później nastąpił
wstrząs wtórny o sile 5,8. Była to najgorsza katastrofa od czasu trzęsienia ziemi w
1976 roku w Tangshan w Chinach, którego siłę oceniono na 7,8 i które zabiło 655
tysięcy ludzi (patrz rozdział 15).
W promieniu pięćdziesięciu kilometrów od epicentrum zawaliły się wszystkie budynki
dwupiętrowe, przygniatając lub grzebiąc żywcem
89
każdego, kto był w środku. Większość ludzi przysypanych tonami cementu, drewna i
szkła zmarła pod gruzami.
Rany odniosło 15 tysięcy ludzi, ale liczba ta się zwiększyła o tysiące osób, ponieważ
w szpitalach, które przyjęły rannych nie było dla nich wystarczającej ilości
antybiotyków. To również w sposób dramatyczny ilustruje różnice w życiu i śmierci
pomiędzy krajami uboższymi i rozwiniętymi.
Gdy w USA ma miejsce jakaś poważna katastrofa, sięga się po wszystkie rezerwy
państwa, od agencji federalnych (FEMA) po stanowe, udostępniając je tak szybko, jak
to tylko możliwe. Prace przy odbudowie rozpoczynają się natychmiast, większość
leków w miarę potrzeb sprowadza się drogą lotniczą z całego kraju, a do
poszkodowanych zewsząd płynie pomoc pieniężna od osób prywatnych. Nie ma
możliwości, by na terenie objętym trzęsieniem ziemi jeszcze po dziesięciu latach
znaleźć można było pozostałości szkód po katastrofie, co jest powszechnym
zjawiskiem w krajach biednych, o przestarzałej infrastrukturze i niezdolności do
rozpoczęcia procesu odrodzenia bez pomocy z zewnątrz.
W 1988 roku Narodowy Urząd ds. Oceanów i Atmosfery (NOAA) tak opisał
przyczynę ogromnych zniszczeń w Armenii:
Na rozmiar katastrofy wpływ miało wiele czynników, w tym mróz, pora dnia, rodzaj
podłoża oraz niewłaściwa konstrukcja budynków. Ogromna ilość środków pomocy
medycznej została zniszczona, zginęło 80 procent personelu medycznego. Podczas
wstrząsów w przypadku ogromnej liczby budynków nie sprawdziły się zarówno
wadliwe plany budowlane, jak i techniki konstrukcyjne, co spowodowało ich
zawalenie się. Nie przetrwało też wiele nowo zbudowanych budynków

Strona 61

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wielopiętrowych. Do zawalenia się domów przyczynił się również stan podłoża. Duża
ilość ofiar może być po części przypisana temu, w jaki sposób stawiano budynki. Gdy
metrowe, cementowe płyty fundamentów zapadały się, tworząc zwarte rumowisko,
pozostało w nim niewiele wolnej przestrzeni, w której mogliby przetrwać uwięzieni
ludzie. Ilość ocalałych spośród uwięzionych w gruzach budynków wielopiętrowych
była trzy i pół razy większa wśród ludzi z parteru niż wśród ludzi z wyższych pięter.
Ilość ofiar powiększyło jeszcze zapadnięcie się dużej ilości mieszkań z górnych pięter
zamieszkanych przez wielu mieszkańców3.
90
Gdy nastąpiło trzęsienie ziemi w Armenii, prezydent Rosji Michaił Gorbaczow
przebywał w USA. Przerwał swą wizytę i natychmiast powrócił do kraju.
Trzęsienie ziemi w Armenii nastąpiło w czasach pierestrojki, co dosłownie oznacza
budowanie nowego ładu. Pierestrojka w oczywisty sposób była w Rosji nową polityką
otwarcia i gotowości do przyjęcia pomocy od krajów całego świata. Gorbaczow
hołubił i popierał te nowe zasady, w tym restrukturyzację rosyjskiej biurokracji i
gospodarki. W przeszłości sowieckie rządy w ogóle zaprzeczały temu, że trzęsienia
ziemi wyrządzają jakieś szkody, a jeśli już do nich doszło, to wspaniały rząd
zajmował się nimi i ludzie byli szczęśliwi, że mają władzę tak skutecznie radzącą
sobie z sytuacją.
W nowej epoce radzieckie rozgłośnie bez przerwy opisywały skutki wstrząsów i z
wdzięcznością witały każdą pomoc organizacji i ludzi przybywających do Armenii,
żeby najpierw ratować, odgruzowywać, a potem budować. Nie było ważne, z jakiego
kraju pochodzili. Była to polityka jawności, przy której nie dało się zaprzeczyć czy
ukryć istnienia straszliwej biedy w tamtym regionie i niezdolności sowieckiego rządu
do podejmowania niezbędnych działań.
Napływała pomoc, rosło miasteczko namiotowe, uruchomiono pomoc medyczną,
niemniej 500 tysięcy osób pozostawało bez dachu nad głową i całe miasta wyglądały
jak jedno wielkie rumowisko. Po wielu latach od tego historycznego trzęsienia ziemi
Armenia nadal ma problemy z odbudową.
1 Oficjalnie liczba ofiar wyniosła 28 854 osoby, jednak z nieoficjalnych danych
podających wiele ofiar nieuwzględnianych przez władze śmierć poniosło 33 tysiące
ludzi. Biorąc pod uwagę rozmiary zniszczeń i nieodpowiadające prawdzie raporty
lokalne podające liczbę osób zaginionych, nie tylko możliwe, lecz wręcz konieczne
wydaje się przyjęcie większej liczy ofiar. W grudniu 1988 roku, w notatce na temat
trzęsień ziemi sporządzonej dla władz sowieckich, Patrick Stanton z Brytyjskiej
Obrony Cywilnej pisał: „Ale prawdziwe liczby nigdy chyba nie będą znane, a pytania
z tym związane są bardzo starannie pomijane".
2 Według rosyjskiej gazety „Izwiestia" tuż po trzęsieniu ziemi. Patrz również rozdział
36 poświęcony katastrofie nuklearnej w Czarnobylu w 1986 roku. Informacje podane
przez ministra zdrowia.
3 www.ngdc.noaa.gov/cgi-bin/seg/m2h?seg/haz_volume2.men+Earthquake+Damage,

Strona 62

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

+Armenian+SSR,12/1988_help.
26 Trzęsienie ziemi w Lizbonie
Lizbona, Portugalia
Dzień Wszystkich Świętych, 1 listopada 1755 50 000-100 000 ofiar1
Ledwie stanęli w mieście, płacząc nad śmiercią dobroczyńcy, poczuli, że ziemia drży
im pod stopami; morze się bałwani w porcie, krusząc okręty stojące na kotwicy. Kłęby
ognia i dymu napełniają ulice i rynki; domy walą się, dachy osuwają się na
fundamenty, a fundamenty rozsypują się w gruz: trzydzieści tysięcy mieszkańców
wszelkiego wieku i płci znajduje śmierć pod ruinami... Po trzęsieniu ziemi, które
zniszczyło trzy czwarte Lizbony, mędrcy owej krainy nie znaleźli skuteczniejszego
środka przeciwko całkowitej ruinie, jak dać ludowi piękne auto-da-fe. Spalenie kilku
ludzi uroczyście na wolnym ogniu jest niezawodnym sekretem przeciwko trzęsieniu
ziemi.
Wolter, Kandyd
(tl. Tadeusz Boy-Żeleński; Wrocław, Siedmiogród, 1992, s. 33-34)
Dzień Wszystkich Świętych to dzień, w którym rzymscy katolicy oddają cześć
wszystkim patronom w niebie, dziękując im za ich wstawiennictwo i obiecując, że
uczynią wszystko, by wieść życie święte na wzór Wszechmogącego Jezusa Chrystusa.
W dniu Wszystkich Świętych 1755 roku wszystkie kościoły w katolickiej Lizbonie w
Portugalii przepełnione były wiernymi uczestniczącymi w porannej mszy.
A oto historia, która mogła mieć miejsce w jednej ze skazanych na zagładę katedr.
Ksiądz w olśniewających szatach, uroczyści ministranci i nowicjat pogrążeni są w
modlitwie.
Około 9.30 rano ksiądz rozpoczyna Modlitwę żywych:
Memento, Domine, famulorum famularumąue tuarum... vel qui tibi offerunt hoc
sacrificium laudis, pro redemp-tione animarum suarum, pro spe salutis et
incolumitatis...
(Wejrzyj, Panie, na twe sługi, kobiety i mężczyzn... które ofiarują Ci tę świętą
modlitwę za zbawienie duszy, w nadziei na ratunek i bezpieczeństwo...)
92
W miarę, jak po wspaniałej katedrze odbija się echem ostatnie słowo incolumitatis
(bezpieczeństwo), daje się słyszeć dźwięk grzmotu, po którym natychmiast zaczynają
się gwałtowne drgania ziemi. Wnętrze katedry chybocze się z jednej strony na drugą.
Figury spadają z cokołów. Gigantyczny krucyfiks wiszący nad ołtarzem spada na
księdza, zabijając go na miejscu. Cudowne witraże rozpadają się, bo pęka okalający je
marmur.
W ciągu kilku sekund wysokie sklepienie katedry zapada się, pociągając za sobą
ogromne marmurowe filary, które z kolei przygniatają wiernych tonami kamieni.
Trzęsienie ziemi w dzień Wszystkich Świętych było jednym z największych trzęsień,
jakie nawiedziło Europę — jego siłę oszacowano na 8,6 w skali Richtera.
Jego zasięg był zdumiewający. W Hiszpanii przewracały się domy, drgania ziemi

Strona 63

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

odczuwano w Szkocji i Szwecji, z Zatoki Fińskiej na Finlandię uderzyły fale
osiemnastometrowej wysokości, w Fezie i Meknes na terytorium Maroka zginęło 10
000 ludzi, a w Devonshire w Anglii rozstąpiła się ziemia. Można stwierdzić bez
przesady, że wstrząsy odnotowano na ponad jednej trzeciej kontynentu europejskiego
i w części Afryki.
Jednakże Lizbona miała o wiele większe problemy niż samo tylko katastrofalne
trzęsienie ziemi o sile 8,6. Po trzech ogromnych falach wstrząsów w mieście wody
zatoki cofnęły się prawie kilometr, ukazując oczom osłupiałych ocalałych ludzi
morskie dno. Nastąpiło to kilka minut po tym, jak przeszło gigantyczne,
dwudziestometrowe tsunami, które zniszczyło niemal wszystkie pozostałe jeszcze
budowle w mieście i pochłonęło tysiące ludzi, którym udało się wydostać.
Na tym holocaust się nie zakończył. Po trzęsieniu ziemi i falach nadszedł ogień.
Płonące świece ze zrównanych z ziemią kościołów oraz paleniska kuchenne w
zburzonych domach roznieciły w całej Lizbonie pożary, które szalejąc przez trzy dni,
dopełniły dzieła zniszczenia.
Według szacunków zrujnowanych zostało około 90 procent budowli w mieście. Pod
koniec trzeciego dnia spustoszeń z dwudziestu tysięcy domów osiemnaście tysięcy
zamieniło się w rumowiska.
Jednakże samo wyliczanie nie uświadamia strat, jakich nie uwzględniono w ocenach
liczby ofiar oraz zniszczonych domów. Lizbona była bowiem ośrodkiem kultury
europejskiej. W mieście było wiele bibliotek, muzeów, galerii obrazów i zbiorów
bezcennych dzieł sztuki, dokumentów i starodruków — książek wydanych przed 1501
r. i innych, często w jednym egzemplarzu.
93
Panuje opinia, że w płomieniach, które strawiły miasto spłonęło ponad dwieście
obrazów takich mistrzów, jak: Tycjan, Rubens i Correggio. Liczbę straconych
rzadkich ksiąg ocenia się na 100 tysięcy2, jeśli nie więcej. Zaginął szesnastowieczny
rękopis cesarza rzymskiego Karola V, podobnie jak mapy odręcznie sporządzone
przez portugalskich podróżników. Spłonęły do cna dwa budynki zakonu dominikanów
wypełnione iluminowanymi ozdobnymi manuskryptami.
Najście trzech żywiołów — trzęsienia ziemi, wody i ognia — było tak niebywałe
(wręcz starotestamentowe), że nie trzeba było długo czekać na to, by księża uznali, iż
Lizbonę dosięgnął gniew Boży za to, że była miastem pełnym grzeszników. By na
przyszłość zapobiec katastrofie na taką skalę, postanowiono, że przywódcy Kościoła i
członkowie panującego domu zajmą się ich usuwaniem. Zaraz po ustaniu szalejących
żywiołów rozpoczęło się masowe wieszanie i ścinanie głów. (Były to zresztą czasy
inkwizycji). Jako że musiały być jakieś powody cierpień, winni byli na pewno
grzesznicy.
Jednakże w końcu górę wziął zdrowy rozsądek — tego samego roku naukowcy, tacy
jak angielski fizyk John Mitchell, rozpoczęli badania nad trzęsieniami ziemi jako
zjawiskami naturalnymi.

Strona 64

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Lizbonę odbudowano. Zajęło to dziesięć lat, a nowe miasto otrzymało szersze ulice.
Zniknęły też slumsy.
Przez stulecia Lizbonę nawiedzały setki trzęsień ziemi, lecz katastrofa z 1755 roku
była najgorsza w całej wielowiekowej historii miasta.
1 Tak jak w przypadku wielu dawnych katastrof nikt nie przejmował się dokładnym
liczeniem ofiar. Źródła z epoki podają liczby w przedziale od 50 do 100 tysięcy osób
przy ogólnej liczbie 275 tysiącach mieszkańców. Niektóre źródła twierdzą, że z
pewnością było to 50 000, inne że 60 000, jeszcze inne operują przedziałami liczb.
Dzisiaj nawet studenci nie popełniliby tak dużych błędów przy szacowaniu liczby ofiar
trzęsienia ziemi.
2 W zniszczonym pałacu królewskim przepadło co najmniej 70 000 ksiąg. Dalsze 18
000 przepadło pod gruzami pałacu markiza Louricala (Jay Robert Nash, Darkest
Hours, s. 336, 338).
27 Trzęsienie ziemi w Erzincan
Prowincje Erzincan, Sivas, Samsun, Turcja
27 grudnia 1939 50 000 ofiar
Sławetne trzęsienie ziemi w Erzincan w dniu 26 grudnia 1939 roku wywołało wiele
skutków — pęknięcia i osunięcia ziemi, mikrowstrząsy
0 skali do 11 stopni, tsunami na Morzu Czarnym, jak również ogromne zniszczenia i
wiele ofiar ludzkich (ponad 30-40 tysięcy). Istnieje wiele dokładnych opisów z
tamtych czasów (głównie prasowych) na temat anomalii pogodowych w obszarze
epicentrum — skrajnie niskie temperatury, obfite opady śniegu, mroźne wiatry, silne
burze. Wszystkie te zjawiska utrudniały akcję ratunkową. W kolejnych dniach, na
południu
1 południowym wschodzie, spadły ulewne deszcze, powodując podtopie-nia i wylewy
błotne w południowych, południowo-wschodnich i połu-dniowo-zachodnich regionach
Turcji. Za sprawą tych niesprzyjających zjawisk meteorologicznych zginęło
dodatkowo kilka tysięcy ludzi, wielu zostało rannych, zniszczone zostały domostwa i
pola uprawne.
Bójko Rangelow i Arnd Bernaerts z bułgarskiego Instytutu Geofizyki. Informacja
podana podczas II Bałkańskiego Kongresu i Wystawy Geofizyki
Erzincan nie jest już miastem, lecz wielkim cmentarzem
Jeden z ocalałych z trzęsienia ziemi w Erzincan
29 grudnia 1939 roku do Erzincan przyjechał prezydent Turcji Ismet Inonu, by ocenić
szkody poczynione przed dwoma dniami przez trzęsienie ziemi.
Zaraz potem na miejscu pojawił się Czerwony Półksiężyc (turecki Czerwony Krzyż)
oraz ogromny kontyngent wojsk tureckich. Prezydent ocenił szkody, serce ścisnęło mu
się w piersi na widok strat w ludziach i dokonanych zniszczeń. Inonu służył w wojsku,
był kiedyś ministrem obrony i działał na linii frontu, lecz to, co oglądał na polu walki,
było niczym w porównaniu z tym, co teraz zobaczył. Przyroda powodowała większe
zniszczenia niż moździerze i bomby — tak myślał, spoglądając na szczątki tego, co

Strona 65

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

niedawno było kwitnącym miastem.
Wtem w stronę Inonu zaczęła biec jakaś starsza kobieta w czarnej zakurzonej sukni.
Żołnierze ruszyli, by ją zatrzymać, lecz prezydent pozwolił jej podejść. Zdyszana
kobieta płakała. Chwyciła go za rękę
95
i przycisnęła ją do policzka. „Bafikan! Bafikan!" — krzyczała. „Benim aile ol git!
Nicin? Nicin?" („Prezydencie! Prezydencie! Moja rodzina zginęła! Dlaczego?
Dlaczego?").
Prezydent ujął głowę kobiety i pocałował, chcąc ją jakoś pocieszyć. Gdy tak stał
pośród ruin, trzymając w ramionach łkającą kobietę, ze straszliwych zgliszcz
tureckiego miasta Erzincan wciąż unosił się kurz. Cała rodzina kobiety zginęła w
chwili, gdy dach jej domu zapadł się pod ciężarem skał i piachu, które mąż i synowie
nasypali na dach jako osłonę izolacyjną przed srogą turecką zimą. Udało jej się uciec,
ponieważ jej łóżko stało najbliżej drzwi. Reszta rodziny nie miała już takiej szansy.
27 grudnia 1939 roku, dwa dni po Bożym Narodzeniu, wczesnym rankiem przez trzy
godziny łącznie siedem trzęsień ziemi nawiedziło północną i wschodnią Turcję, w tym
wybrzeże Morza Czarnego, burząc miasta i zabijając dziesiątki tysięcy ludzi.
Pierwszy wstrząs miał miejsce o godzinie 2.00 nad ranem, potem, do godziny piątej,
wystąpiło sześć następnych. Po trzęsieniach przyszła zamieć śnieżna, sprowadzając na
przerażonych ocalałych ludzi dalsze nieszczęścia.
Erzincan zanikło wraz z 25 tysiącami jego mieszkańców za wyjątkiem jednego
budynku i jednej grupy ludzi. Zachowało się więzienie, a zamknięci w nim mordercy
przeżyli. Więźniowie uciekli jeden po drugim, lecz —jakby chcąc zaświadczyć, iż
człowiek jest z natury dobry — żaden z nich nie ulotnił się z miejsca zdarzeń.
Przeciwnie, wszyscy pracowali przy wydobyciu około tysiąca osób z gruzów, a także
przy wznoszeniu szałasów i rozpalaniu ognisk chroniących przed śniegiem. Bronili też
rannych przed watahami błąkających się psów.
Oceniono, iż epicentrum trzęsienia ziemi w Erzincan znajdowało się około trzydzieści
kilometrów pod powierzchnią ziemi. Wstrząsy o sile 8 stopni w skali Richtera
całkowicie zniszczyły osiemdziesiąt miast i miasteczek. Było to — jak do dzisiaj —
najgorsze trzęsienie ziemi w Turcji.
Co ciekawe, w ciągu dwudziestu czterech godzin po trzęsieniu w Erzincan wstrząsy
zarejestrowano na całym świecie, w tym w Nikaragui, Salwadorze, Hondurasie, w
Afryce Południowej, w Rzymie, a nawet na zachodnim wybrzeżu Stanów
Zjednoczonych. Wysokie budowle w Los Angeles zachwiały się, lecz wstrząsy były
ledwo odczuwalne. Niektórzy eksperci byli przekonani, iż niebywała siła trzęsienia w
Turcji wywołała całą serię wstrząsów. Teorię tę odrzuciła większość sejsmologów, z
których najbardziej znanym był William Lynch z Uniwersytetu w Fordham
Katastrofy sejsmiczne Turcji nie skończyły się na trzęsieniu ziemi z 1939 roku. Duże
trzęsienie nawiedziło Izmit w 1999 roku, zabijając co najmniej 18 tysięcy ludzi i
powodując szkody oceniane na 40 miliardów dolarów (patrz rozdział 31).

Strona 66

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

28 Trzęsienie i osunięcie ziemi w Iranie
Prowincje Zanjan i Gilan, połnocno-zachodni Iran
21 czerwca 1990 50 000 ofiar1
Moje mieszkanie zgniotła skała ogromna jak dom. Jeden z ocalałych z trzęsienia ziemi
w mieście Rudbar
Niekiedy bywa tak, że straszliwe wydarzenia niwelują różnice kulturowe i polityczne
(przynajmniej na jakiś czas) i wyzwalają spontaniczne zachowania humanitarne wobec
ludzi uważanych dotąd za wrogów.
Jednym z takich zdarzeń zmieniających ludzkie postępowanie było trzęsienie ziemi o
sile 1,3—7,12 stopnia w północno-zachodnim Iranie. Nie ma chyba lepszego dowodu
niż to, że prezydent USA George W. Bush, który niedawno zerwał wszelkie stosunki
dyplomatyczne i handlowe z tym krajem, zaproponował wszelką pomoc, jaką
Ameryka mogłaby zaoferować i przesłał kondolencje na ręce irańskiego prezydenta
Hashemi Rafsandżaniego.
Było to najgorsze trzęsienie ziemi, jakie kiedykolwiek nawiedziło rejon Morza
Kaspijskiego — ilość ofiar i zniszczenia były wręcz niebywałe. Nastąpiło o 12.30 w
nocy czasu lokalnego, a siła wstrząsów wtórnych w ciągu następnych czterech dni
dochodziła do 6,5 stopnia. Epicentrum trzęsienia znajdowało się na Morzu
Kaspijskim.
Całkowitemu zniszczeniu uległy miasta Rudbar, Manjil Lushan oraz 700 wiosek, a
przynajmniej 300 innych wsi poniosło poważne szkody. W samych tylko prowincjach
Gilan i Zanjan oceniono je na 7 milionów dolarów, 100 tysięcy domów z suszonej
gliny uległo poważnym uszkodzeniom lub całkowicie się rozpadło. Zginęło 50 tysięcy
ludzi, 60 tysięcy zostało poważnie rannych, a połowa ludności straciła dach nad
głową.
Narodowe Centrum Danych Geofizycznych USA oszacowało te straty i ustaliło, że
przyczyną większości zniszczeń były następujące czynniki:
— Materiały konstrukcyjne: użycie łamliwych materiałów budowlanych, cegieł, pni,
glinki, drewnianych belek, a także materiałów nowoczesnych, lecz niewłaściwie
zastosowanych do tradycyjnych budowli.
7 — 100 największych...
97
— Techniki budowlane i wykonawstwo: stosowanie niewzmocnionych zapraw
murarskich i lekkich ścian, wadliwych złącz ram stalowych, brak złącz stalowych
wzmocnień kratowych, stosowanie ciężkich zapraw bez należytego wzmocnienia
podłóg, stropów i dachów.
— Niewłaściwe zaprojektowanie: w niektórych nowoczesnych budowlach zaniechano
symetrii dawnych konstrukcji tradycyjnych. W projektach nie zastosowano rozwiązań
przeciwwstrząsowych. Przepisy budowlane były niespójne lub w ogóle ich nie
przestrzegano.
— Zawilgocenie i osuwanie się gruntu: szczególnie widoczne było to na terenach

Strona 67

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

nabrzeżnych Morza Kaspijskiego. Ciśnienie powstałe podczas trzęsienia ziemi
wypychało krople wody przez piasek. Grunt stopniowo tracił spójność i zachowywał
się jak materiał płynny. Bez należytego wzmocnienia budowle tonęły lub były wsysane
przez wilgotne podłoże. Nieutwardzone grunty mogły również wzmacniać drgania
sejsmiczne.
— Najczęściej głównym czynnikiem powodującym rozpadanie się budynków było
stosowanie ścian niewzmacnianych zaprawą3.
Znane są liczne przykłady bohaterstwa i wzruszającej ofiarności, jakie miały miejsce
podczas owego trzęsienia ziemi. Patrick Stanton z Brytyjskiej Obrony Cywilnej
opowiadał o pewnym ogarniętym żalem starym człowieku, który stał przed tym, co
wcześniej było jego domem. Starzec powiedział brytyjskim ratownikom, że jego żona
trzykrotnie wchodziła do domu, żeby ratować ludzi, a gdy weszła tam po raz czwarty,
dom zawalił się na nią i ją zabił. Człowiek ten cierpiał niewymownie — brytyjski
oddział pocieszał go, mówiąc, że kobieta umarła jak bohater i że jej śmierć nie poszła
na marne4.
Pewna kobieta z Hir, której udało się przez trzy dni przetrwać pod gruzami swego
domu, została w końcu uratowana, lecz zmarła w chwili, gdy położono ją na ziemi
przed zniszczonym domem.
Zespoły ratownicze z Francji, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i Japonii w ciągu kilku
godzin dotarły na zniszczone tereny, natychmiast zaczęły ustalać zakres potrzebnej
pomocy i podjęły współpracę z grupami Czerwonego Krzyża. Ale niekiedy sprawy nie
szły tak gładko, jak powinny. Stanton przekazał informacje o czymś, co w jego
przekonaniu powinno być przestrogą przed dezorganizacją takich działań w
przyszłości:
W obozie międzynarodowym popełniono wiele tych samych błędów co zawsze (za
wyjątkiem grup medycznych) — zbyt dużo sprzętu, za dużo personelu, za
98
dużo powiewających flag, za dużo mediów, za dużo bezczynnie gapiących się dokoła
ludzi. Jedynie Francuzi i Hiszpanie wykazali się inicjatywą organizacyjną5.
Północno-zachodni Irak leży na uskoku geologicznym, który przejmuje energię z
dwóch przeciwstawnych płyt tektonicznych — arabskiej i eur-azjatyckiej — co
wywołuje częste i zwykle bardzo katastrofalne trzęsienia ziemi.
Nie ma możliwości zapobieżenia tym katastrofom. Jednakże to, co można robić, to
lepiej budować (zastrzeżenia podane w wyżej przytaczanym raporcie USGS) i lepiej
przygotowywać się do tego co nieuniknione. Może to być jednak niewykonalne,
zważywszy na izolację Iranu w wynik czynników natury politycznej i wojskowej.
Jak zwykle, gdy rządy wojują, cierpią na tym niewinni ludzie.
1 Liczba ta może być niezbyt dokładna. W doniesieniu z miejsca zdarzeń Patrick
Stanton z Brytyjskiej Obrony Cywilnej mówi o „braku dokumentacji osób
zaginionych, ofiar śmiertelnych i ocalałych". Dodaje, że „w żadnym momencie i z
żadnego źródła nie możemy uzyskać pewnej informacji o tym, ilu ludzi zginęło, ilu jest

Strona 68

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

rannych, ilu zaginionych, a ilu przeżyło. Ci, z którymi rozmawialiśmy, nie mieli
pojęcia, jak wiele osób zmarło na ich własnych ulicach". Mówi także, że „ocalali
ludzie nie potrafią udzielić odpowiedzi na pytania, ile osób zmarło lub ile jest rannych"
— sugerując w efekcie, że podawana liczba ofiar może być niedokładna (Assessment
of the lranian Earthąuake). Ponadto wielu zmarłych od razu grzebano w masowych
grobach, by zapobiec rozprzestrzenianiu się chorób. To również zaważyło na
dokładności szacunków liczby ofiar.
2 Uniwersytet w Teheranie ocenił siłę trzęsienia ziemi na 7,3 stopnia; USGS ocenił je
na 7,7 stopnia.
3 www.ngdc.noaa.gov.
4 Patrick Stanton, Assessment of the lranian Earthąuake.
5 Md.
29 Wybuch góry Pelee
Martynika
8 maja 1902 40 000 ofiar
Na ulicach Saint Pierre zbierały się pierwsze grupy ratunkowe. Nie spodziewano się
odnaleźć ocalonych, pierwsze doniesienia od powracających też nie byty zachęcające.
Sprawdziły się wszystkie wcześniejsze opowieści o katastrofie spowodowanej przez
górę Pelee. Miasto było całkowicie zniszczone. Nie ostał się ani jeden budynek.
Spustoszenia były porażające.
Stosy ciał w pobliżu miejsca, gdzie stała katedra, były niemym dowodem prób
dotarcia do świątyni i znalezienia schronienia w tej wielkiej i otoczonej szacunkiem
budowli. Mężczyźni i kobiety, ogarnięci paniką na widok kataklizmu, zrozpaczeni
zmierzali do katedry i najwyraźniej padli przed dotarciem do jej drzwi.
„New York Herald", poniedziałek, 12 maja 1902
Mała Izabela wiedziała, że jej mama czegoś się boi. Izabela zawsze to wyczuwała.
Pięcioletnia dziewczynka siedziała w kucki na podwórku i rysowała patykiem kółka
na piasku. W ciągu ostatnich kilku dni słyszała, jak dorośli rozmawiali o Smoku. Tata
mówił, że Smok wcale nie śpi. Mama chciała wyjechać gdzieś daleko. Izabela nie
chciała odjeżdżać. Lubiła swój dom, i swój pokój, i swoich przyjaciół, i swoją szkołę.
Ale bała się Smoka. Czy Smok mógłby ich wszystkich zjeść? Gdy tak rysowała
wielkie kółko wokół nóg, sama stojąc w środku, nagle usłyszała hałas głośniejszy niż
cokolwiek, co dotąd słyszała. Spojrzała w stronę góry, a tam niebo wybuchło ogniem.
Z domu wybiegła do niej mama. „Chodź, Izabela!" — krzyczała. „Smok się budzi!".
Dokładnie w chwili, gdy mama wyciągnęła rękę, żeby złapać Izabelę za maleńkie
ramię, ogromna ściana ognia runęła z góry na ich rodzinne miasto. Izabela, tkwiąca
nieruchomo w samym środku wyrysowanego na piasku koła, oraz jej mama
natychmiast zamieniły się w popiół. Na szczęście umarły, zanim jeszcze miały czas
zdać sobie sprawę, że płoną żywcem. Po chwili fale ognia ogarnęły ich dom, nie
pozostawiając nic prócz popękanych
100

Strona 69

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

betonowych fundamentów. Ostatnią myślą, jaka przemknęła przez głowę Izabeli, było;
„czy teraz wyjedziemy?".
W czwartek 8 maja 1902 roku góra Pelee potrzebowała trzech minut, by całkowicie
zrównać z ziemią miasto Saint Pierre na francuskiej wyspie Martynice w Indiach
Zachodnich.
Po kilku tygodniach zatruwania mieszkańców najgorszymi siarkowymi wyziewami,
jakie tylko można sobie wyobrazić, od dawna uśpiona góra Pelee wybuchła o 7.49
rano. O godzinie 7.52 z Saint Pierre i jego 28 tysięcy mieszkańców — za wyjątkiem
dwóch — nie zostało dosłownie nic. Na znalezionym w szpitalu wojskowym zegarze
czas stanął osiem minut przed ósmą. Teren, który przed chwilą był miastem, palił się
jeszcze przez pięć godzin. Oprócz zniszczenia miasta wulkan zniszczył 18 statków w
porcie — ich załogi i ładunek spopielił huragan ognia.
Jedną z dwóch osób, które przeżyły wybuch góry Pelee, był dwudziestopięcioletni
August Ciparis — więzień skazany na karę śmierci, którego egzekucja miała odbyć się
następnego dnia. Ciparisa zamknięto w celi o grubych ścianach, wąskim okienku i
ciężkich drzwiach. Cela była tak mała i miała tak niski sufit, że można było do niej
wejść tylko na czworakach. Pobyt w niej uratował Ciparisowi życie. Był mocno
poparzony i tkwił tam przysypany grubą warstwą gruzu przez trzy dni, zanim odnaleźli
go ratownicy. Odwieziono go do szpitala na Martynice, a po wyleczeniu wyrok
śmierci darowano. Później jeździł w Ringling Bros z cyrkiem Barnuma i Baileya,
pokazując się w replice swej celi więziennej jako ocalały z Pelee.
Ogromna liczba ofiar wybuchu góry Pelee była w dużej części skutkiem zaniedbań
biurokratów, uspokajających tekstów w lokalnej gazecie oraz tego, że mieszkańcy
Saint Pierre i okolic nie traktowali zbyt serio licznych znaków ostrzegawczych
wysyłanych przez sam wulkan.
Lokalny gubernator, który zajmował się głównie własną reelekcją, zarządził blokadę
wielu dróg dojazdowych, nie chcąc, by zaniepokojeni obywatele wyjeżdżali przed
głosowaniem 10 maja. Miejscowa gazeta wyśmiewała w swych redakcyjnych
wstępniakach niepokojące wieści o wulkanie. (Wydawca gazety zginął w wybuchu).
Mieszkańcy, mimo że nosili na twarzach wilgotne chusteczki zapobiegające
wdychaniu oparów siarki i widzieli trupy martwych koni padłych w wyniku wdychania
toksycznych gazów z Pelee, zajmowali się swymi codziennymi sprawami bez
najmniejszych obaw.
W poniedziałek 5 maja 1902 roku, na trzy dni przed głównym wybuchem Pelee,
wulkan wylał z siebie rzekę gotującej się lawy, która zeszła
101
aż do jego podstawy. Ten strumień śmierci zalał uprawy trzciny cukrowej, zabił 100
robotników i posuwał się dalej kaskadą po zboczach góry. Pierwsze zniszczenia
spowodowały, że niektórzy mieszkańcy próbowali uciekać z Saint Pierre. Nie nastąpił
jednak żaden masowy exodus z miasta.
Wreszcie w czwartek całe zbocze góry eksplodowało, wywołując burzę ogniową o

Strona 70

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

temperaturze czterystu dwudziestu stopni Celsjusza, która przemieszczała się z
prędkością około dwóch kilometrów na minutę w stronę pobliskiego Saint Pierre. W
ciągu trzech minut wszystko w mieście stanęło w płomieniach. Nie było czasu, by
uciec.
Pomocnik księgowego na stojącym w porcie amerykańskim statku Roraina opisał
obrazowo wybuch wulkanu jako huragan ognia. Gorące gazy zabiły wielu ludzi, inni
zmarli dopiero w chwili, gdy ich płyny ustrojowe zagotowały się, a ciała dosłownie
eksplodowały.
Martynika odbudowała Saint Pierre, a góra Pelee nadal nad nim góruje jako
wspomnienie 1902 roku i przerażające ostrzeżenie przed tym, co znów może się
wydarzyć.
30 Wybuch Krakatau
Wyspa Krakatau, cieśnina Sunda, Indonezja
26-27 sierpnia 1883 36 417 ofiar
Nagle zobaczyliśmy gigantyczną falą o niebotycznej wysokości sunącą ze znaczną
prędkością od wybrzeża. Załoga natychmiast wzięła się do roboty i po rutynowej
krzątaninie postawiła żagle, by stawić czoło niezwykłemu niebezpieczeństwu. Statek
miał dość czasu, by ustawić się czołem do fali. Po chwili, pełni niepokoju, zostaliśmy
uniesieni do góry z zawrotną prędkością. Statek wykonał wspaniały skok i zaraz po
tym poczuliśmy, jak zapadamy się w otchłań.
N. van Sandick, inżynier pokładowy statku Loudon, który przeżył tsunami na
Krakatau
Jak głośny był wulkaniczny wybuch na Karakatu, o którym mówi się, że był to
najgłośniejszy dźwięk, jaki kiedykolwiek słyszano w historii? Gdyby w Los Angeles
w Kalifornii miał miejsce wybuch o tej samej sile co na Krakatau, zostałby usłyszany
w New Heaven w Connecticut.
Inne katastrofy naturalne pochłaniały większe ilości ofiar niż wybuch Krakatau,
niemniej erupcja z końca sierpnia 1883 roku na tej indonezyjskiej wyspie
wulkanicznej była wielkim pokazem niewiarygodnych zjawisk geofizycznych. W
gruncie rzeczy ogrom mocy uwolnionej przez Krakatau dramatycznie obrazuje to, jak
kolosalne są siły natury w porównaniu z niewielkimi możliwościami człowieka. Cóż,
potrafilibyśmy bez wątpienia zniszczyć planetę przy użyciu całej broni atomowej
krajów, które ją posiadają. Żadną miarą jednak nie jesteśmy w stanie wyzwolić
choćby w przybliżeniu takiej mocy, jaką miał w sobie wybuch wulkanu Krakatau.
Krakatau tkwi w cieśninie Sunda pomiędzy indonezyjskimi wyspami Jawą i Sumatrą.
Wysepka była niezamieszkana, choć jej wulkan często gościł licznych
odwiedzających.
Pierwszy odnotowany wybuch na Krakatau miał miejsce w 1680 roku. Później, przez
następne ponad dwieście lat, wulkan zachowywał się spokojnie, aż do chwili, gdy w
maju 1883 roku rozpoczął się cykl jego aktywności. Żyjący w pobliżu mieszkańcy
Jawy i Sumatry nie dostrzegali

Strona 71

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

103
niczego alarmującego. Niektórzy ludzie nawet odwiedzali wyspę i wdrapywali się na
szczyt wulkanu, żeby zajrzeć do otwartego krateru. Nikogo nie ewakuowano, ludzie
żyli jak dawniej.
Minęło lato. Aż wreszcie 26 sierpnia 1883 roku w południe doszło do szeregu silnych
wybuchów. Usłyszeli je ludzie w okolicy, a popiół i pumeks zaczął spadać na domy i
na statki w cieśninie Sunda. Trwało to dwadzieścia cztery godziny. Na koniec
nastąpiły cztery ogromne wybuchy, najsilniejszy z nich miał miejsce około 10 rano i
dosłownie wstrząsnął całym światem. Obudził nawet mieszkańców odległej o blisko
cztery tysiące kilometrów południowej Australii.
Powstała na Krakatau fala uderzeniowa okrążyła Ziemię siedmiokrotnie z przybliżoną
prędkością tysiąca dwustu kilometrów na godzinę — trzy razy w jedną stronę i cztery
razy w przeciwną. Chmura popiołów z Krakatau uniosła się do atmosfery na wysokość
aż osiemdziesięciu kilometrów, a pył wulkaniczny okrążył Ziemię kilka razy,
osiadając niemal wszędzie. Był on tak gęsty, że w cieśninie Sunda przez dwa dni
panowały zupełne ciemności.
Erupcja Krakatau spowodowała również pojawienie się na wyspie w ciągu jednej
godziny siedemnastu małych wulkanów, a łączna ilość ciepła wyemitowanego przy
tych eksplozjach podniosła temperaturę otaczającego wyspę oceanu o piętnaście
stopni. Ponadto wody wokół Jawy i Sumatry w promieniu wielu kilometrów pokryła
warstwa pumeksu o grubości trzech metrów. Wybuch wywołał także tsunami — falę
pływową — która zdemolowała większość budynków, a której skutki odczuto aż na
przylądku Horn w Ameryce Południowej.
Fale pływowe 30-40-metrowej wysokości zalały niemal 300 nadbrzeżnych wsi i
portów, i zabiły ponad 36 tysięcy ludzi, zatapiając ich lub miażdżąc w gruzach ich
własnych domów. Bardzo niewiele ofiar zginęło poprzez spalenie przez lawę czy w
wyniku działania fal uderzeniowych. Głównym zabójcą było tsunami z Krakatau, tak
wielkie, że skutki jego pojawienia się odczuwano nawet na zachodnim wybrzeżu
Stanów Zjednoczonych.
W wyniku wybuchów zatopiony został obszar wybrzeża o powierzchni kilku tysięcy
hektarów oraz liczne małe wysepki w cieśninie Sunda.
Duński kuter wojenny Berow stojący w porcie Telok Betong został porwany w
powietrze przez tsunami, po czym przeleciał prawie dwa kilometry i spadł w lesie na
Sumatrze. Niezliczone statki znajdujące się na wodach Indonezji nie miały aż takiego
szczęścia — większość z nich zatonęła i nigdy ich już nie odnaleziono.
104
Krakatau wyrzucił do atmosfery 8 kilometrów sześciennych rumoszu skalnego, a cały
ten śmietnik krążył w niej przez dwa lata. Za jego sprawą w Ameryce Południowej
światło słoneczne w południe miało kolor niebieski, a na Hawajach przez miesiąc po
wybuchu zachodzące słońce świeciło na zielono.
Pył sprawiał, iż nawet wiele miesięcy potem zachody słońca na całym świecie

Strona 72

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wyglądały dość osobliwie. Niektóre sprawiały wrażenie niezwykle dramatycznych,
gdyż przypominały ogromne pożary oglądane z dużej odległości. I tak dwa miesiące
po wybuchu, w październiku 1883 roku, wielu ludzi w New Heaven w stanie
Connecticut wzywało straż pożarną, ponieważ sądziło, iż widziane przez nich
czerwono jarzące się zachody słońca były ogromnymi pożarami, których nikt nie gasi.
Podobne zachody widziano również na wielu terenach wzdłuż Wschodniego
Wybrzeża USA.
Krakatau ostatecznie zatonął w morzu, tkwiąca w nim energia ulotniła się, a moc
wyczerpała. W jego miejsce pojawił się Anak Krakatau (Dziecko Krakatau), mniejsza
wyspa wulkaniczna, która dała o sobie znać mniejszą erupcją w 1928 roku, i która od
czasu do czasu nadal wybucha. Jednakże jest wysoce nieprawdopodobne, by Anak
kiedykolwiek osiągnął moc kataklizmu, jaki spowodował Krakatau. Mimo iż wszędzie
na Ziemi może nastąpić wybuch o takiej samej lub większej sile jak dotąd, to Krakatau
dzierży palmę pierwszeństwa w rankingu najpotężniejszych wybuchów wulkanicznych
wszech czasów.
Trzęsienie ziemi w łzmirze
Izmir, Turcja
17 sierpnia 1999
30 000-40 000 ofiarx
40 miliardów dolarów strat2
Było to tak, jakby coś chwytało nas z powierzchni, wywracało na dół, a potem nami
potrząsało. Potem dom zaczął przechylać się z jednej strony na drugą. W tym czasie
spod ziemi zaczął dobywać się straszny hałas. Gdy tylko ustał, dał się słyszeć głośny
huk walących się domów. Krzyki, huk pękającego szkła. Nasz dom palił się w
głębokiej ciszy... W ciemnych atramentowych ciemnościach nie widziałem swych
nóg... Przez dwa dni spaliśmy na ulicy.
Pinar Onuk, ocalały z trzęsienia ziemi w łzmirze3
W Golcuk w Turcji zawaliły się nowe budynki, zabijając wszystkich ludzi w środku i
pozostawiając po sobie rumowisko gruzu i ciał. Lecz ogromny zbudowany przed
wiekami miejski meczet zachował się prawie bez uszkodzeń.
O godzinie 3.01 nad ranem czasu lokalnego turecki Izmir nawiedziło trzęsienie ziemi o
sile 7,4, na linii uskoku północno-anatolijskiego (uskok geologiczny bardzo podobny
do uskoku San Andreas w Kalifornii). Spowodowało masowe zniszczenia i ogromne
straty w ludziach.
Rok później dziesiątki tysięcy ludzi wciąż mieszkały w miasteczku namiotowym.
Ulice wyglądały jak rejon działań wojennych, pełne zburzonych lub uszkodzonych
budynków pozostawionych w takim stanie, w jakim były w sierpniu 1999 roku. Wielu
ocalałych, którzy na własne oczy widzieli, jak trzy czwarte domów w okolicy zawala
się, zabijając wszystkich w środku, nadal bało się zamieszkać w murowanych
domostwach.
Trzęsienie ziemi było odczuwane w odległości ponad trzystu dwudziestu kilometrów,

Strona 73

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

a wielkość szkód i liczba ofiar były porażające. Ponieważ epicentrum znajdowało się
w łzmirze, trzęsienie objęło jeden z najbardziej zaludnionych i uprzemysłowionych
rejonów Turcji.
Podczas wstrząsu 20 tysięcy ludzi zginęło natychmiast — większość z nich została
zmiażdżona w łóżkach, z chwilą gdy runęły na nich ich
106
domy. Około 50 tysięcy osób odniosło poważne obrażenia, zatem liczba ofiar mogła
wzrosnąć do 30^0 tysięcy. Po trzęsieniu zabrakło prądu w całej Turcji. W rafinerii,
która zaopatrywała kraj w paliwo, wybuchł pożar i trzeba było ją zamknąć na kilka
tygodni, a w promieniu pięciu kilometrów ewakuować całą ludność. Bez dachu nad
głową zostało w przybliżeniu 600 tysięcy osób, z czego połowa wylądowała na ulicy.
Oceniono, że skutki trzęsienia odczuło 15 milionów ludzi i że spowodowało ono straty
rzędu 10 procent całej gospodarki Turcji.
W trzęsieniu ziemi zawaliło się co najmniej 20 tysięcy budynków, a najbardziej
niepokojące okazało się to, że zniszczeniu uległa większość z tych, które zbudowano
w ciągu minionych dziesięciu lat. W jaki sposób tak nowoczesne budynki — zapewne
stawiane według bardziej rygorystycznych przepisów budowlanych niż stare — mogły
tak łatwo się zawalić? Przepisy w Turcji były zaadaptowanymi przepisami Jednolitego
Prawa Budowlanego Kalifornii, w którym zabezpieczenia przeciw trzęsieniom ziemi
mają swoje osobne paragrafy. Jeśli Turcja przestrzegała standardów kalifornijskich, to
dlaczego te budynki nie były odporne na wstrząsy tak, jak być powinny?
Po trzęsieniu w Izmirze dochodzenie prowadzone przez grupę budowlaną EQE
International udzieliło bardzo niepokojących wyjaśnień na te pytania. Większość
budynków postawionych na rok przed trzęsieniem i mających spełniać przepisy z
Kalifornii nie spełniały ich. Jak informowało EQE:
Większość budynków nie spełniało wymogów konstrukcyjnych prawa budowlanego i
zawierała elementy nieodporne na trzęsienia ziemi. Obejmowało to niewłaściwe
stalowe wzmocnienia poziome i pionowe, a także powszechne użycie do nich stali
zwykłej (zamiast zbrojeniowej)4.
EQE dowiedziało się też, że projektanci nigdy nie sprawdzali przebiegu prac
budowlanych i nie upewniali się, czy inwestor buduje zgodnie ze specyfikacją.
Projektanci pracowali bezpośrednio dla inwestora i w związku z tym większość prac
budowlanych nie była przez nikogo nadzorowana. Używano materiałów niskiej
jakości, a prace nie spełniały wymaganych standardów — częstokroć prowadzone
było po prostu tandetnie. Na stronie internetowej CNN.com konsultant techniczny
Peter Yanev uznał budowy w tym rejonie za prowadzone „niewłaściwie od początku
do końca"5.
Nieadekwatna była również reakcja władz tureckich, a do tego fatalnie
zorganizowana. Turecki premier Bulent Ecevit, broniąc się przed zarzutami
107
o nieudolność swego rządu w radzeniu sobie z kryzysem na taką skalę, oznajmił

Strona 74

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Jerroldowi Kesselowi z CNN: „[Reakcja na taki kryzys] byłoby poważnym zadaniem
dla każdego państwa na świecie. Nie objęło ono tylko jednego miasta, jednej
prowincji, lecz ogromne tereny. W trzech prowincjach, które najbardziej ucierpiały,
przez co najmniej dwa dni nie działały połączenia telekomunikacyjne. Kulał też
transport, ponieważ zniszczone zostały mosty, drogi i autostrady" 6.
Na zarzuty, że budynki stawiane były z wadliwych materiałów, i że nie przestrzegano
przy tym przepisów prawa budowlanego, Ecevit odparł, że owszem popełniono
„błędy", lecz rząd turecki „im zaradzi"7.
Podobnie jak w wielu wielkich katastrofach dotykających rejony miejskie realne stało
się zagrożenie epidemiologiczne. Ratownicy i personel medyczny obawiali się
wybuchu typowych w takich przypadkach zachorowań na cholerę, tyfus, zapalenie
płuc, a także pojawienia się wielu problemów wynikających z odwodnienia czy
niedożywienia. Wszędzie leżały gnijące ciała, więc służby ratownicze odkażały
wapnem i innymi chemikaliami ulice, chodniki i ruiny. Niestety, po trzęsieniu ziemi
spadły deszcze i wszystko to spłukały. Władze zaczęły się nawet obawiać, czy ulewa
nie wymyje ciał leżących w ziemi i nie zatruje wód gruntowych.
Izmir się odbudowuje, ale nadal wyraźnie widać ślady szkód spowodowanych przez
tamto trzęsienie ziemi i przez dodatkowe wstrząsy, które miały miejsce w listopadzie
tego samego roku.
Turecki uskok północno-anatolijski nie zniknął. Pozostaje w sferze domysłów, czy po
następnym wielkim trzęsieniu ziemi meczet Golcuk wciąż pozostanie nietknięty.
1 Oficjalnie liczba ofiar wyniosła 20 tysięcy, lecz według danych nieoficjalnych waha
się ona między 30 a 40 tysiącami.
2 Liczba ta obejmuje straty materialne w wysokości 7 miliardów dolarów, reszta to
straty gospodarcze i skutki wywołane trzęsieniem ziemi.
3 Lee D a v i s, Natural Disasters, s. 89.
4 himir, Turkey Earthąuake of August 17, 1999, Informacja EQE, 1999.
5 Rescues bring flash of hope amid grim toll of Turkey ąuake, www.cnn.com, 20
sierpnia 1999.
6 Turkish leader admits mistakes in ąuake response, www.cnn.com, 24 sierpnia 1999.
7 Md.
32 Wielki huragan
Karaibskie wyspy wewnętrzne i zewnętrzne; Jamajka i Portoryko
10-12 października 1780 28 000-30 000 ofiar
Gdybym sam nie był naocznym świadkiem, nikt i nic nie byłoby w stanie mnie
przekonać, żeby w to uwierzyć. Ponad sześć tysięcy uśmierconych, a wszystko, co
stało, w całkowitej ruinie... Cały ten teren to jedna ogromna ruina. Ta najpiękniejsza
wyspa na świecie wygląda jak kraj zniszczony ogniem i mieczem. Przed oczami jawi
mi się zbyt przeraźliwie, bym był w stanie dobrać odpowiednie słowa do jego opisu.
Z zapisków w dzienniku admirała George'a Rodneya po spustoszeniu Barbados przez
huragan

Strona 75

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Nigdy nie było huraganu bardziej zabójczego niż wielki huragan karaibski z 1780
roku.
Na wyspach zewnętrznych i wewnętrznych straciło życie 22 tysiące ludzi. Do tej
strasznej liczby ofiar na lądzie dołączyły tysiące żeglarzy zaginionych na statkach,
gdzie sztorm dopadł ich całą swą mocą.
Wydarzyło się to w czasach rewolucji amerykańskiej, na rok przed bitwą pod
Yorktown, kiedy to Karaiby nawiedził najpotworniejszy w dziejach świata huragan.
Uformował się w okolicy przylądka Verde, u wybrzeży Senegalu w Afryce i przez
dziesięć dni powoli wędrował na zachód, gromadząc wilgoć, nabierając sił i
rozrastając się aż do momentu, gdy 10 października 1780 roku, w czwartek, uderzył
na Barbados.
Huragan sprowadził na tę małą słoneczną wyspę masową śmierć i zniszczenie,
zrównując z ziemią niemal wszystkie budynki i zabijając 6 tysięcy ludzi. Następnie
skierował się na Świętą Łucję, zatapiając jednak przedtem brytyjską flotę stojącą
niedaleko jej wybrzeża i pochłaniając 6 tysięcy marynarzy. Później zdemolował samą
wyspę. Stamtąd ruszył na Martynikę, gdzie zabił w przybliżeniu 9 tysięcy osób i
zniszczył inną flotę wojenną, tym razem francuską, liczącą sobie 40 statków. W czasie
huraganu zginęło ponad 4 tysiące francuskich marynarzy.
109
Sztorm kontynuował swą bezlitosną wędrówkę ku wyspom wewnętrznym i
zewnętrznym, zahaczając i dziesiątkując ludność Dominiki, Gwadelupy i Wyspy
Świętego Eustachego, zabijając po drodze w sumie 9 tysięcy ludzi.
Skręciwszy nieco na południowy zachód, huragan skierował się dalej wprost na
Jamajkę, gdzie zrównał z ziemią domy i zniszczył uprawy, co spowodowało śmierć
niezliczonej ilości niewolników, dla których nie sprowadzono żywności, gdyż
obowiązywały ograniczenia w żegludze spowodowane wojną.
Co ciekawe, na tydzień przed nadejściem na Jamajkę wielkiego huraganu wyspę
zaatakował wielki przypływ, który narobił ogromnych szkód w zachodnim porcie
Savanna-la-Mar, zabijając około 300 osób.
Gubernator Jamajki pułkownik John Dalling tak oto opisał te szkody w
Savanna-la-Mar w swym oficjalnym raporcie dla Londynu:
Niebo nagle zaciągnęło się chmurami, zaraz potem natychmiast nastąpiło niezwykłe
podniesienie się wód oceanu. Gdy nieszczęśni mieszkańcy Savanna-la-Mar przyglądali
się owemu niezwykłemu zjawisku, morze gwałtownie zwaliło się na miasto, a cofając
się, zabrało wszystko, nie pozostawiając po sobie nawet najmniejszego skrawka
człowieka, zwierzęcia czy domu1.
Jednakże przyroda na tym nie poprzestała — tydzień później na wyspę spadł wielki
huragan.
Później skręcił na północ i dosięgną! Portoryko, gdzie pochłonął kolejną flotę — tym
razem hiszpańską armadę — zabijając przynajmniej 2 tysiące marynarzy.
Wielkie konwulsje przyrody

Strona 76

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

A oto fragment listu generała-majora Vaughna, dowódcy brytyjskiej marynarki
wojennej stacjonującej niedaleko wybrzeży wysp zewnętrznych, do króla Jerzego III:
30 październik 1780
Spieszę donieść Waszej Wysokości, że wyspa została niemal całkowicie zniszczona
przez najgwałtowniejszy huragan, który nadszedł 10 w czwartek. Trwał w zasadzie
bez przerwy przez kolejne czterdzieści osiem godzin. Nie
110
jest w mojej mocy podjęcie próby opisania tego sztormu, wystarczy rzec, iż z
wszechobecnych ruin zdołało uciec zaledwie kilka rodzin. Nie sądzę też, by na całej
wyspie zachowało się chociażby dziesięć domów. W Bridgetown zachował się mało
który budynek, całe rodziny zostały pogrzebane w ruinach swych domostw. Wielu
ludzi, próbując uciec, zostało okaleczonych i połamanych. Najwyraźniej doszło do
powszechnych konwulsji przyrody, które przyniosły wszechobecne zniszczenie.
Nawet w najczarniejszych barwach nie sposób odmalować Waszej Wysokości niedoli
mieszkańców: z jednej strony ziemia pokryła się okaleczonymi ciałami ich przyjaciół i
krewnych, z drugiej zaś zacne rodziny krążą po ruinach w poszukiwaniu schronienia i
żywności. Krótko mówiąc, wyobraźnia jest w stanie stworzyć jedynie mglisty obraz
tragedii w tym okropnym miejscu2.
Wielki huragan z 1780 roku spowodował największą liczbę ofiar spośród wszystkich
huraganów, jakie nawiedziły kiedykolwiek tereny zamieszkane, i jest wysoce
prawdopodobne, że rekord ten nie zostanie pobity. Dzisiaj wiemy nie tylko, gdzie
huragan uderzy, wiemy też kiedy. Pozwala to poczynić odpowiednie przygotowania
(gromadzić żywność, świece, wodę, zabezpieczać okna) oraz — wszędzie tam, gdzie
może przybrać katastrofalne rozmiary — ewakuować ludność. W 1780 roku pierwsze
ostrzeżenie o nadejściu sztormu pojawiało się wraz z pierwszymi porywami dziwnego
wiatru i pierwszymi kroplami deszczu. Gdy ludzie orientowali się, że grozi im
niebezpieczeństwo, było już za późno.
Dzisiaj straty materialne spowodowane przez większe huragany są zdecydowanie
wyższe niż w wieku osiemnastym i dziewiętnastym, lecz, dzięki Bogu, liczby ofiar
stanowią tylko ułamek tego, o czym możemy sądzić z niepełnych danych o wielkim
huraganie z 1780 roku.
1 „Jamaica Gleaner", 17 sierpnia, 2001.
2 Patrick J. Fitzpatrick, Natural Disasters: Hurricanes, s. 154—155.
33 Tsunami z 1896 roku
Północno-wschodnie wybrzeże Honsiu, Japonia
15 czerwca 1896 Ponad 28 000 ofiar
Rany, od których cierpieli ci, którzy przeżyli i jakie znajdowały się na ciałach
zmarłych, były szokujące. W niektórych przypadkach spod porozrywanych ciał
wystawały kości; gdzie indziej oczy wypadły z oczodołów; gdzieniegdzie tułów
wyglądał tak, jakby rozerwały go przeciwstawne sobie siły. Niektóre ofiary wyglądały
tak, jakby zanurzono je we wrzątku — wszystkie te ciała pokryte były czerwonymi

Strona 77

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

pęcherzami, jakby z okrucieństwem obrzucano je kamieniami czy żelazem.
Anonimowy korespondent donoszący o zniszczeniach w Japonii po tsunami w 1896
roku'
Stary żołnierz już wiedział: wróg powrócił.
Wstrzymał oddech, żeby wsłuchać się w coś, co od razu zidentyfikował jako łoskot
strzelaniny. Jego ukochany kraj, Japonia, znów został zaatakowany z morza.
Najgorsze obawy stały się rzeczywistością, a on sam wiedział, co powinien zrobić.
Jego obowiązki były jasne, szło o honor, a szacunek wobec przodków nakazywał mu
spełnić powinność, jaką nałożył na niego los.
Stary żołnierz przewiązał się w pasie czerwoną szarfą. Następnie zatknął za nią długą,
ozdobną pochwę, w której tkwił miecz — katana. Odmówił krótką modlitwę za ojca i
za ojca swego ojca, a następnie wyszedł z małego domku na wzgórzu nad plażą, w
którym mieszkał od tak wielu lat. Nigdy więcej nie zobaczy już swego skromnego
domostwa.
Idąc ostrożnie wśród drzew nad plażą, słyszał łoskot, jaki wydawała broń wroga. Gdy
dotarł do plaży, poczuł zapach słonej wody i w myślach gotował się do walki.
Wyciągnął miecz, chwycił go oburącz, tak jak uczono go tego, gdy był dzieckiem, a
następnie zaczął biec w dół po zboczu prowadzącym na plażę.
Oczekiwał, że spotka najeźdźców i — choć wiedział, że zginie — miał zamiar, zanim
padnie, zniszczyć tylu wrogów, ilu tylko będzie w stanie.
Wydał z siebie krótki, wysoki okrzyk bojowy, uniósł nad głową swój długi stalowy
miecz i popędził na plażę. Ale zatrzymał się kilka kroków
112
przed wodą osłupiały na widok tego, co zobaczył. Nie było wrogich statków, wrogich
żołnierzy w długich łodziach sunących do brzegu. Zamiast nich stanęła przed nim
gigantyczna ściana wody trzydziestomet-rowej wysokości. Pojął, że to ona właśnie
powodowała ów łoskot — i taka była ostatnia myśl w jego życiu, zanim runęła na
niego z góry.
Gdy tsunami cofnęło się z lądu, i gdy woda uspokoiła się, grupa poszukiwaczy
znalazła starego człowieka na wzgórzu w odległości niemal ośmiu kilometrów od
brzegu.
Leżał na boku, z ciałem przeszytym mieczem, ostrze wystawało z pleców, a głownia z
brzucha. Tsunami wyrwało miecz z rąk żołnierza, nadziało go na niego, po czym
odrzuciło aż na wzgórze.
Stary żołnierz miał rację: w dniu, w którym opuścił chatę, spotkał swego ostatniego
wroga.
Japońskie tsunami z 1896 roku wypełniło zatokę Honsiu tak wieloma ciałami, że statki
nie były w stanie manewrować między nimi. Gdy fala dotarła do
północno-zachodniego wybrzeża Japonii, miała ponad pięćset kilometrów szerokości,
trzydzieści metrów wysokości i wdarła się w głąb lądu na odległość ponad stu
pięćdziesięciu kilometrów. (Dziesięć i pół godziny po tym, jak tsunami dotarło na

Strona 78

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Honsiu, zarejestrował to sejsmograf w San Francisco w Kalifornii).
Tsunami zniosło nadbrzeżne miasta i wsie wczesnym wieczorem około 20.30. W 1896
roku Japończycy kładli się do łóżka bardzo wcześnie, więc wielu z nich zginęło we
śnie. Ich domy w jednej chwili pochłonęło morze. Miłosierny Bóg sprawił, że
większość umarła od razu, w chwili gdy zwaliła się na nich masa wody. Dla zmarłych
może i dobrze się stało, że stracili życie wraz z całymi rodzinami. Wielu spośród tych,
których nie zabiła woda, niebawem zostało śmiertelnie przygniecionych przez
zapadające się budynki i zabudowania. Inni zostali pokaleczeni przez śmieci niesione
przez wodę z prędkością ponad ośmiuset kilometrów na godzinę.
Jednakże w chwili, gdy uderzyło tsunami, większość ofiar znajdowała się na plaży. Na
samym brzegu zebrały się dziesiątki tysięcy widzów uczestniczących w tradycyjnym
obrzędzie znanym jako „festiwal chłopców". Według opisów ocalałych wielu
uczestników festiwalu słyszało dudnienie i czuło wstrząsy poprzedzające tsunami.
Lecz Japończycy przywykli do trzęsień ziemi i nikt z nich nawet nie pomyślał o tym,
że sytuacja jest na tyle poważna, by odwoływać zabawę. Przez stulecia Japonię
nawiedzały tysiące trzęsień ziemi, a tylko znikomemu ich ułamkowi towarzyszyło
tsunami.
8 — 100 największych...
113
Ocenia się, iż w dniu obchodów owego festiwalu zginęło od 20 do ponad 28 tysięcy
osób.
Tsunami było kataklizmem, który na Honsiu zniszczył miasta Miyako, Kamaishi,
Kesennuma i Ishinomaki. I, jak to zwykle bywa w przypadku katastrof
powodowanych przez naturę, od ran i chorób zmarło więcej ludzi niż od wody, która
je wywołała. Niektóre wioski opustoszały.
We wsi Hongo ze 150 zginęły 142 osoby. Przeżyło ośmiu mężczyzn. Gdy nadeszło
tsunami, byli w świątyni na zboczu wzgórza, grając w starą japońską grę Go, której
celem jest wyparcie przeciwników z ich pól za pomocą strategii odpowiedniego
rozmieszczania białych i czarnych kamieni.
Owych ośmiu mężczyzn uznało, że to bogowie rozegrali własną partię, specjalnie
gromadząc ich w świątyni właśnie wtedy, gdy nadeszło morskie monstrum.
Jay Robert Nash, Darkest Hours, s. 284-285.
34 Wybuch Wezuwiusza
Południowo-wschodni Neapol, Włochy
24 sierpnia 79 20 000 ofiar
Nad jakąś górą uniosła się chmura — z takiej odległości nie mogliśmy stwierdzić z
jakiej, ale później dowiedzieliśmy się, że to z Wezuwiusza. Nie mógłbym lepiej opisać
jej kształtu inaczej, jak pisząc, Że przypominała sosną. Rosła ku niebu na bardzo
wysokim pniu, z którego wyrastało kilka gałęzi. Wyobrażam sobie, że powstała w
nagłym wybuchu, który później osłabł, pozostawiając ją bez wsparcia, i rozpadła się
na boki pod własnym ciężarem. Część chmury była biała, w innych jej fragmentach

Strona 79

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

znajdowały się ciemne piętna brudu i popiołów.
Opis wybuchu Wezuwiusza w 79 roku z listu Pliniusza Młodszego do Tacyta'
Pies nie uciekłby, choćby nie wiem jak trudno było oddychać, mimo że w domu
zapanował wielki żar, ciemna chmura popiołu wypełniała wnętrze pokoju, gdzie leżał
u boku swego właściciela. Nie mógł porzucić swego ukochanego pana. Obrzydliwy,
wszechobecny smród siarki całkowicie stępił jego wyostrzony węch, nie wiedział
więc, że pan już się udusił. Pies leżał, położywszy łeb na łapach, a z podrażnionych
siarką oczu ciekły po pysku łzy. W miarę, jak rosła temperatura, a pierś paliła go już
przy każdym oddechu, począł skomleć, lecz nie podnosił się i nie uciekał z domu.
Mimowolnie przewrócił się na grzbiet, łapy drżały mu spazmatycznie, otworzył pysk,
próbując złapać choć jeden łyk czystego powietrza. Lecz w domu jego pana nie było
już czystego powietrza. Pies zdechł, nie zmieniając pozycji, a gorący popiół, który
wypełnił dom jego pana, pokrył i jego.
Zanim jego ciało zamieniło się w pył, popioły stwardniały, tworząc nad nim skorupę.
Gipsowy odlew tego wiernego psa można dziś zobaczyć w muzeum w Pompejach. Tę
„rzeźbę Wezuwiusza" odnaleziono po ponad ośmiuset latach od wybuchu.
Archeologom udało się zrobić ze skamieniałego psa odlew, uchwytując ostatnie chwile
agonii jeszcze jednej ofiary erupcji.
115
Dziś wielu mieszkańców terenów wokół Neapolu modli się do swych świętych
patronów, by ustrzegli ich przed gniewem Wezuwiusza, śmiertelnie groźnego wulkanu
górującego nad ich domami i rzucającego cień na ich życie. Te żarliwe modlitwy
wynikają z pewnego niepodważalnego faktu — problem bowiem nie w tym, czy
Wezuwiusz znów wybuchnie, lecz kiedy.
Od 1036 roku Wezuwiusz wybuchał średnio co trzydzieści dziewięć lat. Od
pierwszego odnotowanego wybuchu w 79 roku czas pomiędzy kolejnymi erupcjami
wynosił średnio sześćdziesiąt cztery lata.
Gdybyśmy wzięli pod uwagę w naszych przewidywaniach ostatnie tysiąc lat, to
Wezuwiusz powinien wybuchnąć w 1983 roku. A zatem spóźnia się już ponad
dwadzieścia lat.
Jeśli uwzględnimy w naszych rachubach łącznie 1923 zarejestrowane lata życia
Wezuwiusza, wówczas możemy spodziewać się, iż wulkan obudzi się w roku 2008.
Nikt nie wie, jak okropna może okazać się ta erupcja. Wiadomo jednak na pewno, że
jeśli wybuchnie z taką samą siłą jak w 79 roku, a miasta nad Zatoką Neapolitańską nie
zostaną ewakuowane, to tym razem liczba ofiar sięgnie setek tysięcy.
Wezuwiusz ma tysiąc dwieście metrów wysokości i jest — jak to pisze Jay Robert
Nash w swej książce Darkest Hours — „najbardziej śmiercionośnym wulkanem za
Ziemi".
Wybuch z 79 roku zaskoczył Rzymian zamieszkujących w cieniu wulkanu i
uprawiających rolnictwo na żyznych glebach jego zboczy. Przez dziesiątki lat
Wezuwiusz pozostawał uśpiony i spokojny, a Rzymianie tak dalece się go nie

Strona 80

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

obawiali, że badali groty w jego kraterze. Rzymski historyk Strabon pisał
lekceważąco, że Wezuwiusz może i mógłby pewnego dnia stać się aktywnym
wulkanem.
Mieszkańcy Pompei nie przejęli się nawet trzęsieniem ziemi z 63 roku, choć zburzyło
ono wtedy wiele budynków i spowodowało ogromne szkody. W trakcie owego
trzęsienia z Wezuwiusza nie uniósł się nawet jeden kłąb dymu. Ludzie czuli się
bezpiecznie, gdyż byli przekonani, że jest martwy. Mieli rację — lecz jedynie przez
następne szesnaście lat.
Wezuwiusz obudził się 24 sierpnia o godzinie trzynastej, erupcja trwała przez
następne osiem dni. Opisywany przez Pliniusza wybuch uformował z gazu i skał coś
na kształt sosny, a strumienie gorących popiołów zasypały Pompeje i Herkulanum.
Lawa nie wypłynęła. Po nich na miasta runęły ogromne ilości wody uwięzionej w
kalderze na szczycie. Woda
116
zmieszana z popiołem utworzyła lepką masę, która pokryła wszystko na swej drodze,
w tym i psa wystawionego dziś w muzeum.
Tysiące ludzi zmarły, próbując opuścić Pompeje, wielu jednak nie zdecydowało się na
porzucenie swych domów i bogactw.
Jak rzecze Eklezjasta: „Nic nowego pod słońcem". Po 11 września 2001 roku, po
ataku terrorystów na World Trade Center, policja aresztowała wielu rabusiów
myszkujących w ruinach i szukających kosztowności lub ciał, które można by
obrabować. W szczątkach Pompei znaleziono właściciela domu stojącego na stosie
złota i srebra otoczonego ciałami zabitych złodziei.
Tym, co porusza najbardziej, to niemal fotograficzna dokładność, z jaką gorące
popioły utrwaliły bezradnych mieszkańców Pompei.
Gdy w XVIII wieku król Neapolu zgodził się, by archeolodzy odkopali Pompeje, ci
znaleźli chleb w kamiennych misach, wino w dzbanach, oliwki pływające w tłoczonej
oliwie, a nawet dwóch rzymskich żołnierzy w dybach. Znaleźli szkielety trzymające
monety i klucze, uzbrojonych strażników stojących na warcie oraz matkę trzymającą
na rękach przerażoną córkę.
Odtworzone Pompeje są dziś jedną z największych atrakcji turystycznych we
Włoszech. W Internecie można znaleźć niezliczone zdjęcia odkopanych budowli,
kolumn, domów oraz amfiteatru, a także obrazy doskonale zachowanych ciał.
To jeszcze nie koniec Wezuwiusza. Jeśli zakończy swą karierę tak, jak ją zaczął,
liczba ofiar i rozmiary zniszczeń będą niewyobrażalne.
' Tłumaczenie (za zezwoleniem): prof. Cynthia Damon z Amherst College.
35 Huragan „Mitch"
Honduras, Nikaragua, Gwatemala, Salwador, Kostaryka, Belize, Meksyk, Floryda
26 października-5 listopada 1998 18 223 ofiary1
To jest najgorsze. Rzecz bez precedensu w historii kraju, a nawet w dziejach Ameryki
Środkowej.

Strona 81

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Delmer Urbizio, minister administracji i sprawiedliwości Hondurasu
Carlos Flores Facusse, prezydent Hondurasu, południowoamerykańskiego kraju
najciężej dotkniętego przez huragan „Mitch", stwierdził, że ta niszcząca nawałnica o
skali 5 w ciągu jednego dnia zniweczyła pięćdziesiąt lat rozwoju jego narodu.
W trakcie swych „odwiedzin" w Hondurasie huragan „Mitch" zabił 14 tysięcy ludzi,
spowodował katastrofalne szkody w 21 miastach, zmiótł z powierzchni ziemi setki
tysięcy domów i zniszczył 75 procent upraw. „Trupy leżały wszędzie — powiedział
po jego przejściu prezydent Facusse — ofiary obsunięcia ziemi lub wody". W
Hondurasie huragan zniszczył lub uszkodził niemal wszystkie drogi i mosty.
„Mitch" okazał się najbardziej niszczycielskim huraganem, jaki nawiedził półkulę
zachodnią w ciągu ostatnich dwustu lat. Ostatnim razem huragan o takiej sile i
natężeniu zaatakował obydwie Ameryki w 1780 roku, kiedy to Karaiby spustoszył
jeszcze straszniejszy wielki huragan, który na samym lądzie spowodował śmierć 22
tysięcy osób (patrz rozdział 32).
„Mitch" był dzieckiem przedwcześnie dojrzałym. Zrodzony 22 października 1998
roku jako tropikalny niż potrzebował zaledwie czterech dni, by urosnąć do rozmiarów
huraganu o skali 5 — morderczej nawałnicy przynoszącej wiatr o prędkości ponad
trzystu kilometrów na godzinę (w porywach do trzystu pięćdziesięciu), którą
obrazowo opisano w „USA Today" jako plagę biblijną.
Ameryka Środkowa szczególnie silnie odczuwa skutki ogromnych sztormów, nie tyle
ze względów geograficznych, ile z racji swej gos-
118
podarki (niemniej ta słabość może mieć coś wspólnego z położeniem geograficznym,
zważywszy na to, iż w ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat Honduras został
zniszczony przez dwa najpotężniejsze w historii huragany — „Fifi" i „Mitch" — nie
mówiąc już o wielkim huraganie z 1780 r.). Narody krajów Ameryki Środkowej,
takich jak: Honduras, Gwatemala, Nikaragua, Salwador i innych, są biedne. W wielu z
nich elementy infrastruktury — drogi, mosty, środki transportu i łączności, sieci
energetyczne, wodociągi itp. — są częstokroć przestarzałe, słabe i niezdolne
przetrzymać ciosów zadawanych przez takie sztormy jak „Mitch". Dla przykładu:
domy na wyspach wód przybrzeżnych Hondurasu budowane są na palach. Nic więc
dziwnego, że po przejściu huraganu niewiele z nich zostało.
„Mitch" sprowadził też niespotykane dotąd deszcze. Na niektórych wzgórzach spadło
prawie siedemdziesiąt centymetrów wody, co wypłukało żyzną glebę i wywołało
lawiny błotne oraz osunięcia ziemi, które zmiotły całe miasta — ludzi, zwierzęta,
budynki, domy, drogi, farmy i całą resztę. Po nawałnicy ekipy ratunkowe wyciągały
trupy z błota. Ktoś z pracujących przy tym tak to opisał: „Było to niczym pustynia
zapełniona zagrzebanymi ciałami". Jeden z ocalałych zaproponował, pół żartem, pół
serio, żeby cały obszar nawiedzony przez sztorm uznać za cmentarz, zaniknąć na trzy
spusty i zostawić w spokoju.
Wszędzie widać było zupełnie surrealistyczne obrazy szaleństwa i rozpaczy. Rodzice

Strona 82

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

zapędzali dzieci na drzewa w nadziei, że unikną porwania przez ogromne rwące
wody. W stolicy Hondurasu, Tegucigalpie, zawaliło się więzienie i wielu więźniów
wykorzystało to do ucieczki. Gdy potoki wody przelewały się przez ulice, gdy waliły
się domy, policja zaczęła strzelać do uciekinierów. Zamknięto banki, lecz pieniądze i
tak nie miały żadnego znaczenia, bo wszystkie sklepy świeciły pustkami. Ludzie
patrzyli z przerażeniem na ciała zmarłych sąsiadów spływające zalanymi ulicami.
Wszędzie panowały śmierć i zniszczenie i jak to zwykle bywa przy katastrofach, w
których giną tysiące ludzi, rząd bardzo szybko stanął w obliczu chorób atakujących
zarówno ocalonych, jak i całą ludność kraju. Wszędzie zalegały masy skażonej wody
z chmarami komarów roznoszących malarię, dengę i żółtą gorączkę. Zaczęły pojawiać
się przypadki cholery i tyfusu, błyskawicznie zaczęło brakować wody i żywności.
Donoszono również o problemach z oddychaniem, o chorobach oczu i grzybicach
powstających w wyniku nieustannego narażania nóg na działanie wszechobecnego
błota.
Po przejściu huraganu „Mitch" podawano wiele szacunkowych liczb bezdomnych.
Wahają się one od 1,5 do 3 milionów, lecz ponieważ wielu
119
ludzi i tak w ogóle nie miało schronienia, ówczesne dane nie odzwierciedlały tego, że
w rzeczywistości tłumaczy ludzi — setki tysięcy w każdym mieście — nie miały gdzie
mieszkać.
Po huraganie „Mitch" Ameryka Środkowa potrzebowała pomocy na dużą skalę, co
spotkało się z odzewem całego świata. Kraje uprzemysłowione wysłały tony
żywności, wody i leków, jak również personel medyczny, sprzęt transportowy,
szpitale polowe i namioty. Amerykańskie helikoptery zrzucały paczki z jedzeniem i
środkami pierwszej pomocy do małych wiosek odciętych od reszty świata z powodu
zawalenia się mostów i podmycia dróg.
Stany Zjednoczone i inne kraje przesłały pieniądze do państw Ameryki Środkowej, a
także umorzyły Hondurasowi i Nikaragui większość długów zagranicznych. Niosący
pomoc uznali, że najcięższym problemem tych krajów będzie ich odbudowa obliczona
na całe dziesięciolecia, a brakuje im pieniędzy na spłatę długów i odsetek. Tak więc w
imię ogólnoświatowej solidarności zostały one umorzone.
Opuściwszy Amerykę Środkową, „Mitch" skierował się, znów jako niż tropikaly, ku
meksykańskiemu półwyspowi Jukatan. Przekroczył Zatokę Meksykańską, gdzie
zaczerpnął mocy z jej wód i ponownie urósł do rozmiarów tropikalnej burzy.
Czwartego listopada runął na Florydę z wiatrem o prędkości dziewięćdziesięciu
kilometrów na godzinę. Choć nie miał już siły huraganu, i tak spowodował poważne
szkody. Na Florydzie „Mitch" nikogo nie zabił, lecz poranił, zerwał dachy z domów,
porwał linie przesyłowe i połamał drzewa, które potem zniósł do morza i tam wreszcie
skonał.
1 Oficjalnie podane liczby ofiar: Honduras — 14 000, Nikaragua — 3500, Gwatemala
— 440, Salwador — 370, Kostaryka — 7 i Meksyk — 6. Uwzględniają one osoby

Strona 83

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

zaginione lub uznane z zmarłe. Oficjalne liczby podane za www.honduras.com.
36 Awaria nuklearna w Czarnobylu
Czarnobyl, Ukraina, ZSRR
26 kwietnia 1986
31 ofiar (pierwotnie)
335 000 ewakuowanych
Reaktor był źle zaprojektowany, nie gwarantował bezpiecznego użytkowania i był
podatny na błędy operatorów — czynnik ludzki. Oba te czynniki wywołały stan
zagrożenia.
Raport Agencji Energii Atomowej z 1996 roku „Czarnobyl po dziesięciu latach"
Awaria nuklearna w jednym miejscu to awaria nuklearna wszędzie.
Raport Agencji Energii Atomowej (NEA) z 2001 r.,
„Fakty, przemyślenia i nauka wyciągnięta z awarii w Czarnobylu"
To, co nieuniknione
W latach dziewięćdziesiątych, aż do roku 1998, wykryto 1791 przypadków raka
tarczycy u dzieci z rejonu czarnobylskiej elektrowni atomowej. Wszystkie te
zachorowania eksperci przypisują właśnie awarii nuklearnej. Można się spodziewać
kolejnych.
Wadliwy projekt
W elektrowni atomowej w Czarnobylu zastosowano reaktor znany jako RBMK-1000
zaprojektowany i zbudowany przez Związek Radziecki — reaktor ten nie był
stosowany nigdzie na świecie i nie jest stosowany do dnia dzisiejszego.
W RMBK-1000 zamiast wody używa się do chłodzenia prętów grafitowych.
Wymyślono to z dwóch powodów: żeby dodatkowo produkować energię elektryczną
oraz żeby zapewnić ZSRR stałe dostawy plutonu wykorzystywanego do produkcji
broni. Pluton jest bowiem jednym z produktów ubocznych pracy układu grafitowego.
Podczas zimnej wojny ZSRR był zdecydowany produkować broń masowego rażenia,
równoważąc program zbrojeń atomowych USA. Mając to na względzie, stałe dostawy
121
plutonu pozwalały Sowietom nieustannie rozbudowywać swój arsenał jądrowy, a
jednocześnie zasilać kraj w prąd.
Problem z reaktorem RBMK-100 polegał na tym, że —jak stwierdza raport NEA
„Czarnobyl po dziesięciu latach" — był on modelem skrajnie niebezpiecznym, który
nie pozostawiał miejsca na błędy operatorów i nie miał wbudowanego standardowego
systemu przeciwawaryjnego (bezpieczeństwa na wypadek awarii). Krótko mówiąc, w
reaktorach projektowanych i budowanych w USA i wszędzie na świecie, gdy
dochodzi do wycieku wody chłodzącej, reakcja rozszczepiania paliwa, czyli produkcja
prądu, ulega spowolnieniu, a to automatycznie prowadzi do redukcji wyzwalanego
ciepła. W RBMK-100 w takim przypadku następowało przyspieszenie reakcji i rdzeń
zaczynał się niebezpiecznie rozgrzewać. Reakcja na utratę wody chłodzącej była więc
dokładnie odwrotna do pożądanej, wiele więc krajów próbowało przekonać Rosjan,

Strona 84

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

że igrają z (atomowym) ogniem. Ci natomiast w oczywisty sposób gotowi byli iść na
takie ryzyko po to, by produkować pluton.
Oprócz nieuchronnego zagrożenia, jakie niósł ze sobą taki właśnie sposób osiągania
mocy, w projekcje RBMK-1000 dodatkowym problemem był brak kopuły ochronnej.
Wszystkie reaktory amerykańskie mają żelbetową kopułę ochronną, która w
przypadku awarii zapobiega przenikaniu promieniowania do atmosfery. Rosjanie
obawiali się tego również, lecz nie na tyle, by coś z tym zrobić.
W piątek 26 kwietnia o godzinie 1.24 nad ranem w elektrowni atomowej w
Czarnobylu nastąpił wybuch. W ciągu trzech sekund nastąpiły dwie ogromne
eksplozje, które dosłownie rozniosły dach budowli. Radioaktywne gazy oraz szczątki i
materiały z wnętrza pomieszczenia reaktora zostały wyrzucone do atmosfery na
wysokość kilometra. Kawałki przegrzanych prętów paliwowych latały w powietrzu i
spadały w promieniu około półtora kilometra, wzniecając na całym obszarze
dodatkowe radioaktywne pożary.
Dwóch pracowników zginęło na miejscu. Dwudziestu dziewięciu poddanych zostało
tak silnemu promieniowaniu, że właściwie wtedy byli już martwi, choć większość z
nich dogorywała przez kilka tygodni w szpitalu, cierpiąc na chorobę popromienną w
jej ostatnim stadium. Z otaczających miast ewakuowano setki tysięcy ludzi, zabito
niezliczoną ilość zwierząt, żeby zapobiec spożywaniu skażonego mięsa. Wiele państw
europejskich odmówiło przyjmowania dostaw zboża z jakichkolwiek miejsc
sąsiadujących z Ukrainą i zalecało swym mieszkańcom staranne mycie wszystkich
owoców i warzyw, nawet jeśli pochodziły z ich rodzinnego kraju.
122
Do awarii w Czarnobylu doszło dlatego, że niektórzy pracownicy próbowali przy
niskim poziomie mocy przeprowadzić pewną niedozwoloną procedurę, która
unieruchomiła system chłodzenia. Zdali sobie wtedy sprawę, że rdzeń się przegrzał,
było jednak już za późno, by odwrócić ten proces (nierozważnie dopuszczono to tego,
by ciepło powyginało przewody, w których tkwiły pręty paliwowe). Następnie
dowiedzieli się, że zniknął dach, że zginęło dwoje ludzi i że śmiercionośna chmura
radioaktywnego gazu rozsnuwała się nad całą okolicą.
Promieniowanie radioaktywne powstałe po wybuchu w Czarnobylu zostało
zarejestrowane nawet w Stanach Zjednoczonych.
Sowieckie kierownictwo nie zająknęło się słowem na temat wybuchu aż do chwili,
gdy po dwóch dniach, 28 kwietnia, szwedzcy naukowcy poinformowali o
zarejestrowaniu podwyższonego poziomu radioaktywności atmosfery nad ich własnym
krajem i namierzyli jego źródło w Czarnobylu. Nawet wtedy, gdy dowiedziała się o
tym opinia publiczna, Rosjanie nie mieli pojęcia, jak zareagować na tak gigantyczną
katastrofę.
Reaktor w Czarnobylu został w końcu zapieczętowany w betonowym bunkrze
nazwanym „sarkofagiem". Nad unieszkodliwieniem reaktora i budową sarkofagu
pracowało ponad sześć tysięcy ludzi. Jednakże betonowy bunkier został zbudowany

Strona 85

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

źle i po kilku latach od zakończenia prac zaczął przepuszczać promieniowanie.
Zrobiono wiele, by zapewnić jego szczelność, niemniej nadal są wątpliwości co do
bezpieczeństwa, jakie zapewnia.
Awaria atomowa w Czarnobylu była najgorszą katastrofą nuklearną wszech czasów.
Nastąpiła krótko po awarii na wyspie Three Miles i przydała argumentów
przeciwnikom energetyki jądrowej. W wielu krajach wymusiła też opracowanie
bardziej rygorystycznych przepisów bezpieczeństwa w zakresie konstrukcji i trybu
pracy elektrowni atomowych.
Jeśli chodzi o długofalowe skutki zdrowotne, to należy się spodziewać, że
promieniowanie z Czarnobyla spowoduje setki tysięcy nowych zachorowań na raka, z
których dziesięć tysięcy zakończy się śmiercią.
NEA tak oto podsumowuje w swym wstępnym raporcie z 2001 roku skutki awarii w
Czarnobylu:
Współczesny uprzemysłowiony świat wielokrotnie odczuwał skutki rozmaitych
katastrof. Niektóre były porównywalne do awarii w Czarnobylu lub nawet od niej
groźniejsze. Niemniej awaria ta bardzo silnie wpłynęła na ludzkość. Krótkofalowo
spowodowała poważne konsekwencje zdrowotne oraz szkody materialne,
przemysłowe
123
i gospodarcze. W dalszej perspektywie może doprowadzić do rozerwania więzi
społeczno-ekonomicznych, do psychologicznego stresu, może też na długie lata trwale
zniekształcić obraz energetyki jądrowej.
Piętnaście lat po awarii w Czarnobylu społeczność międzynarodowa nadal uczy się i
wyciąga wnioski ze wszystkich pomniejszych wypadków związanych z energią
atomową. Trzeba mieć nadzieję, że wnioski wyciągnięte po wydarzeniu o takich
rozmiarach i na taką skalę, jakie miały miejsce w Czarnobylu, pozwolą uniknąć
podobnych awarii \
Czarnobyl po dziesięciu latach, „Nuclear Energy Agency", 1996.
37 Huragan „Fifi"
Honduras, Ameryka Środkowa
18-20 września 1974 10 000 ofiar
Plantacje bananów zostały zmiecione. Ludzie siedzą na dachach, trzymając w
ramionach małe dzieci i machając, dają znać, że potrzebują pomocy... Wszędzie błoto,
gdzieniegdzie blisko dwumetrowej grubości. Nie wiemy, ile osób w nim ugrzęzło.
Może to potrwać całe tygodnie, zanim przekopiemy się przez błoto i odnajdziemy
ciała... Ludzie są głodni, zapasy wyczerpane, a w sąsiedztwie ich wiosek nie ma
żadnych sklepów. Nie mają skąd zdobyć żywności, jedynie od nas. Pułkownik
Eduardo Andino z Narodowego Komitetu Ratunkowego Hondurasu, „New York
Times"
Jedną z najbardziej wstrząsających fotografii, jakie nadesłano z Hondurasu po
przejściu huraganu „Fifi", było zdjęcie małego drewnianego domu, typowego dla

Strona 86

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

tamtego budownictwa, tkwiącego samotnie pośrodku całkowicie zniszczonego terenu.
Prosta użytkowa chata miała dwoje okien i drzwi, a ponieważ nie miała ścian
wewnętrznych, składała się z jednej dużej prostokątnej izby. Oczywiście dom nie był
podpiwniczony, a jego mieszkańcy najwyraźniej nie korzystali z dobrodziejstw
kanalizacji i bieżącej wody.
W tej fotografii najbardziej poruszało nie to, że dom przetrwał huragan „Fifi".
Najbardziej zdumiewające było jego umiejscowienie. Huragan podniósł go, przeniósł
na dużą odległość z jego pierwotnego miejsca, po czym postawił w stanie nietkniętym
na samym środku mostu.
Patrząc na tę fotografię, nie sposób nie przywołać opowieści krążących po powodzi w
Johnstown (patrz rozdział 47), o tym, jak potoki wody porwały kościół, niosły go
ulicami miasta, aż wreszcie zatopiły uciszając wciąż bijący dzwon. Choć w
Hondurasie w domu na moście nie było dzwonu, a on sam nie został zatopiony,
również przewędrował na pewną odległość na skrzydłach nawałnicy o imieniu „Fifi".
Poziom bezrobocia w Hondurasie w 2000 roku wynosił 28 procent, inflacja zaś sięgała
11 procent.
125
W opracowaniu CIA World Factbook Honduras określa się jako „jedno z
najbiedniejszych państw na półkuli zachodniej". W 2001 roku wciąż trwa tam
odbudowa, bo kraj próbuje podźwignąć się po niszczycielskim huraganie „Mitch" z
1998 roku (patrz rozdział 35).
Jest rzeczą oczywistą, że przy 53 procentach rodzin żyjących poniżej poziomu
ubóstwa i przy zatrudnieniu w rolnictwie ponad połowy ludności wielkie katastrofy
naturalne są dla Hondurasu szczególnie dotkliwe.
W 1974 roku, niemal ćwierć wieku przed zniszczeniem przez „Mitcha", Honduras
został spustoszony przez huragan „Fifi". Zabił on wtedy 10 tysięcy ludzi, 60 tysięcy
pozbawił dachu nad głową i zniszczył 60 procent przemysłu rolniczego, wyrządzając
szczególne szkody w uprawach bananów. „Fifi" najbardziej zawziął się na małe
miasteczko Chomola na północnym skraju centrum plantacji bananowych Hondurasu,
San Pedro Sula (też poważnie zniszczonego). Podczas nawałnicy zginęła połowa
sześciotysiecznej ludności miasta. W zasadzie wszystkie tamtejsze domy zostały
zmiecione z powierzchni ziemi. Oprócz tych, których zabił sam huragan, wielu
utonęło, kiedy po jego przejściu nadeszła ogromna powódź. Liczba ofiar i wielkość
szkód spowodowanych przez „Fifi" zdecydowanie wzrosła po tym, gdy rzeki Ulua i
Aguan przerwały tamy.
Podczas huraganu „Fifi" wiatr wiał z prędkością ponad dwustu kilometrów na
godzinę, a według szacunków opady, jakie nastąpiły półtora dnia po jego odejściu,
przekroczyły pięćdziesiąt centymetrów na metr kwadratowy.
Co prawda przejście huraganu „Mitch" nad Hondurasem trwało krótko, lecz szkody,
jakie poczynił w uprawach — a zniszczył roczne zbiory na łączną sumę 150 milionów
dolarów — wywołały powszechny głód. Sytuacja była tym gorsza, że ten kraj cierpiał

Strona 87

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

na poważne braki żywności jeszcze przed katastrofą. Sama tylko kompania United
Fruit straciła ponad jedenaście tysięcy hektarów upraw. Philip Sanchez, ambasador
USA w Hondurasie, bardzo zwięźle podsumował tę sytuację: „Pytacie, jak ludzie
mogą głodować przez trzy lub cztery dni? — oznajmił reporterom zajmującym się tą
katastrofą. — Ci ludzie byli głodni jeszcze przed nadejściem huraganu".
Sztorm spowodował zagrożenie tyfusem. W wodach powodzi, jaka nastąpiła po
huraganie, leżało wiele trupów poddanych działaniu gorąca, dlatego też władze
sanitarne przewidywały, że dojdzie do epidemii tyfusu. Dyrektor generalny tych służb
Oswaldo Loes działał szybko i zarządził na zagrożonych terenach masowe palenie
ciał. Wszystko to wyglądało dość surrealistycznie — zniszczenia, zawalone domy,
zalane pola i tysiące ciał zwalanych na stosy tak duże, jak tylko się dało i płonące
żywym ogniem.
126
Korzystając ze wsparcia USA, Kuby, Wielkiej Brytanii i Meksyku, rozpoczęto akcję
pomocy. Czerwony Krzyż zorganizował szczepienia i ośrodki udzielania wsparcia,
Korpus Pokoju budował obozy. Odbudowa szła powoli i była hamowana przez
korupcję w rządzie oraz niewłaściwe wykorzystanie funduszy charytatywnych.
Huragan „Fifi" powinien być dla Hondurasu nauczką. Szkody poczynione przez
żywioł powinny uzmysłowić władzom, że należy przeznaczyć więcej pieniędzy i
starań na zabezpieczanie, konserwację, na środki przeciwpowodziowe i na
przekonanie ludzi, by zaniechali budowy na terenach wysokiego ryzyka.
Jednakże w gazecie „Honduras This Week" John Koi podkreślił, iż „Fifi" niczego
chyba nie nauczył obywateli Hondurasu:
Na zachodnim wybrzeżu rzeka Aguan bardzo przybrała po huraganie „Fifi". Jest to
dorzecze zamknięte, a ogromne masy wód spływają wprost do oceanu. Podobne
zatopienia miały miejsce nie tylko po huraganie „Mitch", bywało, że miasteczko Santa
Rosa zmywało do morza, zatapiając dziesiątki ludzi. Służby przeciwpowodziowe nie
podjęły żadnych starań, by uniknąć takich powracających katastrof.
Filozof George Santayana pisał, że ci, których historia niczego nie uczy, powodują, że
się powtarza. Nic tak dobrze nie potwierdza tej prawdy jak opowieści o huraganach
„Fifi" i „Mitch" w Hondurasie.
38 Huragan nad Galveston
Wyspa Galveston, Teksas
8 września 1900
8000 ofiar1 30 milionów dolarów strat2
O ósmej wieczorem wiele domów spływało z prądem na wschód i południowy wschód
od miejsca, gdzie mieszkałem. Miotane przez fale działały jak taran, któremu nie był
w stanie przeciwstawić się żaden budynek. O wpół do dziewiątej również i moja
rezydencja się zawaliła. Przygniotła pięćdziesiąt osób, wszystkich tych, którzy u mnie
szukali schronienia. Osiemnaścioro z nich trafiło do wieczności. Wśród tych, których
straciliśmy, była moja żona, która po zawaleniu się domu już nie wyszła z wody. Sam

Strona 88

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

omal nie utonąłem, bo straciłem przytomność, lecz ocknąłem się uderzony deskami i
znaleziono mnie przytulonego do mego najmłodszego synka, którego porwała woda
wraz ze mną i moją żoną.
Isaac Cline, z jego raportu dla
Narodowego Biura Meteorologicznego
na temat huraganu nad Galveston
Nasze południowe wybrzeże nawiedził najmroczniejszy horror w dziejach Ameryki...
poranne słońce wstało nad miejscem cierpienia i zniszczenia, które nie miało sobie
równych w dziejach świata.
W.J. McGee, „National Geographic"
Jack był szczęśliwy, że nie zginął w tej gigantycznej nawałnicy. Uznał, że jest jednym
z największych szczęściarzy wśród żyjących. Przeżył. I choć stracił matkę, dwóch
braci i nową narzeczoną, dziękował Bogu, że sam wyszedł z tego bez szwanku.
Teraz, tydzień po owym strasznym dniu, Jack zastanawiał się, czy nie byłoby jednak
lepiej, gdyby zginął razem ze swoją rodziną. Krótko po sztormie burmistrz Galveston
wprowadził stan wyjątkowy i Jack dostał przydział do gangu śmierci. Zadanie gangu
nie polegało na pilnowaniu porządku. Setki odkomenderowanych żołnierzy miały za
zadanie uporać się z watahami rabusiów, które buszowały w mieście. Zastrzelono i
zabito na gorącym uczynku ponad 250 takich hien cmentarnych, z których
128
niektórzy mieli kieszenie wypchane odciętymi palcami z obrączkami. (U jednego z
nich znaleziono 23 palce).
Galveston było jedną wielką kostnicą. Trupy leżały na ulicach, w zachowanych
domach, na plażach, pływały w wodzie stojącej w mieście — w sumie stanowiły jedną
trzecią ludności. Woda wespół z upałem powodowała szybkie rozkładanie się tysięcy
zwłok, więc władze obawiały się, że leżące na ulicach szczątki mogą doprowadzić do
wybuchu tyfusu lub cholery (nie wspominając o strasznym smrodzie, jaki unosił się
nad Galveston).
Uruchomiono więc plan natychmiastowego pozbycia się zwłok — sprawnych
mężczyzn, takich jak Jack, zapędzono do pracy w gangach śmierci. Radzono sobie z
tym na dwa sposoby. Ładowano setki ciał na barki, wypływano nimi w morze i
wyrzucano do wody lub zwalano je do głębokich dołów na plaży i palono. Ohydny
fetor rozkładających się zwłok szybko zastąpił słodkawy zapach palonego mięsa i
włosów.
Nikt nie zadawał sobie trudu identyfikowania ciał lub oddawania ich bliskim. W czasie
zagrożenia sanitarnego nie ma czasu na obrzędy pogrzebowe.
Tak więc Jack pracował w ekipie na plaży. Tylko jedna rzecz trzymała go tu i
zniechęcała do wyjazdu do Houston — darmowa gorzałka na koszt miasta. Był z tych,
którzy nigdy nie odmawiają kielicha.
Huragan, jaki 8 września 1900 roku nawiedził wyspę Galveston w stanie Teksas, był
największą naturalną katastrofą, jaka kiedykolwiek wydarzyła się w USA.

Strona 89

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Kronikarze przypominają, że łączna liczba ofiar huraganu nad GaWeston sięgająca 8
tysięcy osób jest wyższa niż liczba ludzi zabitych łącznie przez powódź w Johnstown
(rozdział 47), trzęsienie ziemi w San Francisco (rozdział 45), huragan w Nowej Anglii
z 1938 roku (rozdział 61) i wielki pożar w Chicago (rozdział 51). I mają rację.
Huragan utworzył się nad Wyspami Zielonego Przylądka u wybrzeży Afryki,
przewędrował przez Atlantyk, dotarł na Wyspy Karaibskie, a następnie skierował się
wprost ku Galveston. Miasto było wystawione na żywioł znad Atlantyku niejako w
sposób naturalny, jako że jego część nadbrzeżna była całkowicie nieosłonięta. Nie
chroniła go żadna zapora na morzu; żadna skała w Zatoce Meksykańskiej nie
spowalniała żywiołu. (W 1900 roku, jeszcze przed wielkim sztormem, proponowano
zbudowanie wałów nadbrzeżnych, lecz nikt ich nie chciał — większość ludzi uznała to
za zbędne. Dziś GaWeston już ma takie zabezpieczenie).
Nawałnica natarła na miasto, wiejąc z prędkością dwustu kilometrów na godzinę i
niosąc półtorametrowe fale, które w porywach osiągały
9 — 100 największych...
129
wysokość sześciu metrów. Szacuje się, iż w ciągu dwudziestu czterech godzin trwania
huraganu na GaWeston spadło 2 miliardy ton wody.
Najsmutniejszą stratą było zawalenie się sierocińca, co spowodowało śmierć
wszystkich znajdujących się tam niemowląt i dzieci.
Wiele osób przeżyło tylko po to, by dowiedzieć się o śmierci najbliższych. Po
przejściu żywiołu dramatycznie wzrosła liczba samobójstw.
Jedna z opowieści o huraganie podkreśla zdrowy rozsądek zwykłych zwierząt. Kilku
mieszkańców Galveston przypomina sobie konia pędzącego ulicami miasta. Był
nieosiodłany i bez jeźdźca. Wydawało się, że oszalał, lecz w rzeczywistości doskonale
wiedział, co robi i dokąd ma biec. Koń pędził długo, aż wreszcie dotarł do pewnego
konkretnego domu. Dlaczego wybrał ten właśnie, tego nie wie nikt, lecz był to jeden z
niewielu domów, które przetrwały burzę. Koń udał się po schodkach do drzwi
wejściowych, wyważył je, po czym wszedł po schodach na piętro. Siedział tam przez
dwa dni, aż go w końcu odnaleziono. Był głodny, ale cały i zdrowy.
Gdyby w GaWeston władzę sprawowało to mądre zwierzę, najpewniej już wcześniej
zbudowano by wał tak bardzo potrzebny przed 1900 rokiem, kiedy to wielki huragan
zmiótł miasto z powierzchni ziemi.
1 6000 w GaWeston, 2000 w jego okolicach. Niektóre szacunki podają nawet 12 000
i więcej.
2 Według wartości dolara w 1925 roku. Dzisiaj daje to około 700 milionów dolarów.
39 Zabójcza mgła w Londynie
Londyn, Anglia
5-9 grudnia 1952 12 000 ofiar1
Wszędzie mgła. Mgła nad rzeką, gdzie unosi się pomiędzy zielonymi wysepkami i
kępami; mgła wzdłuż rzeki, wciskająca się między rzędy statków i brudne nabrzeża

Strona 90

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wielkiego miasta. Mgła na moczarach Essex, mgła na wzgórzach Kentu. Mgła
wpełzająca do kambuzów węglowców, zalegająca na podwórkach, osnuwająca
takielunek wielkich statków, mgła opadająca na burty barek i małych łodzi. Mgła w
oczach i gardłach zasiedziałych pensjonariuszy Greenwich wciskająca się przez
otwory ich cel. Mgła w dymie i ogieńku popołudniowej fajki dzielnego szypra snująca
się dołem w jego zamkniętej kabinie. Mgła okrutnie szczypiąca małego chłopca
okrętowego w przemarznięte pałce nóg i rąk. Na mostkach zaś nieliczni wychylający
się za barierki ku zamglonemu niebu ludzie, otoczeni mgłą, jakby uniesieni w balonie i
wiszący na mokrych chmurach.
Karol Dickens, Samotnia
Jak to obrazowo przedstawił nam Dickens we fragmencie swej Samotni, Londynowi
nieobca jest mgła. Zazwyczaj bywa pewną dokuczliwością, choć gdy zanadto
zgęstnieje, może zwiększać zagrożenie dla kierowców. Londyńska mgła zazwyczaj
nie zabija ludzi.
W 1952 roku zabójcza mgła była jednak zjawiskiem zgoła odmiennym od zwykłej
londyńskiej mgły. Pojawiła się jako zwykłe zagęszczenie skondensowanej pary
wodnej tak typowej dla Londynu. Jednakże w grudniu nad miastem zatrzymały się
masy ciepłego powietrza znad Morza Północnego, które uwięziły zarówno mgłę, jak i
niezliczone ilości zanieczyszczeń pochodzących z silników spalinowych londyńskich
pojazdów, z fabryk napędzanych piecami węglowymi, z domowych kominków i
zakładów przemysłowych uwalniających do atmosfery związki chemiczne powstałe w
procesach produkcyjnych. Przez pięć dni pokrywa ciepłego powietrza tworzyła nad
miastem dach
131
nieprzepuszczający gazów. W tym czasie zmarło 4 tysiące londyń-czyków, tak
młodych, jak i starych, która to liczba niemal ośmiokrotnie przekroczyła normę
zgonów.
Masy powietrza stały się groźne z powodu ich uporczywego trwania w miejscu.
Londyn jest zwykle przewiewany za sprawą wiatrów z Morza Północnego i kanału La
Manche, które pełnią funkcję swoistych naturalnych wymiataczy. Wiatry rozpędzają
mgłę i zapewniają czasami Londynowi słoneczne dni.
Niestety, w grudniu 1952 roku powietrze nad Londynem było nieruchome. Nie czuło
się żadnego wiatru, który rozpraszałby wilgotną breję zanieczyszczeń. Ludzie musieli
więc oddychać tym skażonym powietrzem. Z raportów lekarskich z owego
śmiertelnego grudniowego tygodnia wynika, iż ludzie zgłaszali się na ostre dyżury w
szpitalach z problemami oddechowymi. Niektórych trzeba było hospitalizować.
Mgła była gęsta. Zamknięto lotniska, a karetki poruszały się po ulicach z prędkością
niecałych dziesięciu kilometrów na godzinę, i to wtedy, gdy przed nimi ktoś szedł i
pokazywał drogę. W promieniu czterdziestu kilometrów widoczność była prawie
równa zeru. Piesi musieli wymacywać rękami drogę na okrytych całunem ulicach. Jak
można sobie wyobrazić (należało tego oczekiwać), kieszonkowcy mieli swoje żniwa.

Strona 91

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Złodzieje dwoili się i troili, uradowani naturalną osłoną z mgły ułatwiającą ucieczkę.
Gdy przedostała się ona do budynków, nawet w środku pojawiały się problemy z
widocznością. W jednym z londyńskich kin mgła była tak gęsta, że film można było
oglądać jedynie z pierwszego rzędu.
Ósmego grudnia nad Londyn znów wrócił wiatr i wywiał to trujące powietrze.
Jednakże dla tysięcy osób, które zsiniały z braku tlenu i umarły, kaszląc, było już za
późno.
Zabójcza mgła z 1952 roku odmieniła wszystko. Na początku 1953 roku rząd
brytyjski podjął duże, kompleksowe badania nad jakością powietrza w Londynie i nad
przyczynami tak dużego poziomu jego skażenia. Badania trwały cztery lata, a ich
konsekwencją były propozycje niezbędnych zmian.
W 1956 roku Wielka Brytania uchwaliła ustawę o czystym powietrzu (siedem lat
przed podobną ustawą amerykańską), która drastycznie zredukowała skażenie
atmosfery. Jednakże w 1962 roku Londyn nawiedziła kolejna trująca mgła, pokazując,
że sześć lat to za mało, by nastąpiły znaczące zmiany jakości powietrza. Niemniej
liczba ofiar tej mgły wyniosła zaledwie 136 osób, z których większość stanowiły
osoby starsze, cierpiące na dolegliwości sercowo-oddechowe. Około
132
tysiącowi trzeba było udzielić pomocy lekarskiej, jednakże w sumie szkody okazały
się mniejsze od tych, które spowodowała zabójcza mgła z 1952 roku.
Było to miasto maszyn i wysokich kominów, z których wydobywały się niekończące
się smugi dymu, snujące się bez końca i nigdy nieznikające.
Karol Dickens, Ciężkie czasy
1 Trudno jest określić łączną ilość zgonów zawinionych przez zabójczą mgłę.
Niemniej jednak na podstawie danych o średniej śmiertelności władze uważają, że z
powodu ciężkich zachorowań oddechowych wywołanych mgłą zmarło dodatkowo 4
tysiące osób. Według dr. Ernesta T. Wilkinsa, szefa oddziału zanieczyszczenia
atmosfery w angielskim wydziale badań naukowych i przemysłowych, w późniejszym
okresie zmarło dodatkowe 8 tysięcy osób z powodu odroczonych skutków zatrucia
podczas mgły i jej zgubnego wpływu na stan układu oddechowego.
40

Huragan w Indiach Zachodnich i nad jeziorem Okeechobee
Wyspy Karaibskie, Portoryko, wybrzeże Florydy
10-16 września 1928
5000 ofiar 75 milionów dolarów strat1
Bogate domy otwarte na oścież i splądrowane. Zaleca się wprowadzenie stanu
wyjątkowego w Palm Beach... Doradzam natychmiastowe wysianie oddziałów w celu
zapewnienia ochrony.
Clark J. Lawrence,
szef Stowarzyszenia Dowódców Rezerw Stanowych w Palm Beach w liście do

Strona 92

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

gubernatora Florydy wysłanym po huraganie 1928 roku
„Szybko! David! Właź!".
Jacob spojrzał na dolne konary drzewa, na które się wdrapywał i zobaczył swego
dwunastoletniego syna, Davida, zaciekle próbującego podciągnąć się na wyższą gałąź.
Jacob mógł jedynie przyglądać się temu z rozpaczą, tkwiąc w rozwidleniu dwóch
gałęzi i trzymając na plecach czteroletnią córeczkę, która tak mocno obejmowała go
za szyję, że trudno mu było oddychać. Jacob próbował wstrzymać oddech i spokojnie
modlił się, by Davidowi w końcu udało się wdrapać przynajmniej do miejsca, gdzie
czekał na niego razem z Rachelą. Gdy już będzie tu razem ze mną — myślał — to
jeśli chwycę go jedną ręką pod pachę i podciągnę się drugą, to poradzi sobie z
wejściem na wierzchołek drzewa.
Huragan rozlał wody jeziora Okeechobee w całej okolicy, w której mieszkał Jacob
wraz z żoną i dwójką dzieci. Żonę porwała woda i rzuciła
0 skałę wystającą z ziemi naprzeciwko ich kruchego jednopokojowego domku. Jej
głowa uderzyła w skałę ze straszną siłą i Jacob zobaczył, jak czaszka pęka na pół. W
momencie, gdy spostrzegł szarą, lśniącą powierzchnię mózgu i krew płynącą z oczu i
uszu, wiedział, że umarła. Zanim zdążył do niej podejść, gigantyczna fala wody
ponownie porwała jej ciało
1 miotając, uniosła je dalej z ogromną prędkością. Wtedy Jacob chwycił dwójkę
swych dzieci i zaczął biec w kierunku ogromnego drzewa stoją-
134
cego kilkaset metrów od domu. Biegnąc, obejrzał się i dostrzegł, iż woda zdążyła już
porwać jego dom i roznieść na kawałki.
Dotarł do drzewa i zaczął się wspinać, trzymając Rachelę na plecach. David zapewnił
go, że sam da sobie radę. Teraz Jacob z Rachelą znaleźli się ponad dziesięć metrów
nad ziemią, ale David nie mógł sobie poradzić.
Gdy Jacob postanowił zejść i pomóc synowi, David złapał się gałęzi i podciągnął
obydwiema rękami.
Jacob położył rękę na karku Davida i spojrzał mu w twarz: „Wspaniała wspinaczka,
synu. Po prostu wspaniała". Potem pocałował go w policzek.
„A teraz zejdźmy z drogi temu wodnemu demonowi!".
Ojciec z synem wspinali się dalej, niemal do wierzchołka drzewa. Ponad trzydzieści
metrów pod nimi szalała woda. Rzeka zalewała ziemię, która jeszcze wczoraj była
sucha i piaszczysta.
Jacob uspokoił się, wiedząc, że przeżyją, choć szybko poczuł głód i pragnienie. Woda
w końcu musiała przecież opaść, a cała trójka wtedy zejdzie i zajmie się swoimi
sprawami.
Gdy Jacob próbował usadowić się wygodnie wraz z Rachelą w rozwidleniu dwóch
konarów tworzących coś na kształt siodła, Dawid, który znalazł już sobie własne
siedzisko na innej gałęzi, zaczął krzyczeć:
„Tato! Patrz!".

Strona 93

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Jacob spojrzał tam, gdzie pokazywał David i serce zamarło mu w piersi.
Na gałęziach otaczających jego i jego dzieci kłębiły się dziesiątki węży. Owijały się
wokół konarów i z łatwością wpełzały na najcieńsze nawet gałązki.
Węże, pomyślał. I w tym momencie wiedział już, że niebawem dzieci dołączą do
matki. Węże były jadowite. Ani on sam, ani jego dzieci nie mieli gdzie uciekać.
W chwili gdy sobie to uzmysłowił, David zaczął krzyczeć. Po kilku sekundach to
samo zaczęła robić Rachelą. Obydwoje zostali ukąszeni. Gdy Jacob odwrócił się, żeby
spojrzeć na Rachelę, poczuł dwa jadowite zęby wpijające mu się w szyję.
Instynktownie chwycił węża, zerwał go z szyi i rzucił na dół do wody. Za późno — i
to dla nich wszystkich.
W ciągu piętnastu minut cała trójka spadła z drzewa martwa od wsączonej im
trucizny.
Następnego dnia Jacob, David i Rachelą stali się cząstką ogromnej masy ciał, które
ratownicy spuścili w dół rzeki na tratwie i podpalili. Po nawałnicy w wodzie pływało
tak dużo trupów, że trzeba było je zebrać razem i usunąć.
Na tej płynącej tratwie trupów nie było Marii. Jej ciała nigdy nie odnaleziono.
135
Huragan z 1928 roku, który zabił 5 tysięcy ludzi i spowodował straty w wysokości 75
milionów dolarów, narodził się na przełomie sierpnia i września niedaleko Wysp
Zielonego Przylądka na zachodnim wybrzeżu Afryki. Przewędrował Atlantyk i
dziesiątego września zaatakował Barbados. Potem, 12 września, dotarł do Gwadelupy,
zabijając tam ponad 600 osób. Dalej skierował się do Portoryko, gdzie zabił 1000
ludzi, pozbawił dachu nad głową 250 tysięcy i spowodował straty w wysokości 50
milionów dolarów.
A to jeszcze nie był koniec.
Szesnastego września zaatakował wybrzeże Florydy, powodując straty rzędu 25
milionów dolarów i zabijając ponad 2500 osób. Wielu zmarło od ukąszeń węży,
utonęło lub zostało zmiażdżonych czy wręcz przeciętych na pół przez szczątki
kłębiące się w wodzie lub niesione wiatrem wiejącym z prędkością blisko trzystu
kilometrów na godzinę.
Trzydzieści kilometrów naprędce tworzonych wałów ziemnych spłynęło do jeziora
Okeechobee, a żywioł zabił przy tym wielu robotników, często przyjezdnych
imigrantów.
W Belle Glade na Florydzie wszyscy mieszkańcy w liczbie 650 przenieśli się do
dwóch miejskich hoteli w nadziei znalezienia schronienia przed sztormem w tych
ogromnych — i na szczęście trwałych — budynkach. Gdy burza przeszła, okazało się,
że zmiotła wszystkie domy w mieście — pięćdziesiąt budowli — za wyjątkiem tych
dwóch hoteli. Przeżyli wszyscy mieszkańcy Belle Glade.
Liczba ofiar i wielkość strat spowodowanych przez żywioł, a także nieporadne próby
uniknięcia powodzi przez formowanie wałów ziemnych, doprowadziły do podjęcia
działań w skali państwowej. W 1930 roku prezydent Hoover przyznał pomoc

Strona 94

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

finansową na zbudowanie prawdziwych zapór — kamiennych barier o długości prawie
stu trzydziestu kilometrów i o wysokości dwunastu metrów.
Dla tych, którzy zginęli, było to już oczywiście za późno. Dla przyszłych pokoleń
żyjących w rejonie Everglades i jeziora Okeechobee jest to gwarancja przetrwania,
gdyż huragan z 1928 roku pokazał, jak bardzo te tereny są narażone na niebezpieczne
i śmiertelne żywioły.
1 Łączne straty na Karaibach, w Portoryko i na Florydzie. Według wartości dolara w
1928 roku.
41 Trzęsienie ziemi w Kobe
Kobe, Japonia
16 stycznia 1995
5502 ofiary 145 miliardów dolarów strat
Byłem na czwartym piętrze pięciogwiazdkowego hotelu. Wstrząsy trwały 20 sekund
lub coś koło tego, a ja leżałem na podłodze i nie byłem w stanie się ruszyć. Sięgnąłem
do drzwi, lecz ponieważ nie dały się otworzyć, wyważyłem je i ledwo się uratowałem.
Dolna część hotelu, poniżej trzeciego piętra, całkowicie się zawaliła.
Japoński dziennikarz telewizyjny, który przeżył trzęsienie ziemi2
Trzęsienie ziemi w Kobe w Japonii o sile 7,2 stopnia w skali Richtera nazwane zostało
najbardziej kosztownym trzęsieniem wszech czasów. Jego moc była ogromna — w
ciągu około dwudziestu sekund od momentu rozpoczęcia o godzinie 5.56 rano ów
wstrząs spowodował wielkie straty i zabił tysiące niczego się niespodziewających
ludzi. Dwudziestosekun-dowe trzęsienie ziemi, po którym odbudowa będzie trwała
całe dziesięciolecie.
Dwadzieścia sekund. Tyle czasu potrzeba, by przeciętny czytelnik tej książki
przeczytał pierwszy akapit tego rozdziału.
Dwadzieścia sekund. Takie zniszczenia w tak krótkim czasie poraziły tych, którzy
przeżyli. Trzęsienie ziemi w Kobe w 1995 roku spowodowało ogromne
przewartościowanie w świadomości jego mieszkańców i okolic.
Gdy opadł kurz i do ocalałych ludzi dotarło, jak wielkie straty poniosło ich ukochane
miasto, w całym Kobe zapanował nastrój powszechnego przygnębienia. Niektórzy
próbowali stawić czoło temu nieszczęściu i zaspokajać podstawowe potrzeby, jak
żywność i dach nad głową.
Katastrofy takie jak ta rodzą najdziwniejsze inicjatywy dobroczynne, a jedną z
najbardziej nieprawdopodobnych grup filantropów okazał się gang przestępczy
Yamaguchi-gumi. Mężczyźni, zwykle bardziej zainteresowani braniem niż dawaniem,
naraz zaczęli wydawać osiem tysięcy posiłków dziennie na parkingu. Ofiarowali
pieniądze, pojazdy i ludzi
137
oraz wspólnie zajęli się karmieniem swych sąsiadów. Jeden z ocalałych Masakazu
Koga stwierdził, że „przypominało to czasy tuż po wojnie. Wszystko było w ruinach i
nie miałem pojęcia, jak sobie poradzimy z odbudową. Ale trzęsienie ziemi również nas

Strona 95

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

połączyło. Zetknąłem się ze szczodrością, której istnienia w Japonii się nie
spodziewałem"3.
To drugie co do wielkości trzęsienie ziemi w Japonii uszczupliło dochody z podatków
o blisko 7 miliardów dolarów4, i to tylko w roku podatkowym 1995.
Główne gałęzie przemysłu w Kobe — przemysł okrętowy, stalowy, chemiczny i
spożywczy — były poważnie dotknięte, a wiele fabryk trzeba było zamknąć na kilka
dni. Te, które można było uruchomić zaraz po przywróceniu dostaw prądu, pracowały
na zwolnionych obrotach — niektóre nawet o 60 procent poniżej swych możliwości.
Wstrząs unieruchomił 90 procent zakładów szewskich, a wiele innych drobniejszych
gałęzi przemysłu obrócił w perzynę. Sztuczna hodowla pereł w Kobe wypadła z rynku
na niemal sześć miesięcy.
Tuż po trzęsieniu ziemi niezwykle trudno było zaspokoić podstawowe potrzeby
ocalonych: żywność, wodę, schronienie. Niektórzy koczowali w miejskich halach, inni
gnieździli się w niebezpiecznie uszkodzonych budynkach. Prawie jedna trzecia część
milionowej ludności miasta pozostawała bez dachu nad głową. Gigantyczne szkody w
Kobe spowodowały, iż konieczne reakcje władz były szczątkowe. I tak na przykład
nie zabezpieczono wielu grożących zawaleniem budynków, a jeśli już, to bariery
okazywały się, niestety, nieskuteczne.
Dopiero po kilku dniach do Kobe zaczęła napływać pomoc, w tym regularne dostawy
z Kirin Breweries, jednego z największych japońskich browarów. Biorąc pod uwagę
urazy psychiczne i stres mieszkańców Kobe, łatwo można sobie wyobrazić, jak wielu
z nich traktowałoby stałe dostawy piwa. To było jednak coś innego. Kirin Breweries
wysyłało do miasta tysiące kartonów litrowych butelek od piwa, ale pracownicy
browaru napełniali jej nie piwem, lecz wodą pitną.
Jak to zwykle bywa po trzęsieniu ziemi, również w Kobe rozszalały się pożary
powstające w wyniku pękania instalacji gazowych czy awarii piecyków i suszarek.
Oszacowano, iż spłonął blisko milion metrów kwadratowych miasta. Uszkodzeniu lub
zniszczeniu uległo niemal 180 tysięcy budynków miejskich. W porcie uszkodzonych
zostało 90 procent ze 187 stanowisk cumowniczych. Linia kolejowa Hanshin
Expressway zapadła się w kilku miejscach na długości dwóch kilometrów. 25
stycznia, dziewięć dni po trzęsieniu ziemi, 367 tysięcy gospodarstw domowych w
Kobe wciąż pozbawionych było bieżącej wody5.
138
Po każdej wielkiej katastrofie problemem są martwe ciała — a w Kobe zginęły tysiące
ludzi, których trzeba było odkopać, zidentyfikować, a następnie pochować lub
skremować. Władze zamieniły jedną z miejskich szkół w kostnicę i umieściły na niej
napis: „Sala spokojnej duszy".
Problemem stały się też grypa i zapalenie płuc, jak również — co gorsza — zimno,
wilgoć i brak trwałego schronienia.
Ludzie zrobili to, co do nich należało i już rok po trzęsieniu ziemi na każdej wolnej
przestrzeni stały baraki i namioty.

Strona 96

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Kobe odbudowano, otwarto w końcu port, znów ruszyła szybka kolej ekspresowa,
naprawiono drogi i znów zaczęły po nich jeździć samochody, a tam, gdzie zalegały
ruiny, znów stanęły domy.
Trzęsienie ziemi w 1995 roku uświadomiło ludziom, jak bardzo narażone są budowle i
autostrady w Kobe, jakie są możliwości w zakresie bezpieczeństwa publicznego i
ochrony przeciwpożarowej i jak miasto reaguje na katastrofy. Niektóre systemy
zawiodły, inne nie. Niektóre procedury trzeba było ulepszyć.
W swym podsumowującym raporcie EQE tak oto oceniło sytuację: „Trzęsienie ziemi
w Kobe jest dramatycznym przykładem na to, co wstrząsy mogą spowodować we
współczesnym społeczeństwie przemysłowym" 6. EQE wie, że należy zawczasu
przeznaczać środki na wypadek trzęsienia ziemi, ponieważ wystarczy dwadzieścia
sekund, by ze „współczesnego społeczeństwa uprzemysłowionego" zostało tyle co nic.
1 EQE Risk Management Report on the January 16, 1995 Kobe, Japan Earthąuake.
Liczby te nie obejmują strat tak istotnych, jak: maszyny, wyposażenie biurowe, zapasy
magazynowe, czyli tego wszystkiego, co znajdowało się wewnątrz budynków.
2 Lee D a v i s, Natural Disasters, s. 65.
3 Ibid, s. 66.
4 EQE Risk Management Report on the January 16, 1995 Kobe, Japan Earthąuake.
5 Ibid.
6 Ibid.
42 Zderzenie statków Dona Paz i Vecłor
180 kilometrów na południe od Manili na Filipinach, u wybrzeży wyspy Marinduąue
20 grudnia 1987 4386 ofiar1
Eksplozja zbudziła mnie ze snu. W ciągu dwóch sekund na statku wybuchł wielki
pożar, słyszałem, jak ktoś jęczał i krzyczał. Skoczyłem do wody.
Paąuito Osabel, ocalały pasażer Dona Paz2
W opowiadaniu Henry'ego Longfellowa Opowieść teologiczna Elisa-beth mówi o
„statku, który płynął nocą... dobiegał tylko sygnał świetlny z oddali i głos z
ciemności...". Gdyby te słowa padły 20 grudnia 1987 roku, tysiące pasażerów promu
zmierzającego na Boże Narodzenie do Manili prawdopodobnie przeżyłyby i
obchodziłyby święta.
Kolizja promu Dona Paz i tankowca Vector spowodowała największą katastrofę na
morzu w czasach pokoju.
Dona Paz wypłynął z Tacloban na filipińskiej wyspie Leyte, popłynął na północ przez
morze Visayan do kanału Jintotolo, potem skierował się na morze Sibuyan i zbliżył do
małej filipińskiej wysepki Marinduąue. Tam zderzył się z tankowcem Vector, który z
ładunkiem ośmiu tysięcy trzystu baryłek ropy płynął na wyspę Masbate.
Pewien amerykański lotnik zapamiętał ten wypadek:
W czasie, gdy doszło do wypadku Dona Paz, stacjonowałem na Filipinach....
Pracowałem przy poszukiwaniu załogi helikoptera zwiadu SH-3G Seaking. Na miejsce
przyleciały helikoptery sił powietrznych, lecz nie odnalazły nikogo żywego.

Strona 97

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Dostrzegły jednak wiele ciał, które trzeba było wydobyć.
Z tego, co czytałem w Pacific Stars and Stripes, do kolizji Dona Paz z tankowcem
doszło w sobotę o dziesiątej wieczorem. Pojawiła się wielka kula ognia, którą
widziano z statków w tym rejonie. Po zderzeniu tankowiec
140
złamał się na pół i natychmiast zatonął. W gazecie podano, że przeżyły jedynie dwie
osoby. Ale Dona Paz nie zatonął od razu. Po zderzeniu dostał dużego przechyłu,
wywrócił się do góry dnem i tonął przez dwie godziny. O ile pamiętam, uratowały się
z niego tylko 24 osoby. Tygodniami morze wyrzucało ciała na brzeg, inne wplątywały
się w rybackie sieci, co denerwowało miejscowych rybaków. Na pokładzie
zatopionego promu Dona Paz znajdował się krewny jednego z moich kolegów z
eskadry. Było to bardzo smutne wydarzenie...3.
Po opisanym przez lotnika wybuchu z tankowca Vector wyciekło do morza tysiące
litrów ropy. Gdy tylko ogień z eksplozji dotarł do niej, zapaliła się, zamieniając ocean
w morze płomieni.
Wielu pasażerów Dona Paz, nie chcąc pozostawać na pokładzie palącego się i
wywracającego promu, zdecydowało się na skok do morza. Bezradne istoty skakały
wprost do palącej się ropy. Ogień ogarniał je natychmiast i choć zanurzały się pod
wodę, to jednak nic nie gasiło płomieni. Jest rzeczą pewną, iż wielu spośród
pasażerów wolało jak najszybciej utonąć z własnej woli, niż cierpieć, płonąc żywcem.
Część pasażerów pozostało jednak na pokładzie Dona Paz. Być może kierowała nimi
słaba nadzieja, że zaraz przypłyną łodzie strażackie, ugaszą ogień i bezpiecznie
zabiorą ich z promu. Te nadzieje okazały się jednak świadectwem bezradności —
wszyscy, którzy zostali na promie, poszli na dno razem z nim. Można tylko mieć
nadzieję, że gdy prom szedł pod wodę, tonący ulegli wcześniej zaczadzeniu kłębami
dymu i nie byli świadomi zbliżającego się końca.
Wielu członków załogi Vectora również znalazło się w wodzie, a niektórym udało się
utrzymać na powierzchni dzięki różnym pływającym szczątkom. W nocy i następnego
ranka wyłowiono około trzydziestu ludzi, którzy przeżyli katastrofę. Niestety,
niektórzy z ocalałych byli tak mocno poparzeni, że zmarli w szpitalu. Tysięcy ciał
nigdy nie odnaleziono. W ciągu następnych kilku dni morze wyrzuciło ich na brzeg
około trzystu. Według władz filipińskich wszystkie były częściowo ogryzione i
okaleczone przez rekiny4.
Do dziś nie jest jasne, dlaczego Dona Paz i Vector zderzyły się owej feralnej
bożonarodzeniowej nocy na wodach wokół wysp filipińskich. Żegluga statków wokół
Filipin zawsze była niebezpieczna. Dzieje się tak z powodu jawnego lekceważenia
zasad żeglugi, niekompetencji
141
żeglujących, tłoku na szlakach morskich, niewłaściwej aparatury nawigacyjnej i
radarów oraz niesprawnych statków. To dlatego filipińskie wody kryją długą historię
nieszczęść.

Strona 98

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Fakt, iż Dona Paz był bardzo przeładowany, dowodzi braku poszanowania dla
przepisów bezpieczeństwa przez marynarzy. (Dlatego też chyba nigdy nie poznamy
dokładnej liczby ofiar tego wypadku). Wszystko to są, rzecz jasna, jedynie spekulacje,
jako że w katastrofie zginęły obydwie załogi, a statki leżą na dnie morza.
Niezależnie od tego, ilu ludzi naprawdę zginęło w kolizji Dona Paz z Vectorem,
tragiczne jest, że jedyne porównanie, jakie się nasuwa w tym wypadku, to porównanie
do czasów wojny. Wtedy to zatapiane w czasie bitew statki pociągały za sobą tyle
samo niemal ofiar co ta katastrofa morska. Kolizja promu Dona Paz zyskała sobie
rozgłos dlatego, że wydarzyła się w czasach pokoju, a jej ofiarami byli cywile.
1 Liczba ofiar tej stosunkowo niedawnej katastrofy jest niezbyt wiarygodna i nie
sposób jej zweryfikować. W różnych źródłach podaje się wartości od 3000 do 4386.
Niepewna jest nawet liczba pasażerów promu. Niektóre źródła podają, że na promie
stłoczono 4000 osób, inne mówią o 1500 pasażerach na pokładzie. Niezależnie od
tego, jakie były prawdziwe dane dotyczące ilości pasażerów promu, wszystkie źródła
są zgodne co do tego, że statek był bardzo przeładowany i wiózł więcej ludzi, niż
pozwalały mu przepisy.
2 Roger S mith, Catastrophes i Disasters, s. 175.
3 www.greatshipwrecks.com
4 Ibid.

43 Wybuch w kościele na Rodos
Pałac Wielkiego Mistrza, ulica Rycerska Rodos, Grecja
3 kwietnia 1856 4000 ofiar
Od burzy i piorunów, od choroby, zarazy i głodu, od wojny i morderstwa i od nagłej
śmierci uchowaj nas, Panie.
Modlitewnik, 1662
Ujrzałem szatana jako piorun z niebios.
Łukasz, 10, 18

Nie sposób było nie usłyszeć głosu dzwonów.
W mieście Rodos, na wyspie Rodos, na wszystkich wieżach biły wszystkie dzwony.
Zazwyczaj każda dzwonnica odzywała się dwukrotnie w ciągu dnia: raz rano, by
wzywać na jutrznię, później w południe na Anioł Pański. Owe wezwania brzmiały
powoli i statecznie, a dzwony po niecałej minucie milkły. Kakafonia dźwięków, jaką
tej nocy usłyszeli mieszkańcy Rodos, w niczym nie przypominała tego dostojnego
tonu.
Na dole wysokich wież dzwonnicy pociągali za sznury jak szaleni. Byli to w
większości młodzi chłopcy lub- młodzieńcy w nowicjacie. Cięższy, starszy mężczyzna
zwykle pozostawał w miejscu, gdy sznury wędrowały w górę i w dół. Tymczasem
młodzi chłopcy uwieszeni na sznurach często unosili się z cementowej podłogi kilka
metrów nad ziemię. W oczach obserwatora mogło to wyglądać nieco śmiesznie, ale

Strona 99

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

twarze chłopców zachowywały powagę i skupienie — wykonywali swój święty
obowiązek. Mimo to większość z nich i tak przyznawała się, że lubi tak fruwać w
górę.
Dzwony biły, ponieważ niebo było pełne błyskawic. W Europie wierzono od wieków,
że gwałtowne bicie w dzwony kościelne podczas burz z piorunami przepędza
demoniczne moce, które rażą ziemię ogniem. Później, w czasach nieco bardziej
oświeconych, wierzono, że huk dzwonów rozproszy ładunki elektryczności i dzięki
temu zapobiegnie
143

uderzeniom piorunów. Jak można się było spodziewać, nic to nie dawało, a nierzadko
pioruny biły w wieże kościelne, w chwili gdy dzwonnik trzymał sznur, zabijając
nieszczęśnika.
W 1856 roku przy ulicy Rycerskiej stał pałac Wielkiego Mistrza — wspaniała
budowla wzniesiona w XIV wieku. Pałac miał swój własny kościół pod wezwaniem
św. Jana, a każdego dnia tak do pałacu, jak i do kościoła przybywały tysiące ludzi.
W 1856 roku na Rodos rządzili otomańscy Turcy. Ich armia okupacyjna zajęła pałac
Wielkiego Mistrza, który na niższych poziomach miał wielkie, przestronne lochy z
grobowcami. Turcy szybko zmagazynowali w tych miejscach ogromne ilości prochu
strzelniczego. Armia musiała mieć łatwy dostęp do prochu używanego do broni i
bomb, a centralne położenie pałacu, z jego ogromnymi przestrzeniami magazynowymi,
całkiem dobrze się do tego nadawało. (Turcy wypędzili z Rodos rodowitych Greków,
a jeśli znaleziono jakiegoś przebywającego w mieście bez zezwolenia, skracano go o
głowę).
W owych czasach przechowywanie w kościelnych kryptach śmiercionośnych
materiałów nie było czymś niezwykłym. Powszechne więc były nieuchronne
przypadki eksplozji tych wysoce łatwopalnych i groźnych ładunków. W 1769 roku w
Brescie we Włoszech w kryptach grobowych pod kościołem św. Nazariusza włoskie
wojska zmagazynowały dwieście tysięcy funtów (sto tysięcy ton) prochu. Pewnej
gorącej sierpniowej nocy w dzwonnicę kościoła strzelił pojedynczy piorun i wywołał
pożar. Zaraz potem w jednej chwili wybuchł cały proch. Zginęło ponad 3 tysiące
ludzi, a eksplozja całkowicie zniszczyła niemal 20 procent miasta Brescia.
Wybuch w pałacu Wielkiego Mistrza 3 kwietnia 1856 roku spowodował większe
straty.
Przyczyna była taka sama — uderzenie pojedynczego pioruna. W obydwu budowlach
bądź w najbliższym sąsiedztwie pałacu znajdowało się 4 tysiące ludzi. Wszyscy
zginęli w wybuchu. Tak jak w Brescii proch składowany w lochach wybuchł, a siła
eksplozji całkowicie zniszczyła wielki i niezwykły pałac wraz z przynależnym do
niego kościołem św. Jana. Pałac stał tu przez ponad czterysta lat, a zawalił się po
jednym uderzeniu pioruna, który najwyraźniej nie przestraszył się bicia dzwonów.
Błyskawica i wybuch, jaki po niej nastąpił, to prawdopodobnie najgorsza w dziejach

Strona 100

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

katastrofa spowodowana uderzeniem pioruna. Dzisiaj w starym mieście Rodos
mieszka zaledwie 6 tysięcy ludzi. Liczba ofiar wybuchu z 1856 roku — 4 tysiące —
doskonale ilustruje rozmiary strat, jakie na Rodos spowodował jeden kaprys nieba.
144
Przez niemal osiemdziesiąt lat pałac Wielkiego Mistrza leżał w gruzach. W 1939 roku,
podczas włoskiej okupacji Grecji, faszystowscy najeźdźcy uznali, że Benito Mussolini
być może chciałby zamieszkać w tak okazałym miejscu. Jeśli nie Mussolini, to może
przynajmniej król Włoch Wiktor Emmanuel II uznałby go za przytulny. Odbudowali i
odrestaurowali pałac dosłownie od podstaw, skwapliwie dbając o zachowanie
oryginalnej konstrukcji i struktury budowli.
Turyści, którzy dziś odwiedzają odnowiony pałac Wielkiego Mistrza, są niewątpliwie
wdzięczni dawno już nieżyjącemu budowniczemu włoskiemu za to, że przywrócił
Grecji jeden jej z najwspanialszych zabytków.
-

44 Wyciek chemiczny w Bhopal
Bhopal, Indie
3 grudnia 1984 3828 ofiarx
W sztuce życia człowiek wynaleźć nie może niczego, lecz w sztuce śmierci
przewyższa samą naturą i za pomocą chemii i maszyn wywołuje całą masę plag,
epidemii i głodu.
. George Bernard Shaw, Man and Superman
Była to wspaniała nowina! Bogata, amerykańska firma Union Carbide zaplanowała
budowę fabryki w biednym regionie Indii i ogłosiła, że zamierza zatrudnić osiem
tysięcy hinduskich robotników. Ludzie byli podekscytowani możliwością podniesienia
swego standardu życia w miejscu, gdzie miało powstać dużo miejsc pracy. W owym
czasie nie wiedzieli jednak, że ta cudowna fabryka Union Carbide wielu z nich
przyniesie śmierć.
* *
Tamtego straszliwego poranka, 3 grudnia 1984 roku, na ulicach wokół fabryki Union
Carbide leżały pokotem setki ciał. Wiele z nich zalane było wymiocinami, moczem i
odchodami, a ich skóra przybrała barwę purpury. Wdychanie trującego gazu
powodowało utratę kontroli nad funkcjami ciała i zadławienie się własnymi
wydzielinami.
Około godziny pierwszej w nocy czterdzieści ton śmiertelnie trującego gazu izocjanu
metylu (MIC), substancji chemicznej używanej do produkcji pestycydów, wyciekło ze
zbiornika fabryki Union Carbide w chwili, gdy do zbiornika, w którym magazynowano
ów produkt nieopatrznie przepompowano duże ilości wody. Woda i MIC nie łączą się
i zbiornik eksplodował. Powstała przy tym chmura śmiertelnie trującego gazu uniosła
się nad fabryką i rozprzestrzeniła w promieniu trzydziestu kilometrów wokół Bhopalu.
Zabiła ludzi w łóżkach, pozostawiła po sobie trupy na ulicach i zmusiła tysiące

Strona 101

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

umierających Hindusów do szukania ratunku w szpitalach. Te jednak nie dawały sobie
rady z powodu braku wiedzy i sprzętu umożliwiającego pomoc ofiarom tego typu
katastrofy.
146
Dr Thomas Petty, ekspert ds. chorób płuc z Uniwersytetu Kolorado, został poproszony
przez korporację Union Carbide o odwiedzenie poszkodowanych w Bhopalu. On też
wyraził oficjalne stanowisko firmy wobec pracowników, którzy uciekli z miejsca
wypadku: „Można było uratować wielu pacjentów, gdyby nie wpadli w panikę. Gdy
zaczęli uciekać, głębiej oddychali. Gdyby zachowali spokój i wychodzili powoli, nie
wchłonęliby tak wielu zanieczyszczeń" \
To oczywiście uciekający robotnicy, przerażeni i duszący się, byli winni własnej
śmierci.
Lekarze z miejscowych szpitali, którzy nie wiedzieli, jak pomóc ofiarom, wezwali
dyżurnego medyka z fabryki Union Carbide. Chcieli się dowiedzieć, co zatruło tych
ludzi i jak ich leczyć. Lekarz z Union Carbide stwierdził, że izocjanek metylu to tylko
składnik gazu łzawiącego i że wystarczy po prostu zmyć ofiary wodą. Ta rada okazała
się bezużyteczna w leczeniu ludzi, którzy wdychali izocjanek metylu. Liczba zgonów
zaczęła szybko rosnąć.
Fabrykę szybko zamknięto, a szef Union Carbide Warren Anderson natychmiast
poleciał do Indii, by ocenić sytuację i podjąć działania ratownicze. Gdy tylko samolot
wylądował, został aresztowany. Po zwolnieniu za kaucją bardzo szybko wrócił do
USA.
Czy wyciek toksycznej substancji chemicznej w fabryce Union Carbide w Bhopalu —
największy wypadek przemysłowy w historii — spowodowany był sabotażem ze
strony „niezadowolonego pracownika"?
Dziesiątego maja 1988 roku, trzy i pół roku po wypadku, Union Carbide opublikowała
raport opracowany przez Arthur D. Little Inc. Wskazywał on z „dużym
prawdopodobieństwem", iż „wypadek" w Bhopalu (określenie Union Carbide)
spowodował jakiś „niezadowolony pracownik". Orzeczenie to nie zostało
potraktowane serio ani przez sądy, ani przez światową opinię publiczną głównie z
powodu zachowania się Union Carbide wobec podejrzanego robotnika. Gdyby
powodem wypadku, w którym zginęły tysiące ludzi, a setki tysięcy innych zostało na
trwale okaleczonych, był rzeczywiście świadomy sabotaż, wówczas winowajcę —
biochemicznego terrorystę — należałoby ścigać i postawić przed sądem. Union
Carbide nigdy nie ścigało osoby, której przypisano odpowiedzialność za sabotaż. Do
dziś wielu ludzi uważa, że wytoczenie takiego oskarżenia było wynikiem przyjęcia
pewnej strategii na użytek opinii publicznej mającej odwrócić uwagę od winy Union
Carbide.
147
W wielu wypadkach przemysłowych dochodziło do znacznie większych szkód w
środowisku naturalnym (np. wypadek statku Valdez firmy Exxcon — patrz rozdział

Strona 102

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

94). Niemniej wyciek chemiczny w Bhopalu zaalarmował cały świat i spowodował
sformułowanie stanowczych żądań w kwestii nowych uregulowań prawnych, w
zakresie obostrzeń przepisów bezpieczeństwa pracowników fabrycznych
zatrudnianych przy potencjalnie niebezpiecznych chemikaliach. Dlaczego? Ponieważ
dalsze dochodzenie w sprawie wypadku w Bhopalu wykryło, iż w Union Carbide
obowiązują dwa zestawy takich uregulowań — jedno dla fabryk w USA i drugie dla
zakładów zagranicznych. Gdy porównano zasady BHP w fabryce w Bhopalu i w
fabryce w Wirginii, okazało się, że w Indiach o wypadek było nietrudno. Jeśli coś
takiego przydarzyło się jednej z największych firm chemicznych na świecie, od której
należałoby oczekiwać, że bezpieczeństwo stawia na pierwszym miejscu, to cóż
dopiero mówić o mniejszych fabrykach? One również wytwarzają niebezpieczne
chemikalia, ale są dużo mniej rentowne i nie stać ich na najnowocześniejszy sprzęt,
procedury bezpieczeństwa i zabezpieczenia na wypadek zagrożenia.
Po pięciu latach sporów sądowych, zarówno w USA, jak i w Indiach, Union Carbide
zawarł w 1989 roku umowę o wypłacenie rządowi Indii sumy 470 milionów dolarów.
(Przy liczbie 550 000 potwierdzonych ofiar dawało to 850 dolarów na osobę. Gdyby
pieniądze te ulokowano na 10 procent na okres dwudziestu lat, suma ta wzrosłaby do
3,1 miliarda dolarów, czyli w przybliżeniu do 5600 dolarów na osobę).
Ugoda ta chroniła też Union Carbide przed oskarżeniami natury kryminalnej. Decyzja
szybko została jednak zaskarżona w sądzie przez grupy ofiar — ostatecznie wysokość
odszkodowania, jakie miał zapłacić Union Carbide, została utrzymana w mocy, tyle że
obalono niepodważalność oskarżeń natury kryminalnej. Były szef firmy Warren
Anderson został natychmiast oskarżony przez rząd Indii o umyślne ludobójstwo, lecz
ukrył się, by uniknąć odbierania pozwów. Union Carbide odmówiła występowania w
jego imieniu czy informowania prokuratorów o miejscu jego pobytu.
Według Union Carbide odszkodowanie w wysokości 470 milionów dolarów
uzgodnione w 1989 roku całkowicie zamykało sprawę odpowiedzialności zarówno
samej firmy, jak i jej dyrektorów, ale nie zostało przyjęte do wiadomości przez Sąd
Okręgowy w Bhopalu. Co ciekawe, amerykański sędzia sądu okręgowego na
Manhattanie John Keenan wydał pisemne oświadczenie zalecające Union Carbide
„podporządkowanie się prawodawstwu w Indiach". Jak dotąd Union Carbide
odmawia poddania
148
się prawom innego wymiaru sprawiedliwości niż amerykańskie, zaś były szef Warren
Anderson nadal pozostaje nieuchwytny.
Ocenia się, że każdego tygodnia od 10 do 15 osób w Bhopalu i okolicznych
miasteczkach umiera, gdyż podczas wypadku w 1984 roku zostali poddani działaniu
gazu MIC.
1 Są to oficjalne dane podane przez indyjski rząd. Klinika Zdrowia Publicznego i
Dokumentacji w Bhopalu (BPHDC) utrzymuje, że liczba ofiar wyniosła 8 tysięcy, a
ponad 500 tysięcy ludzi uległo obrażeniom zarówno podczas wypadku, jak i po nim.

Strona 103

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Rząd Indii — jak to podano na stronie internetowej Union Carbide (www.bhopal.com)
w „Chronology" ze stycznia 2001 roku — stwierdził, że poszkodowanych było tylko
203 469 osób w następujących kategoriach:
0 ofiar z całkowitym trwałym inwalidztwem
2680 osób z częściowym trwałym inwalidztwem
18 922 osoby trwale poszkodowane, lecz nie inwalidzi
1313 osób czasowych inwalidów z powodu trwałych obrażeń.
7172 osoby z czasowym inwalidztwem z powodu czasowych obrażeń.
173 382 osoby z czasowymi obrażeniami, lecz nie inwalidzi.
Rząd Indii stwierdził również, że 155 203 osoby podano badaniom lekarskim, lecz nie
wykryto u nich obrażeń, www.corpwatch.org/truc/bhopal/fctsheet.html.
45 Trzęsienie ziemi w San Francisco
San Francisco, Kalifornia
18 kwietnia 1906
3000 ofiar1 500 milionów dolarów strat2
Oddziały federalne, członkowie regularnych oddziałów policji i specjalni
funkcjonariusze policji zostali przeze mnie upoważni do tego, by ZABIJAĆ
wszystkich tych, którzy zajmują się rabunkiem lub popełniają jakiekolwiek inne
przestępstwo.
Obwieszczenie burmistrza San Francisco Eugene'a Schmitza wydane po trzęsieniu
ziemi
Wydawało się, że ulice poruszają się jak fale wody. Gdy szedłem w stronę Market
Street, po jednej stronie wszystkie budynki waliły się i padały tak blisko mnie, że kurz
pokrył mnie całego i oślepił. Później zobaczyłem pierwszych zmarłych. Wisieli na
samochodzie niczym tusze w rzeźni, całe we krwi, z pogruchotanymi czaszkami,
połamanymi kończynami i zakrwawionymi twarzami. Jakiś człowiek krzyknął do
mnie: „Uważaj na ten kabel pod napięciem!". Ledwie starczyło mi czasu, żeby
odskoczyć. Byłem o krok od śmierci.
Sam Wolfe, ocalały z trzęsienia ziemi
W ciągu pierwszych piętnastu minut potwornych wstrząsów w San Francisco w 1906
roku w mieście wybuchło ponad pięćdziesiąt pożarów.
Gdy grunt zaczął falować, rozszczelnione przewody gazowe zapalały się i trwało to
tak długo, dopóki nie wypalił się płynący nimi gaz. Do tego koszmaru doszły
uszkodzenia miejskiej sieci wodociągów. Po pierwszych gwałtownych drganiach
ziemi rozerwane zostały złącza większości głównych linii wodociągowych na uskoku
San Andreas. Strażacy nie mogli gasić ognia bez wody, w związku z czym San
Francisco paliło się przez trzy kolejne dni.
Zdesperowani ludzie podejmowali desperackie działania. Opowiadano o włoskich
rodzinach, które chcąc zagasić ogień, zalewały płomienie galonami wina, jak również
o tym, jak to strażacy polewali domy ściekami zamiast wodą.
150

Strona 104

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Wojskowi opracowali nawet plan podobny do tego, co zwykło się robić w przypadku
pożarów lasów: wysadzano dynamitem domy w powietrze, żeby robić „przecinki" w
nadziei, że zahamuje to rozprzestrzenianie się ognia. Niestety, wybuchy te nic nie
dały, jedynie pogorszyły sytuację.
San Francisco leży na uskoku San Andreas o długości ponad tysiąca kilometrów. Jest
to miejsce schodzenia się dwóch płyt tektonicznych, które tworzą trzecią część
kontynentu północnoamerykańskiego i które biegną od północno-wschodniej Kalifornii
do Zatoki Kalifornijskiej. Płyty te „unoszą" się na leżącej pod nimi masie roztopionych
skał i stale się przemieszczają. Gdy ogromne płyty skalne nasuwają się na siebie,
dochodzi do trzęsienia ziemi. Najczęściej te ciągłe drgania trwają krótko, ale obfitują
w ofiary, a usuwanie katastrofalnych szkód wymaga wielu lat.
Trzęsienie ziemi o sile 8,3 stopnia w skali Richtera, które nawiedziło San Francisco,
obudziło miasto o godzinie 5.13 rano w czwartek 18 kwietnia 1906 roku. Pierwsza
faia wstrząsów trwała 30-40 sekund. Później była dziesięciosekundowa przerwa, po
której przyszła druga fala, tym razem trwająca 25 sekund. To wszystko. W ciągu
około minuty San Francisco zostało zdziesiątkowane.
Wstrząs zburzył 28 188 budynków, w tym odporny na wstrząsy ratusz wybudowany
za 5 milionów dolarów, a także niezliczone hotele, teatry, domy mieszkalne, szkoły,
fabryki, kościoły, tysiące domów jednorodzinnych oraz innych budynków. Na ludzi,
którym udało się wyjść z ich wnętrze, czyhało niebezpieczeństwo spowodowane przez
spadające szczątki budynków — co też miało miejsce.
Żaden człowiek i żadne zwierzę nie było bezpieczne. Na jednej z bardziej
poruszających fotografii z tamtego dnia widać grupę ludzi stojącą nad martwymi
ciałami niezliczonej ilości koni pociągowych zabitych przez spadające cegły.
(Wydostanie się bez szwanku spod walącego się budynku nie zapewniało uniknięcia
kłopotów: Agnes Zink, właścicielka posiadłości, której udało się umknąć przed
zawaleniem się domu, zsuwając się nago po rynnie, gdy tylko stanęła na ziemi, została
aresztowana za nieumyślne obnażanie się).
Trzęsienie ziemi, które było odczuwalne w tak odległych stanach jak Oregon czy
Nevada pozbawiło miasto sieci elektrycznej, a to jeszcze bardziej pogłębiło dramat
ocalałych ludzi. Bez dachu nad głową pozostało od 200 do 300 tysięcy osób. W
parkach wznoszono miasteczka namiotowe (w tym kilka namiotów zorganizowały
przedsiębiorcze prostytutki z San Francisco).
151
Wojskowi opracowali nawet plan podobny do tego, co zwykło się robić w przypadku
pożarów lasów: wysadzano dynamitem domy w powietrze, żeby robić „przecinki" w
nadziei, że zahamuje to rozprzestrzenianie się ognia. Niestety, wybuchy te nic nie
dały, jedynie pogorszyły sytuację.
San Francisco leży na uskoku San Andreas o długości ponad tysiąca kilometrów. Jest
to miejsce schodzenia się dwóch płyt tektonicznych, które tworzą trzecią część
kontynentu północnoamerykańskiego i które biegną od północno-wschodniej Kalifornii

Strona 105

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

do Zatoki Kalifornijskiej. Płyty te „unoszą" się na leżącej pod nimi masie roztopionych
skał i stale się przemieszczają. Gdy ogromne płyty skalne nasuwają się na siebie,
dochodzi do trzęsienia ziemi. Najczęściej te ciągłe drgania trwają krótko, ale obfitują
w ofiary, a usuwanie katastrofalnych szkód wymaga wielu lat.
Trzęsienie ziemi o sile 8,3 stopnia w skali Richtera, które nawiedziło San Francisco,
obudziło miasto o godzinie 5.13 rano w czwartek 18 kwietnia 1906 roku. Pierwsza
fala wstrząsów trwała 30-40 sekund. Później była dziesięciosekundowa przerwa, po
której przyszła druga fala, tym razem trwająca 25 sekund. To wszystko. W ciągu
około minuty San Francisco zostało zdziesiątkowane.
Wstrząs zburzył 28 188 budynków, w tym odporny na wstrząsy ratusz wybudowany
za 5 milionów dolarów, a także niezliczone hotele, teatry, domy mieszkalne, szkoły,
fabryki, kościoły, tysiące domów jednorodzinnych oraz innych budynków. Na ludzi,
którym udało się wyjść z ich wnętrze, czyhało niebezpieczeństwo spowodowane przez
spadające szczątki budynków — co też miało miejsce.
Żaden człowiek i żadne zwierzę nie było bezpieczne. Na jednej z bardziej
poruszających fotografii z tamtego dnia widać grupę ludzi stojącą nad martwymi
ciałami niezliczonej ilości koni pociągowych zabitych przez spadające cegły.
(Wydostanie się bez szwanku spod walącego się budynku nie zapewniało uniknięcia
kłopotów: Agnes Zink, właścicielka posiadłości, której udało się umknąć przed
zawaleniem się domu, zsuwając się nago po rynnie, gdy tylko stanęła na ziemi, została
aresztowana za nieumyślne obnażanie się).
Trzęsienie ziemi, które było odczuwalne w tak odległych stanach jak Oregon czy
Nevada pozbawiło miasto sieci elektrycznej, a to jeszcze bardziej pogłębiło dramat
ocalałych ludzi. Bez dachu nad głową pozostało od 200 do 300 tysięcy osób. W
parkach wznoszono miasteczka namiotowe (w tym kilka namiotów zorganizowały
przedsiębiorcze prostytutki z San Francisco).
151
Zniszczenia spowodowane przez trzęsienie ziemi rodziły wiele problemów dla
publicznej służby zdrowia. Ciała usuwano tak szybko, jak tylko to było możliwe, lecz
nie na tyle szybko, by uchronić się przed szczurami, z których wiele przenosiło
choroby morowe. Zerowały one na zwłokach i atakowały żywych ludzi, których
niezliczone rzesze musiały sypiać na zewnątrz. W sumie przez rok po trzęsieniu ziemi
w San Francisco odnotowano sto pięćdziesiąt przypadków dymienicy morowej.
Przetrwało wiele opowieści o bohaterstwie i cierpieniu tych, którzy przeżyli.
Założyciel Bank of America A.P. Giannini uratował z pożarów wszystkie aktywa
bankowe i tak szybko jak tylko się dało zaczął wypuszczać akcje odbudowy w swym
zaimprowizowanym oddziale — biurem była deska położona na dwóch beczkach.
Inni mieli mniej szczęścia. Istnieje wiele przekazów o tym, jak ludzie przywaleni
gruzem, świadomi tego, co się dzieje, lecz niemający żadnej nadziei na ratunek czy
przetrwanie, błagali policjantów, by ich zastrzelono, zanim spłoną żywcem. Wielu
funkcjonariuszy spełniało te prośby.

Strona 106

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Odbudowa San Francisco zajęła trzy lata. Jednak miasto znów miało ucierpieć. W
1989 roku nawiedziło je trzęsienie ziemi o sile 7,1 w skali Richtera, które
spowodowało straty w wysokości ponad sześciu miliardów dolarów (patrz rozdział
88).
Nieuchronne zagrożenie San Francisco ze strony uskoku San Andreas to koszt, jaki
ludzie gotowi są ponieść za możliwość mieszkania w mieście radości i miłości bez
granic.
1 Przez dziesięciolecia uważano, że liczba ofiar w San Francisco w 1906 roku
wyniosła około 700 osób. Nowe badania przeprowadzone w latach osiemdziesiątych
przez Urząd Geologiczny USA wykazały, że liczba ta naprawdę bliższa jest trzem
tysiącom, a może nawet wyższa. (Liczba ta obejmuje również tych, których
zastrzelono w trakcie rabunków).
2 Według wartości dolara z 1906 roku.
152
Opis Enrica Caruso, który przeżył trzęsienie ziemi w San Francisco
Gdy San Francisco nawiedziło trzęsienie ziemi, legendarny śpiewak operowy Enrico
Caruso akurat spał w swoim hotelu. Poprzedniej nocy śpiewał w Carmen. Poniższy
opis przygotował dla londyńskiego magazynu „The Sketch" z 1 lipca 1906 roku. (Po
trzęsieniu ziemi Caruso poprzysiągł, że jego noga nigdy więcej nie postanie w San
Francisco — i słowa dotrzymał).
Pytacie mnie, co widziałem i co robiłem w ciągu tych okropnych dni, które przyniosły
zniszczenie San Francisco? Cóż, w amerykańskich gazetach podano wiele opisów
moich tzw. przygód, lecz większość z nich niezbyt odpowiada prawdzie. Niektóre
gazety doniosły, że strasznie się bałem, że na w pół oszalałem ze strachu, że
wytasz-czyłem walizkę z hotelu na dwór, zasiadłem na niej i płakałem ze złości.
Wszystko to nie prawda. Byłem wystraszony, tak jak wielu, lecz nie straciłem głowy.
Mieszkałem w Pałace Hotel, bardzo wygodnym, gdzie zatrzymywało się wielu
kolegów artystów. Miałem pokój na czwartym piętrze. W czwartek po południu, w
przededniu tej wielkiej katastrofy, poszedłem spać w bardzo dobrym humorze. Tej
nocy śpiewałem w Carmen, a opera trzęsła się od oklasków. Wszyscy byliśmy
uradowani i — jak powiedziałem już wcześniej — poszedłem do łóżka przepełniony
uczuciem szczęścia i zadowolenia.
Lecz cóż za przebudzenie! Musicie wiedzieć, że nie sypiam wiele — wstaję wcześnie
rano i jeśli nie jestem znużony, wychodzę i idę na spacer. Tak więc w środę
wczesnym rankiem obudziłem się około piątej, poczułem, że łóżko kolebie się, jakbym
był na statku na morzu. Przez moment wydawało mi się, że śnię i że wracam przez
ocean do mego pięknego kraju. Nie zastanawiałem się nad tym, lecz ponieważ
falowanie trwało nadal, wstałem, podszedłem do okna, podniosłem zasłonę i
wyjrzałem na zewnątrz. To, co zobaczyłem, spowodowało, że zatrzęsłem się ze
strachu. Widziałem rozpadające się budynki, odpadające wielkie kawały ścian, a z
dołu, z ulicy, dochodziły krzyki mężczyzn, kobiet i dzieci.

Strona 107

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

153
Stałem tak w milczeniu, zastanawiając się, czy nie śni mi się jakiś śmiertelny koszmar
— tkwiłem tak przez około czterdzieści sekund, budynki padały, a mój pokój wciąż
bujał się niczym łódka na morzu. W ciągu tych czterdziestu sekund pomyślałem o
czterdziestu tysiącach rzeczy. Całe moje życie przemknęło mi przed oczami —
pamiętam, że były tam rzeczy błahe i rzeczy ważne. Myślałem o moim pierwszym
występie w wielkiej operze, denerwowałem się, jak też zostanę przyjęty, potem znów
pomyślałem, że właśnie gram we wczorajszym przedstawieniu Carmen.
Gdy wyszedłem z odrętwienia, wzywam służącego. Wchodzi spokojny i bez drżenia
w głosie oznajmia: „To nic takiego". Jednocześnie jednak radzi mi, bym szybko się
ubrał i kierował do wyjścia, zanim hotel zapadnie się i zmiażdży nas na proch.
Tymczasem kawałki sufitu zaczynają obrywać się i spadać na łóżko, dywan i na
meble. W końcu sam zaczynam myśleć, że warto się pospieszyć. Służący podaje mi
jakieś ubranie. Nie wiem, gdzie mam części garderoby, lecz wkładam jakieś spodnie,
na to płaszcz, naciągam skarpetki i buty. Nawet wówczas pokój trzęsie się tak, że
podskakuję. Nie ukrywam, że byłem zdenerwowany, wciąż myślałem, że budynek
zawali się i nas przygniecie. Cały czas słyszymy dźwięki spadających murów i krzyki
przerażonych ludzi.
Biegniemy po schodach na ulicę, a mój służący, dzielny człowiek, wraca, wrzuca
wszystkie moje rzeczy do walizek i spycha je w dół po schodach, po czym wystawia
je na zewnątrz jedna po drugiej. Gdy tak wraca kolejno po każdą z nich, ja sam pilnuję
tych, które już wyniósł. Wtedy podchodzi ktoś i próbuje mi je odebrać, twierdząc, że
to jego. Mówię mu „nie, są moje", ale on nie ustępuje. Podchodzi do mnie żołnierz, ja
mu mówię, że ten człowiek chce zabrać moje walizy, że jestem Enrico Caruso, artysta,
który zeszłej nocy śpiewał w Carmen. Pamięta mnie i robi temu człowiekowi, którego
interesowały moje bagaże, coś, co Amerykanie nazywają „wycisk".
Następnie kieruję się na Union Sąuare, gdzie widzę kilku moich przyjaciół. Jeden z
nich mówi mi, że stracił wszystko oprócz głosu, ale że dziękuje Bogu, że tylko
154
tyle. Mówią mi, żebyśmy weszli do domu, który jeszcze stoi, lecz odpowiadam, że
domy nie są bezpieczne, że nigdzie nie jest bezpiecznie oprócz otwartej przestrzeni
placu. Że wolę zostać tu, w miejscu, gdzie nie ma obawy, że zostanę pogrzebany pod
walącymi się budynkami. Kładę się na placu, żeby chwilę wypocząć, a w czasie, gdy
mój służący wyrusza w poszukiwaniu bagażu, widzę, jak buchają płomienie i całe
miasto wydaje się stawać w ogniu. Patrzę na to przez cały dzień, aż wreszcie mówię
mojemu służącemu, że musimy spróbować stąd odejść. Lecz żołnierze nie pozwalają
nam przejść. Nie możemy znaleźć żadnego pojazdu, żeby poszukać bagażu i tej nocy
zmuszeni jesteśmy spać na twardej ziemi na dworze. Od tego twardego łoża do dziś
bolą mnie nogi.
Służącemu udaje się znaleźć człowieka z furmanką, który mówi, że za określoną sumę
zawiezie nas do Oak-land Ferry, na co przystajemy. Wpychamy bagaże na furę, potem

Strona 108

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wspinamy się sami, człowiek zacina konia i ruszamy.
Po drodze mijamy straszliwe widoki: wszędzie ruiny budynków, a wszystko osnute
dymem i kurzem. Woźnica wcale się nie spieszy, co mnie niecierpliwi. Zależy mi,
żeby wrócić do Nowego Jorku, gdzie znajdę jakiś statek, który zabierze mnie do mej
słonecznej Italii, do mojej żony i małych synków.
Gdy przybywamy do Oakland, trafiamy na pociąg, który właśnie ma ruszać, a bardzo
miły konduktor ładuje mój bagaż i mówi, żebym zajął miejsce, co też czynię z
przyjemnością. Podróż do Nowego Jorku wydaje się bardzo długa i męcząca, mało
śpię, gdyż ciągle czuję to straszliwe dygotanie, które doprowadzało mnie do szału.
Nawet dziś mogę spać nie dłużej niż przez godzinę, gdyż to, co przeszedłem, było
zbyt straszne.
46 Atak terrorystyczny 11 września 2001 roku
Nowy Jork, Waszyngton, Pensylwania
11 września 2001 3036 ofiar1
Obliczyliśmy prawdopodobną liczbę ofiar, które zabijemy na podstawie położenia obu
wież. Obliczyliśmy, że należy przebić stropy trzech lub czterech pięter. Byłem z nich
wszystkich największym optymistą... według mego doświadczenia w tej materii
sądziłem, że ogień z paliwa lotniczego może roztopić stalową strukturę budynku i
spowodować zawalenie się stropów w miejscu uderzenia samolotu i tych powyżej. To
wszystko, czego się spodziewaliśmy.
Osama ben Laden, 7 listopada 2001
Jedenastego września 2001 roku w mieście Nowy Jork wydarzyło się coś, co było nie
do pomyślenia. Coś, o czym Ameryka i świat nie przestają myśleć.
Dwa samoloty pasażerskie z kompletem pasażerów i pełnymi zbiornikami paliwa
zostały porwane nad Bostonem i umyślnie rozbite o dwie bliźniacze wieże World
Trade Center. Zginęli wszyscy na pokładach obydwu maszyn (w tym i
terroryści-samobójcy) oraz 2673 osoby, które nie były w stanie uciec z palących się
budynków, zanim te zwaliły się na ziemię. Liczba ta obejmuje także strażaków i
policjantów, którzy zaraz po przybyciu na miejsce wkroczyli do środka i zostali
uwięzieni na wyższych piętrach w momencie zawalenia się wież.
Zniszczone zostało sześć i pół hektara dolnego Manhattanu. Odgruzowanie i usunięcie
szczątków trwało przez cały 2002 rok. Właściciele budynków postanowili odbudować
to miejsce. Codziennie odnajdowano ludzkie szczątki, a biegli twierdzili, że wiele
osób spłonęło całkowicie w palącym się paliwie lub zostało zmiażdżone na proch pod
tonami betonu i stali. Szczątków setek ludzi nigdy nie odnaleziono.
W ciągu sześciu miesięcy po ataku na Nowy Jork ustalono, że płonące szkło, sprzęt
biurowy, farba i materiały izolacyjne, a także wszystkie inne materiały chemiczne,
jakich wiele we współczesnych biurowcach, wyparowały i zatruły powietrze na
Manhattanie. Wielu robotników zaczęło
156
mieć problemy z drogami oddechowymi, zapadało też na zdrowiu w związku z

Strona 109

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wdychaniem toksycznych substancji. Jest jeszcze zbyt wcześnie, by poznać
długofalowe skutki spłonięcia World Trade Center.
Konsekwencje ataku były tak niesamowite, że lokalne stacje telewizyjne przerwały
swe programy natychmiast po zawaleniu się wież i bądź to nadawały komunikaty z
wyrazami współczucia, bądź retransmitowały materiały CNN i innych sieci
nadających z miejsca tragedii.
Był to najgorszy zamach terrorystyczny na ziemi amerykańskiej. Prezydent George W.
Bush natychmiast ogłosił wojnę z napastnikami i poprzysiągł, że dosięgnie ich
sprawiedliwość.
W chwili, gdy samoloty uderzyły w World Trade Center, podobnie wyładowana
maszyna rozbiła się o Pentagon. Czwarty samolot, który
— jak sądzono — zmierzał w stronę Kapitolu lub Białego Domu — został odbity
przez pasażerów i rozbił się na polach Pensylwanii.
Atak natychmiast przypisano wygnańcowi z Arabii Saudyjskiej
— Osamie ben Ladenowi i jego siatce terrorystycznej al Kaidzie. Ben Laden już raz
znalazł się na liście najbardziej poszukiwanych przez FBI osób związanych z atakami
bombowymi na ambasady w Dar es Salaam w Tanzanii i w Nairobi w Kenii 7 sierpnia
1998 roku, jak również z innymi zamachami terrorystycznymi na całym świecie. Po
ataku z 11 września ogłoszono, iż za informację, która doprowadziłaby do ben Ladena
i do jego pojmania, wyznacza się nagrodę w wysokości 25 milionów dolarów.
Uznano, że, centrala al Kaidy znajduje się w rządzonym przez talibów Afganistanie.
Amerykanie rozpoczęli akcję wojskową przeciwko talibom i oddziałom al Kaidy
skrywającym się w wielu tajnych jaskiniach na tamtych terenach. W połowie listopada
2001 talibowie utracili władzę w Afganistanie.
Ataki wąglika: czy miały związek z al Kaidą?
Czwartego października 2001 roku, gdy naród już nieco ochłonął po atakach z 11
września — w sensie emocjonalnym, ekonomicznym, politycznym i wojskowym —
Stany Zjednoczone stanęły w obliczu kolejnego zagrożenia. U 63-letniego mężczyzny
na Florydzie wykryto zainfekowanie dróg oddechowych wąglikiem. Frank Brogan,
asystent gubernatora Florydy, oznajmił w mediach, że choć niektóre kraje
wyhodowały wąglika jako broń biologiczną, nie ma jednak dowodów, że chodzi tu o
atak bioterrorystyczny.
157

Jednakże w ciągu niecałego tygodnia po tym, jak u dwóch innych mieszkańców
Florydy testy wykazały obecność wąglika, przedstawiciele władz oświadczyli, że rząd
jest przekonany, iż odmiana wąglika, jaką zaraziły się ofiary z Florydy, nie powstała w
sposób naturalny, lecz została wyhodowana sztucznie.
Dzień później pozytywne wyniki przyniósł test przeprowadzony u pracownicy stacji
NBC. Otworzyła list, w którym znajdował się proszek z wąglikiem.
Nie było już wątpliwości. Ameryka znów została zaatakowana. Natychmiast pojawiło

Strona 110

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

się wciąż powracające pytanie: „Czy zamach terrorystyczny prowadzony jest z
zewnątrz, czy z wewnątrz?".
Wielu ekspertów uważało, że w wysyłanie poczty z wąglikiem zamieszany jest Irak.
Źródło CIA cytowane w brytyjskiej gazecie „The Guardian" podaje: „Wytwarzanie
proszku (wąglika) wymaga wielokrotnego odwirowywania w ogromnych wirówkach,
następnie dokładnego suszenia, do czego potrzebne są warunki szczelnej sterylności.
Technologia ta kosztuje miliony. Nie można wyprodukować takiego produktu w
jaskiniach Afganistanu. To niejako z założenia dowodzi zaangażowania agencji
wywiadowczej jakiegoś państwa. Może Iran ma takie możliwości. Lecz na to nie
wygląda. Pozostaje Irak".
Prawdę mówiąc, inni kierują wzrok na Osamę ben Ladena i terrorystyczną siatkę al
Kaidy, a rozsyłanie poczty z wąglikiem traktują jako drugi etap zaplanowanego ataku
terrorystycznego na Amerykę.
Przesyłki z wąglikiem spowodowały 18 przypadków zarażenia — 11 przez drogi
oddechowe, 7 przez skórę. Pięć osób zmarło.
Władze pocztowe wciąż podtrzymują ofertę nagrody w wysokości 2 milionów
dolarów za informację, która doprowadziłaby do aresztowania osób odpowiedzialnych
za przesyłki z wąglikiem.
1 Liczba ta, aktualna na 5 września 2002 roku, rozkłada się na:
NOWY JORK: 2803
(Uwaga: liczba ta obejmuje zarówno porywaczy, jak i pasażerów oraz członków
załogi dwóch porwanych samolotów: American Airlines, lot 11:49 oraz United
Airlines, lot 175:65).
WASZYNGTON: 189
Pentagon: 125
Na pokładzie samolotu American Airlines, lot 77:64 (pasażerowie, porywacze,
załoga).
PENSYLWANIA: 44
Na pokładzie United, lot 93:44 (pasażerowie, porywacze, załoga).
47 Powódź w Johnstown
Johnstown, Pensylwania
31 maja 1889
2500 ofiar 17 milionów dolarów strat *
Z dołu tama wyglądała jak ogromna sterta naniesionych gruzów, jak praca wykonana
przez jakiś, dajmy na to, lodowiec. Wznosiła się na trzydzieści pięć metrów nad
poziom dna doliny i miała prawie siedemset metrów długości. Przez dwa lata tama
zaczęła obrastać zaroślami i drzewami wyrastającymi z pęknięć w skalnej ścianie. W
dole nie sposób było zorientować się, że jezioro, które cofnęło się, było wytworem
człowieka.
David McCullough, The Johnstown Flood
Nigdy jeszcze w żadnym amerykańskim mieście nie doszło do takiego nagromadzenia

Strona 111

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

okropności. Potworność goniła potworność, nieszczęście goniło nieszczęście;
bankructwo, osierocenie, wdowieństwo, utrata dzieci, ruina gospodarstw, przepełnione
cmentarze i sceny tak porażające, że ten, kto na to patrzył, tylko cudem nie popadał w
obłęd.
„New York World"
Przezorny zawsze ubezpieczony — tak brzmi porzekadło. Ostrzeżenie to należy
traktować bardzo poważnie.
W przypadku katastrofy z 1889 roku — pęknięcia tamy i powodzi — niemal wszyscy
w Johnstown i okolicy wiedzieli, że z tamą są problemy i że stanowi ona potencjalne
zagrożenie dla miasta i jego mieszkańców. Wciąż pojawiały się małe podtopienia, a w
Johnstown i okolicznych miasteczkach krążył żart: „Tama pękła, chodu na wzgórza!".
Jak to jednak zwykle bywa, „proroków tamy" — jakkolwiek by byli ostrożni w swych
ostrzeżeniach — mieszkańcy Johnstown, do których kierowane były przepowiednie, z
niechęcią czy kpiną traktowali jako panikarzy, szaleńców i kłamców.
Opowieści o powodzi w Johnstown — z których wiele przytoczyli David McCullough
w swym reportażu o katastrofie The Johnstown Flood oraz Jay Robert Nash w
bogatym opracowaniu Darkest Hours — są
159
niemal nieprawdopodobne i wręcz nie sposób uwierzyć, że coś takiego się wydarzyło.
Jednak te koszmary były prawdziwe.
Kościół metodystów w Johnstown uniósł się do góry w jednym kawałku i przeniesiony
w powietrzu spadł na dno doliny. Wielu ludzi twierdzi, że słyszało, jak w trakcie tej
wędrówki biły w nim dzwony.
Strumienie wody uniosły w powietrze trzydzieści siedem parowozów — a każdy z
nich ważył czterdzieści ton — i rzuciły nimi, jakby to były pociągi dziecinnej kolejki.
Pewna kobieta ugrzęzła między kilkudziesięcioma ciałami i tkwiła tak pod nimi przez
całą noc, gdzie w ciemnościach pływały jej przed twarzą włosy jakiejś innej kobiety, z
którymi nic nie mogła zrobić. Gdy w końcu ją uratowano, po tych nocnych torturach i
ponurych nocnych przejściach całkowicie postradała zmysły.
U zbiegu rzek Little Conemaugh i Stony Creek zgromadziły się tony gruzu, a od
płonących piecyków, które woda wyrzucała na wierzch, zajęły się znajdujące się w
nich łatwopalne materiały. Wszystko ogarnął ogień, a osiemdziesięciu ludzi, którzy
uratowali się z powodzi, spłonęło uwięzionych żywcem w plątaninie drutów, kamieni,
drewna, ciał ludzi i zwierząt. Wyobraźcie sobie taką oto śmierć: ściana wody unosi
człowieka, wyrzuca go na ulicę otoczoną drutem kolczastym, ciska o skały, raz po raz
zanurza w wodzie tak, że wystaje tylko twarz, w głowę uderza kawał metalu, a
następnie woda więzi człowieka w górze wody, metalu i skał. I tak ostatecznie grzebie
go żywcem w tej sali tortur.
Woda płynęła z taką siłą, że wyrywała całe domy, unosiła je, po czym zwalała jedne
na drugie — układały się na sobie niczym dziecięce klocki.
Ratownicy znajdowali ocalałych bez odzieży, ale nie rannych. Wielu ludzi

Strona 112

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

opowiadało, że woda zdarła z nich każdy kawałek odzieży, ale pozostawiała ich
nietkniętych.
Wiarygodny jest fakt, iż po powodzi ciało jednego z mieszkańców znaleziono w
Steubenville w stanie Ohio, w odległości stu sześćdziesięciu kilometrów od
Johnstown.
Tamę w Johnstown zbudowały władze Pensylwanii w latach 1838-1853 jako część
systemu kanałów transportu wodnego. Jednakże, gdy ukończono budowę, powstanie
sieci dróg spowodowało, że kanały te stały się bezużyteczne, a tamy nigdy nie
wykorzystywano do celów, do jakich ją postawiono.
Władze Pensylwanii sprzedały tamę o wysokości trzydziestu pięciu i długości
siedmiuset metrów kompanii Pennsylvania Railroad, a ta od-
160
sprzedała ją firmie kongresmana z tego stanu Johna Reilly (Altoona), która w końcu
sprzedała ją ze stratą klubowi South Fork Fishing and Hunting. To wtedy dopuszczono
się uchybień i zaniedbań, wtedy też podjęto wiele złych decyzji, które doprowadziły
do katastrofy.
Na tamie trzeba było wykonać wiele poważnych prac. South Fork Club dokonał kilku
napraw, lecz wydał na nie zaledwie 17 tysięcy dolarów, co było sumą śmiesznie małą
w porównaniu z potrzebami.
Tama utworzyła sztuczne jezioro o szerokości sześciu kilometrów, długości dwóch i
głębokości trzystu metrów, którego budowę ukończono w 1852 roku i który nazwano
Lakę Conemaugh. Jezioro zarybiono, a członkowie elitarnego klubu wykorzystywali je
do żeglowania i innych zajęć rekreacyjnych. (Do klubu należeli magnaci przemysłu
stalowego Andrew Carnegie i Henry Clay Frick). Wzdłuż brzegów zbudowano wiele
pięknych domków, a cały rejon jeziora był popularnym miejscem wypoczynku dla
członków South Fork Club.
Szef klubu, pułkownik B.F. Ruff, chciał, aby członkowie byli zadowoleni — i by
łowili ryby. W związku z tym kazał zamknąć kanały odpływowe tamy, by ryby nie
uciekały z jeziora do okolicznych rzek. Woda przelewała się jedynie przez szczyt
tamy.
Wielu inżynierów, a nawet zwykłych mieszkańców miasta, przez lata informowało
klub, że tama sprawia kłopoty i że potrzebne są naprawy. Lecz Ruff odmówił
wysupłania jakichkolwiek pieniędzy ponad te 17 tysięcy dolarów, które już w nią
włożył. Tak oto określał przyczyny przerwania tamy raport przygotowany przez
Wojskowy Korpus Inżynieryjny tuż po powodzi: „Obniżenie się grzbietowej grani,
wypłukanie lub spadek głównej grani, zamknięcie dolnych drenów, a także zapchanie
się odpływu" — wszystko to powstało po poleceniach wydanych przez Ruffa.
Po silnych deszczach tama przerwała się o godzinie 3.10 po południu, w Dniu
Pamięci2. Woda dotarła do Johnstown po pięćdziesięciu siedmiu minutach — o
godzinie 4.07. Dwunastometrowa fala o szerokości ośmiuset metrów runęła z
piętnastu metrów na ziemię i skierowała się w dół doliny ku miastu.

Strona 113

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Dwadzieścia milionów ton wody płynęło doliną do Johnstown z prędkością
sześćdziesięciu kilometrów na godzinę. Gdy nadpłynęła, zalała miasto z jego 1800
domami i 280 zakładami. W jednej chwili zginęło ponad 2000 ludzi. Władze
oszacowały ostateczną liczbę ofiar na 2500. Niektóre źródła podają liczbę znacznie
większą.
Jak to często bywa podczas wielkich katastrof, tragedia ujawniła to, co w ludziach
najlepsze i najgorsze. Istnieje wiele opowieści o bohaterskich ucieczkach ze
śmiercionośnych wód i o poświęcaniu swego życia w celu
11 — 100 największych...
161
ratowania innych. Istnieją też opowieści o wrednych rabusiach obcinających palce
zmarłych kobiet, by zdobyć tkwiące na nich obrączki. Niektórych bandziorów złapano
i w przyspieszonym trybie osądzono i skazano. Bez zwłoki zastosowano w stosunku
do nich prawo linczu.
Pamięć o ofiarach powodzi w Johnstown przetrwała w mieście do dziś. Jest tam też
muzeum. Opowieść o powodzi wciąż fascynuje ludzi w każdym wieku, również i tych,
którzy urodzili się sto lat po wielkiej wodzie.
Niektórzy potomkowie ocalonych nadal przechowują pamiątki po członkach swych
rodzin zabranych przez wodę. Dwójka wcześniaków urodzonych w trakcie powodzi
otrzymała imię Flood (powódź).
1 Wartość dolara z 1889 roku.
2 Dzień Pamięci (Memoriał Day) to narodowe święto w Stanach Zjednoczonych
obchodzone w ostatni poniedziałek maja (przyp. red.).
Wybuch na statku Mont Blanc
Port Halifax, Kanada 6 grudnia 1917
1615 ofiar 35 milionów dolarów strat*
Domy zamieniły się w jednorodną masę, nieroztapialną przez gasnące i wybuchające
płomienie, które kłębiły się i szalały i zamieniały to miejsce w jeden cuchnący piec.
„Montreal Daily Star"
Choć wybuch na francuskim statku Mont Blanc przewożącym amunicję wydarzył się
podczas pierwszej wojny światowej, a książka ta nie uwzględnia w zasadzie katastrof
spowodowanych działaniami wojennymi (holocaust, Hiroszima itd.), to jednak
włączono go, ponieważ okazał się największą jednostkową eksplozją wszech czasów,
tyle że mającą miejsce w czasie wojny. Uważana jest za największą eksplozję
wywołaną przez człowieka przed wybuchem bomby atomowej zrzuconej na
Hiroszimę w 1945 roku. Liczba ofiar i szkody, jakie przyniósł wybuch na Mont Blanc,
miały rozmiary wręcz apokaliptyczne.
W umysłach ludzi Nowej Szkocji na zawsze pozostała pamięć wielkiej wojny.
Przypominała się im nieustannym korowodem statków płynących w tę i z powrotem z
ich portu, zmierzających na wojnę lub z niej powracających, by uzupełnić zapasy
przed nową wyprawą.

Strona 114

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

W czwartkowy ranek 6 grudnia 1917 roku francuski krążownik Mont Blanc płynący z
północnego Atlantyku wszedł do liczącego sobie dziesięć mil portu Halifax, by
spotkać się z brytyjskim okrętem wojennym High Flyer. Mont Blanc płynął z Francji
do Nowego Jorku, skąd zabrał ogromny ładunek silnych materiałów wybuchowych.
Na pokładzie znajdowało się trzydzieści pięć ton łatwopalnego ciekłego benzenu, dwa
tysiące trzysta ton sproszkowanego i mokrego kwasu pikrynowego (substancji
używanej do produkcji materiałów wybuchowych), dwieście ton trotylu, dziesięć ton
bawełny strzelniczej i trzysta pak amunicji. Według planu High Flyer miał eskortować
Mont Blanc z powrotem do Europy, gdzie oddziały francuskie niecierpliwie czekały
na przewożony ładunek.
163
Mont Blanc wpłynął do 1,5-kilometrowego portowego kanału, zwalniając nieco
podczas przechodzenia przez krótki, kilkusetmetrowy odcinek szlaku wodnego
znanego jako przesmyk.
W tym samym czasie z kanału wypływał belgijski statek pomocniczy Imo. Pilota Mont
Blanc zaalarmował niespodziewany widok Imo płynącego wprost na niego. Włączył
syrenę, a Imo zasygnalizował, że kieruje się do portu po swojej lewej stronie, co
oznaczało, że zaraz znajdzie się na tym samym torze co Mont Blanc. Mont Blanc stał
po prawej stronie, a jego kapitan miał nadzieję, że Imo nieopatrznie podał zły sygnał i
że znajduje się na torze po swojej prawej stronie, co umożliwiłoby swobodne
przejście dla Mont Blanc od strony Richmond, południowej strony kanału.
Jednakże Imo nadal płynął wprost na wypełniony materiałami wybuchowymi Mont
Blanc. Mimo że ten próbował wykonywać manewry uniku, wciąż pozostawali na
kursie kolizyjnym. Kapitan Mont Blanc, widząc, że zderzenie jest nieuniknione,
odwrócił statek tak, by Imo nie trafił w tę część ładowni, w której zmagazynowany był
dynamit. Manewr ten spowodował, że Imo nie uderzył w trotyl, ale rozpruł ładownię z
kwasem pikrynowym, benzenem i ogromną ilością łatwopalnej bawełny strzelniczej.
Dwadzieścia dwie baryłki benzenu otworzyły się, zmieszały z kwasem i natychmiast
się zapaliły.
Na początku załoga Mont Blanc dzielnie próbowała ugasić ogień, zdając sobie
sprawę, jakim niebezpieczeństwem może być przeniesienie się go na dynamit.
Jednakże ich wysiłki nic nie dawały i po kilku minutach kapitan wydał rozkaz
opuszczenia statku. Jego ludzie załadowali się na łodzie ratunkowe i szaleńczo
wiosłowali do brzegu. Tymczasem płonący Mont Blanc bezładnie dryfował, a Imo
kierował się ku północnemu brzegowi kanału w stronę miasta Dartmouth. W ciągu
kilku minut po opuszczeniu przez załogę Mont Blanc uderzył w falochron i stanął w
płomieniach. Zaalarmowani hałasem strażacy z Halifaksu ruszyli na pomoc, a syreny i
zgiełk skłoniły dziesiątki ludzi, w tym wiele dzieci, żeby pobiec do doków i być
świadkiem widowiska. Wielki błąd.
O godzinie 9.05, dwadzieścia minut po kolizji dwóch statków, Mont Blanc
eksplodował. Wybuch był tak ogromny, że zniszczył przedmieście Richmond i

Strona 115

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

każdego, kto znalazł się w pobliżu. W jednej chwili zginęło 1600 ludzi, na obszarze
131 hektarów wszystko zostało zmiecione z powierzchni ziemi. Fruwające odłamki
szkła oślepiły 1000 osób, rannych liczono w tysiącach, wszędzie szalał ogień.
Jedna z armat Mont Blanc wylądowała pięć kilometrów od miejsca wybuchu.
164
Oprócz tego zginęły dwie trzecie załóg wszystkich statków w porcie Halifax. W
promieniu stu kilometrów słychać było huk i wyleciały szyby.
Gdy tylko świat dowiedział się o katastrofie, na miejsce przybyli ratownicy,
przysyłano ładunki z zaopatrzeniem, przyjechały dziesiątki osób personelu
medycznego. Wielu rannym nie można było już pomóc. Kilka dni po eksplozji sprawę
skomplikowała zamieć, która zasypała Richmond i Dartmouth, poważnie utrudniając
wysiłki ratowników — palące się ruiny pokrył śnieg. Wielu z tych, których można
było uratować, zmarło z powodu zamarznięcia i komplikacji spowodowanymch zbyt
długim przebywaniem pod gruzami.
W działaniach ratunkowych szczególnie hojne były stany Maine i Mas-sachusetts. W
artykule „Splendid Help from Our Ally", umieszczonym na pierwszej stronie swego
wydania dzień po wybuchu, kanadyjska gazeta „The Globe" w sposób szczególny
podkreślała oddanie sprawie tych dwóch stanów — ich szlachetność i altruizm.
Prawie cała załoga Mont Blanc przeżyła. Jeden z jej członków zmarł od ran, jakie
odniósł podczas eksplozji. Siedmiu członków załogi Imo zaginęło. Statek
odbudowano, zmieniono mu nazwę i przywrócono do służby. Pięć lat później zatonął
po wpłynięciu na rafę u wybrzeży Wysp Falklandzkich.
Dzisiaj Halifax regularnie czci pamięć tych, którzy zmarli podczas niebywałego
wybuchu spowodowanego tym, że ktoś zagwizdał nie tak, jak trzeba.
1 Wartość w dolarach z 1917 roku.
49 Zatonięcie Sultany
Rzeka Missisipi, północne Memphis, Tennessee
27 kwietnia 1865 1547 ofiar1
Gdy oddaliłem się od statku na jakieś trzysta metrów, wisząc na ciężkiej desce, niebo
zdawało się ogarnięte jedną wielką pożogą. Setki moich kompanów spływało w dół
rzeki na grubych deskach .... podczas gdy woda zdawała się tworzyć jeden kłąb
ludzkich istot walczących Z falami.
Ocałały ze statku Sułtana2
Titanic. Sułtana. Jest ironią żeglarskiego losu, że więcej ludzi utonęło w rzekach niż
na północnym Atlantyku.
Wojna domowa wreszcie dobiegła końca. 9 kwietnia 1865 roku generał Lee się
poddał, a z więzień Konfederatów natychmiast zwolniono tysiące żołnierzy Unii.
Wielu tych mężczyzn było w nie najlepszym stanie. Warunki panujące w więzieniach
Południa były w wielu przypadkach przerażające. Dla przykładu, w więzieniu
federalnym w Cahaba w Alabamie pięć tysięcy żołnierzy Unii musiało korzystać z
wody odległej o sto metrów od studni artezyjskiej, jednakże zanim trafiała do

Strona 116

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

żołnierzy, bywała używana do płukania odpadków, mycia brudnych naczyń,
spluwaczek i innych paskudztw.
Szerzyły się choroby. Gdy ich wreszcie zwolniono, wielu z nich było osłabionych,
niedożywionych, wycieńczonych i chorych. Myśleli wyłącznie o powrocie do domu —
na Północ. Ich wygląd fizyczny aż nadto świadczył o tym, ile wycierpieli. Mieli
przegniłe bandaże, niektórzy byli bez rąk i nóg, jeszcze inni oślepli.
Pływający po Missisipi parowiec Sułtana napędzany bocznym kołem wypłynął z
Nowego Orleanu do Cincinnati 21 kwietnia 1865 roku. Dopuszczalna ilość pasażerów
wynosiła 365 osób. Gdy wyruszał z Nowego Orleanu, miał na pokładzie 100
pasażerów i 80-osobową załogę. Sułtana
166
wiózł też duży ładunek beczułek cukru, tysiąc koni, mułów i świń oraz jednego
dwumetrowego aligatora w skrzyni.
Sułtana zatrzymała się w Vicksburgu (Missisipi), gdzie inżynierowie statku odkryli, iż
przecieka jeden z kotłów. Szybko go zreperowano, a w porcie statek przyjął na
podkład około dwóch tysięcy czterystu zwolnionych więźniów Unii, jak również
dodatkowo osiemdziesięciu cywilów. Nikt nie prowadził listy przewozowej — w
jednym z raportów podano, że statek był tak przepełniony, że nie sposób było upchnąć
w nim już nikogo więcej.
Gdy Sułtana wypłynęła z Vicksburga, wiozła ponad sześciokrotnie więcej pasażerów,
niż dopuszczały normy.
Parowiec płynął dalej w górę Missisipi przez kolejne dwa dni i 26 kwietnia 1865 roku
o siódmej po południu przybył do Memphis. Kocioł znów przeciekał i ponownie
wymagał naprawy. Niektórzy wysiedli z Sul-tany i z takich czy innych powodów
nigdy już na niego nie wrócili. Mieli szczęście. Statek nabrał w Memphis węgla i
wyruszył do Cincinnati.
27 kwietnia 1865 roku o godzinie 2 w nocy dwukrotnie naprawiany kocioł
eksplodował. Wybuch był potężny, setki ciał raptownie wyrzuciło w powietrze. Wiele
spadło do wody w pokrwawionych kawałkach. Wybuch obudził kapitana, który
otwarłszy drzwi swojej kajuty, ujrzał dym i płomienie. Ogień ogarniał statek, a setki
ludzi zaczęły skakać z pokładu do wody — woda zabezpieczała przed ogniem.
Wyjątek stanowili liczni żołnierze Unii, którzy nie umieli pływać. Ci właśnie,
spanikowani, uczepiali się tych, którzy pływali i wszyscy razem tonęli.
Sułtana paliła się powoli, przez całą noc. Przez niemal godzinę grupa siedmiuset
żołnierzy tłoczyła się z przodu tego statku, patrząc, jak ogień trawi poldad. Potem
powiał wiatr i wokół przerażonych, wymizerowanych żołnierzy rozpętało się pieldo.
Wszyscy wylądowali w wodzie. Przeżyło niewielu.
Jeden z żołnierzy Unii, szeregowy Summendlle, cudem przeżył pierwszy wybuch.
Odrzuciło go daleko od statku w chwili, gdy spał. Gdy się obudził, zobaczył, że jest w
wodzie. Summerville widział ludzi wokół siebie desperacko chwytających się
czegokolwiek, co pływa. Widział, jak na jednym koniu siedziało dziesięciu mężczyzn.

Strona 117

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Przerażone zwierzę nie było w stanie udźwignąć takiego ciężaru i unosić się na
wodzie. W końcu i zwierzę, i ludzie utonęli. Summerville opowiadał później, że ktoś
wciągnął go na beczkę. Ten, kto to zrobił, nie miał twarzy. Spalił ją ogień, lecz
mężczyzna nie krzyczał ani nie jęczał. Po prostu wiosłował.
Obecne w pobliżu statki, w tym Bostona, Essex i Tyłer, ratowały kogo się tylko dało,
mimo to ponad połowa ludzi zginęła. Przez wiele jeszcze dni po tragedii Missisipi
wyrzucała ciała na brzeg.
167
Zatonięcie Sultany było jedną z największych katastrof statków pasażerskich wszech
czasów. Ustępowała jedynie wypadkowi Dona Cruz i Vec-tora (patrz rozdział 42) i
wybuchowi na Mont Blanc (patrz rozdział 43)3. Jednakże media niemal w ogóle nie
zajęły się tym wydarzeniem, jako że całą uwagę poświęcały zakończeniu wojny
domowej oraz zamordowaniu Abrahama Lincolna, które miało miejsce dwanaście dni
przed katastrofą.
Dziś potomkowie ofiar i ocalałych z katastrofy utrzymują ze sobą kontakty, starając
się przechować pamięć o wielkim parowcu i o ludziach, którzy zginęli 27 kwietnia
1865 roku.
1 Jest to oficjalna liczba ofiar, którą uważa się za względnie rzetelną, aczkolwiek
liczba zabitych mogła być znacznie większa, bo nieuprawnionych pasażerów
(żołnierzy Unii) było więcej, niż podają władze. Niektóre źródła posługują się liczbą
1700 ofiar. Jakakolwiek by była prawda, pewne jest, że na Sułtanie zginęło więcej
ludzi niż na Titanicu.
2 „American Heritage", październik 1955.
3 W książce tej nie uwzględniamy katastrof wojskowych. Choć prawdą jest, że
ofiarami z Sultany byli w większości żołnierze. Włączyliśmy tę katastrofę, gdyż nie
było to zatopienie w trakcie działań wojennych, a przyczyną śmierci tak licznych ofiar
był wybuch kotła drastycznie przeładowanego statku.
50 Zatonięcie Titunica
Północny Atlantyk
15 kwietnia 1912 1512 ofiar
Carpathia dotarła na pozycje Titanica o świcie. Znaleziono tylko łodzie i szczątki.
Titanic zatonął o 2.20 w nocy na 41.16" szerokości północnej i 50.14" długości
zachodniej. We wszystkich łodziach ratunkowych, jakie odnaleziono, uratowało się
875 ludzkich istnień — pasażerowie i członkowie załogi. Niemal wszyscy uratowani
to kobiety i dzieci. Lyeland Liner Californian pozostał na miejscu i przeszukał miejsce
katastrofy. Zginęło 1800 osób.
Tekst Titanic „Death Message" wysłany z RMS Olympic w poniedziałek 15 kwietnia
1912 roku
Niezatapialny.
Takiego słowa używano do opisu RMS Titanic.
Sama myśl, że Titanic może zatonąć, była dla jego budowniczych na tyle

Strona 118

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

niedopuszczalna, że ze względów kosmetycznych ograniczyli liczbę przewidzianych
łodzi ratunkowych. Byli szczerze przekonani, że nigdy nie będą potrzebne.
Projektantom żal było umieszczać te łodzie nawet na pomostach, gdzie powinny się
znaleźć. Aroganccy budowniczy statku całkowicie wierzyli w to, że rzeczywiście jest
niezatapialny.
Titanic został tak skonstruowany, by móc utrzymać się na wodzie nawet gdyby
zniszczeniu i zalaniu uległy trzy, a w niektórych przypadkach i cztery wodoszczelne
komory pod pokładem. Niemniej jednak nie przewidziano, że w grę wchodzić będzie
zalanie wodą wszystkich sześciu. Nikt tego nie uwzględnił przy projektowaniu i
budowie. I nikt z załogi nawet w najgorszych snach nie zakładał możliwości, że przy
jakimkolwiek możliwym wypadku zatopieniu ulegnie ich więcej niż trzy.
Tak więc zatonięcie Titanica było nie do pomyślenia. A jednak, w bezksiężycową noc
14 kwietnia 1912 roku, podczas swego inauguracyjnego rejsu, zdarzyło się to, co było
nie do pomyślenia. 15 kwietnia w godzinach rannych Titanic wpadł na górę lodową,
przełamał się na pół i zatonął na północnym Atlantyku.
169
Najnowsze badania za pomocą ultradźwięków przyniosły więcej zdumiewających
danych na temat rozcięcia kadłuba statku po uderzeniu w górę lodową. Uszkodzenie
okazało się właściwie o wiele mniejsze, niż wcześniej sądzono. Całkowita jego
powierzchnia wyniosła 3,5^4 metry kwadratowe, była więc wielkości lodówki. Nie
było długiego rozszczel-niającego rozcięcia, jak utrzymywano przez długie lata.
Krytyczną wadą projektu Titanica był brak wzmocnień przegród między
wodoszczelnymi komorami aż po ich szczyt. Gdyby przegrody były zamknięte, gdyby
nie pozostawiono u góry otwartej przestrzeni między nimi, wówczas woda
wpływająca ze szczeliny wypełniłaby komorę i nie przelała się dalej. Doszło jednak
do tego, że woda przelewała się przez przegrodę i zaczęła napełniać sąsiednie
komory. Powstał skumulowany efekt przelewania się wody bez końca z komory do
komory, aż do chwili, gdy przód statku stał się tak ciężki, że zaczął tonąć, podnosząc
tył nad powierzchnię wody, co spowodowało, że statek przełamał się na pół i pogrążył
na dnie oceanu.
Innym głównym problemem — odkrytym dopiero niedawno po dokładniejszych
testach — okazała się użyta do budowy Titanica stal. Testy wykazały, że była złej
jakości, nawet jak na ówczesne standardy. Było to ważne, choć nie musiało mieć
żadnego istotnego znaczenia. Bratni statek Titanica, Olympic, który zbudowano w tym
samym czasie i z tych samych materiałów, pływał niemal przez dwadzieścia pięć lat.
Zbadano też nity, jakich użyto do łączenia płyt Titanica, i stwierdzono, że również
były wykonane ze stali niskiej jakości i zawierały niebezpiecznie duży procent (9,3)
żużlu, co w zimnej wodzie mogło sprawić, że były szczególnie kruche. Lecz znów
tego samego nitowania użyto w budowie Olympica, a przecież jego kadłub nie uległ
uszkodzeniu w zimnej wodzie, a złącza nie wykruszały się z płyt pod wpływem
naprężeń.

Strona 119

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Po dokładnym przebadaniu sprawy Titanica w mej książce z 1998 roku {The
Complete Titanic) doszedłem do wniosku, że najważniejszym odrębnym czynnikiem,
jaki wpłynął na zatonięcie statku (innym, rzecz jasna, niż góra lodowa), były krótkie
przegrody między wodoszczelnymi komorami. Gdybyśmy odtworzyli dokładnie to, co
się wtedy wydarzyło z jedną tylko różnicą — gdyby przegrody komór podniesione
były do sufitu — Titanic by nie zatonął. Żaden z problemów — niewystarczająca ilość
łodzi ratunkowych, kruche nity, zła komunikacja itd. — nie miałby znaczenia, gdyby
woda zatrzymała się w pierwszej komorze.
Powód, dla którego zatonięcie Titanica jest jedną z największych katastrof wszech
czasów, tkwi w liczbie ofiar. W wielu katastrofach
170
ginęło więcej ludzi. Jednakże zatonięcie wielkiego statku, i to podczas jego
pierwszego rejsu, było dramatycznym i strasznym sygnałem ostrzegawczym dla całego
świata. Zatonięcie to pokazało, że człowiek nie powinien ani przez chwilę wierzyć, że
może przechytrzyć siły przyrody. Budowniczowie Titanica, a wraz z nimi pasażerowie
i załoga, byli obojętni na to, co wiązało się z jego rejsami przez Atlantyk. Ogrom
oceanu, góry lodowe, mordercze zimno, ograniczenia łączności — żadnego z tych
czynników nie brano na serio. Tymczasem natura kieruje się własnymi planami.
Miliony dolarów i miliony godzin ludzkiej pracy włożone w budowę Titanica nie
przeciwstawiły się powoli sunącej górze lodowej, która w chwili, gdy go spotkała,
liczyła sobie już zapewne tysiące lat.
Wrak Titanica odkrył w 1985 roku badacz Robert Ballard. Od tej pory bez przerwy
organizowane są wyprawy mające na celu wydobycie rozmaitych jego pozostałości.
Kamery nagrały cały statek, lecz zgodnie z międzynarodowym porozumieniem nikt nic
nie rusza na jego pokładzie ani w jego wnętrzu. Panuje przekonanie, że na najniższych
poziomach wraku prawdopodobnie znajdują się szkielety.
Statek pogrążał się bardzo szybko i w końcu zatonął. Regularne wyprawy na Titanica
opisują wrak na filmach, a różne znaleziska ze statku, odnalezione na dnie oceanu,
wystawiane są na publicznych pokazach. Cieszący się niebywałym powodzeniem film
Jamesa Camerona z 1997 roku — Titanic — rozbudził ogromne zainteresowanie
historią statku wśród ludzi na całym świecie.
51

Wielkie pożary Chicago, lasy Pesntigo
Chicago, Illinois
8-10 października 1871 300 ofiar
Peshtigo, Wisconsin
8 października 1871 1502 ofiary
Straszne nieszczęście nadciąga na miasto Chicago! Więcej nie jestem w stanie nic
powiedzieć, nie mam odwagi powiedzieć.
George Francis Train, odczyt w Chicago w nocy przed pojawieniem się ognia

Strona 120

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Niektóre sceny z wielkiego pożaru w Chicago były doprawdy przerażające, zdarzyły
się rzeczy, które musiały ranić psychikę ludzi, którzy przeżyli.
Szczególnie wstrząsająca jest opowieść przekazana przez Aleksandra Freara, który
akurat wtedy znalazł się w Chicago. Przytacza ją Jay Robert Nash w książce Darkest
Hours. Mała dziewczynka z krzykiem biegła ulicą, z tyłu powiewały jej jasne włosy.
Płonące warkocze ciągnęły za sobą wielkie płomienie. Gdy mijała hotel Sherman
House, jakiś człowiek, który miał zapewne bardzo szlachetne intencje, chcąc je
ugasić, wylał na dziewczynkę całą szklankę likieru. Alkohol zapalił się (oczywiście) i
w jednej chwili bezradne dziecko od stóp do głów ogarnął jasnoniebieski ogień. Frear
uciekł, by nie patrzeć, jak płonie żywcem.
Ogień doprowadził wielu ludzi do obłędu. Innych pchnął do kradzieży i rabunków.
Pewna kobieta wyrzuciła z okna drugiego piętra tobołek z ubraniami i zobaczyła, jak
jakiś obcy chwyta go i ucieka. W tobołku zawinięte było jej dziecko. Kobieta wraz z
synami polowała wśród płomieni na tego człowieka, lecz nie mogła go złapać. Leżąc
na moście, złorzecząc i krzycząc, spazmatycznie spojrzała w dół i zobaczyła, jak jej
dziecko, porzucone przez złodzieja, leży na stercie bel bawełny. Obydwoje przeżyli.
Wielki pożar w Chicago rozpoczął się 5 października 1871 roku około 21 wieczorem
od ognia w stajni pani Patrick O'Leary przy ulicy DeKoven po wschodniej stronie
miasta. Choć opowieść pani O'Leary o tym, że to krowa przewróciła lampę naftową,
weszła już na dobre do narodowej
172
legendy, nikt nie potwierdził, że pożar wybuchł właśnie w ten sposób. Po pożarze
krążyło wiele podobnych historii o tym, jak się zaczął — a ta była jedną z wielu. Jacyś
włóczędzy odwiedzający dom pani O'Leary weszli do stajni, żeby napić się świeżego
mleka i przypalając papierosy, przez przypadek upuścili świecę.
Jakakolwiek była prawdziwa przyczyna, ogień zaczął natychmiast się rozprzestrzeniać
i w ciągu paru minut zajęło się kilka domów. Nie minęło wiele czasu, gdy cała
wschodnia strona Chicago stanęła w płomieniach.
Niszczycielski ogień wypalił się po dwóch dniach. Pochłonął ponad tysiąc hektarów
miasta, zabił około 300 osób, 90 tysięcy pozbawił dachu nad głową, spalił doszczętnie
osiemnaście tysięcy budynków i spowodował szkody w wysokości 200 milionów
dolarów (licząc według ich wartości w 1871 roku). Po wypłacie odszkodowań
zbankrutowało sześćdziesiąt towarzystw ubezpieczeniowych.
Przyczyn tak szybkiego rozprzestrzeniania się ognia i tak wielkich strat było kilka —
jedną acz nie ostatnią było to, że niemal całe Chicago zbudowane było z drewna.
Nawet chodniki. Jeden z ocalałych wspomina, jak widział palącą się ziemię i opisuje
to jako morze ognia. Silne wiatry wzmagały ogień i rozpętały piekło, przenosząc
płomienie z budynku na budynek, z domu na dom. Mieszkańcom wydawało się, że
płonie cały świat.
Innym czynnikiem był brak wody, całkowicie nieadekwatne do sytuacji wyposażenie
strażackie oraz to, że na całą ludność Chicago przypadało zaledwie dwustu strażaków.

Strona 121

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Główną stację pomp po stronie północnej strawił ogień, więc wozy strażackie okazały
się bezużyteczne. Było co prawda jezioro, lecz brakowało czasu. Zresztą położone
było zbyt daleko od miasta.
Tysiące ludzi ruszyły w stronę jeziora, chcąc uciec przed upieczeniem się w
1500-stopniowym żarze, jaki wypalał do żywego całe miasto.
W końcu, 10 października, wiatr ustał i zaczęło padać. Ogień dopalił się, a ci, którzy
przeżyli, krążyli między ruinami w szoku. Niektórzy już nigdy nie wrócili do siebie.
Zniszczenia były wręcz niewyobrażalne, wszędzie leżały tysiące spalonych ofiar.
Wygasł jeden z najstraszliwszych pożarów w historii Ameryki, lecz rany pozostały na
całe stulecia.
W jednej przerażającej chwili po wschodniej stronie nieba wystrzelił wielki płomień, a
miasteczko spowiły niezliczone języki ognia. Niczym gorące, czerwone strzały trafiały
w każdy przedmiot, jaki się tam znajdował.
Ocalały z Peshtigo
173
Tego samego dnia, gdy wybuchł wielki pożar w Chicago, miejscowość Peshtigo w
stanie Wisconsin zniszczona została przez pożar lasów, który przejdzie do historii
jako najgorszy ze wszystkich dotychczasowych. Niektóre źródła historyczne sugerują,
iż las w Peshtigo zajął się od iskier i kawałków żużlu pochodzących z ognia w
Chicago, lecz tereny te i tak były od pewnego czasu kompletnie wysuszone. Co rusz
gdzieś wybuchał mały pożar. A ogień został zaprószony przez robotników drogowych,
którzy oczyszczali teren pod nową trasę.
Pożar w Peshtigo wypalił 500 000 hektarów lasu i spowodował straty obliczone na
200 milionów dolarów — takie same jak wielki pożar w Chicago (znów według
wartości dolara z 1871 roku). Ogarnął siedemnaście miasteczek, a ogień był tak
potężny, że niektórzy ocalali opisywali go jako ogniste tornado. Wszystko spłonęło,
nawet cegły i trawniki. Temperatura otoczenia podczas pożaru w Peshtigo była tak
wysoka, że ludzie stawali w płomieniach, a niektóre domy wybuchały. Podobnie jak w
Chicago płomienie przenosiły i rozdmuchiwały silne wiatry. W jednym
niewiarygodnym wręcz przypadku pewien dom uleciał z wiatrem na trzydzieści
metrów w górę, po czym eksplodował nad głowami ludzi gapiących się na to
niewiarygodne, acz zdumiewające widowisko.
W 1871 roku Peshtigo nie przykuło takiej uwagi, jaka mu się należała, nie
interesowało też przez następne 130 lat. Pomoc federalna docierała z opóźnieniem, bo
wszystkie środki kierowano na oczyszczenie i odbudowanie Chicago. Gubernator
stanu Michigan musiał prosić własnych wyborców o to, by nie wysyłać pieniędzy do
Chicago, lecz przekazać je na pomoc ocalałym z Peshtigo.
Przyczyną pożaru w Chicago były niewłaściwe praktyki budowlane, brak
odpowiedniej ilości strażaków i sprzętu przeciwpożarowego oraz pech. Pożar w
Peshtigo, który wybuchł tego samego dnia i niemal o tej samej porze, był
najprawdopodobniej spowodowany złą pogodą i lekkomyślnością przy obchodzeniu

Strona 122

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

się z ogniem. Obydwa spowodowały niewiarygodne wręcz straty, tyle tylko że
odbudowane Chicago dzisiaj kwitnie. Tymczasem lasy Peshtigo nadal pozostają tym,
co Nash nazywa „jałową, spaloną ziemią". Istnieje muzeum pożaru w Peshtigo
umiejscowione w budynku dawnego kościoła. Otwarte jest od dziewiątej do piątej
codziennie po Dniu Pamięci. Wstęp jest wolny.
52 Zatonięcie statku Toya Maru
Port Hakodate, Japonia
26 września 1954 1155 ofiar
Poczułem straszliwy przechył. Podłoga pochyliła się o 45 stopni, na statek zaczęła
wdzierać się woda. W ciemnościach wszyscy wpadali na siebie. Niektórzy się
przepychali, jedni deptali drugich. Wszyscy nawoływali i krzyczeli w mroku. Było to
niczym piekło na ziemi.
Kaichiki Yamakazi, ocalały z Toya Maru
Toya Maru to taki japoński Titanic, z tym tylko wyjątkiem, że japoński prom kolejowy
zatonął nie pośrodku oceanu, lecz w porcie, i zatopiła go nie góra lodowa, ale jeszcze
potężniejsza siła przyrody — tajfun.
Liczba ofiar w katastrofie Toya Maru — 1155 — jest tylko nieco mniejsza od liczby
ofiar na Titanicu (1512), przez co zapisuje się w historii jako jedna z największych
katastrof okrętowych wszech czasów.
W cieśninie Tsuguru, która rozdziela wyspy Honsiu i Hokkaido, odbywa się
intensywny ruch promów między Aomori na Honsiu i Hakodate na Hokkaido. Toya
Maru był promem pociągowym i pasażerskim, który niczym wahadłowiec przemierzał
ponadstukilometrową cieśninę Tsuguru. Był to wielki statek, który mógł przewozić
dziewiętnaście piętnasto-tonowych wagonów (w dniu, w którym zatonął, na pokładzie
było ich dwanaście), 1209 pasażerów oraz 163 członków załogi i personelu
pomocniczego. W sumie 1372 osoby (gdy prom przewoził wagony sypialne było ich
1394).
Toya Maru był statkiem z gatunku wołów roboczych, którego budowa i ciężar
sprawiały, że miał skłonność do przechyłów nawet na spokojnej wodzie. Na pewno
nie zbudowano go po to, by pływał podczas tajfunów. Ponadto prom był tak
zaprojektowany, że żadną miarą nie był w stanie uniknąć zalewania podczas sztormu.
Wysoka fala wdzierała się na pokład, przyczyniając się do jego niestateczności i do
nabierania przechyłów.
Tajfun, który zatopił Toya Maru, oznakowany przez Japończyków jako tajfun nr 15,
utworzył się na Pacyfiku lub gdzieś nad wschodnim Morzem Chińskim. Około
pierwszej w nocy, po dotarciu do skraju
175
południowojapońskiej wyspy Kiusiu, przewędrował na północny wschód wzdłuż
zachodniego wybrzeża Japonii, minął Hiroszimę, zatokę Toyama i małą wyspę
Niigata. Rozpędził się do sześćdziesięciu kiłometrów na godzinę — po całym dniu
pokonał dystans półtora tysiąca kilometrów dzielący Kiusiu i najbardziej wysuniętą na

Strona 123

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

północ wyspę Hokkaido. Tajfun nr 15 dotarł do portu Hokadate o północy, kierując
się w stronę Aomori na Honsiu.
Gdy kapitan dowodzący Toya Maru został poinformowany o nadejściu tajfunu, podjął
decyzję, by wyjść z portu, mimo iż prom załadowany był wagonami i pasażerami.
Badanie powypadkowe wykazało, że decyzja ta była zaniedbaniem.
Statek wypłynął z 1314 ludźmi na pokładzie. Uratowało się i przeżyło zaledwie 159.
Ze 1155, którzy zginęli, 1041 to pasażerowie, 73 to członkowie załogi, a pozostałe 41
to inne osoby obecne na statku. Kilkaset ciał wypłynęło na brzeg. Pozostałe setki
zaginęły w wodzie i nigdy ich nie odnaleziono.
Krótko po wyjściu z przystani, około 6.40, w Toya Maru zaczęły walić silne wiatry i
wysokie fale. Kapitan musiał oczywiście wiedzieć, że dalsze żeglowanie jest zbyt
niebezpiecznie, podjął więc decyzję, by spuścić kotwicę, nie wracać do portu
Hokadate i przetrzymać sztorm na morzu. Kotwicę spuszczono minutę po siódmej.
Była to zła decyzja, aczkolwiek było już wiadomo, że statek raczej nie da rady wrócić
bezpiecznie, nawet gdyby kapitan podjął taką próbę.
Gwałtowne fale spowodowały, że kilka wagonów transportowych wyrwało się z
uchwytów, osunęło po pokładzie i przygniotło kilku pasażerów. Gdy statek stał na
kotwicy w porcie, woda przedostała się do ładowni na niższych pokładach i teraz
zalewała silniki. Kapitan próbował utrzymać jakoś stateczność za pomocą silników i
steru, lecz gdy woda zaczęła wciągać ich w dół, nic już nie było w stanie uratować
Toya Maru.
Prom zaczął nabierać wody, robił się coraz cięższy i w końcu uderzył w dno zatoki.
Krótko po tym Toya Maru wywrócił się do góry dnem.
Wśród pasażerów było ponad 50 Amerykanów. Byli między nimi członkowie
amerykańskiej 1. Dywizji Kawalerii przenoszący się wraz z rodzinami z Hokkaido na
Honsiu. Zginął również przedstawiciel firmy Max Factor Cosmetics i sekretarz
YMCA' z Ohio.
Jeśli chodzi o Japończyków to tajfun nr 15 uszkodził, zniszczył i zatopił 1130 statków.
Zatonęło kilka innych promów transportowych, w tym Tokachi Maru, Kitami Maru,
Hidaka Maru i Seikan Maru nr 11. Pociągnęło to za sobą śmierć 275 członków załóg.
Dołączyli oni do ofiar z Toya Maru.
176
W oficjalnym dochodzeniu przeprowadzonym przez Agencję Badań Wypadków
Morskich (oddział w Hakodate) ustalono, że to kapitan winny był zaniedbania.
Przyznano też, że czynnikiem, który przyczynił się do katastrofy, była konstrukcja
statku, który okazał się niezdolny przeciwstawić się naporowi wody na pokład
transportowy.
1 YMCA to skrót od Young Men's Christian Association (Związek Młodych
Mężczyzn Chrześcijan), organizacji ekumenicznej założonej w 1844 roku, której
celem jest propagowanie rozwoju duchowego zgodnego z nauką chrześcijańską
(przyp. red.).

Strona 124

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

53
Wybuch w kopalni w Courrieres
Courrieres, Francja
10 marca 1906 1099 ofiar
Kto kopie dół, ten może weń wpaść.
Eklezjasta 10,8
Zaledwie po trzydziestu dziewięciu dniach od tej najstraszniejszej z katastrof oczy
świata zwróciły się na San Francisco — na miasto zburzone przez trzęsienie ziemi o
sile 8,3 stopnia w skali Richtera. Nikt nie pamiętał już o ludziach z Courrieres we
Francji, którzy zostali z ciężarem pochowania 1060 górników i 39 innych osób, które
zginęły w strasznym wypadku górniczym.
Kopalnie węgla w północnej Francji rozciągają się wzdłuż regionu Pas de Calais — na
terenach leżących przy granicy z Belgią i Niemcami. Kopalnie są głębokie, rozległe i
zalegają pod francuską ziemią niczym podziemne składy tysiącletnich bogactw. Przez
dziesięciolecia Francuzi drążyli w nich tunele, a szyby kopalniane wystają z ziemi w
całym regionie Pas de Calais: na północ aż od Lens i na południe aż do Verdun.
Wydobycie węgla to jedno z najbardziej niebezpiecznych zajęć. To zawód brudny,
wyczerpujący i ryzykowny, a przy tym w każdej chwili grożący śmiercią.
Jedna z największych obaw górników (oczywiście oprócz zawalenia się szybów) to
możliwość wybuchu pyłu węglowego.
Oto, w jaki sposób określa te wybuchy raport opublikowany przez United Nations
Univerity Press z 1992 roku zatytułowany Industrial Pollution in Japan (Przemysłowe
skażenie środowiska w Japonii):
Wybuch pyłu węglowego... to problem szczególny, ponieważ pył ten powstaje w
każdej fazie procesu wydobycia i mimo ruchu powietrza i transportu węgla gromadzi
się na dnie sztolni, na ich ścianach i na suficie, we wszystkich wyjściach z
najgłębszych nawet pokładów. Gdy
178
więc w kopalni dojdzie do jakiegoś małego wybuchu, następuje reakcja łańcuchowa
podtrzymywana przez pył węglowy i w efekcie eksplozja ogarnia ją całą.
Wybuch pyłu węglowego to najgorszy typ eksplozji, ponieważ wytwarza się w nim
ogromna ilość tlenku węgla... Pył węglowy jest bardziej substancją stałą niż gazem,
nie spala się do końca i tworzy bardzo gęste chmury pyłowe. Uniemożliwia
odpowiednią cyrkulację powietrza i przyczynia się do wytwarzania tlenku węgla. Jeśli
nawet wybuch pyłu węglowego nie rozprzestrzenia się wzdłuż i wszerz kopalni, to
powstający gaz tlenku węgla w rzeczywistości rozchodzi się wszędzie i zatruwa
górników'.
Poranna szychta rozpoczęła się w kopalni wcześnie rano. O siódmej mężczyźni byli
już w tunelach. Tego dnia poranna zmiana pod ziemią była niebywale liczna: 1795
mężczyzn. Nikt nie spodziewa się, że dzisiejszy dzień będzie ich ostatnim dniem w
kopalni. Niemal natychmiast los zaciążył nad ludźmi pod ziemią — krótko po siódmej

Strona 125

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

w szybie wejściowym w kopalni w Courrieres nastąpił potężny wybuch pyłu
węglowego.
Co go spowodowało? Nawet dziś, niemal po stu latach, brak ostatecznej odpowiedzi.
Czy było to spięcie elektryczne? Jakieś iskry, od których zajął się łatwopalny pył?
Nikt tego nie wie. Wiadomo tylko, że wybuch cisnął wózki i sprzęt aż do wylotu
tunelu, wzniecając niebywałe płomienie i spowodował zawalenie się stropu we
wszystkich sąsiednich sztolniach. Zginęli wszyscy, którzy znaleźli się na drodze tych
strasznych „pocisków", w tym 98 koni.
Ale przyczyna wybuchu była ostatnią rzeczą, o jakiej myśleli zarówno uwięzieni
górnicy, jak i ich rodziny, do których szybko dotarły wieści o wybuchu. Z gruzów
wydobyto kilku robotników, którzy znaleźli się dość daleko od tunelu w Courrieres,
jednak wielu z nich było poważnie poparzonych i nie przeżyło. Innym, którzy znaleźli
się blisko któregoś z wyjść z zespołu tuneli, udało się bezpiecznie uciec. Natychmiast
rozpoczęto poszukiwania. Postępowały one powoli, głównie z powodu nagromadzenia
się śmiertelnego tlenku węgla, który mógł spowodować kolejną eksplozję. Niemniej
jednak ludzie na powierzchni gorączkowo pracowali, by uratować kogo się da. W
sumie przeżyło 735 osób — 60 procent dziennej zmiany.
Na miejscu panowało szaleństwo. W Courrieres gromadziły się tysiące członków
rodzin i przyjaciół w oczekiwaniu na jakieś wieści o swych
179
bliskich. Policja musiała wszystkich zatrzymać siłą, by umożliwić pracę zespołom
ratowników.
Jeden z mężczyzn, Sylwester, nie poddał się. Przedarł się przez zaporę policji i dostał
do kopalni, by szukać swego brata. Tego samego dnia zmarli on i jego brat, nie
wiadomo jednak czy razem.
Próby ratunku spełzły na niczym. Jeden z zarządzających kopalnią stwierdził, że
trzeba by co najmniej tygodnia, by przekopać się przez tunele, żeby ratować setki
uwięzionych na dole ludzi. Spędzenie tygodnia w jaskiniach pełnych oparów tlenku
węgla bez jedzenia i picia było równoznaczne z wyrokiem śmierci. Tak też się stało
tego dnia z 1060 ludźmi.
Zatrucie tlenkiem węgla jest czymś bardzo zwodniczym. W raporcie ONZ stwierdza
się, że trujący gaz tlenku węgla wypiera tlen z krwi i jeśli jego dopływ nie zostanie
powstrzymany, to kończy się to śmiercią. Jeśli ofiarę umieści się na świeżym
powietrzu, krew uzupełnia brakujący tlen, lecz tylko wtedy, gdy organizm nie
podejmuje żadnej innej aktywności. „Tak więc — głosi raport — podstawową zasadą
w pracy ratowników jest unikanie ruchu i jakiejkolwiek innej aktywności fizycznej
ofiar, co wymaga zwracania bacznej uwagi na tych, którzy wydają się całkowicie
zdrowi"2.
Jeden z górników, któremu udało się uciec, czternaście razy wracał do kopalni i za
każdym wynosił z niej jakiegoś rannego współtowarzysza. Wydawał się całkiem
zdrowy, niemniej jednak tlenek węgla podstępnie robił swoje, a mozolne wnoszenie

Strona 126

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

górników na górę wyczerpywało zapas tlenu, jaki gromadził organizm. W końcu dało
to o sobie znać — podczas piętnastego zejścia bohaterski mężczyzna zmarł, dusząc
się po zatruciu tlenkiem węgla.
Wybuch w Courrieres był największym wypadkiem górniczym w dziejach Francji i
jednym z naj straszniej szych wśród wszystkich wypadków przemysłowych w historii.
1 Jun U i, Industrial Pollution in Japan, rozdz. 5, sekcja III.
2 Ibid., rozdz. 5, sekcja VII.
54 Zatonięcie Władczyni Irlandii
Rzeka św. Wawrzyńca
29 maja 1914 1024 ofiary1
Władczyni Irlandii zatrzymała się we mgle przy Father Point. Została trafiona w
śródokręcie przez węgłowiec Storstad. / było po niej. Kapitan Henry Kendall, Royal
Naval Reserve
Władczyni Irlandii (Empress ofirleand) i jej siostrzany okręt Władczyni Brytanii
(Empress of Britain) zbudowane zostały w 1905 roku przez firmę Fairfield
Shipbuilding & Engineering z Glasgow. 10 stycznia 1906 roku Władczyni Irlandii
została oficjalnie oddana do użytku i wypłynęła w swój dziewiczy rejs.
Władczyni ważyła 14 400 ton, mierzyła sto siedemdziesiąt metrów długości i
dwadzieścia szerokości. Jej długość wynosiła dwie trzecie długości Titanica (rozdział
50).
Wyposażona była w cztery silniki wysokoprężne i dwie śruby, co pozwalało osiągać
prędkość od osiemnastu do dwudziestu węzłów. Odbywała regularne rejsy w barwach
Canadian Pacific Lines z Quebecu do Liverpoolu.
Miała na pokładzie miejsca dla 310 pasażerów w pierwszej klasie, 350 w drugiej i 800
w trzeciej. W łodziach ratunkowych Władczyni Irlandii mogło się zmieścić 1968 osób.
Maksymalna ilość ludzi, pasażerów i załogi wynosiła 1860 osób, co oznaczało, że
nadwyżka miejsc w łodziach wynosiła 108 osiem osób.
Władczyni Irlandii wyruszyła w rejs z Quebecu do Liverpoolu 28 maja 1914 roku o
godzinie 4.27 po południu, wioząc 87 pasażerów w pierwszej klasie, 235 w drugiej i
717 w trzeciej. Dawało to 1057 osób plus 420 członków załogi. Łącznie więc podczas
ostatniego rejsu było na pokładzie 1477 ludzi i sto ton ładunku. Dowodził nim kapitan
Henry Kendall.
Władczyni kierowała się w dół rzeki św. Wawrzyńca i wszystko toczyło się normalnie
aż do pewnego poranka. Wtedy to, gdy liniowiec mijał
181
Father Point, załoga dostrzegła przez lornetki jakieś światła z przodu w odległości
około dziesięciu kilometrów.
Światła należały do norweskiego masowca (węglowca) Storstad dowodzonego przez
kapitana Thomasa Andersena i przewożącego jedenaście tysięcy ton węgla. Niestety,
niemal natychmiast zapadła gęsta mgła, która całkowicie ograniczyła widoczność.
Mimo że żadna z załóg nie mogła dostrzec tego, co znajduje się przed nią, oba statki

Strona 127

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

bez obaw płynęły swym kursem, choć kapitan Kendall nakazał nieco zwolnić.
Około 1.30 w nocy Kendall zobaczył nagle we mgle, że Storstad znajduje się tuż
przed nim. Węglowiec sunął nieubłaganie kursem Władczyni Irlandii prosto na nią.
Kendall zareagował szybko, lecz było już za późno. Krzyknął przez tubę do kapitana
Andersena, by pchnął statek całą wstecz. Następnie nakazał swemu sternikowi iść całą
naprzód i zrobić ostry zwrot na lewą burtę. Chciał doprowadzić do tego, by statki
zeszły sobie z kursu, ale na manewry było już jednak za późno. Storstad uderzył
Władczynią w śródokręcie i wybił w jej boku ogromną dziurę — osiem metrów
wysokości na pięć szerokości. Do statku zaczęła wdzierać się woda z niesłychaną
prędkością dwustu trzydziestu ton na sekundę.
W tej sytuacji kapitan Kendall wydał rozkaz ruszenia całą naprzód, mając nadzieję, że
przed utonięciem osadzi statek na mieliźnie. Rozkazał też, by pasażerowie wychodzili
na pokład i żeby przygotowano łodzie ratunkowe. Od uderzenia przez Storstad statek
nabrał silnego przechyłu. Nawet gdyby pasażerowie dali radę wydostać się na pokład,
to i tak łodzie ratunkowe byłyby bezużyteczne.
Wszystkie próby kapitana Kendalla spełzły na niczym i czternaście minut później
Władczyni Irlandii legła na dnie rzeki św. Wawrzyńca.
Statek zniknął.
Zginęło w sumie 1024 pasażerów i członków załogi. Uratowały się 453 osoby. Przeżył
kapitan Kendall, kapitan Andersen i załoga Storstada.
O tragedii Władczyni Irlandii — jednego z najlepszych statków, jakie kiedykolwiek
pływały — zapomniano niemal natychmiast. Nie płynęło na niej zbyt wielu znanych
ludzi, służyła już osiem lat (nie tak jak Titanic, który był w swym dziewiczym rejsie),
a okropności pierwszej wojny światowej, która wybuchła w tym samym roku,
odwróciły uwagę opinii publicznej od katastrofy okrętu.
182
Oto, jaki list od swego pracodawcy otrzymał kapitan Władczyni Irlandii na
dwadzieścia dni przed zatonięciem:
Od: Szef Służby Morskiej Do: Kapitan Henry Kendall Data: 9 maj 1914
Szanowny panie,
Powierzając ten statek w pańskie ręce, chciałbym, by zwrócił pan szczególną uwagę
na rangę tego dowództwa i na wartość statku. Podkreślam znaczenie zalecenia ze
strony udziałowców firmy, by roztoczył pan pieczę nad statkiem i jego pasażerami.
Należy szczególnie mieć na względzie, że bezpieczeństwo żeglugi statku ma być
zawsze przedmiotem pańskiej troski. Powinien pan unikać ryzyka, które w
jakikolwiek sposób mogłoby spowodować wypadek. Musi pan zawsze mieć
świadomość, iż główną zasadą [sic], którą ma się pan kierować podczas dowodzenia
statkiem, jest przestrzeganie bezpieczeństwa powierzonych panu osób i mienia.
Przestrzeganie rozkładów rejsów nieważne, gdyby miało doprowadzić do ryzyka
wypadku.
Nie potrafię dostatecznie silnie wyrazić mego pragnienia, by przestrzegano poleceń

Strona 128

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

podanych w tym liście. Oczekuję, że wszyscy oficerowie pańskiego statku będą mieli
to na uwadze, a co więcej, oczekuję, że wszyscy na statku będą robili co w ich mocy,
by zadowolić szefów firmy i zdobyć ich wdzięczność.
Władczyni Irlandii wciąż leży na głębokości pięćdziesięciu metrów na dnie rzeki św.
Wawrzyńca.
Postscriptum
Czy Władczyni Irlandii to statek przeklęty?
Istnieje sprawdzona opowieść o pewnym nurku, który rok po zatonięciu opuścił się na
pięćdziesiąt metrów do wraku, chcąc zdobyć milion dolarów
183
w klejnotach, jakie rzekomo pasażerowie przechowywali w kapitańskim sejfie.
Nurek dotarł do statku i zaczął płynąć w stronę kajuty kapitana, gdzie miał się
znajdować sejf, nietknięty i zamknięty. Gdy próbował go otworzyć, sprzęt zaplątał mu
się w szczątki wraku i uwięził go. Nurkowi nie udało się uwolnić. Utonął.
Czy duchy pasażerów Władczyni Irlandii załatwiły tego rabusia grobów, tę hienę
cmentarną? Nikt tego nie wie, ale bogactwa pasażerów nadal leżą nietknięte na dnie
rzeki św. Wawrzyńca.
1 Gavin M u r p h y, Rzeka św. Wawrzyńca wciąga Władczynię dokładnie w 14 minut
2000, www.nepeanmuseum.on.ca/empress.html.
55 Pożar na parowcu Generał Slocum
East River, stan Nowy Jork
15 czerwca 1904 1021 ofiar
Absolutnie nie sposób opisać tego, co się działo na Slocum. Płomienie
rozprzestrzeniały się tak szybko, że zdawało się, iż cały statek zajął się w jednej
chwili. Kobiety i dzieci skakały jak oszalałe, a wysiłki matek, by ratować swoje
maleństwa, były najbardziej rozdzierającym serce widokiem, jaki kiedykolwiek
oglądały moje oczy.
Ocalały z pożaru statku Generał Slocum, Julius G. Schulz dla gazety „The New York
Times"
Nikt nie pomyślał, by zapytać, jak nazywała się ta kobieta. Pokład wyglądał jak dom
wariatów, płomienie otaczały małą grupę kobiet tworzących krąg wokół młodej
dziewczyny, która wybrała sobie ten raczej szczególny moment na poród. Przyszła
matka charczała i stękała, wypierając z siebie swoje niemowlę na świat, który coraz
bardziej przypominał kręgi piekła tak żywo opisane przez Dantego.
Dwie starsze kobiety, matki, pomagały przy porodzie i nerwowo spoglądały, jak
zbliżają się płomienie i jak współpasażerowie — niektórzy płonąc — uciekali w
panice. Dziecko w końcu się urodziło, jednak nie było czasu żeby je obmyć. Nowa
matka podniosła się, chwyciła niemowlę, owinęła je w szal i ruszyła w stronę burty.
Rozejrzawszy się dokoła po raz ostatni, skoczyła z płonącego pokładu do kłębiącej się
wody, z całych sił przyciskając dziecko do piersi.
Ta bezimienna matka wierzyła, oczywiście, że i ją, i dziecko spotka lepszy los w

Strona 129

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wodach East River niż na palącym się statku, na którym już wkrótce nie byłoby
miejsca, które nie stałoby w ogniu. Podjęła decyzję. Trudno ocenić, wręcz nie sposób,
czy słuszną. Po ataku terrorystycznym z 11 września 2001 roku ludzie uwięzieni na
górnych piętrach budynków World Trade Center woleli wyskoczyć i zabić się, niż
spłonąć żywcem w palącym się paliwie lotniczym. Wiedzieli, że umrą, lecz wybierali
łatwiejszą śmierć.

185
Czy tamta matka podjęła taką samą decyzję? Czy rzeczywiście myślała, że jej dziecko
może przeżyć? Nigdy się tego nie dowiemy, gdyż nikt nigdy już nie widział ani jej, ani
jej dziecka.
Parowiec Generał Slocum nosił imię amerykańskiego oficera, który dowodził częścią
wojsk Unii pod Gettysburgiem, a później został członkiem Kongresu USA. Opowieść
o Generale Slocum — gdy ją rozłożyć na kolejne fragmenty — brzmi niewiarygodnie.
Jak statek, widziany z obydwu brzegów, mógł spłonąć w tak nieokiełznany sposób i
pociągnąć za sobą śmierć 1021 pasażerów? Czy ludzie byli w stanie dopłynąć do
brzegu? Może — zwłaszcza' gdyby wszyscy pasażerowie umieli pływać i gdyby nie
były to w większości kobiety trzymające małe dzieci i ubrane w ciężkie suknie.
Popularny parowiec wycieczkowy General Slocum wiózł ponad tysiąc trzystu
pasażerów, głównie kobiety i dzieci, z których większość tej środy wcześnie wyległa
na oświetlony słońcem pokład, by świętować doroczną szkolną przejażdżkę
organizowaną przez miejscowy kościół luterański pod wezwaniem św. Marka.
Gdy statek wpłynął na wody East River, z obu brzegów można było dostrzec jego
wielkie koła łopatkowe i wysokie pokłady. Po godzinie żeglugi, na dolnym
śródpokładzie wybuchł pożar. Dziś uważa się, że jakiś majtek wrzucił papierosa do
pomieszczenia, gdzie leżały farby i siano. Ktoś z załogi poczuł swąd dymu i otworzył
drzwi, co tylko roznieciło ogień. Pożar szybko się rozprzestrzenił. Ludzie zaczęli
krzyczeć, a załoga, która nigdy nie przeszła szkolenia przeciwpożarowego, wybiegła
na pokład, wrzeszcząc: „Pali się!". Chyba uważali, że to jedyne, co można zrobić
mądrego.
Załoga natychmiast powiadomiła o pożarze kapitana Wilłiama Van Schaicka, który
jednak nie zrobił nic i kontynuował rejs po rzece. Ludzie na brzegu bezradnie
przyglądali się przez lornetki, jak ogień otacza kobiety i dzieci, jak wiele z nich
wyrzuca do wody, gdzie szybko toną lub próbując uczepić się łopatek ogromnych kół
zamachowych statku, są przez nie wciągane do środka i miażdżone.
Kapitan nadal nie zatrzymywał statku — zamiast tego nakazał całą naprzód. Mógł
skierować się na plażę wyspy Sunken Meadow, gdzie ludzie mieli szansę bezpiecznie
wydostać się z płonącego statku. Zamiast tego tkwił na wodzie i zmierzał w stronę
wyspy North Brother odległej o kilka mil od miejsca pożaru. (Później utrzymywał, że
bał się przy wlec ogień na brzeg, a naprowadzając statek na plażę — narazić na
szwank ludzkie życie i budynki). General Slocum płynął więc dalej, a jego ciągłe

Strona 130

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

186
przemieszczanie się wzmagało ogień i zamieniło statek w jedną płonącą pochodnię.
Nowojorscy strażacy dowieźli swój sprzęt na molo przy 138 ulicy w nadziei, że
kapitan tu właśnie przycumuje. Można sobie wyobrazić szok, w jaki wpadli, widząc,
że Generał Slocum płynie dalej z pokładem całym w ogniu i pasażerami krzyczącymi i
wyskakującymi na niechybną śmierć.
Do parowca próbowało podpłynąć kilka łodzi, lecz bardzo szybko w wodzie znalazło
się zbyt dużo ciał — żywych i martwych — by można było bezpiecznie się do nich
zbliżać.
Tymczasem na pokładzie nie było już żadnej nadziei na ugaszenie pożaru. Nylonowe
węże do polewania były albo popękane, albo poza-pychane. Węże metalowe były
przerdzewiałe, nie było żadnego dostępu do wody, którą można by gasić ogień.
Wszystkie zabezpieczenia ratunkowe rozpadały się przy dotyku. Słabe barierki nie
wytrzymywały naporu tysięcy ludzi, cienkie drewno pękało i ludzie spadali do wody,
gdzie tonęli lub byli miażdżeni przez łopaty kół.
W końcu Generał Slocum rozbił się o skały u brzegów wyspy North Brother (kapitan
ominął plażę) i kilku pozostałym na nim pasażerom udało się bezpiecznie uratować.
Później prowadzący dochodzenie byli zszokowani, gdy dowiedzieli się, że wszyscy
członkowie załogi, w tym sam kapitan, opuścili statek i przeżyli. Kapitan Van Schaick
został aresztowany w momencie, gdy jego noga stanęła na brzegu i z miejsca
oskarżony — wraz z załogą — o zaniedbanie obowiązków i o rażącą obojętność
wobec losu pasażerów.
Kapitan Van Schaick, który oślepł w pożarze, został w końcu skazany za zaniedbania
na dziesięć lat więzienia Sing Sing. Po pięciu latach prezydent Taft złagodził wyrok,
niemniej jednak Van Schaick żył dalej z piętnem tego, który ponosił odpowiedzialność
za najgorszą w historii katastrofę na wodach Nowego Jorku.
56 Zamieć śnieżna w Nowym Jorku
Nowy Jork
12-13 marca 1888
800 ofiar Ponad 7 milionów dolarów stratł
Lekki śnieg, potem się rozjaśni. Będzie ładnie, ale chłodniej.
Prognoza pogody z 12 marca 1888 roku dla miasta Nowy Jork
Jest to sytuacja, w której nawet za pieniądze niczego nie dostaniesz. Biznesmen z
Wall Street w gazecie „New York Times"
Śnieg na sprzedaż! Przyjdź wcześniej to unikniesz tłumów!
Graffiti z czasu zamieci w 1888 roku
Wy to nazywacie zamiecią?
Przyjezdny z Teksasu podczas zamieci w 1888 roku
Spektakl musi trwać. To święta zasada artystów, w tym gwiazdy opery niemieckiej
Ludwiga Barnaya. Myślami był już na swoim poniedziałkowym popołudniowym
występie w Akademii Muzycznej w Nowym Jorku. Amerykańska publiczność

Strona 131

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

entuzjastycznie przyjmowała jego siłę wyrazu i głos, i był przekonany, że będzie to
pamiętny występ.
Ludwig udał się z hotelu do Akademii Muzycznej, ponieważ w poniedziałek w
Nowym Jorku już od samego rana silnie padał śnieg i dorożki nie były w stanie się
przezeń przebić. Nie zamierzał spacerować. Postarał się, żeby w drodze do teatru
mieć dobrze owinięte gardło.
Ludwig Barnay poszedł prosto do garderoby i zaczął szykować się do występu.
Zauważył, że obsługa sceny była mniej liczna, niż można było się tego spodziewać
przy tak poważnym przedstawieniu. Dotarło do niego, że dzieje tak, ponieważ zamieć
jest większa, niż na początku sądził. Rzeczywiście, telegrafy nie działały, krążyły
jakieś wieści o uwięzieniu promu w zamarzniętych wodach nowojorskiego portu, ale
widać też było ludzi zamiatających chodniki i kilka (niewiele) otwartych sklepów. To
nic takiego — uznał. Śnieg musi przestać padać, a dzisiejszego
188
wieczoru zaśpiewam tak wspaniale, że widownia nawet nie zwróci uwagi na
przenikliwy upiorny wiatr.
Inspicjent uniósł rękę nad ramieniem Ludwiga. Gdy dyrektor dał znak, łagodnie
poklepał go dwa razy w lewe ramię, co oznaczało, że czas wejść na scenę. Ludwig
Barnay dumnie wkroczył na scenę Akademii Muzycznej gotów śpiewać. Dotarł do
proscenium, uniósł twarz ku widowni... i dźwięki zamarły mu w gardle.
Widownia była pusta. Czy to jakiś amerykański dowcip? — sam zadał sobie takie
pytanie. Lecz po chwili usłyszał oklaski — brawo biło dwoje czy troje widzów — i
ujrzał w sali koncertowej około dziesięciu osób rozrzuconych wśród setek pustych
miejsc.
Ludwig stał tak przez moment, spoglądając na kolejne rzędy wolnych foteli. Usłyszał,
jak muzycy dali znak, lecz nie zaczął śpiewać. Zamiast tego skłonił się raz, odwrócił i
zszedł ze sceny. Dziesiątka nowojorskich melomanów, którym udało się dotrzeć przez
gęsty śnieg, żeby posłuchać śpiewu Ludwiga Barnaya, została sama i nie usłyszała nic
oprócz odgłosów upiornego, szalejącego wiatru zamieci śnieżnej z 1888 roku.
Deszcz przeszedł w śnieg i w Nowym Jorku zaczęło sypać krótko po północy 12
marca w poniedziałek. O siódmej rano było go już prawie trzydzieści centymetrów, a
trzynastego marca, gdy burza w końcu ustała, ponad osiemdziesiąt.
Gdy w końcu przestało padać i rozpoczęto sprzątanie, pod śniegiem odnajdowano
ciała zamarznięte na kość. Miejscowy polityk Roscoe Con-klin, którego na czas
odratowano, wyszeptał do swych wybawców: „Tu wszędzie śmierć... wszędzie tu
umierają ludzie... Widziałem ciała wystające ze śniegu". Dostawca chleba zamarzł
podczas objazdu klientów. Nowojorczycy ugrzęźli w sparaliżowanych kolejkach
nadziemnych i dopiero gdy przedsiębiorczy współobywatele znaleźli drabiny i
porozdawali wszystkim pasażerom ćwierćdolarówki, mogli oni wreszcie wyjść na
zewnątrz. Inni, równie przedsiębiorczy nowojorczycy, sprzedawali uwięzionym
pasażerom kanapki domowej roboty. „The New York Times" pisał, że każda z nich,

Strona 132

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

obojętnie z czym, kosztowała dwadzieścia pięć centów. Zasypało domy, konie
zdychały na ulicach, cały Algonąuin Indians zwany Mahatta (później Manhattanem)
przez cały dzień był kompletnie sparaliżowany.
Śnieżyca z 1888 roku była niebywała — potężna i nieustępliwa. Przeszła całą drogę
od Maine aż do wschodniego wybrzeża dystryktu Waszyngton, później poszła dalej
zachód od miasta Nowy Jork aż do granic Ohio. Wiatry osiągały prędkość stu
dwudziestu kilometrów na godzinę i nanosiły
189
ogromne ilości śniegu. W Connecticut i Massachusetts nawiało go prawie półtora
metra, zaspy osiągały wysokość od dwunastu do piętnastu metrów, statki tonęły w
portach, telegrafiści w Nowym Jorku musieli przesyłać wiadomości do Nowej Anglii i
do wszystkich miejsc w Ameryce via Londyn. Wysiadły systemy alarmów
pożarowych. Miasto było bez prądu. East River zamarzła. Dzieci nie poszły do szkoły
i siedziały w domu. Biznesmeni ruszyli do pracy, lecz po kilku minutach w zawiei
zawracali i wycofywali się do domów, by spędzić ten dzień z rodzinami.
„The New York Times" bardzo wyraziście opisał jedną ze scen, jaka się rozegrała
podczas śnieżycy 1888 roku:
O godzinie 3 po południu Wielki Dworzec Centralny i jego okolice, gdzie zwykle
panował ogromny ruch, wyglądał posępnie i melancholijnie. W budynku stacji i przed
nim, gdzie dzień i noc słychać świst pary i dźwięki dzwonków, panowała grobowa
cisza. Przez martwą stację przetaczały się kłęby śniegu, ulatywały pod szklany sufit i
opadały powoli na długie perony, pokrywając całość białym całunem, nadając
wszystkiemu wygląd martwych trumien, w których spoczywają giganci w oczekiwaniu
na pochówek. W tej wielkiej budowli nie słychać było żadnego dźwięku oprócz wycia
wiatru2.
Liczbę ofiar śnieżycy z 1888 roku oceniono na 400 zmarłych podczas samej zamieci
(zamarznięcia, ataki serca, wypadki) plus dodatkowych około 400 osób zmarłych
zaraz po niej. Była to największa śnieżyca w historii. Tym bardziej że w tamtych
czasach nie sposób było przewidzieć jej nadejścia i jej siły, przez co liczba ofiar i
wielkość strat były znacznie większe, niż gdyby się wydarzyła dziś.
1 Według wartości dolara z 1888 roku.
2 „The New York Times", 13 marzec 1888.
57 Wypadek kolejowy w Indiach
Rzeka Bagmati, Bihar, Indie
6 czerwca 1981 Ponad 800 ofiar
Piękny most kolejowy...
Cóż, przykro mi to mówić
...zginęli tam ludzie
O czym pamiętać się będzie bardzo długo.
Wilłiam McGonagall
Indyjską siecią kolei o długości ponad stu tysięcy kilometrów jeździ czternaście

Strona 133

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

tysięcy pociągów, przewożąc każdego dnia ponad trzydzieści milionów ludzi. Wiele
pociągów bywa nielegalnie przeładowana lub wozi pasażerów na gapę. Przy takim
ruchu trudno się dziwić, że na kolejach indyjskich dochodzi każdego roku do około
400 wypadków, z których 250 spowodowanych jest błędem człowieka.
Zdarzają się w Indiach wypadki bardzo poważne — wykolejenia, zderzenia czołowe z
samochodami i autobusami, psucie się sprzętu, pożary.
W 1981 roku wypadek w północnym stanie Indii Biharze został obwołany najgorszym
i jak dotąd największym wypadkiem kolejowym wszech czasów.
Indie mają, niestety, długą historię tragedii i nieszczęść. Powszechne są tam epidemie,
głód i katastrofy naturalne — biedę kraju wzmagają ciągłe trzęsienia ziemi, powodzie,
huragany, susze, cyklony i tajfuny.
Szóstego czerwca 1981 roku doszło do katastrofy kolejowej, w której zginęło ponad
800 osób, wywołanej prawdopodobnie przez złą pogodę i zwykłego pecha. Niektórzy
zostali zgnieceni, inni utonęli. Jednakże jeszcze dziś istnieją rozbieżności w opiniach
co do prawdziwej przyczyny wypadku i do rzeczywistej liczby ofiar.
Rzeka Bagmati wije się przez północne Indie w stronę Nepalu, a wzdłuż jej biegu
rozpięto nad nią wiele mostów kolejowych. W dniu wypadku, gdy pociąg złożony z
dziesięciu wagonów przekraczał most w Samastipur, cyklon — a w każdym razie
bardzo silny wiatr — zepchnął pociąg
191
z torów i zrzucił siedem wagonów do płynącej w dole rzeki. Na szynach ustał
elektrowóz wraz z dwoma wagonami.
Wielu specjalistów dało wiarę wersji o cyklonie, choć krótko po wypadku pojawiły się
inne wersje zdarzeń, w tym twierdzenie wyrażone przez ministra ds. rozwoju
regionów wiejskich. W najczęściej powtarzanej wersji nieoficjalnej siedem wagonów
spadło z mostu po tym, gdy motorniczy zbyt gwałtownie użył hamulców, by zapobiec
zderzeniu z bawołem siedzącym na torach.
Historyk kolejnictwa David Fry podważa tę teorię:
Jest nieprawdopodobne, by samo tylko to hamowanie mogło spowodować
wypadnięcie z torów. Rozkład sił, jakie powstają przy hamowaniu pociągu
osobowego, jest dość prosty. Każdy z wagonów hamowany jest z osobna, a wszystkie
one mają ten sam ciężar. Wyjaśnienie to byłoby bardziej wiarygodne w odniesieniu do
pociągu towarowego... w którym różne wagony miałyby różny rozkład masy na
osiach, a tym samym istniałyby różne warunki hamowania. W przypadku pociągu
pasażerskiego każdy wagon ma własny system hamulców'.
Niezależnie od tego, jaka była przyczyna zwalenia się pociągu z trzydziestu metrów
do wody, pewne jest, iż zginęło kilkaset osób i że ich ciał nigdy nie odnaleziono.
Poszukiwania były szczególnie trudne z racji warunków terenowych i stanu samej
rzeki. Indyjscy nurkowie wojskowi po całym dniu pracy w zatopionych wrakach byli
w stanie wydobyć zaledwie 50 zwłok. Po kolejnych pięciu dniach poszukiwań w
sumie wydobyto 212 ciał. Jednakże pociąg był przeładowany pasażerami i wielu

Strona 134

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

sądzi, że najprawdopodobniejsza jest liczba 800 ofiar (lub nieco mniej).
W ostatnich dwóch dziesięcioleciach Indie bardzo pracowały nad poprawą warunków
bezpieczeństwa na kolei, lecz ilość wypadków wciąż pozostaje duża. W 1995 roku
podczas zderzenia dwóch pociągów zginęło 395 ludzi. W 1999 roku w innym
zderzeniu zginęło 200 osób. Ilość ofiar na indyjskich kolejach jest tak wysoka po
części dlatego, że pociągi są regularnie przepełnione, a ludzie wciąż wynajdują
zmyślne sposoby, żeby znaleźć dodatkowe miejsca do jazdy: wiszą w oknach lub leżą
na podłogach wagonów.
Innym czynnikiem mającym wpływ na dużą wypadkowość jest wiek indyjskich
pociągów. Wiele parowozów pochodzi z czasów panowania
192
Brytyjczyków, a niektóre tory i mosty są już tak stare, że wymagają gruntownych
napraw.
Indie nadal mają opinię kraju, w którym dochodzi do najgorszych wypadków
kolejowych. Uwzględniając ilość wypadków w Indiach zawinionych przez ludzkie
błędy, do których dochodzą jeszcze wypadki spowodowane psuciem się taboru,
prawdopodobne jest, że nawet gdyby liczba ofiar w katastrofie w Biharze była jeszcze
większa, to i tak w Indiach będzie dochodzić do kolejnych takich zdarzeń.
1 Za danger-ahead.railfan.net/accident/samastipur/home.html.

58 Tornada trzech stanów
Missouri, Illinois, Indiana
18 marca 1925
Ponad 689 ofiar x
Ponad 500 milionów dolarów strat2
Myślę, Jim, że idzie sztorm.
Robotnik kolejowy T.H. Philips do swego pomocnika Jima
Chłopie, ta szarlotka jest świetna — pomyślał sobie Lemley, biorąc dokładkę. Siedział
na swym ulubionym miejscu w swej ulubionej restauracji w Poplar Bluff w stanie
Missouri i jadł lunch w postaci kawałka szarlotki. Nienawidził pośpiechu przy
jedzeniu, lecz chciał wracać do pracy, zanim zacznie padać. Gdy wchodził do
restauracji, niebo wyglądało nieco dziwnie. Pomyślał, że zaraz się rozpada, a może
nawet przejdzie krótka burza.
Nagle, dokładnie w chwili gdy przełykał ostatni kęs ciastka, dach restauracji w całości
uleciał w niebo. Zanim Lemley w ogóle zdał sobie sprawę z tego, jak dziwacznym
doświadczeniem jest siedzenie w restauracji bez dachu z kawałkiem szarlotki w
ustach, wszystkie cztery ściany lokalu zniknęły — po prostu odfrunęły niczym
gigantyczne karty do gry rozdawane przez jakiegoś Goliata, a on sam wylądował na
podłodze. Lemley dostrzegł, jak ściana frontowa restauracji odlatuje na wschód, a
szkło podwójnych drzwi po kilkakrotnym otwieraniu i zamykaniu z hukiem się
roztrzaskuje.

Strona 135

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Później nie było już nic prócz wiatru, który wdarł się do ogołoconej restauracji. Nikt
nie został ranny i — o dziwo — wszystkie stoły pozostały na swoich miejscach.
Lemley podniósł się z podłogi i ruszył w stronę swojej ciężarówki. Na restauracyjnym
parkingu zaczynali tłumnie gromadzić się ludzie. Lemley wsiadł do wozu i ruszył do
domu, gdzie następnych sześć godził przesiedział w piwnicy. Obiecywał sobie, że jeśli
przeżyje, wróci i zapłaci za szarlotkę. Przeżył, ale nie zapłacił.
Później tak opowiadał reporterom o swoim przeżyciu: „Najpierw poleciał dach —
mówił — a potem odfrunęły cztery ściany. Zostałem, siedząc przy stole... wkoło było
pusto, a ja tkwiłem z szarlotką w ręku. Potem wyszedłem".
194
Tornado trzech stanów było w powszechnym przekonaniu najbardziej niszczycielskim
i potężnym zespołem sztormów w historii Ameryki. Była to seria co najmniej sześciu
śmiercionośnych tornad typu F5, która w ciągu pięciu godzin przeszła z prędkością stu
trzydziestu kilometrów na godzinę pięćsetkilometrową trasę przez trzy stany, zabijając
setki ludzi, raniąc tysiące i zrównując całe miasta z ziemią.
Nawałnica przypominała filmowy horror. Pewien budynek szkolny pełen dzieci pod
wpływem wiatru dosłownie eksplodował. Wszyscy uczniowie w środku zostali
rozerwani na strzępy.
Główne tornado uformowało się wczesnym popołudniem 18 marca 1925 roku nad
Ellington w stanie Missouri. Przewędrowało sto pięćdziesiąt kilometrów do
Annapolis, niszcząc w trakcie przejścia 90 procent miasta. Później opuściło Missouri i
z prędkością stu kilometrów na godzinę dotarło do stanu Illinois, gdzie runęło na
Gorham i całkowicie je spustoszyło. Murphysboro zostało zniszczone w 40
procentach, DeSoto w trzydziestu, West Frankfort w dwudziestu; wreszcie Parrish w
dziewięćdziesięciu. Od Gorham po Parrish zginęło 541 osób, a 1123 zostało ciężko
rannych, i to w ciągu 40 minut. Kopalnia Orient w West Frankfort, druga co do
wielkości kopania węgla na świecie, zapadła się i uległa całkowitemu zniszczeniu. W
Princetown znikła z powierzchni ziemi fabryka marynat Heinza.
Następnie tornado dotarło do Griffin w stanie Indiana i zniszczyło je do cna, a przed
opuszczeniem granic przedmieść kompletnie zrujnowało 85 farm. Wygasło w drodze
do Indianapolis i nie spowodowało już więcej szkód.
Po przejściu tornad ustała łączność, popsuły się ujęcia wody, zabrakło prądu. Setki
ludzi zostało pogrzebanych żywcem. Nieprędko podjęto działania ratunkowe, by
uchronić tych wszystkich, którzy umierali pod gruzami. W niektórych miejscach po
przejśchi tornad wybuchały ogromne pożary, które kończyły dzieło zniszczenia
rozpoczęte przez nawałnicę.
Ponieważ te ogromne tornada nadeszły bez żadnego ostrzeżenia, nie było czasu, by
przygotować jakiekolwiek schronienia (jak to wynikało z dramatycznej przygody
Lemleya), a ponieważ po zniszczeniach zabrakło łączności, wody i prądu, akcja
ratownicza była utrudniona, a w niektórych miejscach wręcz niemożliwa. Nie
zidentyfikowano wielu ciał, ponieważ zginęły całe rodziny. Szczególnie przejmująca

Strona 136

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

scena miała miejsce w jednej ze zniszczonych szkół podstawowych. Ciała wszystkich
zmarłych dzieci ułożono na cienkich materacach, a ci, którzy przeżyli, próbowali je
jakoś zidentyfikować. Nie zgłosił się nikt z rodziców, ponieważ wszystkich zabiło
tornado.
195
Tornada trzech stanów w niezwykle krótkim czasie spowodowały nie-dające się
wprost określić szkody. Po raz kolejny ukazały, jak śmiercionośne mogą być
błyskawicznie działające i nieszczędzące nikogo siły przyrody.
1 Jest to oficjalna ilość ofiar, lecz liczby obejmują zaginionych, nigdy
nieodnalezionych i uznanych z zmarłych.
2 Według wartości dolara z 1925 roku.

59 Pożar w Teatrze Iroąuois
Chicago, Illinois
30 grudnia 1903 602 ofiary
Restauracja pełna śmierci
Sceny w restauracji Thompsona przylegającej do teatru były czymś upiornym ponad
wszelką miarę. Półgodzinna bitwa spowodowała większy horror niż owe pół godziny,
które zamieniły to miejsce w kostnicę ze stosami trupów z wykrzywionymi w agonii
twarzami, z biegającymi w zamieszaniu lekarzami i pielęgniarkami pracującymi jak
szaleni przy ciałach, z których usiłowali wykrzesać chociażby iskierkę życia.
Zwłoki ułożone jedne na drugich leżały pod ścianami, inne w poprzek stołów, jednym
słowem wszędzie. Niektóre były zwęglone i nie do rozpoznania, niektóre tylko
przypalone, inne znów czarne od uduszenia. Niektóre zostały zmiażdżone w trakcie
paniki, jaka wybuchła.
Ciągłe stąpanie policjantów wynoszących ciała, wysiłki lekarzy, by ratować żyjących i
szaleństwo krewnych oraz przyjaciół przedzierających się przez policyjne barierki do
zwałów trupów powodowały, że to miejsce wyglądało jak z niewyobrażalnego
horroru.
„The New York Times", czwartek, 31 grudnia 1903 roku
Nowo zbudowany Iroąuois Theater usytuowany był pomiędzy Dearborn Avenue i
State Street w dolnej części Chicago. Tego zimowego popołudnia panował tu tłok,
gdyż ogromne tłumy ściągnęła okazja zobaczenia słynnego śpiewaka i tancerza
Eddiego Foya w przedstawieniu Mr. Bluebeard.
Wszędzie było pełno dzieci. Był 30 grudnia, przeddzień sylwestra, a uczniowie mieli
bożonarodzeniowe wakacje. Teatr więc był zapełniony. W środku znalazło się 1830
osób, podczas gdy na widowni były jedynie 1602 miejsca. Ponad 225 osób stało na
jaskółce i za sceną. Uważa się, że wśród 1830 widzów było tysiąc dzieci. Oprócz
ludzi z biletami w teatrze było też 275 osób obsługi, zespół i pracownicy — w sumie
w budynku znajdowało się 2105 osób.
Iroąuois Theater liczył sobie zaledwie trzydzieści osiem dni, a jego budowę

Strona 137

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

prowadzono w przerwach między spektaklami. Właściciele mieli wszystkie niezbędne
zezwolenia i kwity pozwalające na otwarcie nawet
197
przy takich niedociągnięciach, jak brak: schodów i drabin przeciwpożarowych, brak
odpowiednich wyciągów, brak alarmu pożarowego, nieczynny system hydrantów. Co
więcej, z trzydziestu wyjść awaryjnych dwadzieścia siedem było zaryglowanych,
siedzenia obito wyjątkowo łatwopalnym obiciem, nie było azbestowej kurtyny
przeciwpożarowej na scenie, a zespół teatru nie przeszedł ani jednego szkolenia
przeciwpożarowego.
Pomimo tych wszystkich zagrożeń Iroąuois Theatre bezwstydnie ogłosił, iż jest
„absolutnie ognioodporny". Zrobiono to celowo, by uspokoić nerwowych
mieszkańców Chicago, którzy przed trzydziestu dwu laty przeżyli wielki pożar miasta.
Nieważne, czy była to prawda, czy nie. Ważne było, by ludzie myśleli, że jest
ognioodporny i o to tylko chodziło właścicielom i dyrekcji teatru.
Pierwszy akt przedstawienia Mr. Bluebeard przeszedł spokojnie. Drugi zaczął się od
chóralnego wykonania piosenki „In The Pale Moonlight", w którym przewidziany był
efekt świetlny zaciemniający scenę na niebiesko. Łuk elektryczny zaczął iskrzyć, a od
iskier zajęły się wiszące kawałki dekoracji z gazy. Ogień widziano na całej widowni,
lecz ponieważ był mały, nikt się tym nie zaniepokoił — na początku. Obsługa sceny
próbowała oderwać kijami te kawałki, co tylko podsyciło ogień. Gdy zaczął się
rozprzestrzeniać, zauważyło to coraz więcej ludzi i napięcie zaczęło rosnąć.
Gwiazda spektaklu Eddie Foy, który stał za sceną w oczekiwaniu na swoje wejście,
zorientował się, że gdy tylko ktoś krzyknie „pali się!", wybuchnie panika i ludzie ruszą
w stronę wyjścia. W niekompletnym kostiumie wybiegł na scenę i zwrócił się do
widowni: „Nie gorączkujcie się — krzyknął do tłumu. — Nie panikujcie, wszystko
jest w porządku".
Później zwrócił się do obsługi sceny, by opuściła azbestową kurtynę. Tej nie było, a
obsługa opuściła kawałek malowanej dekoracji, która zresztą utknęła w pół drogi. W
tym momencie cały już zespół teatru uciekał do tylnego wyjścia awaryjnego. Otwarcie
tych drzwi wywołało ciąg powietrza, który wzmocnił ogień, wzniecając płomienie,
które spod nieopuszczonej do końca dekoracji runęły prosto na głowy widzów.
Wybuchła panika.
Wszyscy zaczęli biec w stronę wyjść i dróg awaryjnych. Ostatecznie od uduszenia i
płomieni zmarło 200 osób. Pozostałe 602 ofiary zginęły zadeptane przez uciekający do
wyjścia tłum i w wyniku zatłoczenia na jedynej klatce schodowej, jaka prowadziła do
holu.
Oddziały strażackie przyjechały bardzo szybko, lecz niewiele mogły zrobić na
miejscu, gdzie ciała spiętrzyły się w drzwiach wejściowych i w holu.
W końcu ogień ugaszono. Zaczęła się przerażająca praca przy usuwaniu zwłok.
Ocenia się, że ratownicy i strażacy pracujący non stop przez
198

Strona 138

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

niemal trzy godziny wynosili po dwa-trzy ciała na minutę. Zebrano w czapki
czterdzieści kilogramów monet i klejnotów znalezionych przy zwłokach. Zginęły setki
dzieci. Pożar w Iroąuois Theatre uznany został za najgorszy w teatrze w dziejach
USA.
Na początku właściciele próbowali obwiniać za śmierć samych widzów, twierdząc, że
zmarło ich tak wielu, ponieważ wpadli w panikę i zaczęli w popłochu uciekać.
Utrzymywali, że teatr był bezpieczny. Z czasem zaczęło wychodzić na jaw łamanie
przepisów i pojawiły się dowody z materiałów zgromadzonych w dochodzeniach
prowadzonych zarówno przez policję, jak i przez media. Właściciele i dyrekcja zostali
oskarżeni, lecz proces nigdy się nie odbył — niedługo trzeba było czekać na to, jak
pod adresem inspektora budowlanego w Chicago, oficerów policji i straży pożarnej,
innych urzędników i urzędów państwowych zaczęto stawiać zarzuty łapówkarstwa i
nadużywania władzy. Trudno sobie wyobrazić, że teatr tak ewidentnie niebezpieczny
mógł dostać pozwolenie na otwarcie, gdyby ktoś (czy raczej wiele osób) nie został
dobrze opłacony.
Tak jak to bywa przy dużych katastrofach, pożar w Iroąuois Theater przyciągnął
hieny, które bezrozumnie lub z zimną krwią pod pretekstem ratowania innych
dostawały się do palącego budynku, żeby buszować i okradać zwłoki. Wielu ze
złodziei zmarło w środku od wdychanego dymu, spłonęło lub zostało stratowanych
przez spanikowany tłum próbujący uciec z budynku.
¦
Pożar w Iroąuois Theater spowodował przeprowadzenie masowych inspekcji teatrów
w całym kraju, jak również opracowanie nowych, ostrzejszych przepisów
bezpieczeństwa, budowlanych oraz przeciwpożarowych. W jednym z numerów gazety
„New Herald Tribune" oznajmiono, że tak ogromny pożar jak w Iroąuois Theater
nigdy nie mógłby mieć miejsca w Nowym Jorku. Jednakże po pożarze połowę teatrów
nowojorskich zamknięto właśnie z powodu naruszania przepisów bezpieczeństwa.
A mówiąc o prasie, to na rozkładówce wydania „Chicago Daily Tribune" z 1 stycznia
1904 roku wydrukowano rysunek drzwi wyjściowych z teatru z ogromną stalową
sztabą zaryglowaną na uchwytach wielkości połowy drzwi. Nic dodać, nic ująć.
Iroąuois Theater został ponownie otwarty, tyle że nie pod tą samą nazwą. W 1904
roku otwarto Colonial Theater, który działał do 1925 roku, kiedy to został zburzony.
Trzy lata później, w 1928 roku, otwarto go znów w tym samym miejscu. Działał do
1998 roku. Dziś w budynku tym mieści się Ford Center for the Performing Arts,
Oriental Theater. Centrum Forda spełnia wszystkie wymogi przeciwpożarowe i
kryteria bezpieczeństwa.
60 Huragan „Georges"
Antigua, Anguilla, Barbuda, św. Katarzyna, Nevis,
Gwadelupa, Hispaniola, Amerykańskie Wyspy
Dziewicze, Brytyjskie Wyspy Dziewicze, Portoryko,
Republika Dominikany, Haiti, Kuba, wyspy Bahama,

Strona 139

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Floryda, Luizjana, Missisipi, Alabama
20-30 września 1998
602 ofiary 5,9 miliarda dolarów strat
Gdzie nie rzucić okiem, wszędzie panuje spokój. A po chwili słychać, jak znów
nadchodzi. Huczy jak sunący po autostradzie buldożer.
Frank Vega, ocalały z huraganu w Portoryko
Spaliśmy na drzewach jak i nasze zwierzęta.
Hodowca bydła Clovis Daniel, który stracił cały dobytek w trakcie huraganu
„Georges"
Ofiarą huraganu „Georges" padło stupięćdziesięcioletnie drzewo bananowe Ernesta
Hemingwaya. Jednakże wszyscy potomkowie słynnego sześciopalcego kota
Hemingwaya wyszły z tego bez szwanku.
Na początku października 1998 roku agencja Associated Press doniosła o grupie
uczniów ze szkoły podstawowej Poinciana w Key West na Florydzie, którzy podzielili
się wspomnieniami o tym, jak udało im się przeżyć huragan „Georges". Jeden z nich
powiedział, że wycie wiatru podczas tej straszliwej nawałnicy przywodziło mu na
myśl Halłoween. Jednakże Halłoween trwa tylko jedną noc, podczas gdy szkody i
ofiary, jakie przyniósł „Georges" na wysepkach Florydy i na Karaibach, będą
pamiętane jeszcze przez całe lata.
„Georges" był jednym z najbardziej niszczycielskich huraganów wszech czasów, a
także tym, którego żywot należał do najdłuższych. Sama Narodowa Służba
Meteorologiczna, która znana jest z tego, że w swych prognozach bywa powściągliwa
i rzeczowa, z rezygnacją ochrzciła „Geor-gesa" jako huragan, który nie popuści.
„Georges" uformował się 13 września jako sztorm u wybrzeży przylądka Verde w
Afryce. W ciągu czterdziestu ośmiu godzin przekształcił się
200
w tropikalny niż, zaraz potem w tropikalną burzę, a następnie 17 września w huragan.
Najpierw zaatakował wyspy karaibskie — Antigua, św. Katarzynę i Nevis, później
Portoryko, gdzie spowodował największe szkody. Najpóźniej przeszedł przez
Republikę Dominikany i Haiti, dotarł do wysepek Florydy i ruszył w stronę Luizjany,
Missisipi i Alabamy. „Georges" siał spustoszenie przez dziesięć dni, zanim wreszcie
wygasł nad Gulf Coast.
Z 6 miliardów strat, jeden miliard przypadł na USA i w przybliżeniu jeden na Karaiby.
Pozostałe objęły szkody, jakie przyniósł bądź to w zniszczonych miastach, bądź w
kosztach działań ratunkowych, bądź w tym, czego nie udało się naprawić czy
wymienić.
„Georges" pozbawił wielu ludzi dachu nad głową — w Republice Dominikany było
ich 100 tysięcy, przynajmniej 18 tysięcy na Haiti, co najmniej 17 tysięcy na terytorium
USA i Portoryko i 3 tysiące na św. Katarzynie '. Dodatkowo „Georges" poważnie
zniszczył uprawy na zaatakowanych wyspach, a w niektórych miejscowościach niemal
całkowicie zlikwidował całe zaplecze turystyczne. Dla wielu ludzi na Karaibach

Strona 140

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

żyjących z turystyki i rolnictwa przejście huraganu „Georges" miało katastrofalne
skutki. 11 czerwca 1999 roku Associated Press doniosła, że „narody wyspiarskie
(dotknięte przez huragan „Georges") mają ogromne problemy z powodu straty
plonów, zburzonych budynków rządowych, strat w turystyce i powstałej przez to
rzeszy nowych bezdomnych".
W Republice Dominikany, gdzie zniszczonych zostało 70 procent mostów i 90 procent
upraw, straty sięgnęły jednego miliarda dolarów. Najbardziej ucierpiało Portoryko ze
stratami w wysokości dwóch miliardów dolarów. Trzy miliony ludzi pozbawionych
zostało wody i prądu. Według szacunków zniszczeniu uległo 33 113 domów,
uszkodzonych zostało ponad 50 000. Zniszczeniu uległo 75 procent zbiorów kawy, 95
procent plantacji; sztorm wybił także 65 procent drobiu hodowlanego.
Po przejściu huraganu „Georges" nad Haiti, martwe ciała odnajdowano jeszcze przez
cały miesiąc. Większość ofiar zmarła w wyniku podtopień i lawin błotnych. Na Haiti
od wieków mieszkańcy gór zwykli ścinać drzewa na zboczach i produkować z nich
węgiel drzewny. Dawało im to środki do życia, lecz tym samym niszczyli najbardziej
skuteczny naturalny system ochrony przed ogromnymi deszczami, jaki tworzyło
listowie i korzenie pochłaniające wodę. Gdy na ogołocone wzgórza Haiti „Georges"
przyniósł straszliwe deszcze, powstawały śmiercionośne lawiny błotne, które spychały
ludzi w dół i grzebały ich żywcem, zanim zdążyli wydobyć się z błota. Huragan
spowodował również straty w uprawach na Haiti szacowane na 300 milionów
dolarów.
201
Na Kubie Fidel Castro podjął sprytne działania, by przedstawić szkody poczynione
przez huragan w pozytywnym świetle. AP doniosła, że „jak się wydaje, Fidel Castro
opanował sytuację na Kubie, gdzie po ewakuacji ludzi do stref bezpieczeństwa zginęło
zaledwie pięcioro z nich. «Pierwsze zwycięstwo polegało na zmniejszeniu strat» —
stwierdził Castro". Owszem, Kuba straciła 3841 domów, a dalsze sześćdziesiąt
tysięcy zostało uszkodzonych. W sumie sztorm zabrał 20 000 domów, w kraju
poważnie ucierpiały uprawy, a w trakcie burzy i po niej ewakuowano 200 tysięcy
ludzi.
Również i USA ucierpiały w wyniku huraganu „Georges". We wszystkich stanach,
przez które przeszedł, wielkość opadów wyniosła w sumie od pięćdziesięciu do
osiemdziesięciu centymetrów na metr kwadratowy. Na wyspach Florydy siła wiatru
sięgała stu pięćdziesięciu kilometrów na godzinę. Ewakuowano prawie ćwierć miliona
ludzi, a trzy czwarte miliona pozbawionych zostało prądu.
Na wyspach postawiono w stan gotowości 340 policjantów wspieranych przez 700
członków Gwardii Narodowej, którzy mieli zapobiegać rozbojom i aktom wandalizmu
no i uspokajać turystów. Na wyspach uszkodzonych zostało 1536 domów, a
„Georges" wywołał dwadzieścia osiem tornad.
W Alabamie wiatr osiągał prędkość stu trzydziestu kilometrów na godzinę, na
wybrzeżu przewalały się fale ośmiometrowej wysokości. W południowej części stanu

Strona 141

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

doszło do podtopień, a 177 tysięcy ludzi pozbawionych było prądu.
„Georges" był huraganem czwartej kategorii i uzmysłowił ludziom na tamtych
terenach, co to znaczy żyć w prawdziwym horrorze.
1 „Associated Press".
61 Wielki huragan nad Nową Anglią
Long Island w stanie Nowy Jork i stany Nowej Anglii
21 września 1938
Ponad 600 ofiar
Ponad 400 milionów dolarów stratł
Przewidziano ułatwienia w obsłudze banków dla tych, którzy ponieśli straty podczas
ostatniego wielkiego sztormu. Pierwszy Narodowy Bank w Bostonie.
Ogłoszenie na pierwszej stronie „Boston Evening Globe" dzień po huraganie nad
Nową Anglią
Nowy najlepszy przyjaciel człowieka
Po nadejściu wielkiego huraganu w 1938 trzy autostrady między-stanowe w Stony
Point w stanie Nowy Jork zostały uratowane przed zatopieniem dzięki tamom
zbudowanym przez sześćdziesiąt kolonii piżmaków. Posunęły się one do tego, że
ścinały drzewa w nocy, w trakcie huraganu, żeby wzmocnić już zbudowane tamy,
które powstrzymywały rzeki gotowe zalać autostradę nr 6, Johnstown Road,
autostradę 9W oraz szosę nr 17.
W lasach Vermont w New Hampshire i w północnym Massachusetts drzewa leżały
pokotem, jak gdyby jakaś gigantyczna dłoń w szaleńczym zapędzie zanurzała się w
ich gąszczu lub kosiła je kilometrową kosą... Dzisiaj miejsce to wygląda groteskowo:
ogołocone, z porozrzucanymi pniami, zielonymi wierzchołkami i korzeniami
wyrwanymi w jakimś dzikim szale. Oficjalne straty sięgają półtora miliarda metrów
sześciennych tarcicy2.
Gdy skończył się kryzys
Trzy miliony drzew to bardzo dużo. A to właśnie 21 września 1938 roku (roku
Wielkiego Kryzysu) wielki huragan znad Nowej Anglii z siłą
203
61 Wielki huragan nad Nową Anglią
Long Island w stanie Nowy Jork i stany Nowej Anglii
21 września 1938
Ponad 600 ofiar
Ponad 400 milionów dolarów strat*
Przewidziano ułatwienia w obsłudze banków dla tych, którzy ponieśli straty podczas
ostatniego wielkiego sztormu. Pierwszy Narodowy Bank w Bostonie.
Ogłoszenie na pierwszej stronie „Boston Evening Globe" dzień po huraganie nad
Nową Anglią
Nowy najlepszy przyjaciel człowieka
Po nadejściu wielkiego huraganu w 1938 trzy autostrady między-stanowe w Stony

Strona 142

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Point w stanie Nowy Jork zostały uratowane przed zatopieniem dzięki tamom
zbudowanym przez sześćdziesiąt kolonii piżmaków. Posunęły się one do tego, że
ścinały drzewa w nocy, w trakcie huraganu, żeby wzmocnić już zbudowane tamy,
które powstrzymywały rzeki gotowe zalać autostradę nr 6, Johnstown Road,
autostradę 9W oraz szosę nr 17.
W lasach Vermont w New Hampshire i w północnym Massachusetts drzewa leżały
pokotem, jak gdyby jakaś gigantyczna dłoń w szaleńczym zapędzie zanurzała się w
ich gąszczu lub kosiła je kilometrową kosą... Dzisiaj miejsce to wygląda groteskowo:
ogołocone, z porozrzucanymi pniami, zielonymi wierzchołkami i korzeniami
wyrwanymi w jakimś dzikim szale. Oficjalne straty sięgają półtora miliarda metrów
sześciennych tarcicy2.
Gdy skończył się kryzys
Trzy miliony drzew to bardzo dużo. A to właśnie 21 września 1938 roku (roku
Wielkiego Kryzysu) wielki huragan znad Nowej Anglii z siłą
203
pociągu ekspresowego w ciągu ośmiu godzin zniszczył dwa miliardy drzew3 na Long
Island i w stanach Nowej Anglii.
Gdy już mowa o Wielkim Kryzysie, to trzeba powiedzieć, że niszczycielski huragan
skutecznie zakończył kryzys ekonomiczny w większej części Nowej Anglii.
Nawałnica wyrządziła takie szkody, że przy odbudowie i naprawach pracę znalazła
niezliczona ilość ludzi, co pomogło zacząć nową epokę wzrostu gospodarczego. W
czasie kryzysu stawka dzienna przed przejściem huraganu wynosiła dwa dolary, po
burzy zaczęła rosnąć, bo do poszkodowanych stanów skierowano federalne fundusze
na pomoc i odbudowę. Według klasycznej zasady popytu i podaży ilość pracy w
owym czasie przekroczyła podaż siły roboczej.
Niezwykłe wręcz były uszkodzenia linii telefonicznych oraz stacji przekaźnikowych
na długości 32 tysięcy kilometrów, do jej naprawienia i wymiany Bell Telephone
musiał zatrudnić dwa tysiące siedmiuset pracowników. Robotnicy wymienili i
zreperowali całą sieć. Urząd ds. Zatrudnienia (WPA) w Massachusetts natychmiast
zawiesił rządowe projekty budowlane i skierował tysiąc ośmiuset pracowników w
rejon Bostonu do prac związanych z naprawami i oczyszczaniem terenów.
Wielki huragan z 1938 roku uformował się 4 września na wyspach przylądka Verde u
wybrzeży Senegalu. Niespiesznie ruszył na zachód, przekraczając Atlantyk, co mu
zajęło kilka tygodni, a 19 września skręcił lekko na północ od Portoryko. Wtedy
zaczął poruszać się już nieco szybciej, osiągając prędkość rzędu stu kilometrów na
godzinę — był to rekord prędkości przemieszczania się huraganów atlantyckich.
19 i 20 września sztorm skierował się na wyspy Bahama i nad wybrzeże Florydy, a
rankiem 21 dotarł do przylądka Hatteras („Cmentarzyska Atlantyku") w północnej
Karolinie. Kontynuował swą wędrówkę na północ, aż około południa tego samego
dnia uderzył z siłą młota kowalskiego na Long Island, po czym zrównał z ziemią Fire
Island i Hamptons. Następnie przewalił się przez cieśninę Long Island i runął na

Strona 143

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Milford i New Haven w stanie Connecticut, docierając na północy aż do Nutmeg State
i Hartford. Dalej skierował się na północ w stronę Kanady, zostawiając za sobą pasmo
śmierci i zniszczenia, które na Long Island i w stanach Nowej Anglii ludzie pamiętają
do dziś.
Wydawać by się mogło, że czas, w jakim wielki huragan przebywał swą trasę ku
Nowej Anglii, był na tyle długi, że można było ostrzec ludzi na drodze jego wędrówki.
Jednak w dniu jego nadejścia stacje radiowe nie nadawały prognoz pogody.
Większość z nich transmitowała przemówienie Adolfa Hitlera. Czesi właśnie napadli
na Niemcy i Hitler wygłosił pompatyczną mowę, w której zażądał zwrotu
okupowanych terenów
204
— Sudetów. Stacje radiowe za ważniejsze uznały transmitowanie Hitlera niż
ostrzeganie przed nadchodzącym wielkim sztormem.
Burza była nieproszonym gościem w Nowej Anglii, zaś opowieści o jej sile brzmią
wręcz zdumiewająco.
Gdy przechodziła przez miasto Nowy Jork, wiatr był tak silny, że chwiał się cały
Empire State Building. Nawałnica, jaką sprowadził huragan, uniosła i porwała latarnię
morską Providence na Rhode Island. Państwo Gibsonowie z Westhampton Beach na
Long Island wspięli się na dach swego domu, by uciec przed nadchodzącą powodzią.
Jednakże sam dom został porwany i ciśnięty do zatoki Moriches, a państwo
Gibsonowie zostali bezceremonialnie rzuceni w wody zatoki Westhampton. Oboje
przeżyli tę podróż, a z nimi trzy szczury oraz wąż.
Istnieją różne obliczenia łącznych strat. Narodowy Urząd Meteorologiczny
opublikował takie oto podsumowanie zniszczeń spowodowanych przez sztorm oraz
liczbę poszkodowanych:
— 8900 domów, willi i budynków — zniszczonych
— 15 000 domów — uszkodzonych
— ponad 2600 łodzi pasażerskich — zatopionych lub zniszczonych
— ponad 3300 łodzi — uszkodzonych
— 3369 kutrów rybackich — zniszczonych
— ponad 600 zmarłych i ponad 1700 rannych.
W tych liczbach zdumiewa to, że są niewielkie. Małe, jeśli je porównać ze szkodami,
jakie mógłby spowodować sztorm tych rozmiarów co wielki huragan, gdyby dotarł na
Long Island dzisiaj. Wielu badaczy burz uważa, że gdyby dziś w tych samych
miejscach pojawił się sztorm o sile i skali huraganu z 1938 roku, pozostawiłby za sobą
największe jednorazowe zniszczenia w dziejach USA. W 1938 roku Long Island była
mało rozbudowana i szkody wyniosły nieco ponad 400 milionów dolarów. Dzisiaj taka
nawałnica nadałaby słowu „katastrofa" całkiem nowy sens.
1 Według wartości dolara z 1938 roku. W 2000 roku byłoby to 18 miliardów
dolarów.
2 Michael Wynn J o n e s, Deadline Disatster, s. 123.

Strona 144

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

3 Liczba ta pochodzi z artykułu Artura A. Francisa, Remembering the Great New
England Hurricane of 1938, „Salem Evening News", 21 września 1998.
62 Zderzenie na pasie startowym
Lotnisko Rodeos, Teneryfa, Wyspy Kanaryjskie
27 marca 1977 583 ofiary
Właśnie startujemy.
Jacob van Zenten, kapitan lotu 4805 KLM
To on... popatrz na niego! Boże... ten sukinsyn nadlatuje! Zjeżdżaj! Zjeżdżaj!
Zjeżdżaj!
Pierwszy oficer Bragg lotu 1736 Pan Am tuż przed zderzeniem
To śmiertelne zderzenie dwóch jumbojetów boeing 747 było najgorszą w dziejach
katastrofą lotnictwa pasażerskiego. Nawet jeśli uznać, że główną przyczyną tragedii
była mgła i zła ocena sytuacji przez pilotów, to wypadek taki można by równie dobrze
przypisać terrorystom.
Czy na pokładzie obydwu samolotów, które się zderzyły, byli terroryści lub podłożona
przez nich bomba?
Czy w obydwu samolotach doszło do terrorystycznego sabotażu?
Czy może obydwa samoloty zostały porwane, a następnie skierowane na siebie?
Na pewno nie.
Ale i tak winna tu była bomba terrorystów.
27 marca 1977 roku wybuchła w kwiaciarni w terminalu lotniska w Las Palmas na
Wyspach Kanaryjskich, raniąc osiem osób, w tym jedną ciężko. W tym samym czasie
trwał lot nr 4805 z Las Palmas do Amsterdamu. Samolot Pan Am (lot nr 1736) leciał z
lotniska Kennedy'ego w Nowym Jorku, gdzie wylądował, żeby zatankować paliwo i
wziąć na pokład pasażerów. Kiedy w Las Palmas wybuchła bomba i gdy okazało się,
że grozi wybuch drugiej, lotnisko zamknięto, a obydwa samoloty skierowano do Los
Rodeos na Teneryfie na Wyspach Kanaryjskich, gdzie miały wylądować w odstępie
czterdziestu minut po sobie.
Lotnisko w Las Palmas otwarto ponownie po niecałych czterech godzinach, a oba
starty samolotów błędnie ustalono na tę samą godzinę. Samolot KLM wzniósł się w
powietrze, a pilot i załoga Pan Am dostrzegli,
206
że kieruje się wprost na nich zaledwie dziewięć sekund przed zderzeniem. Nawet
gdyby pilot Pan Am spróbował skręcić w lewo i dać pełny ciąg, żeby się wznieść i
zejść z toru samolotu KLM, nawet gdyby natychmiast podjął taką decyzję, kolizja i
tak była nieunikniona.
Samolot KLM oderwał się od ziemi, a w jego podwozie i silnik od razu uderzył
samolot Pan Am. Samolot KLM wzniósł się jeszcze o jakieś sto metrów, po czym
pilot stracił panowanie nad maszyną, która rozbiła się i stanęła w płomieniach
dwieście metrów za pasem startowym. Samolot Pan Am nigdy nie dotknął ziemi —
rozpadł się na kilka części i zapalił przed zderzeniem z samolotem KLM.

Strona 145

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Z maszyny KLM nie przeżył nikt. Z 335 pasażerów na pokładzie lotu Pan Am
przeżyło 61 osób. (Sam wypadek przeżyło ich w istocie 70, lecz dziewięcioro z nich
zostało poważnie rannych i zmarło w wyniku obrażeń). Łączna liczba ofiar w obydwu
samolotach wyniosła 583 osoby — była to największa katastrofa w historii lotnictwa.
Po długim dochodzeniu w sprawie przyczyn tego tragicznego wypadku ustalono, że
winę za niego ponosi kapitan lotu 4805 KLM Jacob van Zanten. Według ostatecznego
i oficjalnego raportu van Zanten wystartował bez zezwolenia, nie podporządkował się
poleceniu wieży „zatrzymać się przed startem" i nie zaniechał startu, mimo iż
zorientował się, że Pan Am 747 podchodzi na ten sam pas. Van Zanten spieszył się,
żeby szybko znaleźć się w powietrzu. Gdyby czekał dłużej, musiałby przedłużyć czas
trwania podróży i samolot miałby opóźnienie lub zostałby przetrzymany, co byłoby
niedogodne dla pasażerów i mogłoby narazić przewoźnika na problemy.
Do wypadku przyczyniło się jeszcze kilka innych czynników, z których nie bez
znaczenia była gęsta mgła na ziemi oraz silny hiszpański akcent kontrolerów lotu w
Las Palmas, co spowodowało nieporozumienia w łączności wynikające ze złego
rozumienia słów i całych zdań. Samoloty otrzymały polecenia z wieży, które
naprowadziły je na ten sam pas startowy, tyle że z przeciwległych jego krańców. Pan
Am miał skręcić i zjechać z pasa startowego, lecz kapitan nie zauważył zjazdu z
powodu mgły.
Wszystkie te błędy i nieporozumienia doprowadziły do jednego z naj-straszniejszych i
trudno wyobrażalnych wypadków. Jedyną gorszą rzeczą, jaka mogłaby się zdarzyć, to
zderzenie samolotów w powietrzu.
Śmierć setek ludzi poskutkowała wypracowaniem nowych zasad i przepisów
dotyczących posługiwania się językiem przez kontrolerów ruchu, procedur lotniczych
oraz ruchu na pasach startowych. Ale jak to zwykle bywa przy katastrofach
zawinionych przez człowieka, dla 583 zabitych na Teneryfie środki ostrożności
wprowadzono zbyt późno.
63 Wybuch w porcie
Miasto Teksas, stan Teksas
16-17 kwietnia 1947
552 ofiary Ponad 100 milionów dolarów strat
Na miłość boską, wyślijcie tam karetki! Miasto wyleciało w powietrze!
Operator telefoniczny z miasta Teksas
— A co, jeśli ktoś to zobaczy? — spytał nerwowy mąż swoją rozbawioną żonę.
— A skąd miałby wiedzieć? Nie masz przecież zamiaru ściągać butów przy
wszystkich, co?
Mąż pokręcił głową. Zadowolona żona dalej malowała paznokcie u stóp męża jasnym
czerwonym lakierem.
— Lepiej tego nie rób — powiedziała z zaczepką w głosie. — Nie chcę, żebyś
machał stopami przed kimś oprócz mnie.
Mąż uśmiechnął się i pokiwał głową, zastanawiając się, jakby tu ukradkiem i

Strona 146

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

dyskretnie kupić sobie butelkę zmywacza do paznokci.
Ratownicy przecierali drogę czterem mężczyznom wrzucającym zwłoki do kostnicy.
Urządzono ją w garażu McGarów, jedynym zachowanym budynku na tyle dużym, że
mógł pomieścić zmarłych. Mężczyźni wnieśli ciało i łagodnie położyli je na stole.
Owłosiona pierś wskazywała, że to męskie zwłoki, brakowało jednak głowy, rąk i
nóg. A na piersi, choć spalonej, widniał kluczyk do samochodu.
Garaż kostnica pełen był ludzi, którzy przeżyli i którzy próbowali zidentyfikować
zwłoki swych bliskich. Zadanie nie było łatwe, ponieważ większość ciał była okropnie
spalona i pokaleczona, co sprawiało, że w niektórych przypadkach identyfikacja nie
była prosta.
Gdy ciało ułożono na stole, podeszła jakaś kobieta, która dojrzała ów klucz. Wydawał
się jej znajomy.
— Czy możecie mi go dać? — spytała młodego człowieka w zakrwawionym
fartuchu.
— Oczywiście, psze pani.
208
Jego towarzysz wyciągnął skalpel i odciął klucz. Podał go kobiecie, która przyjrzała
mu się dziwnym wzrokiem. „Zaraz wracam" — powiedziała do niego.
Później znaleziono ją siedzącą w samochodzie na podjeździe do domu i histerycznie
szlochającą. Samochód był zapalony, a w stacyjce tkwił klucz, o który prosiła.
Owłosione ciało należało do jej męża.
— Popatrz na to — zwróciła się Amy do swej siostry Janet.
Janet spojrzała w dół i zobaczyła ciało, w którym brakowało połowy twarzy, a druga
była niemal całkowicie spalona. Janet nie po raz pierwszy widziała już takie upiorne
widoki. W przeszłości widywała już nie takie rzeczy, żeby teraz się denerwować.
— Nie, to nie Peter.
Amy już miała się oddalić, gdy wtem usłyszała rozdzierający krzyk. Odwróciła się i
zobaczyła klęczącą Janet pochyloną nad spaloną stopą. Gdy ta podniosła głowę, Amy
zobaczyła, że paznokcie u nóg zmarłego pomalowane są jaskrawo czerwonym
lakierem.

12 kwietnia 1947 roku w sobotę francuski statek towarowy Grandcamp wszedł do
portu w mieście Teksas, wioząc na pokładzie bawełnę, szpagat, sprzęt do naftowych
szybów wiertniczych i orzeszki ziemne. Grandcamp zatrzymał się w Teksas, żeby
załadować jeszcze tysiąc trzysta ton nawozu — azotanu amonowego, substancji silnie
łatwopalnej i wybuchowej. Dwie keje przed Grandcampem stał amerykański statek
towarowy High Flyer. On też przybył do Teksasu po ten nawóz.
Załadunek na Grandcampa trwał cztery dni bez zakłóceń, jednakże rano w środę 16
kwietnia, gdzieś na dolnym pokładzie francuskiego statku wybuchł pożar,
najprawdopodobniej od nieuważnie rzuconego niedopałka. Na początku ogień był
stosunkowo słaby i załoga wahała się, czy lać na niego dużo wody. Zalałoby wtedy

Strona 147

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

cały ładunek, który uległby zniszczeniu przez zawilgocenie, a przecież to od niego
zależała ich wypłata. I tak przez nierozwagę pożar wymknął się spod kontroli. Gdy
następnego dnia wzeszło słońce, nad statkiem Grandcamp unosił się słup czarnego
dymu. Zarząd portu denerwował się, ponieważ kilometr dalej od miejsca cumowania
statku znajdowała się fabryka chemiczna Monsanto. W trosce o to, by ogień nie
rozprzestrzenił się na nią i na łatwopalne chemikalia, wezwano straż pożarną i
uruchomiono procedury przeciwpożarowe w porcie. Zaś Grandcamp dostał polecenie
wypłynięcia na bezpieczną odległość od brzegu.
Był to dobry pomysł, decyzja niestety okazała się spóźniona.
14 — 100 największych...
209
Czekając na holowniki, które miały wyprowadzić go z portu, statek towarowy
eksplodował z taką siłą, że wybuch zarejestrował odległy
0 półtora tysiąca kilometrów sejsmograf w Denver w Kolorado. Słyszany był w
promieniu dwustu pięćdziesięciu kilometrów, a 227 osób, które przyszły na nabrzeże,
żeby pogapić się na pożar, zginęło na miejscu. W mieście Teksas wyleciały wszystkie
szyby, to samo przytrafiło się w połowie domów w odległym od zatoki o piętnaście
kilometrów Gal-vestone. Wybuch zmiótł z powierzchni ziemi trzydzieści dwa budynki
w mieście, a dwa samoloty lecące trzysta metrów nad nim rozerwało na strzępy.
Zginęły cztery osoby, w tym John Morris i Fred Brumley z Pelly w stanie Teksas.
Nie był to jednak koniec katastrofy. Wybuch na statku Grandcamp był w istocie tylko
pierwszym aktem straszliwej trzyaktowej tragedii. Kilka minut po eksplozji rozpoczął
się akt drugi, kiedy to wybuchła fabryka chemiczna Monsanto, a wraz z nią trzy
znajdujące się w pobliżu zbiorniki pełne ropy.
Pewien ekspert stwierdził, że połączona siła wybuchowego azotanu amonowego,
łatwopalnych chemikaliów z fabryki i ropy ze zbiorników była zbliżona do mocy
średniej bomby atomowej. W sekundę spłonęły setki samochodów, często wraz z
ludźmi w środku. Metal z fabryki i ze statku fruwał dokoła z tak przerażającą
prędkością, że ludziom, którzy znaleźli się na drodze tych śmiertelnych pocisków,
odcinało głowy, ręce
1 nogi. Czwórka braci zginęła w samochodzie terenowym, który uniósł się w górę i
odleciał.
Do miasta Teksas szybko przybyły wysłane przez prezydenta Trumana oddziały
ratowników i strażaków, które zaczęły robić to, co do nich należało — pomagały
rannym, wynosiły zwłoki, usuwały porozrzucane wszędzie części ciał i utrzymywały
porządek
Lecz miasto Teksas jeszcze czekał trzeci akt tej makabrycznej sztuki.
Dzień po wybuchu statku Grandcamp, fabryki Monsanto i zbiorników ropy wybuchł
statek towarowy High Flyer. Jego ładunek azotanu amonowego zdetonował ogień
zaprószony podczas poprzedniego wybuchu.
Koszmar urósł jeszcze bardziej. Wielu mieszkańców Teksasu uciekło z miasta.

Strona 148

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Niektórzy nigdy już nie wrócili.
By odbudować miasto, potrzeba było trzech lat i stu milionów dolarów. Dziś, gdy
miejscowi mówią o eksplozji, wszyscy wiedzą, o co chodzi.
64 Katastrofa we włoskim tunelu kolejowym
Tunel Armi, Balvano, Włochy
2 marca 1944 521 ofiar
...zadymiony maty tunel... i same trujące składniki śmierci...
Karol Dickens, Black House
Wczesny ranek — ktoś mógłby to nazwać środkiem nocy — w Salerno, we Włoszech.
Stacja kolejowa o czwartej rano.
Choć słońce jeszcze nie wzeszło, na stacji panował niebywały ruch, ładowano towar,
wsiadali pasażerowie. Lecz obok czaiło się zło.
Pasażerami byli w większości wojskowi. Toczyła się wojna, w Europie trwały
szaleńcze przemieszczenia oddziałów i sprzętu, a oprócz tego odbywały się zwykłe
przejazdy pasażerskie.
Punktualnie o piątej pociąg złożony z czterdziestu siedmiu wagonów towarowych i
dwóch parowozów powoli wyruszył ze stacji w Salerno. (Salerno leży na wybrzeżu
południowo-zachodnich Włoch, niedaleko miejsca, w którym kiedyś miała miejsce
zbiorowa tragedia — wybuch śmiertelnie groźnego wulkanu Wezuwiusza; patrz
rozdział 34).
Po wyjeździe ze stacji i tak już zatłoczony pociąg w ciągu kilku minut jeszcze bardziej
się przepełnił. Setki ludzi bez biletu z pobliskiego miasteczka Balvano wdrapały się na
wagony. Rozpoczęła się wspinaczka na górę Armi. Pociąg, który miał z założenia
przewozić towary i zaopatrzenie dla frontu, wiózł w końcu również sześćset osób.
Ciągniony przez dwie lokomotywy węglowe pełny był pasażerów — cywilów i
wojskowych. Węgiel był niskiej jakości, gdyż ten najlepszy wysyłano na front. Dawał
dużo dymu, źle się spalał i mało wydajnie. Takie były jednak koszty wojny.
Pociąg zaczął wspinaczkę na górę Armi, wyrzucając z komina ogromne kłęby dymu.
Obsługa wiedziała, w czym problem — ciężar dodatkowych pasażerów, którzy
wdrapali się na wagony, stawiał parowozom ogromne trudności przy wciąganiu
ciężkiego składu pod górę.
211
Pociąg dotarł do tunelu Armi i sunął dalej, aż wreszcie parowozom zabrakło siły. Koła
zaczęły buksować i w końcu zatrzymał się w tunelu w pół drogi.
Co robić? Co robić? Dwaj włoscy inżynierowie natychmiast zaczęli zastanawiać się,
co można zrobić w tej sytuacji.
Jeden chciał nasypać do paleniska ogromną ilość węgla i spróbować wydusić z kotła
parę wystarczającą do pokonania podjazdu w tunelu. Najwyraźniej sądził, że ważne,
by dojechać na szczyt góry, zjazd będzie już łatwiejszy.
Drugi nie wierzył, że kotły uciągną przeładowane wagony te kilka mil do szczytu, i to
niezależnie od tego, ile węgla wsypie się do paleniska. Chciał całkowicie wygasić

Strona 149

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

ogień i pozwolić składowi stoczyć się z powrotem w dół i zatrzymać go już na
zewnątrz, posługując się hamulcami. Jego plan najprawdopodobniej zakładał pozbycie
się dodatkowych pasażerów, których obecność była najważniejszą przyczyną
powstania problemu.
W trakcie tej dyskusji pod kotłami wciąż palił się ogień, a komin nadal wyrzucał z
siebie niebywałe ilości gęstego, czarnego dymu — i to w środku tunelu.
Dym przesycony był tlenkiem węgla...
Według oficjalnej definicji tlenek węgla jest gazem bezbarwnym, bez-wonnym i
pozbawionym smaku. Powstaje jako produkt uboczny spalania. Nasyca krew
roznoszącą tlen w organizmie. Może wywołać poważne powikłania, a przy wyższych
stężeniach zabić w ciągu kilku minut.
Prawdopodobnie owe 521 osób, które wtedy w ten marcowy dzień w czasie drugiej
wojny światowej zadusiły się na śmierć w tunelu góry Armi, zmarło w ciągu kilku
minut. Niektórzy twierdzą, że nawet kilku sekund.
Na podstawie wszystkich raportów możemy stwierdzić, że stężenie tlenku węgla w
powietrzu wewnątrz tunelu prawdopodobnie natychmiast osiągnęło poziom 10 000-12
800 cząsteczek na milion (PPM). Jest to poziom, przy którym śmierć może nastąpić w
ciągu jednej do trzech minut. Biorąc pod uwagę zarówno to, jak i fakt, że tunel był
dość długi, a możliwość wentylacji ograniczona, ludzie w pociągu
najprawdopodobniej nie widzieli, co się dzieje. Spośród 600 pasażerów przeżyło
mniej niż stu — i to tylko dlatego, że znajdowali się z tyłu, w najbardziej oddalonych
wagonach, z których kilka stało na świeżym powietrzu. Reszta pociągu tkwiła w
środku.
Przy niższych poziomach stężenia tlenku węgla odczuwalne objawy fizyczne — silny
ból głowy, zmęczenie, zawroty głowy, nudności, wy-
212
mioty, a nawet drgawki — pojawiają się wolniej. Przy ponad dwunastu tysiącach
cząsteczek na milion pasażerowie zapewne poczuli oszałamiające zawroty głowy i
trudności z oddychaniem, potem przyszły omdlenia i niemal natychmiastowa śmierć.
Ponieważ był to wczesny ranek, a pasażerami pociągu byli w znacznej liczbie
przepracowani wojskowi, jest oczywiste, że w chwili gdy pociąg utkwił w tunelu,
wielu z tych ludzi spało. Do nich śmierć przyszła we śnie. Prawdopodobnie nawet nie
przebudzili się i nie byli świadomi, że umierają.
Wiadomości o tej katastrofie —jednej z najgorszych tragedii w historii Europy — nie
przedostały się do prasy. Cenzura wojskowa utajniła ją aż do zakończenia wojny.
65 Katastrofa japońskiego samolotu — lot 123
Góra Otusaka, Japonia
12 sierpnia 1985 520 ofiar
Och, to beznadziejne.
Kapitan Masami Takahama, lot 123
Nie wiedzieli, ile zostało im czasu, wiedzieli jednak, że są zgubieni. Gwałtowne

Strona 150

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wstrząsy, straszliwe opadanie i wznoszenie się, rzędy zwisających masek tlenowych,
paniczne spoglądanie po sobie uczestników lotu — wszystko to świadczyło o jednym:
samolot spada i być może nikt nie przeżyje tego upadku.
Spośród 524 osób na pokładzie przeżyło tylko czworo. Znaleziono ich po całonocnych
poszukiwaniach w lesie na zboczu góry, rozrzuconych między tlącymi się szczątkami
maszyny i zakrwawionych ludzkich ciał.
Wielu spośród tych, którzy nie przeżyli, zostawiło listy pożegnalne do bliskich,
ostatnie słowa od ludzi, którzy wiedzieli, że umierają i którzy chcieli pożegnać się z
rodzinami i przyjaciółmi.
Zdumiewającą rzeczą jest to, iż te listy przetrwały katastrofę — cienkie, kruche
skrawki papieru, które czekały na miejscu, aż odnajdą je ubrani w białe kombinezony
ratownicy. Jak to możliwe, że człowiek mógł pisać takie wyznania w chwili, gdy
samolot koziołkował, a wkoło słychać było krzyki ludzi skazanych na śmierć?
Nie wiemy jak, ale tak właśnie zrobili. Był to ich ostatni znak. Miłość jest
najwyraźniej ślepa na zwiastuny śmierci.
Przez siedem lat przednia część kadłuba boeinga 737 wytrzymała 12 319 startów i
lądowań, lotów przy wietrze i w deszczu. Wytrzymywała też niskie temperatury na 13
tysiącach metrów nad powierzchnią ziemi. Przez siedem lat kadłub wytrzymywał
naprężenia w czasie lotów i nikt nie zauważył na nim żadnych pęknięć. W 1978 roku
ogon kadłuba został uszkodzony podczas złego lądowania w Osace w Japonii, lecz
producent naprawił go i zapewnił, że samolot może dalej bezpiecznie latać.
Ale nie mógł.
214
Dochodzenie wykazało, że uszkodzenie nie zostało przeprowadzone zgodnie ze
standardami obowiązującymi w procedurach fabrycznych Boein-ga. Niewłaściwa
naprawa doprowadziła do powstania naprężeń w metalowym poszyciu kadłuba, które
zaczęło pękać. I nikt niczego nie zauważył.
Zanim się o tym dowiedziano, minęło siedem lat. Rażące niedbalstwo firmy Boeing w
stosowaniu własnych procedur remontowych kosztowało życie 520 ludzi. Tego
wypadku można było uniknąć.
Lot 123 z 524 osobami na pokładzie — 503 pasażerami i 15 członkami załogi —
wystartował bezproblemowo 12 sierpnia 1985 roku o godzinie 18.12 z lotniska
Haneda w Tokio i skierował się na południe do Osaki.
Po dwunastu minutach lotu na wysokości 7 tysięcy metrów i przy prędkości około
pięciuset pięćdziesięciu kilometrów na godzinę załoga wyczuła jakieś nietypowe
drgania, po czym usłyszała głośny hałas. Ciśnienie w kadłubie obniżyło się, w końcu
spadło całkowicie, więc przestała działać cała hydraulika układów sterowania. Oto
zapis z kabiny pilotów:
KAPITAN: Siadła cała hydraulika. DRUGI PILOT: Tak, kapitanie. KAPITAN:
Schodzimy. DRUGI PILOT: Tak, kapitanie.
Po piętnastu sekundach:

Strona 151

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

KAPITAN: Straciliśmy ciśnienie (hydrauliczne). DRUGI PILOT: Zupełnie?
KAPITAN: Zupełnie.
Gdy załoga straciła panowanie nad samolotem, ten opadł na wysokość dwóch tysięcy
metrów, prędkość spadła do bardzo niebezpiecznych dwustu kilometrów na godzinę,
co stwarzało ryzyko przeciągnięcia. Kapitanowi udało się wzbić na pięć tysięcy
metrów, lecz samolot znów zaczął opadać, tym razem już prawie pionowo.
Gdy tak nurkował ku ziemi, zahaczył o góry — lecz przy tym pierwszym uderzeniu w
zalesioną grań nie rozbił się. Na zapisie magnetofonowym z kabiny pilotów słychać,
jak w tym momencie kapitan nerwowo wydaje rozkaz: „Podnieś nos, podnieś nos,
podnieś nos... klapy w górę, klapy w górę, klapy w górę...".
Trzy sekundy później samolot zahaczył o pierwszy wierzchołek, po czym rozbił się w
lasach góry Otusaka. Do Tokio było jeszcze sto kilometrów, a wypadek nastąpił w
czterdziestej piątej minucie owego fatalnego lotu.
215
Zespoły ratunkowe mogły dotrzeć na miejsce najwcześniej następnego ranka, po
pierwsze ponieważ były rozproszone, a po drugie — lot 123 rozbił się o zachodzie
słońca. W nocy widoczność w górach jest niemal zerowa, tak więc wrak i ci, którzy
przeżyli, musieli czekać aż do rana.
Miejsce wypadku przedstawiało straszliwy widok. Wszędzie leżały porozrzucane
części ciał, a trupy znajdowano nawet na odległych drzewach.
Przeżyły cztery osoby — Yumi Ochiai, stewardesa, dwunastoletnia dziewczynka,
którą znaleziono na drzewie i pewna matka z ośmioletnią córką. Wszystkie one
siedziały w tylnej części samolotu, jakimś cudem przeżyły uderzenie oraz całą noc
spędzoną w lesie z połamanymi kośćmi i innymi obrażeniami.
Katastrofa samolotu lotu 123 była najgorszym pojedynczym wypadkiem lotniczym
wszech czasów i drugim pod względem wielkości wypadkiem lotniczym w dziejach.
Tylko w zderzeniu na Teneryfie zginęło więcej ludzi, lecz tam w katastrofie
uczestniczyły dwie maszyny (patrz rozdział 62).
Boeing przyznał, że przyczyną wypadku była wadliwa naprawa sprzed siedmiu lat i
wziął całą winę na siebie. Dzięki temu uniknął pozwów sądowych, a firma
ubezpieczeniowa Boeinga wypłaciła odszkodowania. Operator lotu 123 Japan Airlines
również przyjął na siebie 20 procent winy za niewłaściwy nadzór i zaniedbania.
66 Pożar w klubie Cocoanut Grove
Boston, Massachusetts
Sobota, 28 listopada 1942 492 ofiary
Jak stwierdziły władze, gdyby ci w środku spokojnie czekali przy swoich stolikach i
wychodzili w jakiś uporządkowany sposób, byłoby niewiele ofiar, jeśli w ogóle by
były, ponieważ pożar wcale nie był poważny. Strażacy będący na miejscu opisali go
jako ognisko wśród dekoracji nocnego klubu i szybko by go ugasili, gdyby byli w
stanie się do niego dostać.
„The New York Times", 30 listopada 1942

Strona 152

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Stanley Tomaszewski przeżył pożar w Cocoanut Grove, mimo że to od jego zapałki
wszystko się zaczęło.
Była sobota, godzina dziesiąta wieczorem, a siedemnastolatek był już po wielu
godzinach pracy w zatłoczonym, hałaśliwym i pełnym dymu papierosowego
bostońskim klubie Cocoanut Grove. Był to czas największego tłoku, a w ten weekend,
w Święto Dziękczynienia, klub był zapchany do granic możliwości. Byli tam żołnierze
drugiej wojny światowej przebywający na przepustce i bawiący się przed
wyruszeniem do Europy, byli balujący tubylcy, kibice ostro protestujący przeciwko
wynikowi meczu futbolowego Holy Cross-Boston College, a nawet znakomitości —
włącznie z gwiazdą westernów, kowbojem Buckiem Jonesem.
Według przepisów w Cocoanut Grove mogło przebywać 460 osób. Tej nocy w
nocnym klubie mieszczącym się w długim budynku znalazło się ich tysiąc.
Najwyraźniej weszli wszyscy chętni.
Cocoanut Grove udekorowany był na podobieństwo tropikalnego raju. Wszędzie
poustawiano i porozwieszano papierowe drzewa palmowe, plastikowe pędy bambusa,
tanią tapetę w tropikalne wzorki, parawany, przepierzenia ze sztucznej skóry,
jedwabne wstążki i inne najrozmaitsze ozdóbki. I niemal wszystko to było wyjątkowo
łatwopalne.
Cocoanut Grove miał trzynaście wejść i wyjść. Teoretycznie. Budynek miał dwanaście
małych drzwi bocznych oraz jedne drzwi obrotowe od frontu. Jednakże dziewięć
spośród bocznych wejść było zawsze
217
zamkniętych, jedne były zablokowane, do wyjścia pozostawało więc dwoje małych
drzwi i szklane obrotowe.
Tuż przed dziesiątą barman John Bradley polecił Stanleyowi Tomaszew-skiemu, by
wymienił żarówkę, którą jakiś gość wykręcił na schodach prowadzących w dół do
Melody Lounge. Dyskretne schodki były skąpo oświetlone, lecz najwyraźniej dla tego,
kto to zrobił, nie było tam wystarczająco ciemno. Po wykręceniu żarówki facet zaszył
się w kącie i siedział sobie tam wraz ze swą narzeczoną. Chcąc zobaczyć, co się
dzieje i wkręcić nową żarówkę, Stanley Tomaszwski musiał zapalić zapałkę.
Ta jedna zapałka doprowadziła do śmierci 492 ludzi. W ciągu kilku sekund zajęła się
najbliższa sztuczna palma, a po suficie Melody Lounge przemknęła fala płomieni.
Ogień zassało po betonowych schodach do góry, do głównej, przepełnionej i
zatłoczonej sali klubu. W chwili, gdy szef orkiestry dał znak do rozpoczęcia piosenki
„The Star-Spangled Banner", jakaś kobieta z palącymi się włosami krzyknęła „pożar!"
i zaczęła się panika.
Ponieważ większość drzwi klubu była zamknięta po to, by zapobiec przedostawaniu
się do środka ludzi bez biletów, osoby na górze schodów runęły ku drzwiom
obrotowym, które szybko zapchały się masą ciał próbujących wydostać się naraz na
zewnątrz. Strażacy opowiadali później, że gdy usunęli te drzwi, znaleźli spalone i
poszarpane zwłoki, zwalone wzdłuż i w poprzek po sześć osób jedna na drugiej.

Strona 153

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Wielu spłonęło żywcem lub zmarło uduszonych dymem (trujący dym przedostawał się
przez zajęte ogniem przepierzenia), wielu jednak zostało stratowanych na śmierć przez
hordy spanikowanych ludzi.
Dziś wiemy, że Cocoanut Grove był śmiertelną pułapką. Oprócz przepełnienia istniało
w klubie więcej zagrożeń, które przyczyniły się do tak wysokiej liczby ofiar i które
spowodowały, że w Bostonie przyjęto później nowe, bardziej rygorystyczne przepisy
dotyczące bezpieczeństwa zgromadzeń.
W niecałe piętnaście minut ogień całkowicie zniszczył wnętrze klubu. Gdy o godzinie
10.20 przyjechali strażacy, cały budynek przypominał wielkie płonące piekło.
Ofiary przewożono do kilku pobliskich szpitali, ściśle reglamentując zasoby
skromnego zaplecza medycznego w okolicy. Potrzebne dostawy krwi i sulfamidów
trzeba było sprowadzać samolotem z Waszyngtonu i Nowego Jorku. Kilka
poparzonych ofiar — zanim się nimi zajęto — rozlokowano na łóżkach w szpitalnych
korytarzach. Na miejscu pożaru ponad 200 osobom z Cocoanut Grove udzielono tylko
pobieżnej pomocy.
218
Niektórzy twierdzą, że przy odpowiedniej organizacji lotów, podawania płynów i
właściwej pierwszej pomocy (wszystkie obowiązujące dziś standardowe procedury)
liczbę śmiertelnych ofiar pożaru w Cocoanut Grove dałoby się zredukować co
najmniej o 50 procent. Po tym pożarze zmieniono sposób postępowania z ofiarami
przez personel ratowniczy.
Ofiary, którym udało się trafić do szpitali, cierpiały od poparzeń różnego stopnia i od
zatrucia dymem. Większość rannych miała spalone około 13 procent powierzchni
ciała, u najbardziej poszkodowanych procent ten sięgał 70, szczególnie twarzy i rąk.
Pozostawały one w szpitalu przez okres od jednego do stu czterdziestu dni, średni
czas hospitalizacji wyniósł około miesiąca.
Wszystkich zmarłych i rannych ostatecznie usunięto z klubu do niedzieli rano. Stoły,
krzesła, szkło i osobiste rzeczy ofiar leżały porozrzucane na chodniku przed klubem,
wypłukane ze środka siłą ciśnienia wody z wężów strażackich.
W następnych dniach policja bostońska musiała sobie radzić z pozbawionymi ludzkich
uczuć hienami, które krążyły w wypalonym budynku w poszukiwaniu portfeli, toreb i
innych wartościowych rzeczy walających się w zgliszczach.
Śledztwo w sprawie pożaru w Cocoanut wykryło wiele naruszeń przepisów prawa i
zasad bezpieczeństwa. Za te karygodne przewinienia właściciel klubu Barney
Welansky oraz inne odpowiedzialne osoby trafiły w końcu do więzienia.
(Welansky'ego skazano na dwadzieścia cztery lata odsiadki).
W 1945 roku Cocoanut Grove został zburzony. Dziś na jego miejscu znajduje się
garaż hotelowy. Widnieje tam tablica upamiętniająca śmierć 492 ofiar.
67 Pożar w egipskim pociągu
Reda Al Gharbiya, Egipt
20 luty 2002 373 ofiary

Strona 154

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Ogarnął nas dym, więc zaczęliśmy krzyczeć i walić w drzwi. W tym czasie w
przedziale pojawił się ogień, otworzyliśmy więc drzwi i wyskoczyliśmy w biegu z
pociągu.
Mounir Gerges, ocalały z pożaru, dla CNN
W rozdziale 22 Księgi Rodzaju Bóg poucza Abrahama, by poświęcił swego syna
Izaaka jako ofiarę na całopalnym ołtarzu: „Weź swego syna jedynego Izaaka, którego
miłujesz — rzekł Pan do Abrahama — idź do kraju Moria i tam złóż go w ofierze na
jednym z pagórków, jakie ci wskażę".
Czy Abraham sprzeciwił się owemu niesłychanie okrutnemu żądaniu Boga? Wręcz
przeciwnie. Nazajutrz wstał wcześnie rano, osiodłał swego osła i razem ze swym
synem Izaakiem ruszył w stronę gór w kraju Moria.
Po przybyciu Abraham powiedział dwóm młodym mężczyznom, którzy im
towarzyszyli, by poczekali tu wraz z osłem: „Ja z chłopcem pójdziemy tam, by oddać
pokłon Bogu, a potem wrócimy do was".
Zebrawszy drwa, Abraham włożył je na syna swego Izaaka, wziął do ręki ogień i nóż,
po czym się oddalili. Po drodze na miejsce ofiary Izaak, który bynajmniej nie był
głupi, postanowił się odezwać: „Oto ogień i drwa, a gdzież jest jagnię na całopalenie"
— zapytał ojca. „Nie martw się synu. Bóg upatrzy sobie jagnię na całopalenie".
A gdy przybyli na miejsce, które wskazał Bóg jako doskonałe na ludzką ofiarę,
Abraham zbudował ołtarz, ułożył na nim drwa i związawszy swego syna Izaaka,
położył go na ołtarzu. Potem sięgnął po nóż, aby zabić swego syna, zanim go podpali.
Gdy już podnosił nóż, Bóg w końcu przemówił do niego i kazał mu się wstrzymać:
„Nie podnoś ręki na chłopca i nie czyń mu nic złego — nakazał Bóg. — Teraz
poznałem, że boisz się Boga, bo nie odmówiłeś mi nawet twego jedynego syna".
Bóg zesłał barana, by Abraham mógł go złożyć w ofierze zamiast Izaaka. Abraham
wrócił do domu i był błogosławiony licznym potomstwem, którym Bóg nagrodził jego
posłuszeństwo.
220
Opowieść ta stanowi podstawę muzułmańskiego święta Eid al-Adha, Święta Ofiary,
które trwa czterdzieści dni. Jest to jedno z najważniejszych świąt w kalendarzu
islamu.
W środę 20 lutego 2002 roku w pociągu z Kairu tłoczyło się ponad trzy tysiące
Egipcjan odbywających całymi rodzinami 500-kilometrową podróż do Luksoru na
świąteczne uroczystości. Każdy z jedenastu wagonów osobowych mógł pomieścić 150
osób, tymczasem według raportów policjantów, którzy zjawili się potem na miejscu, w
każdym z nich mogło być ich nawet dwukrotnie więcej.
W tej największej katastrofie kolejowej w 150-letniej historii Egiptu pożar w pociągu
zabił 373 osoby.
Obładowany pociąg ruszył z Kairu 11 lutego 2002 roku we wtorek o godzinie 11.30 w
nocy. Po mniej więcej półtorej godzinie podróży wybuchła butla z kuchennym gazem,
a ogień rozprzestrzenił się na siedem wagonów. W pociągu nie było wagonu

Strona 155

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

restauracyjnego czy jakichkolwiek innych punktów obsługi gastronomicznej i zgodnie
ze zwyczajem pasażerowie zabierali ze sobą małe kuchenki, żeby podczas podróży
gotować sobie kawę lub herbatę.
Płonący pociąg sunął po torach jeszcze cztery kilometry, w końcu zatrzymał się w
małym miasteczku oddalonym o blisko siedemdziesiąt kilometrów od Kairu.
Najprawdopodobniej nieużycie hamulców bezpieczeństwa w chwili, gdy zauważono
ogień, spowodowało jego rozprzestrzenianie się: powietrze wdzierało się do
pędzącego pociągu i podsycało płomienie. Stwierdzono później, że obsługa była
całkowicie nieświadoma, iż w pociągu wybuchł pożar.
Gdy pociąg wreszcie się zatrzymał, nadjechała policja i strażacy. Ugaszenie ognia
zajęło im kilka godzin.
Wewnątrz wagonów sytuacja przedstawiała się upiornie.
Dziesiątki ciał spłonęło tak, że nie sposób było ich rozpoznać, a siła ognia
spowodowała, że ich szczątki przemieszały się ze sobą. Ciała spłonęły doszczętnie —
ubrania, ławki i ludzkie strzępy tworzyły jedną ogromną spaloną masę.
Część ludzi — około 40 osób lub nieco więcej — umarła podczas próby wyskoczenia
oknem i uratowania się tym sposobem z palącego się pociągu. Jednak dla niektórych
nawet ta droga ucieczki była zamknięta. Wielu spłonęło uwięzionych za
zablokowanymi lub zakratowanymi oknami. Dwudziestodwuletni robotnik budowlany
Said Fuad Amin, wydobywając się przez okno, zobaczył biegnącą wzdłuż wagonu
kobietę, na której paliło się ubranie. Amin przeżył, złamał tylko rękę. Gdy zdecydował
się na skok, pociąg wciąż jechał bardzo szybko. „Pomyślałem, że i tak
221
w końcu umrę — mówił później dziennikarzowi Reutersa — więc skoczyłem".
Około 65 osób trafiło do szpitala.
Rząd egipski ogłosił, że wypłaci od razu każdemu z ocalałych i każdej rodzinie ofiar
po 650 dolarów jednorazowej pomocy.
W Egipcie kursuje ponad tysiąc trzysta pociągów osobowych, a dla większości
obywateli tego biednego kraju jest to jedyny dostępny środek transportu. Turyści i
ludzie bogaci zwykle podróżują prędkimi, klimatyzowanymi ekspresami. Biedacy
korzystają ze starych, wolniejszych pociągów zwykle przepełnionych do granic
możliwości.
Jest coś tragicznie ironicznego w tym, że wielu tamtych zmarłych jechało wtedy, by
wziąć udział w święcie religijnym na cześć Izaaka uratowanego od śmierci w ogniu.
Owych 373 ludzi nie miało takiego szczęścia.

Katastrofa w kopalni Monongah
Monongah, Wirginia Zachodnia
6 grudnia 1907 362 ofiary
Gdy tylko ciała wynoszone są z kopalni, od razu niesione są do kostnicy i
przygotowywane do pochówku. Po umieszczeniu w trumnach przenosi się je do

Strona 156

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

sąsiedniej sali, gdzie przez cały dzień tłoczy się tłum ludzi. Kiedy ciało zostaje
rozpoznane przez krewnych lub przyjaciół, informację tę przekazuje się koronerowi
E.S. Amosowi, który tkwi tu na posterunku od chwili przyniesienia pierwszego ciała z
kopalni.
John F. Cowan, West Yirginia Dispatch
Spośród 362 mężczyzn, którzy zginęli w tej największej katastrofie górniczej w
dziejach USA, tylko jeden nie był górnikiem.
Dżentelmen ubrany w garnitur, z teczką pełną dokumentów i cygar, znaleziony został
pomiędzy górnikami i ich maszynami. Był spalony tak samo jak wszyscy inni w tym
tunelu.
Był to przedstawiciel firmy ubezpieczeniowej, a owe dokumenty były polisami, jakie
tego ranka 6 grudnia 1907 roku próbował sprzedać górnikom.
Jednym z oddziałów Departamentu Pracy jest OSHA — Occupational Safety and
Health Administration (Zarząd Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracowników). OSHA
nadzoruje warunki pracy i poprawia przepisy bezpieczeństwa, by pomóc w
zapewnieniu robotnikom bezpieczeństwa. Podobnymi sprawami zajmuje się MSHA —
Minning Safety and Health Administration (Górniczy Zarząd Bezpieczeństwa i
Zdrowia), oddział Departamentu Pracy, który monitoruje wiele kopalni w USA.
W 1907 roku praca górnika była o wiele bardziej niebezpiecznym zajęciem niż dziś, a
górnicy byli narażeni na wiele większe ryzyko obrażeń lub śmierci.
W archiwach stanowych Wirginii Zachodniej znajduje się raport zatytułowany „West
Virginia's Minę Wars" (Górnicze wojny w Wirginii Zachodniej), gdzie czytamy:
„Zachodnia Wirginia dalece odstaje od innych największych stanów górniczych pod
względem przepisów
223
dotyczących warunków pracy. W latach 1890-1912, w Wirginii Zachodniej liczba
ofiar w górnictwie była wyższa niż w jakimkolwiek innym stanie. Zachodnia Wirginia
jest miejscem licznych wypadków górniczych ze skutkiem śmiertelnym, w tym
największej górniczej katastrofy historii naszego kraju"'.
A oto fragment współczesnego opracowania MSHA i podsumowanie danych o
katastrofie górniczej w Monongah z 1907 roku:
Szóstego grudnia 1907 roku o godzinie 10.20 przed południem doszło do wybuchów
w kopalniach nr 6 i 8 w Monongah w Wirginii Zachodniej.
Eksplozje rozprzestrzeniły się na całe kopalnie o godzinie 10.28, powodując wstrząsy
ziemi odczuwalne w promieniu dwunastu kilometrów. Spowodowały one chwianie się
budynków, falowanie nawierzchni, przewracały ludzi i zwierzęta na ziemię, a
tramwaje wypadały z szyn... Kopalnie łączyły się ze sobą pod ziemią i uznawane były
za wzorcowe, najbardziej zmodernizowane w całym przemyśle górniczym.
Do napędu maszyn wydobywczych używano prądu elektrycznego, do przewozu
urobku używano lokomotyw, a w większej części kopalnie posiadały wentylację
mechaniczną.

Strona 157

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Na pewien czas zapanowało tam pandemonium. Znik-nęli wszyscy miejscowi
zarządcy kopalni. Nie sposób było ogarnąć istoty i rozmiarów katastrofy ani też
stwierdzić, czy kopalnia wypełniona jest gazem, czy się pali.
Zaraz po wybuchu u wylotu szybu pojawiło się czterech górników, oszołomionych,
krwawiących, lecz najwyraźniej nie byli ranni. Jednakże nie byli w stanie nic
powiedzieć o losie pozostałych pod ziemią.
Zdesperowani ochotnicy oczyścili zasypane wejście do szybu i spróbowali siłą
wedrzeć się do kopalni. Szybko zaczęli odczuwać wpływ trującego powietrza w
kopalni i musieli uciekać. Wybuch wypełnił kopalnie czarnym czadem, mieszanką, w
której nie jest w stanie przeżyć żaden człowiek. Unieruchomił on główne chodniki
szczątkami wózków i oszalowania oraz zniszczył jedną z turbin zapewniających
wentylację. Postępy prac zespołów ratowniczych utrudniały szczątki sprzętu, pył
węglowy i gruz.
224
Ogromny wentylator kopalni nr 8 uległ zniszczeniu i obydwie kopalnie wietrzone były
drugim, mniejszym z nich.
O czwartej po południu w otworze szybu dały się słychać jęki, więc spuszczono do
środka ratownika na linie. Około 30 metrów w dole znalazł górnika Petera Urbana
siedzącego na zmiażdżonym ciele swego brata Stanisława. Gapił się szklanym
wzrokiem w przestrzeń i bezwiednie szlochał. Był ostatnim ocalałym z katastrofy w
Monongah.
Wyczerpani ochotnicy szybko zauważyli, że warunki panujące w kopalni są niemal
zabójcze: jest bardzo gorąco, a czad wywołuje bóle głowy i nudności.
Z niektórych sztolni zwłoki trzeba było wyciągać z głębokości dziewięciuset metrów
spod ogromnych zwałowisk szczątków maszyn, wózków górniczych, belek i
przewodów elektrycznych.
Podczas prowadzonej akcji z trudem dawało się wytrzymać wszechogarniający,
śmiertelny zaduch. Ale prowadzący poszukiwania ani przez chwilę nie zapominali, że
gdzieś w kopalni mógł znajdować się jeszcze jakiś żywy górnik.
Natychmiast rozpoczęto czynności pogrzebowe. Kaski leżały po obydwu stronach
ulicy. Bank posłużył za kostnicę. Kilka razy w ciągu dnia w kościołach odbyły się
nabożeństwa żałobne, a dziesiątki ludzkich zwłok utworzyły długie rzędy grobów
niedaleko wzgórz.
Rozgorzały dyskusje na temat identyfikacji ofiar, często do jednego ciała przyznawały
się dwie rodziny. 362 ofiary katastrofy górniczej w Monongah pozostawiły po sobie
ponad tysiąc wdów i sierot.
Sąd orzekający (koroner) okręgu Marion po wysłuchaniu licznych świadków orzekł,
że ofiary katastrofy zmarły w wyniku wybuchu spowodowanego bądź to przez
odstrzał, bądź w wyniku zapalenia się i eksplozji prochu strzelniczego w kopalni nr
82.
Później dowiedziano się, że w jednym z osiemnastu wypełnionych węglem

Strona 158

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wagoników urwał się trzpień, co spowodowało, że wagoniki zsunęły się po pochyłych
torach i uderzyły w linię wysokiego napięcia. Wypadek ten wywołał krótkie spięcie,
które zaczęło iskrzyć i od czego
15 — 100 największych...
225
zajął się łatwopalny pył węglowy, co następnie doprowadziło do eksplozji. Podobny
przypadek zapalenia się pyłu węglowego i wybuch miał miejsce poprzedniego roku we
Francji (patrz rozdział 53), powodując wypadek, w którym zginęło 1099 mężczyzn.
Kopalnie w Monongah wydobywały cztery miliony ton węgla rocznie, a jak podawały
opisy MSHA, były one (jak na owe czasy) „prawdziwym dziełem sztuki". W dzień
katastrofy, o piątej nad ranem, przeprowadzono w nich inspekcję i uznano, że są
bezpieczne. I, prawdę mówiąc, takie były. Lecz wypadki się zdarzają i nigdy nie
wiadomo, czy nie urwie się jakiś wagonik z węglem. Czy złącze było wadliwe? Czy
wagonik został przeciążony? Czy ktoś czegoś nie dopatrzył?
Nie wiadomo. Wiadomo za to, że zerwał się wagon i w tragicznym, rekordowym
wypadku zginęło 362 ludzi.
1 Archiwa stanu Wirginii Zachodniej, Ośrodek Historii Wirginii Zachodniej.
2 Departament Bezpieczeństwa Górniczego i Zdrowia. Część informacji o katastrofie
górniczej znajduje się na stronie www.msha.gov.
69
Zderzenie samolotów linii Arabii Saudyjskiej i Kazachstanu
Lotnisko im. Indiry Gandhi, New Delhi, Indie
12 listopada 1996 349 ofiar
Nigdy nie widziałem czegoś podobnego — tyle śmierci... Nie potrafiłem się ruszyć.
Ludzie byli zbyt zszokowani, żeby zareagować. Rakesh Agarwal, student z Charkhi
Dadri dla „The Washington Post"
Istnieje stare porzekadło, które powiada, że większość z tego, co człowiek ma,
pochodzi od Boga albo z pieniędzy. Wojny toczy się w imię Boże, poświęca się życie,
żeby uganiać się za pieniędzmi. Rzeczy duchowe i materialne potrafią bardzo silnie
zmotywować. Niekiedy stanowią o ludzkim przeznaczeniu.
We wtorek 12 listopada 1996 roku z lotniska im. Indiry Gandhi w New Delhi w
Indiach wystartował saudyjski boeing 747 z ponad trzystoma pasażerami na pokładzie.
Byli to pielgrzymi podróżujący do Arabii Saudyjskiej, do świętego miejsca islamu, a
także ludzie chcący podjąć nową pracę. Bóg i pieniądze.
Saudyjski samolot wystartował wczesnym rankiem i od indyjskiego kontrolera lotów
otrzymał polecenie wzniesienia się na wysokość czterech i pół tysiąca metrów. W tym
samym czasie, gdy saudyjczyk wzbijał się w niebo, do lotniska zbliżał się rejsowy
samolot transportowy z Kazachstanu z trzydziestoma siedmioma pasażerami i załogą
na pokładzie. Wieża poleciła mu zejść na wysokość czterech tysięcy dwustu metrów.
Normy separacji korytarzy powietrznych wszędzie na świecie są takie same: trzysta
metrów w pionie i osiem kilometrów w poziomie. Tak więc samoloty kazachski i

Strona 159

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

indyjski mieściły się — ledwo, ledwo — w normach separacji pionowej, jednakże
wyposażenie lotniska im. Indiry Gandhi nie pozwalało kontrolerom dostrzec, że
obydwie maszyny idą tym samym kursem i kierują się wprost na siebie. Sprzęt
radarowy wieży był przestarzały i nie miał transpondera, który informowałby
kontrolerów o zaistnieniu sytuacji krytycznej.
227
Jeden z oficjalnych przedstawicieli władz indyjskich (który odmówił podania swego
nazwiska do wiadomości publicznej) stwierdził na stronie CNN.com, że „byłoby
lepiej, gdybyśmy mieli transponder. Gdy dwa samoloty znajdują się blisko siebie, nie
można polegać na tradycyjnym radarze".
W chwili wypadku amerykańska firma Raytheon instalowała nowe wyposażenie
radarowe na lotnisku Indiry Gandhi, które miało umożliwić kontrolerom lotów
określanie wysokości oddzielającej mijające się samoloty. Jednakże sprzęt nie był w
pełni zainstalowany, więc wydawanie poleceń oraz cała łączność odbywała się za
pośrednictwem starej aparatury.
Po zderzeniu rząd indyjski oznajmił, że mimo iż nowa urządzenia nie były jeszcze
gotowe, to istniejący sprzęt był dostatecznie sprawny, by zapewnić dobrą obsługę
lotniska. Wypadek spowodował błąd pilota — głownie pilota rosyjskiego. Mówiono,
że otrzymał niewłaściwe polecenie w języku angielskim, a ponieważ angielski jest
oficjalnym językiem porozumiewania się kontrolerów z pilotami na całym świecie,
problemy z łącznością mogły łatwo przyczynić się do tej tragedii. Sugestia tego typu
oburzyła linie lotnicze Kazachstanu, które zapewniły, że pilot miał pełne kwalifikacje i
że mówił płynnie po angielsku.
W latach 1994-1995, w ciągu sześciu miesięcy, nad indyjskim niebem zdarzyły się
trzy przypadki, w których omal nie doszło do zderzenia w powietrzu. Indyjski
Związek Pilotów Cywilnych, który je badał, stwierdził, że winę za nie ponosi
przestrzały i nieodpowiedni sprzęt kontroli lotów. Na stronie CNN.com podano, że
„związek pilotów zalecił, by do lądowania zainstalowano system radarowy najnowszej
generacji, w tym transpondery, sprzęt łączności VHF (wysokiej częstotliwości) i
aparaturę CAT II. Rząd tego jednak nie uczynił — twierdzili piloci. Minister lotnictwa
cywilnego CM. Ibrahim zaprzeczył, jakoby systemy kontroli lotów i ich wyposażenie
było przestarzałe...".
Inną kwestią był fakt, iż w samolotach produkcji radzieckiej wysokość mierzy się w
metrach, podczas gdy w zachodnich stosuje się stopy'. Rodzi się pytanie, czemu nie
stosuje się jednakowych standardów, co jest przecież równie ważne jak wymóg
znajomości języka angielskiego.
Samolot saudyjski z 327 ludźmi na pokładzie był w powietrzu od siedmiu minut, kiedy
zderzył się z nadlatującym kazachskim transportowcem wiozącym 37 osób.
Dochodzenie wykazało, że saudyjski pilot przeżył pierwsze zderzenie i był jeszcze w
stanie jakoś zapanować nad maszyną w trakcie jej śmiertelnego upadku. Istnieje
dowód na to, iż udało mu się tak pokierować maszyną, by odlecieć znad jakiejś wioski

Strona 160

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

i spaść na niezamieszkany
228
teren. „To pilotowi zawdzięczamy, że nie ucierpieli mieszkańcy", stwierdził Jeet Ram
Gupta, prawnik z Charkhi Dadri, który był świadkiem zdarzenia2.
Szczątki, ciała, ładunek i bagaże z obydwu samolotów rozrzucone były w promieniu
dziesięciu kilometrów. Saudyjski samolot wyrył na indyjskim polu 60-metrową bruzdę
głęboką na cztery metry. Ludzkie kończyny i inne części ciała walały się na całym tym
terenie, który akurat leżał odłogiem (choć zwykle sadzono tu groch).
Obydwa samoloty spadły w odległości ponad jedenastu kilometrów od zamieszkanych
terenów — w tym najgorszym w historii zderzeniu samolotów w powietrzu nikt na
ziemi nie odniósł obrażeń.
Pewien trzydziestoletni pilot amerykańskich wojskowych sił powietrznych lecący z
zaopatrzeniem dla ambasady USA w New Delhi widział to zdarzenie z wysokości
sześciu tysięcy metrów: „Zauważyliśmy po prawej stronie (samolotu) — powiedział
gazecie «The Wshington Post» — dużą, unoszącą się chmurę z pomarańczową
poświatą, która wynurzała się z innych chmur. Intensywność poświaty słabła, a na
ziemię spadały dwie kule ognia, które zamieniły się w dwie kule ognia na ziemi".
Po tym straszliwym zderzeniu strażacy, policja i ludzie z okolicy ruszyli na miejsce w
nadziei, iż odnajdą kogoś żywego. Zamiast tego jednak zobaczyli płonące szczątki
maszyn i ludzkich ciał.
W okolicy nie było żadnych zakładów usług pogrzebowych, trzeba więc było odwozić
ciała na lotnisko, obłożyć je w hangarach lodem i tam dopiero rozpocząć
identyfikację.
S.S. Sidhu, były sekretarz generalny Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa
Cywilnego, powiedział stacji CNN, że „ujmując rzecz w skali międzynarodowej,
przyczyną 75 procent wypadków lotniczych jest błąd człowieka. Maszyny i sprzęt
zawodzą jedynie w 25 procentach".
Jest to chyba prawda w przypadku wielu zderzeń w powietrzu, aczkolwiek do tego
wypadku przyczyniło się bez wątpienia złe wyposażenie techniczne.
1 1 stopa (ang. foot) to w przybliżeniu 30 cm (przyp. red.).
2 „Washington Post", 13 listopada 1996, A01 oraz www.WashingtonPost.com.
teren. „To pilotowi zawdzięczamy, że nie ucierpieli mieszkańcy", stwierdził Jeet Ram
Gupta, prawnik z Charkhi Dadri, który był świadkiem zdarzenia2.
Szczątki, ciała, ładunek i bagaże z obydwu samolotów rozrzucone były w promieniu
dziesięciu kilometrów. Saudyjski samolot wyrył na indyjskim polu 60-metrową bruzdę
głęboką na cztery metry. Ludzkie kończyny i inne części ciała walały się na całym tym
terenie, który akurat leżał odłogiem (choć zwykle sadzono tu groch).
Obydwa samoloty spadły w odległości ponad jedenastu kilometrów od zamieszkanych
terenów — w tym najgorszym w historii zderzeniu samolotów w powietrzu nikt na
ziemi nie odniósł obrażeń.
Pewien trzydziestoletni pilot amerykańskich wojskowych sił powietrznych lecący z

Strona 161

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

zaopatrzeniem dla ambasady USA w New Delhi widział to zdarzenie z wysokości
sześciu tysięcy metrów: „Zauważyliśmy po prawej stronie (samolotu) — powiedział
gazecie «The Wshington Post» — dużą, unoszącą się chmurę z pomarańczową
poświatą, która wynurzała się z innych chmur. Intensywność poświaty słabła, a na
ziemię spadały dwie kule ognia, które zamieniły się w dwie kule ognia na ziemi".
Po tym straszliwym zderzeniu strażacy, policja i ludzie z okolicy ruszyli na miejsce w
nadziei, iż odnajdą kogoś żywego. Zamiast tego jednak zobaczyli płonące szczątki
maszyn i ludzkich ciał.
W okolicy nie było żadnych zakładów usług pogrzebowych, trzeba więc było odwozić
ciała na lotnisko, obłożyć je w hangarach lodem i tam dopiero rozpocząć
identyfikację.
S.S. Sidhu, były sekretarz generalny Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa
Cywilnego, powiedział stacji CNN, że „ujmując rzecz w skali międzynarodowej,
przyczyną 75 procent wypadków lotniczych jest błąd człowieka. Maszyny i sprzęt
zawodzą jedynie w 25 procentach".
Jest to chyba prawda w przypadku wielu zderzeń w powietrzu, aczkolwiek do tego
wypadku przyczyniło się bez wątpienia złe wyposażenie techniczne.
1 1 stopa (ang. foot) to w przybliżeniu 30 cm (przyp. red.).
2 „Washington Post", 13 listopada 1996, A01 oraz www.WashingtonPost.com.
70
Rozbicie się samolotu DC-10 tureckich linii lotniczych
Las w Ermenonville, Francja
3 marca 1974 346 ofiar
Mc wiedziałem, że to martwe ciało... Myślałem, że to coś innego, co spadło po
wybuchu... To była kobieta, choć nie byłem pewny czy to kobieta, ponieważ ciało,
było całkowicie zmasakrowane, całe połamane... Była głowa, był mózg... Jedna pierś
urwana. Była martwa, całkiem połamana.
Francuski chłop, świadek katastrofy DC-101
Cała połamana
Ze wszystkich 346 pasażerów i członków załogi, którzy zginęli w tym tragicznym
wypadku (którego można było uniknąć), chyba najgorszą śmierć miała szóstka osób,
które umierały jako pierwsze.
Pozostałe 340 osób na pokładzie zmarły natychmiast w gwałtownej eksplozji, gdy
samolot spadł na ziemię niedaleko Paryża z prędkością ośmiuset kilometrów na
godzinę. Na połamanych drzewach tkwiło to, co z nich pozostało — zwisały porwane
ubrania i strzępy ludzkich ciał. Znaleziono rękę trzymającą przewodnik po paryskich
restauracjach. Na jednym z kół samolotu leżał pojedynczy but. Rodzicom pewnej
kobiety powiedziano, że ciało jej córki rozpoznano jedynie na podstawie połowy
odnalezionej głowy.
Ale pierwszych sześć ofiar przeżyło horror spadania z nieba i śmierci od uderzenia —
musieli oni również przeżyć koszmar swobodnego lotu przykuci do swych foteli. W

Strona 162

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

pełni świadomi pikowali ku ziemi.
Gdy w trakcie lotu oderwały się zaryglowane drzwi tylnego luku bagażowego, samolot
DC-10 tureckich linii lotniczych znajdował się w odległości około czterdziestu
kilometrów na północny wschód od Paryża na wysokości czterech tysięcy metrów. W
luku doszło do natychmiastowej dekompresji, co spowodowało, że podłoga kabiny
pasażerskiej wybrzuszyła się i pękła. Gdy podłoga się rozwarła, szóstka
230
pasażerów z tylnej części kadłuba przyczepiona do swych foteli została wyssana z
wnętrza samolotu. Wszyscy oni byli najprawdopodobniej świadomi tego, co się dzieje
— przynajmniej podczas części tego swobodnego lotu w dół.
Los pasażerów i załogi w tureckim samolocie DC-10 i tak był przesądzony, lecz reszta
pozostała w środku.
Gdy urwała się podłoga tylnej części kabiny pasażerskiej, wyleciało całe okablowanie
sterowania maszyną. Samolot natychmiast przekształcił się w ładunek śmierci wart 20
milionów dolarów, który nie był już w stanie przeciwstawić się sile ciążenia.
Samolot rozbił się w lesie około Ermenonville i wyżłobił ścieżkę 800-metrowej
długości o szerokości 30 metrów. Maszyna rozpadła się na kilka części, a zderzenie
wyrzuciło ludzi z pokładu. Było ono tak potężne, że zespoły ratownicze i porządkowe
odnalazły tylko cztery nienaruszone ciała spośród 346 zabitych — leżały pięć
kilometrów od miejsca wypadku. Zbieranie szczątków ciał i ich identyfikacja były
jednym z najbardziej ponurych i przerażających zadań w dziejach lotnictwa. Niektórzy
robotnicy nie byli w stanie znieść tego makabrycznego widoku i szybko zrezygnowali.
Ogromne partie lasu zbryzgane były krwią i obwieszone szczątkami ludzkich ciał.
Można zrozumieć, że niektórzy ludzie nie potrafili pracować w takiej kostnicy.
Samolot DC-10 lot 981 wyleciał ze Stambułu w Turcji i zmierzał do Londynu.
Lądował na lotnisku Orły w Paryżu, gdzie miał krótką przerwę w podróży. Jak już
wspomniano wcześniej, owego tragicznego wypadku można było uniknąć. Dwa lata
przed katastrofą we Francji oderwały się w locie tylne drzwi luku bagażowego w
samolocie DC-10 lecącym z Detroit do Buffalo nad Winslow w stanie Ontario. Odbyło
się to niemal w taki sam sposób jak później w samolocie tureckim. Na szczęście dla
pasażerów i załogi okablowanie (choć mocno uszkodzone) nie zostało wyrwane. Choć
pilotowanie czegoś takiego trudno określić mianem sprawnego, pilotowi udało się
posadzić maszynę w Buffalo. Przeżyli wszyscy z siedemdziesięciu siedmiu pasażerów.
Dochodzenie wykazało, że drzwi oderwały się od samolotu z powodu wadliwego
zamka. McDonnell-Douglas postanowił wymienić mechanizmy zamków we
wszystkich identycznych modelach DC-10 na system bardziej bezpieczny,
zainstalować wizjer, który pozwalał na sprawdzenie, czy zamek jest na swoim
miejscu, a także wyposażyć maszynę w instrukcję pouczającą personel lotniska, jak
należy go zamykać.
231
Nie zrobiono jednak nic oprócz umieszczenia tabliczek z instrukcją. Co więcej,

Strona 163

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

nieszczęśliwie dla pasażerów tureckiego samolotu, technik, który zamykał tylny luk
bagażowy, był Algierczykiem i nie potrafił odczytać tablicy w języku angielskim.
McDonnell-Douglas oświadczył, że mechanizm zamka musiał działać prawidłowo, o
ile tylko w samolocie tureckich linii lotniczych używano go we właściwy sposób.
Turcy odmówili uznania tej opinii i w 1975 roku do sądów trafiła ogromna liczba
pozwów, co zapobiegło rozmyciu kwestii odpowiedzialności za katastrofę. To
prawda, że tureckie linie lotnicze miały bardzo złą opinię, jeżeli chodzi o kwestie
bezpieczeństwa nawet przed wypadkiem, a polubowne rozwiązania spraw pozwoliły
utrzymać wszelkie dokładne dane w tajemnicy przed opinią publiczną.
Samoloty DC-10 zostały naprawione, choć dopiero po tym, jak Federalny Zarząd
Lotnictwa wydał zalecenie, by usunięto usterki w zamkach. Obligatoryjność
dyrektywy FAA miała ograniczony charakter, biuletyn producenta dla linii lotniczych
dysponujących maszynami DC-10 (wydany po pierwszym wypadku) nie zmuszał do
wykonania tego nakazu. Do 1974 roku był on traktowany wyłącznie jako sugestia.
1 Jay Robert Nash, Darkest Hours, s. 573-574.
71 Pożar w sklepie L'Innovation Department Storę
Bruksela, Belgia
22 maja 1967
322 ofiary 23 milionów dolarów strat
(Pewien) człowiek na moich oczach zamienił się w żywą pochodnię, ponieważ
zawahał się przed wyskoczeniem z wysokiego piętra.
Strażak Jacąues Mesmans '
Była to scena jak z filmu. Jednak dwudziestodwuletnia Catherine Seydel nie
spodziewała się, że zagra w horrorze tylko dlatego, że właśnie poszła do sklepu, by
kupić sobie jakieś nowe ciuchy.
L'Innovation Department Storę na Rue Neuve w Brukseli był jednym z największych
sklepów w kraju — pięć pięter w jednej z najstarszych dzielnic miasta. W maju 1967
roku sklep udekorowano świątecznie amerykańskimi flagami, czerwonymi, białymi i
niebieskimi transparentami oraz plakatami amerykańskich miast. Gdyby nie to, że
sprzedawcy i kupujący mówili po francuski i flamandzku, można by sądzić, że jest to
sklep amerykański. 23 lipca 1967 roku zaplanowano otwarcie w L'Inno-vation wielkiej
i mającej potrwać wiele tygodni promocji amerykańskich towarów i producentów.
Ale na dwa miesiące przed planowaną promocją, około południa 22 maja 1967 r., na
czwartym piętrze magazynu wybuchł pożar. Natychmiast zaczęła się panika.
Zdesperowani kupujący, chcąc uciec przez ogniem, runęli w stronę wind, spychając
ludzi w dół. Zdaje się, że ogień wybuchł w chwili, gdy na którymś z górnych pięter
sklepu eksplodowała butla z gazem. Tego jednak nigdy nie udowodniono. Zaraz po
pierwszym wybuchu ogień pojawił się jeszcze w dwóch miejscach.
L'Innovation Department Storę był ogromny. W chwili wybuchu pożaru na jego pięciu
piętrach znajdowało się około dwóch tysięcy pięciuset kupujących oraz dodatkowe
półtora tysiąca personelu. Przy takiej ilości ludzi liczba ofiar okazała się śmiesznie

Strona 164

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

mała — biorąc pod uwagę, jak duża mogłaby być. Ale nawet przy „jedynie" 322
233
ofiarach pożar L'Innovation okazał się najtragiczniejszy, jaki kiedykolwiek miał
miejsce.
Pierwsi, którzy go dostrzegli, byli klienci z trzeciego piętra. Catherine Seydel
znajdowała się akurat w przebieralni, przymierzając nowe ubrania. Kupujący usłyszeli
dobiegający z góry harmider i szybko zaczęli kierować się do wyjść. Nie mając
pojęcia, co się dzieje, Catherine Seydel wyszła z przebieralni zapewne po to, by
przejrzeć się w dużym lustrze. I w tym właśnie momencie rozpoczął się jej własny
horror.
Kiedy wyszła z przebieralni, porwał ją — przewalił się przez nią byłoby tu może
lepszym słowem — rozpędzony tłum. Zerwano z niej bluzkę, którą przymierzała.
Tłum odrzucił Catherine na ścianę frontową na trzecim piętrze z kilkoma oknami, lecz
wszystkie były niestety zamknięte. Jakiś klient wybił je gołymi rękami, Catherine
udało się więc wdrapać na gzyms, gdzie przerażona czekała, dopóki nie uratowała jej
straż pożarna.
W L'Innovation nie zainstalowano systemu gaśniczego. Miał alarm pożarowy,
zatrudnionych w nim było na stałe piętnastu strażaków, lecz po wybuchu pożaru
zgłosiło się ich tylko dwóch. Próbowali oni gasić ogień za pomocą ręcznych gaśnic.
Niezbyt im się to udało.
Jak przekonaliśmy się już nieraz, gdy wyjścia są zablokowane i nie działają windy,
ludzie po wybuchu pożaru wdrapują się na okienne parapety i gzymsy budynku. Coś
takiego miało też miejsce podczas pożaru w hotelu Winecoff (patrz rozdział 84). A po
katastrofie w World Trade Center (rozdział 46) ludzie skakali wprost z okien,
ponieważ nie było tam gzymsów.
Podczas pożaru L'Innovation wielu klientów i sprzedawców wdrapywało się na
gzymsy i wielu spośród nich potem skoczyło. Wzdłuż całej Rue Neuve stały
zaparkowane samochody i wiele osób celowało w ich dachy, mając nadzieję, że
złagodzi to upadek. Ci, którym udało się trafić, uratowali się — mimo że odnieśli
obrażenia, i to niekiedy bardzo poważne. Ci, którzy nie trafili w samochód i
wylądowali na chodniku, ginęli, wybierając śmierć w upadku niż spalenie się żywcem.
Taki jedynie został im wybór.
Niektórym ludziom udało się przeskoczyć na dachy sąsiednich budynków i uciec,
zanim budowle te się spaliły. Niektórzy jakoś uwiesili się i czekali, aż strażacy
podciągną swoje płachty, na które będą mogli bezpiecznie zeskoczyć.
Szalejący ogień rozprzestrzenił się na dach budynku, na którym L'Innovation
składował duże ilości turystycznych butli z butanem. Widocznie myślano, że będą tu
bezpieczniejsze, z dala od ludzi.
234
Ogień dotarł do butanu i wszystkie butle eksplodowały. Był to koniec dla budynku i
dla wielu ludzi. Straż pożarna próbowała zapanować nad ogniem, lecz z chwilą gdy

Strona 165

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wybuchające zbiorniki z butanem rozleciały się naokoło, zasięg pożaru przekroczył
możliwości strażaków.
Sklep uległ całkowitemu zniszczeniu, podobnie jak wiele okolicznych budynków na
tej samej ulicy.
Jak przy wielu pożarach tak i tu dochodziło do aktów bohaterstwa. Pewien
mężczyzna, który uciekł z tego piekła, uświadomił sobie, że w środku jest jeszcze
kilkoro dzieci. Zebrał się na odwagę, rzucił z powrotem w płomienie i jakimś cudem
wrócił, niosąc i prowadząc ze sobą, kilka maleństw.
Po ugaszeniu ognia straty oszacowano na 23 miliony dolarów. Ujęto w nich strawione
przez płomienie towary oraz sam budynek.
Być może w zgliszczach wśród gruzów i spalonych ciał śledczy i personel ratowniczy
dostrzegli leżące strzępy czegoś czerwonego, białego i niebieskiego.
1 Jay Robert Nash, Darkest Hours, s. 335.
72 Tornada na Środkowym Zachodzie
Indiana, Kentucky, Ohio, Missisipi, Alabama,
Tennessee, Georgia, Karolina Północna, Michigan,
Wirginia Zachodnia, Wirginia, Kanada
3-4 kwietnia 1974
315 ofiar Ponad 600 milionów dolarów strat
Wszedłem do domu i w tym momencie poczułem uderzenie wiatru. Wszyscy — było
nas siedmioro — padliśmy na podłogę w kuchni... potem wyrwało od razu wszystkie
okna i w całym domu słychać było, jak się telepią. Potem słyszałem tylko wiatr.
Dokoła przewalało się błoto i szkło, wszędzie było go pełno. Porywisty wiatr wiał i
wiał. Słychać było tylko wiatr.
Ocalały z miasta Xenia w stanie Ohio'
Staruszka siedziała w swoim bujanym fotelu i gapiła się bez celu przed siebie,
wspominając być może dni młodości. Przed nią przysiadł członek Gwardii Narodowej
z Ohio z karabinem przewieszonym przez ramię i z hełmem pod pachą.
„Proszę pani? — odezwał się miękko. — Czy pani jest ranna? Wszystko w porządku?
Czy mogłaby pani podać mi swoje nazwisko?".
Stara kobieta nadal wpatrywała się w emblemat na kołnierzu gwardzisty, oczy miała
mętne i rozkojarzone. Nie odzywała się ani słowem, jej ciało poruszało się — niemal
niezauważalnie — tylko na tyle, by jej fotel lekko bujał się w przód i w tył.
Zrezygnowany gwardzista podniósł się i założył hełm. Rozejrzał się po pobliskiej
okolicy i dojrzał stojącego kilka domów dalej lekarza z Czerwonego Krzyża.
Wyjął z kieszeni koszuli jasny srebrny gwizdek, zagwizdał przeciągle, potem
powtórzył to trzykrotnie, tyle że krócej. Lekarz spojrzał w jego stronę, a gwardzista
pomachał mu ręką.
Doktor podniósł swoją torbę i ruszył w stronę domu staruszki. Gdy podszedł i
przyjrzał się nieco uważniej, dokładnie już wiedział, co się stało. Dom, jaki tu był,
wywiało, tornado zniosło ściany i dach, wnętrze

Strona 166

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

236
zamieniło się w kupę gruzów. Pośrodku tego rumowiska siedziała stara kobieta na
swoim bujanym fotelu. Tak właśnie zastało ją tornado, w chwili gdy spadło na jej
dom, a ona wciąż siedziała — z pozoru nietknięta.
Lekarz pokiwał głową, stwierdziwszy szok pourazowy, i zastanowił się, jak mógłby
jej pomóc. Jej dom zniknął, a ona tkwiła w swoim fotelu. Nie była w stanie mówić.
Lekarz ostrożnie przeszedł przez połamane naczynia, meble, ramy obrazów i liczne
drobiazgi, jakich wcześniej było pełno w domu. Podszedł do kobiety, przykucnął tak
jak przedtem gwardzista i spojrzał kobiecie w oczy. Pustka.
„Proszę pani? — zaczął. — Czy może pani na mnie spojrzeć? Czy może mi pani
podać swoje nazwisko?". Nic — tylko powolne, małe ruchy fotela.
Tej nocy fotel wciąż stał tam, gdzie poprzednio, tyle że pusty. Kobieta leżała w
szpitalu, podłączona do aparatury i monitora. W ciągu ostatnich pięciu godzin jedyne,
co robiła, to kiwała głową.
Seria tornad, które 11 kwietnia 1974 roku spustoszyły jedenaście stanów, była
przykładem cyklicznych sztormów, które wciąż pozostają niezbadane. „Toż to jakiś
koszmar!" — nie ma lepszego określenia na to, co tamtej wiosny spadło na Środkowy
Zachód i południe i co tak łatwo mógł dostrzec każdy mieszkaniec tych stanów, gdy
patrzył w niebo.
W ciągu osiemnastu godzin przez siedem stanów przeszło 148 tornad — najgorsza
inwazja, jaka przytrafiła się tu w ostatnim półwieczu. Przez pierwsze pięć godzin
runęło na nie ponad 100 tornad. Pięć stanów — Alabama, Kentucky, Ohio, Indiana,
Tennessee — zostało zniszczonych w takim stopniu, że prezydent Nixon ogłosił stan
klęski żywiołowej.
Sztorm rozpoczął się w Decatour (Alabama) około 16.40 po południu, a skończył po
osiemnastu godzinach w Winslow (Ontario), pozostawiając po sobie apokaliptyczne
zniszczenia — no i zapis w kronikach. 148 tornad przebyło drogę czterech tysięcy
kilometrów z południa na północ.
Niektóre miasta miały większe szczęście, inne mniejsze. Jednym z nich, które na
Środkowym Zachodzie ucierpiało najbardziej, było Xenia w stanie Ohio. Tornada
zrównały z ziemią prawie trzy czwarte domów. Ostro dostało też miasto Guin w stanie
Alabama — gdy było już po wszystkim, zniknęło w stu procentach. Wiatr w tych
morderczych tornadach wirował z zawrotną prędkością 400-600 kilometrów na
godzinę. Typowe tornado klasy Fl zwykle przynosi wiatry wiejące z prędkością
130-160 kilometrów na godzinę (patrz: Skala tornad).
237
Ci, którzy przeżyli tornado z roku 1974 roku, mieli albo wyjątkowe szczęście, albo
zrobili wszystko, co możliwe (z reguły niewiele), by zawczasu przygotować się na
jego nadejście, budując schrony we własnych domach lub gdzieś obok, w których
chowali się, gdy tylko zaczynała się nawałnica.
Gdy sztorm ustępował, wielu spośród ocalałych po wyjściu na powierzchnię zastawało

Strona 167

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

same ruiny.
Tornada w 1974 roku nie były pierwsze, jakie nawiedziły te tereny, i z pewnością nie
ostatnie. Jak dotąd były jedynie najgorsze.
Tornada F4 i F5, 3 kwietnia 1974
Tornada F52
Miejscowość

Zabitych Rannych

Indiana, Kentucky i Ohio -

3

210

Missisipi i Alabama 30

280

Kentucky i Indiana

31

270

Ohio

34

0

Indiana

6

76

Alabama 28

260

ŹRÓDŁO: Narodowa Służba Meteorologiczna
Tornada F4
Miejscowość

Zabitych Rannych

Tennessee i Kentucky5

6

Georgia i Karolina Północna

3

40

Alabama i Tennessee 22

250

Tennessee 22

271

Ohio

2

39

Kentucky (8 tornad) 24

623

Indiana (6 tornad)

36

702

Georgia (2 tornada)

15

84

Alabama 3

178

ŹRÓDŁO: Narodowa Służba Meteorologiczna
Oprócz tornad klasy F4 i F5 w USA i Kanadzie zarejestrowano ponadto 120 tornad
klasy F1-F3.
1 Frances Kenneth, The Greatest Distasters of the 20"1 Century, s. 132.
2 W filmie Helen Hunt, Twister, nie bez powodu nazwano tornada F5 „palcami
Boga".
73 Rozruchy piłkarskie w Limie
Stadion Narodowy, Lima, Peru
24 maja 1964 318 ofiar
W krajach, gdzie piłka nożna jest jedną z niewielu rozrywek, a dla tłumów biednych i
niezadowolonych ludzi sposobem emocjonalnego odreagowania, mecz nabiera cech
kontrolowanego konfliktu wojennego.
Robert Lipsyte, „The New York Times", maj 1964
Sport
Ludzie niebędący miłośnikami sportu nie potrafią zrozumieć fanatyzmu przejawianego
przez zagorzałych kibiców wobec drużyn, graczy czy niektórych dyscyplin
sportowych. Każdy z nas zna takich, którzy noszą oznaki swego ulubionego zespołu

Strona 168

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

niemal na wszystkim, organizują sobie życie pod kątem rozkładu sezonu rozgrywek i
popadają w depresję, gdy ich drużyna nie dokopuje innym.
Zazwyczaj zainteresowanie sportem wypełnia ludziom wolny czas i jest traktowany
jako rozrywka. Jednak zawodnicy, trenerzy i kibice skłonni są uważać, iż to, co w
istocie jest występem zawodowców, ma wymiar bardziej szlachetny — jest raczej
jakąś bohaterską walką, a nie tylko sposobem na spędzenie kilku wolnych godzin.
Sport jest obiektem badań naukowych: prowadzi się dokładne statystyki, istnieje
osobna gałąź medycyny — medycyna sportu, przewidywania i prognozowanie
wyników prowadzone są wedle bardzo złożonych wzorów i obliczeń.
Piszący o sporcie odwołują się często do terminów zaczerpniętych z dziedzin takich
jak wojskowość czy wojna. Opisują mecz dwóch drużyn jako zaciekłą walkę,
określają wygrywających jako „zwycięzców" i „zwycięskich", nazywają stadion
„polem walki" i kreują trenerów drużyn na kogoś, kto prowadzi swoje oddziały do tej
walki. I rzeczywiście poważni kibice czują się znieważeni, gdy ktoś mówi im
lekceważąco, że „to tylko gra". Ostatni taki przykład, w którym wprost mówi się o
tym, że sport to coś więcej niż tylko gra, można znaleźć
239
w numerze „USA Today" z 22 marca 2002 roku. Rozgrywki NCAA1 („March
Madness") trwały w najlepsze, a gazeta na pierwszej stronie ogłosiła (oczywiście w
nagłówku) tłustym drukiem i wielkimi literami: „Tylko gra? Na pewno nie".
Dla ludzi, którzy nie interesują się sportem, nie ma w tym zbyt wielkiego sensu.
Wszystko to jest jednak niezwykle ważne dla tych, którzy żyją sportem i uważają, że
wypełnia ich życie czymś niebywale podniecającym. Namiętność tego rodzaju może
stać się mieszanką wybuchową. Może powodować, że rozsądni skądinąd ludzie stracą
rozum — choćby na chwilę. Taka namiętność wywołała rozruchy, w których zginęło
318 osób. Tę tragedię uznaje się za jedną z najgorszych w świecie sportu, jakie
kiedykolwiek miały miejsce.
Lima, stolica Peru, Stadion Narodowy wypełniony czterdziestoma tysiącami kibiców
piłki nożnej oglądającymi mecz Peru z Argentyną w eliminacjach olimpijskich.
Podczas całego meczu tłumy zachowywały się głośno i żywiołowo, choć bez
ekscesów. Co najważniejsze — ludzie siedzieli na swoich miejscach.
Dwie minuty przed zakończeniem meczu Argentyna wygrywała z Peru jeden do zera.
Tłum składał się niemal wyłącznie z kibiców peruwiańskich, zatem nic dziwnego, że
atmosfera była w najwyższym stopniu napięta. Wtem popularny skrzydłowy Peru
Lobatón strzelił bramkę i tłum oszalał. Był remis i musiała być dogrywka.
Jednak sędzia R. Angel Pazos z Urugwaju nie uznał bramki, stwierdzając, że drużyna
Peru popełniła przewinienie. W tym momencie tłum eksplodował. Okazywał swą
wściekłość krzykiem i tupaniem, więc Pazos odgwizdał koniec meczu i nakazał
zawodnikom dla własnego bezpieczeństwa udać się do szatni.
Kiedy piłkarze zeszli z boiska i gdy było już po meczu, w tłumie puściły wszystkie
hamulce. Matia Rojas, miejscowy osiłek znany jako „Bomba", wyskoczył na boisko i

Strona 169

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

zaatakował Angela Pazosa. Na oczach tysięcy podnieconych widzów na atakującego
rzuciło się czterdziestu funkcjonariuszy policji z dwoma psami i pobiło go do
nieprzytomności.
Gdy wynoszono „Bombę", tłum przełamał barierki wokół boiska i runął na murawę.
Taka masa ludzi sama z siebie stanowi ogromną siłę, zatem ludzie na dolnych
ławkach, którzy nie potrafili iść dość szybko czy nie usunęli się z drogi, zostali przez
fanatycznych kibiców zadeptani na śmierć.
Tłum parł jak burza, zapalał ognie na trybunach i wybijał wszystkie okna na stadionie.
Zadziwiająco skąpe oddziały policji były przerażone i reagowały, rzucając na trybuny
gaz łzawiący oraz strzelając ostrzegawczo
240
ponad głowami. Nie było to już zamieszanie wywołane przez tysiące rozszalałych ze
złości kibiców — zaczęła się bezładna panika, która doprowadziła do stratowania lub
uduszenia w strasznym tumulcie jeszcze większej ilości osób.
Tysiące ludzi runęły ku metalowym bramom wyjściowym ze stadionu, lecz te, jak to
było w zwyczaju, podczas meczu były zamknięte. Pewna osiemnastolatka została
stratowana na śmierć, gdy tylko ojciec stracił ją z oczu. Inni zadusili się w gęstej
chmurze gazu łzawiącego.
Bramy w końcu wyłamano i tłum wylał się na ulice Limy. Tysiące ludzi ruszyły w
marszu pod dom prezydenta Peru Fernando Belaunde'a z żądaniem, by oficjalnie uznał
mecz za nieważny. Trupy, ranni, gwałty, przemoc, podpalenia i zdesperowani ludzie
przypominający szaleńców zafiksowanych tylko na jednym — nie można uznać
przegranej Peru w meczu, który właśnie się odbył.
Tłumy szalały w Limie przez całą noc, następnego zaś dnia wielu wróciło na stadion,
by dokończyć niszczenie i ukraść jakieś pamiątkowe trofea.
Rząd peruwiański ogłosił stan podwyższonej gotowości w całym kraju, szpitale i
kostnice w Limie były przepełnione ciałami zmarłych i rannych. Trupy nakrywano
płachtami i układano na polu obok szpitala, by rodziny mogły dokonać identyfikacji.
W sumie zginęło 318 osób, ponad 500 odniosło rany, niektórzy dość poważne.
Rząd doprowadził do uchwalenia ustawy przewidującej zasiłki dla wdów, a zaraz po
katastrofie ogłoszono, iż przez następny tydzień odbywać się będą oficjalne ceremonie
pogrzebowe. Ostatecznie aresztowano pięćdziesiąt osób, oskarżając je o podburzanie
do zamieszek i rabunek (niektórzy okradali nawet zwłoki).
Rozruchy piłkarskie w Limie nie były jedyną katastrofą sportową, która spowodowała
śmierć tak wielu ludzi. Była jednak najgorszą.
Być może zbyt daleko posunięta skłonność kibiców do posługiwania się
porównaniami wojennymi w odniesieniu do rywalizacji sportowej nie jest zupełnie
bezzasadna.
1 NCAA to amerykańska liga uniwersytecka. Rozgrywane są turnieje między innymi
w sportach takich, jak: koszykówka, hokej i bejsbol (przyp. red.).
16 — 100 największych...

Strona 170

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

241
74 Katastrofa samolotu DC-10 American Airlines
Międzynarodowe Lotnisko O'Hare Chicago, Illinois
25 maja 1979 273 ofiary *
Pierwsza urwała się końcówka lewego skrzydła, potem samolot eksplodował i rozpadł
na kawałki, które rozleciały się dokoła. Samolot rejsu 191 spadł na ziemię lewym
skrzydłem i dziobem prosto na otwarte pole i parking wózków transportowych.
Konstrukcja rozpadła się na tak małe szczątki, że w badaniu powypadkowym nie
udało się zebrać zbyt wielu użytecznych danych...
7L oficjalnego raportu sporządzonego po wypadku przez Państwową Komisję
Bezpieczeństwa Transportu Lotniczego
Katastrofa samolotu DC-10 American Airlines jest kwintesencją tego wszystkiego, co
przyprawia latających samolotami o paroksyzmy strachu.
Obawa przed porwaniem, kolizją w powietrzu, bombą umieszczoną przez jakiegoś
szalonego terrorystę, zatruciem pokarmowym i szeregiem innych „przyjemności
latania" nigdy nie opuszcza pasażerów samolotów, nawet wtedy, gdy wiedzą, że
szansę na to, by przydarzyło się coś takiego, są niewielkie.
Przyjmuje się jednak zawsze jako pewnik, że sam samolot jest właściwie
skonstruowany, należycie utrzymany i — dzięki Bogu — bezpieczny. Chcemy w to
wierzyć. I w ogromnej większości przypadków jest to prawda.
Samolot DC-10, który rozbił się 25 maja 1979 roku, został wyprodukowany w
zakładach McDonnella-Douglasa, jednego z największych i najbardziej cenionych
producentów samolotów na świecie. Jednakże krótko mówiąc, problem, który tkwił u
podłoża katastrofy, nie wiązał się z owymi koszmarami, jakie nękają ludzi. Była to
wina wadliwej konstrukcji i zaniedbań rutynowych przeglądów technicznych.
25 maja 1979 roku DC-10 wystartował z lotniska O'Hare w Chicago z 271 pasażerami
na pokładzie. Rozbił się i spłonął, ponieważ odpadł w nim lewy silnik.
242
Oto fragment raportu Państwowej Komisji Bezpieczeństwa Transportu Lotniczego:
Świadkowie widzieli dym lub parę ulatniającą się w pobliżu wspornika gondoli silnika
nr 1. Cały silnik nr 1 wraz ze wspornikiem oddzielił się podczas pracy od samolotu,
przesunął na wierzch skrzydła i odpadł. Rejs 191 zszedł na wysokość około 2 tysięcy
metrów w stronę pasa startowego 32R, odchylił się na lewe skrzydło, po czym
osiągnął wysokość 100 metrów nad ziemią w locie wyrównanym.
Zaraz po tym samolot zaczął się przekręcać i przechylać na lewą stronę, dziób
skierował się w dół, a maszyna zaczęła tracić wysokość. W miarę opadania nadal
odchylała się na lewą stronę aż do chwili, gdy skrzydła ustawiły się w pozycji
pionowej.
Samolot uderzył w otwarte pole i park wózków transportowych w odległości około
tysiąca pięciuset metrów na północny zachód od startowego krańca pasa 32R. Przy
uderzeniu rozpadł się, nastąpiła eksplozja i samolot stanął w płomieniach. Zginęło

Strona 171

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

dwieście siedemdziesiąt jeden osób na pokładzie oraz dwie osoby na ziemi, a inne
dwie miały poparzenia drugiego i trzeciego stopnia.
Dochodzenie powypadkowe wykryło wiele mrożących krew w żyłach szczegółów.
Całkiem możliwe, że pasażerowie samolotu oglądali własną śmierć w telewizji. W
rozbitym DC-10, podobnie jak w wielu innych samolotach, zainstalowany był system
wewnętrznej telewizji przewodowej, który pozwalał kapitanowi demonstrować na
żywo pasażerom start i lądowanie maszyny. Gdy DC-10 startował, system TV działał,
potem, gdy odpadł silnik, kamera nadal przekazywała — nie wiadomo, jak długo —
widok z kokpitu na monitory w kabinie pasażerskiej. Niewykluczone, że pasażerowie
mogli oglądać dramatyczne manewry podejmowane przez kapitana w desperackiej
próbie ratowania samolotu.
Dowiedziano się również, że na wysokości około dwóch tysięcy metrów, podczas
wznoszenia w przechyle, kawałki wspornika lewego silnika zaczęły odpadać od
samolotu. Odpadające fragmenty widzieli kontrolerzy lotów na wieży. W chwili gdy
samolot szedł w górę, jeden z kontrolerów, widząc, że dzieje się coś niedobrego,
połączył się z kapitanem Walterem
243
Luksem i zapytał, czy chce wstrzymać wznoszenie i zawrócić — a jeśli tak, to na
którym pasie chciałby usiąść.
Po stronie DC-10 panowała cisza, ponieważ kapitan Lux i jego załoga toczyli
rozpaczliwą walkę, by uratować samolot. Utrata silnika zniszczyła również kapitańską
tablicę przyrządów, co spowodowało, że wszystkie urządzenia sterownicze w
kokpicie stały się bezużyteczne. Samolot przechylił się na lewo i obydwa skrzydła
znalazły się w pionie, następnie odwrócił się w chwili, gdy dziób samolotu skierował
się w dół. Maszyna znajdowała się na wysokości zaledwie stu metrów, tak więc
przechył ustawił skrzydła w stronę ziemi i samolot się rozbił. Do jego zniszczenia oraz
śmierci wszystkich na pokładzie przyczynił się fakt, iż zbiorniki paliwa były pełne —
samolot miał lecieć z Chicago do Los Angeles bez międzylądowania. We wrześniu
2001 roku zobaczyliśmy, że gdy dwa w pełni zatankowane samoloty wleciały w wieże
World Trade Center, może i można by przeżyć samo zderzenie, lecz na pewno nie
piekło wywołane przez palące się paliwo.
Była to najgorsza katastrofa lotnicza w historii USA, a raport NTSB uznał, że
odpadnięcie wspornika spowodowały niewłaściwe i wadliwe przeglądy techniczne.
Stwierdzono również, że pęknięty wspornik nie był zaprojektowany ani wykonany tak,
by sprostać „uszkodzeniom wynikłym z powodu niewłaściwego użytkowania". Wina
nie była jednak jednostronna. Według NTSB zawiniła również „podatność na
uszkodzenia wynikająca z konstrukcji zamocowania wspornika", jak również
„zaniedbanie Federalnego Urzędu Lotnictwa w zakresie nadzoru i systemów wymiany
informacji, które nie są w stanie wykrywać i zapobiegać niewłaściwym procedurom
remontowym". Za karygodne uznano też działania producenta (McDonnell-Douglas) i
stwierdzono, że głównym czynnikiem, jaki przyczynił się do wypadku, był brak

Strona 172

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

łączności pomiędzy wszystkimi pracującymi ekipami.
1 Na pokładzie było 271 pasażerów oraz członków załogi, zginęły też 2 osoby na
ziemi. Ponadto ranne zostały także 2 osoby z ziemi, które miały oparzenia drugiego i
trzeciego stopnia.
75 Wybuch bomby na pokładzie samolotu Pan Am
Lockerbie, Szkocja
21 grudnia 1988 270 ofiar
Katastrofę w sposób oczywisty może spowodować detonacja silnego materiału
wybuchowego gdziekolwiek w samolocie, zatem najbardziej skuteczną metodą
ochrony życia jest przede wszystkim niedopuszczenie do tego, by znalazł się on na
pokładzie...
Raport Wydziału Wypadków Lotniczych Wielkiej Brytanii z 1990 roku na temat rejsu
103 linii Pan Am
Od czasu 11 września świat już wie, że nie trzeba wnosić bomby do samolotu, by
uczynić z niego cel terrorystów i że samolot sam jako taki może być użyty jako bomba
(patrz rozdział 46). Dawniejsze samolotowe zamachy bombowe jawią się dziś w
innym świetle — a jeden z nich wyróżnia się spośród nich w sposób szczególny.
21 grudnia 1988 roku nad miejscowością Lockerby w Szkocji w samolocie Pan Am w
rejsie do Nowego Jorku wybuchła bomba, zabijając 259 pasażerów i członków załogi
oraz 11 osób na ziemi.
Bomba zrobiona z semteksu zainstalowana została w magnetofonie kasetowym
Toshiba zapakowanym w dziecięce ubranka i umieszczonym w walizce w kontenerze
bagażowym po lewej stronie luku bagażowego. Śmiercionośna walizka trafiła do
samolotu Pan Am we Frankfurcie w Niemczech, po czym została przeładowana na
lotnisku Heathrow w Anglii do rejsowego samolotu Pan Am lecącego do Nowego
Jorku. Wyładowano ją z samolotu z Frankfurtu i wstawiono do samolotu rejsu 103 bez
otwierania, bez prześwietlenia rentgenem i bez sprawdzenia, do kogo należy.
W lutym 1990 roku brytyjski Wydział Wypadków Lotniczych opublikował raport, w
którym czytamy:
Ustalono, że bezpośrednią przyczyną upadku samolotu była detonacja IED
(improvised explosive device — amatorskiego ładunku wybuchowego). Siła tego
wybuchu
245
wyrwała dużą dziurę w układzie paliwowym i zniszczyła podłogę w kabinie głównej.
Od tego otworu, pod wpływem różnicy ciśnień, zaczęły rozchodzić się duże pęknięcia.
Pośrednim efektem wybuchu były znaczne uszkodzenia elementów konstrukcji, nawet
tych odległych od miejsca wybuchu. Skumulowany efekt bezpośredni i pośredni
działania sił wybuchu spowodował zniszczenie spójności konstrukcji układu
paliwowego, odłączenie się przedniego pokładu załogi i dziobu maszyny w ciągu 2-3
sekund, a następnie rozpadnięcie się większości pozostałej części samolotu w trakcie
niemal pionowego spadania z wysokości sześciu tysięcy metrów do wysokości trzech

Strona 173

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

tysięcy metrów.
Wybuch na wysokości dziesięciu tysięcy metrów spowodował oderwanie się z przodu
jednej trzeciej samolotu, po czym pasażerowie zaczęli być wysysani przez powstały
otwór. Ci, którzy nie zginęli w wybuchu, zginęli w chwili, gdy samolot uderzył w
ziemię. Na miejscu koszmarnej tragedii, na Lockerby, zaczęły spadać ciała — niektóre
przywiązane do foteli lotniczych. Lądowały na dachach, pośrodku zatłoczonych
miejskich ulic, na gałęziach drzew, na podwórkach domów. Jeden z pasażerów rejsu
103 spadł na owcę na polu, zabijając ją na miejscu. Oprócz spadających z nieba ludzi
na Lockerby sypały się również fragmenty maszyny. Główny zbiornik paliwa samolotu
wpadł do jakiegoś domu, po upadku wybuchł i zapalił się, spopielając wszystkich
mieszkańców.
Przed grudniem 1988 roku Lockerby znane było ze śladów łap dinozaurów. Po tym
Bożym Narodzeniu nazwa miasteczka na zawsze związana została z terroryzmem.
Kto był odpowiedzialny za zamach bombowy w samolocie Pan Am rejsu 103? I czy
zamach ten był jakimś aktem odwetu?
3 lipca 1988 roku podczas wojny Iranu z Irakiem amerykański okręt wojenny USS
Vincennes eskortował iracki tankowiec w cieśninie Or-muz. Gdy radar okrętowy
wykrył samolot lecący prosto na niego, Vincennes zażądał przez radio identyfikacji.
Ponieważ nie było odpowiedzi, okręt go zestrzelił. Szybko wyjaśniło się, że samolot
nie odpowiadał na wezwania Vincennesa dlatego, iż ten, zakładając, że ma nad sobą
wrogą maszynę, nadał sygnał na częstotliwości wojskowej. A był to pasażerski iracki
airbus. Wystrzelenie rakiety z Vincennesa doprowadziło do śmierci wszystkich 290
osób na podkładzie, w tym 66 dzieci.
246
Pięć miesięcy później w powietrzu wybuchł lecący z Nowego Jorku cywilny samolot
pełen Amerykanów. Natychmiast pojawiło się podejrzenie, iż była to akcja odwetowa.
W listopadzie 1991 roku wydano nakazy aresztowania dwóch Libij-czyków —
Abdelbaseta Ali Mohameda Al Megrahi i Al Amina Fhima — którzy, jak to ustalono,
przebywali wtedy w Libii. Rząd libijski odmówił wydania podejrzanych jakiejkolwiek
policji świata i nalegał na postawienie ich przed sądem u siebie w kraju. Po latach
międzynarodowych negocjacji na najwyższym szczeblu z udziałem Rady
Bezpieczeństwa i Trybunału Międzynarodowego zgodzono się, by obywatele libijscy
zostali osądzeni w kraju neutralnym, w Holandii, przez trzyosobowy skład sędziowski
ze Szkocji.
W styczniu 2001 roku sędziowie jednomyślnie uznali za winnego Al Megrahiego,
Fhima zaś uniewinniono.
Al Megrahi czeka na rozpatrzenie złożonej apelacji.
Niezależnie od tego, co orzeknie sąd apelacyjny, dla rodzin ofiar i dla ocalałych z
katastrofy lotu 103 Pan Am nad Lockerby niepodważalną prawdą jest fakt, iż akt
terroryzmu pochłonął 270 istnień ludzkich. Podczas procesu nie mówiono o zemście.
Ale Libia była jednym z dwóch arabskich sojuszników Iranu (obok Syrii) i dlatego też

Strona 174

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

opinia, iż zamach bombowy na amerykański samolot pasażerski mógł być odwetem na
Amerykanach, którzy zestrzelili iracki samolot pasażerski, nie była tak całkowicie
niewiarygodna dla ludzi po obydwu stronach Atlantyku, którzy ucierpieli w tej
katastrofie.
76 Przerwanie tamy w Stavie
Stava, Włochy
19 lipca 1985
269 ofiar
Oglądałem koniec świata. Widziałem białą ścianę sunącą na mnie. Nie potrafiłbym
powiedzieć, czy to był ogień, czy coś innego.
Ocalały ze Stavy w rozmowie z reporterem '
Moją uwagę zwróciły miejsca, w których stały domy i hotele. Wyglądało to tak, jakby
nigdy nie istniały.
Giuseppe Zamberletti, minister obrony cywilnej, po wizji lokalnej z helikoptera2
„Ave Maria, piena di grazia, ii Signore e con Te...".
„Święta Mario, łaskiś pełna, Pan z tobą...".
Kobieta straciła rachubę zdrowasiek, które powtarzała w ciągu ostatnich dwunastu
godzin.
„Tu sei benedettafra le donnę e benedetto e ilfrutto del tuo seno Gesu".
„Błogosławionaś ty między niewiastami i błogosławiony owoc żywota twojego,
Jezus".
Było już po północy, a przerażona kobieta z Sardynii będąca przejazdem w Stavie
została zagrzebana żywcem, gdy gruba warstwa brei wdarła się krótko po południu do
hotelu, w którym się zatrzymała, i pokryła ją ohydną mokrą pokrywą zdającą się
ciążyć niczym kamień.
„Santa Maria, Mądre di Dio, pręga per noi peccatori...".
„Święta Mario, matko boża, módl się za nami grzesznymi...".
Błoto sięgało jej aż do policzków, musiała więc walczyć o utrzymanie głowy w górze,
gdyż w przeciwnym razie jej usta zanurzałyby się w gęstej mazi. Czy umrze? Czy ktoś
ją znajdzie? Słyszała krzyki ludzi, dźwięki łopat i kopania, lecz skąd tamci mieli
wiedzieć, że tu tkwi? Minęło już tyle godzin, tyle zdrowasiek, a tu nikogo.
Wiedziała jednak, że nie można tracić wiary. Jeśli taka jest wola boska, żeby umarła
w tych ściekach w zalanym hotelu — to trudno. Będzie wiedziała, kiedy nadejdzie
czas. Lecz teraz musi być silna, musi dalej modlić się i wierzyć.
248
„Adesso e nelUora delia nostra morte. Amen". „Teraz i w godzinie śmierci naszej.
Amen".
Kobieta wzięła krótki oddech, bardzo ostrożnie, żeby nie nałykać się błota, i zaczęła
od nowa.
„Ave Maria, piena di grazia, ii Signore e con Te...". Była pierwsza rano.
Przyjezdna z Sardynii została uratowana następnego ranka dokładnie o wschodzie

Strona 175

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

słońca. Po osiemnastu godzinach spędzonych w błocie jej modlitwy zostały w końcu
wysłuchane.
Zloty to odpady powstające po obróbce rudy, a tamy zlotów to bariery zbudowane, by
powstrzymywać szlam — odpadki i wodę — wypływające rurami z kopalni rud po
procesie kruszenia.
Nad tamą w Stavie we Włoszech były dwie tamy zlotów — pierwszą zbudowano w
1961, drugą w 1970 roku. Obsługiwały kopalnię fluorytu. Fluoryt to minerał miękki —
bardziej miękki bywa jedynie koral, bursztyn, gips i talk, a używany jest do barwienia
szkła okiennego, statuetek i szkła użytkowego. Kopalnie w Stavie były bardzo
wydajne i dlatego ujścia zlotów były przeciążone.
19 lipca 1985 roku o godzinie 12.35 obydwie tamy zlotów nad Stavą się zawaliły.
Stava, popularna miejscowość turystyczna, była wtedy pełna ludzi, bo ci, którzy
zwiedzali okolice, podziwiając widoki, właśnie wrócili do miasta na jakże ważny
południowy posiłek.
Strumienie szlamu, jakie zwaliły się w stronę Stavy z prędkością czterdziestu
kilometrów na godzinę, były gigantyczne, tworzyły wał o wysokości trzydziestu i
szerokości pięćdziesięciu metrów. Ponieważ była to woda przemieszana z odpadkami
mineralnymi, szlam był cięższy niż sama woda i — jak można było oczekiwać —
czynił tym większe szkody. Płynąc, wyrywał drzewa z korzeniami niczym buldożer.
Unosił samochody i rzucał nimi jak zabawkami. Budynki, które zapewne przetrwałyby
przejście samej wody, pod ciśnieniem o wiele cięższego szlamu rozpadały się na
kawałki. Ludzie, którzy mieli nieszczęście znaleźć się na drodze tych strumieni,
zamieniali się w miazgę — niekiedy do tego stopnia, że nie sposób było potem ustalić
ich płci.
Miasto Stava zostało zmiecione, ale wodny demon jeszcze nie skończył swego dzieła
w tym małym zakątku północnych Włoch. Fala nabrała prędkości do sześćdziesięciu
kilometrów na godzinę i skierowała się ku miasteczku Tesoro nad rzeką Stavą. Dotarła
tam w niecałe pięć minut,
249
niszcząc mnóstwo domów, burząc mosty i wyrywając drzewa. Tesoro ucierpiało tak
samo jak Stava i zginęło wiele osób.
Dochodzenie przeprowadzone po przerwaniu tam wykryło zaniedbania niektórych
właścicieli (kopalnia została sprzedana w 1982 roku) oraz także to, że nie dokonano
żadnych ulepszeń, które mogłyby temu zapobiec. W materiałach opublikowanych we
wrześniu 2001 roku podczas seminarium w Gallivare w Szwajcarii podano, że żaden z
właścicieli nigdy nie przeprowadził chociażby rutynowej kontroli obydwu tam3. W
artykule zaznaczono również, że „w oczywisty sposób tamy w Stavie obrazują
praktyki konstrukcyjne i budowlane, które dziś byłyby nie do zaakceptowania" 4.
Podobnie jak to ma miejsce w przypadku wielkich katastrof wynikających z zaniedbań
czy chociażby jedynie pecha, przerwanie tam w Stavie zaowocowało licznymi
procesami sądowymi wytoczonymi zarówno poprzednim właścicielom, jak i tym,

Strona 176

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

którzy byli właścicielami w chwili wypadku. Ich „szczątkowa odpowiedzialność"5
zainicjowała opracowanie we Włoszech ostrzejszych przepisów w zakresie
projektowania, budowy i remontów zbiorników retencyjnych. Obostrzono również
zasady funkcjonowania i przepisy dotyczące tam zlotów. To wszystko zmieniło się
dopiero po wydarzeniach w Stavie.
D a v i s, Natural Disasters, s. 161.
1 Lee
2 Ibid.
3 „Safe Tailins Dam Construction".
4 Ibid.
5 Ibid.
77 Rozbicie samolotu rejsu 800
East Moriches, Long Island, Nowy Jork
17 lipca 1996 230 ofiar
Prawdopodobną przyczyną wypadku samolotu linii TWA (rejs 800) był wybuch
zbiornika paliwa w środkowej części skrzydła... ale na podstawie dostępnych
materiałów nie można określić, co wyzwoliło to spięcie ani gdzie ono miało miejsce
wewnątrz zbiornika.
Z oficjalnego raportu Narodowego Biura Bezpieczeństwa Transportu opublikowanego
po wypadku
Podsumowując, uważnie zbadaliśmy i rozpatrzyliśmy wszystkie zeznania świadków.
Zeznania oraz zapisy lotu pokrywają się z tym, co zaobserwowano podczas trwania
nieszczęsnego lotu rejsu 800. Nie ma mowy o jakimkolwiek pocisku. Na tym kończę
moją wypowiedź. David Mayer, rzecznik Narodowego Biura Bezpieczeństwa
Transportu na zakończenie publicznego wystąpienia tuż po wypadku
Ponad 150 wiarygodnych świadków — w tym kilku naukowców — powiedziało FBI i
ekspertom wojskowym, że widzieli pocisk, który uderzył w samolot TWA (rejs 800).
„New York Post"'
Lipcowe i sierpniowe noce na wybrzeżu Long Island to swoiste połączenie upału i
słonego powietrza. Wilgotność w ciągu dnia często dochodzi do 70-80 procent, ale
cały czas jest gorąco, a woda przydaje powietrzu tego szczególnego posmaku, który
bynajmniej nie jest nieprzyjemny.
Nocą 17 lipca 1996 roku człowiek znany później jako Świadek 649 wyszedł ze swego
domu w Westhampton na Long Island i spacerując, wpatrywał się w nocne niebo.
Wsłuchując się w szum fal w cieśninie, dotarł w końcu do brzegu.
Dokładnie o 20.13, stojąc na szkolnym parkingu, Świadek 649 zobaczył czerwonawą
smugę wznoszącą się z ziemi, odchylającą się i skręcającą nieco w prawo i
zmierzającą ku niebu. Gdy tak wodził za nią oczami, zauważył, że po niebie przelatuje
w kierunku północno-wschodnim jakieś białe światełko. Świadek 649 śledził je
wzrokiem i zobaczył, jak po kilku
251

Strona 177

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

sekundach zetknęło się z czerwoną smugą. W chwili zderzenia w powietrzu nastąpił
wybuch. Płonące szczątki spadły do wody. Świadek 649 przyglądał się właśnie
unicestwieniu samolotu TWA (rejs 800) z 230 osobami na pokładzie.
W katastrofie samolotu TWA nad wybrzeżem Long Island zginęli wszyscy
pasażerowie i członkowie załogi. Jego nocny upadek do cieśniny Long Island widziało
wiele osób, zarówno na brzegu, jak i na wodzie.
Wielu tych świadków zeznało, że zaobserwowało wznoszący się pocisk i jego lot w
stronę samolotu. Po kilku sekundach na niebie doszło do eksplozji i widać było, jak
płonący wrak maszyny spada do wody.
Czy ów pocisk, ta smuga czerwono-różowego światła, to był pocisk? A jeśli tak, to
czy był to atak terrorystyczny, czy też może zbłąkana rakieta wystrzelona z jednego z
okrętów marynarki USA podczas nocnych ćwiczeń wojskowych? A może świadkowie
błędnie zinterpretowali palące się szczątki samolotu jako swego rodzaju pocisk? A
może prawdziwą przyczyną rozbicia się samolotu był wybuch bomby na pokładzie?
I czy — biorąc pod uwagę te wszystkie pytania — oficjalny raport Narodowego Biura
Bezpieczeństwa Transportu był zgodny z prawdą? Czy zgubę samolotu i pasażerów
spowodowało spięcie w obwodzie elektrycznym z powodu niewłaściwego
okablowania, które w jednej chwili doprowadziło do wybuchu zbiornika paliwa?
NTSB stwierdziło, że prawdopodobną przyczyną wypadku był wybuch środkowego
zbiornika zapewne zainicjowany spięciem w układzie elektrycznym gdzieś w jego
pobliżu.
Cóż, setki świadków — wielu z nich sąd uznał za ekspertów (w tym pilotów
helikopterów wojskowych i cywilnych) — twierdziło, że widziało coś, co
przypominało pocisk ziemia-powietrze kierujący się w stronę samolotu rejsu 800.
Jakakolwiek byłaby przyczyna wybuchu, owo tragiczne wydarzenie doprowadziło do
tego, że w wodzie znalazło się 230 ciał, a samolot spoczął na dnie cieśniny Long
Island. Na pewno wiadomo tylko jedno — doszło do wybuchu w dziobie samolotu,
który oddzielił go od reszty maszyny.
CIA oraz NTSB ustaliły, że pozostała część samolotu (ta z pasażerami) najpierw
gwałtownie uniosła się do tysiąca metrów, po czym runęła w dół i pogrążyła się w
wodzie.
Natychmiast rozpoczęto poszukiwania, w wyniku których wydobyto ciała wszystkich
pasażerów oraz szczątki samolotu rozrzucone na powierzchni morza. Dokładniejsze
poszukiwania trwały jeszcze przez następne cztery miesiące. Nurkowie cywilni i
wojskowi opuszczali się do wraku
252
f
cztery tysiące razy i wydobyli prawie 90 procent siedemnastoipółtonowego samolotu
(ciężar pustej maszyny), po czym złożyli go w hangarach na Long Island.
Zrekonstruowany boeing 747 został skrupulatnie przebadany, a wyniki badań
doprowadziły do wniosków przedstawionych potem w raporcie NTSB.

Strona 178

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Zwolennicy teorii spiskowych utrzymywali, że samolot został zestrzelony, że we
wraku można było znaleźć na to niepodważalne dowody oraz że FBI, CIA, NTSB,
marynarka USA i Biały Dom — jednym słowem wszyscy uknuli spisek, by te dowody
ukryć (posunęli się nawet do tego stopnia, że pewne części rekonstruowanej maszyny
po prostu ukradli) i stworzyć scenariusz wypadku. CIA opracowała animowaną
symulację wybuchu i wznoszenia się głównej części maszyny, żeby wesprzeć oficjalną
wersję wypadku.
Okoliczności towarzyszące rozbiciu się samolotu TWA obrosły w dokumentację,
książki, artykuły w gazetach i magazynach, strony inter-netowe, petycje, a nawet
całostronicowe ogłoszenia prasowe. Jedno z takich krzykliwych ogłoszeń
opublikowane 15 sierpnia 2000 roku w „The Washington Times" informuje:
„Widzieliśmy, jak samolot TWA rejs 800 został zestrzelony przez pocisk i nie mamy
zamiaru już dłużej milczeć!". W głoszeniu stwierdza się także, że NTSB i wszystkie
pozostałe agencje uczestniczące w dochodzeniu kłamią i że „Ameryka musi poznać
prawdę".
Prawda o rejsie 800 nigdy chyba nie wyjdzie na jaw. NTSB i inni mówią swoje, a
pasażerowie i głośna grupa badaczy, świadków i członków rodzin swoje.
Jakakolwiek była przyczyna, 230 ludzi wsiadło do samolotu, by polecieć do Paryża, a
po dwudziestu minutach od startu zginęło w wodzie w jednej z najgorszych katastrof
lotniczych w dziejach Stanów Zjednoczonych.
1 „New York Post", 22 września 1996.
78 Katastrofa kolejowa w Quintinshill
Stacja rozrządowa Quintinshill, Gretna, Szkocja
22 maja 1915 227 ofiar
Skupieni na swym zadaniu, ci nieliczni, którzy ocaleli, zobaczyli nagle kolejną
pędzącą prosto na nich śmierć. Doszło do przerażającej powtórki. Na splątany wrak
pełen zmarłych i rannych oraz na bohaterów starających się pomóc tym, którzy
przeżyli w tych dwóch składach, runął jadący na północ spóźniony ekspres ciągnięty
przez dwie lokomotywy. Nigdy jeszcze na kolejach brytyjskich nie doszło do takiej
katastrofy, nigdy nie widziano czegoś podobnego.
„The Scotsman"
Ostatni wagon leżał na boku, a we wraku zwalone na siebie dziesiątki martwych i
rannych żołnierzy. Stanął w ogniu od gazu, którym był oświetlany, a płomienie szybko
zaczęły obejmować ciała żołnierzy. Ktoś, kto wszedłby do środka wagonu,
zobaczyłby, jak śmierć zbiera żniwo. Przywaleni górą ciał żołnierze modlili się o
szybki koniec. Wielu z nich było bez rąk i nóg. Niektórzy mogli tylko bezczynnie
czekać, aż ogień podejdzie bliżej, a żar spali im skórę na twarzy. Teraz do tych
niewymownych cierpień doszedł nowy koszmar. Setki pocisków z żołnierskich pasów
z amunicją zmagazynowanych w skrzyniach w wagonie zaczęło eksplodować z
gorąca. Wybuchały one w ciałach zmarłych i żywych. Powodowały, że ci, którzy
zachowali jeszcze świadomość, czuli, jakby rozstrzeliwano ich setkami kul naraz. W

Strona 179

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

ciągu kilku minut wszyscy w wagonie byli martwi, lecz pociski wciąż wybuchały i
rozrywały ciała żołnierzy. Później kule zabiły kilku ratowników przedzierających się
do wagonu w nadziei znalezienia kogoś żywego.
Potworny wypadek kolejowy w Gretna w Szkocji na rozjeździe w Quin-tinshill
wydarzył się dziesięć miesięcy po rozpoczęciu pierwszej wojny światowej, a
najsmutniejszym aspektem tego tragicznego wydarzenia było to, że można go było
uniknąć. Śmierć żołnierzy w walce jest czymś, czego można się spodziewać, lecz
strata setek młodych, silnych i zdrowych
254
poborowych tylko z powodu zaniedbania, nieodpowiedzialności i lenistwa to tragedia
chyba większa niż śmierć w boju.
Wypadek kolejowy w Quintinshill był najgorszy w całej historii Wielkiej Brytanii.
Doszło do czołowego zderzenia dwóch pociągów, a trzeci wpadł z całą prędkością na
wrak pierwszego z nich.
Pociąg wojskowy wiózł pięciuset mężczyzn z 7. Szkockiej Dywizji Królewskiej
zmierzających do Gallipoli w Turcji. Długi na dwieście metrów został w
zdumiewający sposób zgnieciony siłą zderzenia do sześćdziesięciu metrów.
Za wypadek odpowiedzialni byli dwaj zawiadowcy: James Tinsley i George Meakin,
którzy w wyniku wielu pomyłek bezsensownie dopuścili do tego, że dwa pociągi
jechały tym samym torem. Po tym, jak pociąg z żołnierzami zderzył się z lokalnym
pociągiem osobowym, na ten sam tor wpuszczono trzeci pociąg, który uderzył we
wraki, powiększając straty w ludziach oraz rozmiary zniszczeń.
Z chwilą gdy maszynista pociągu wojskowego zobaczył przed sobą drugi pociąg, miał
zaledwie kilka sekund na to, by zareagować. Nie było oczywiście czasu na hamowanie
czy nawet zwalnianie. Około 6.43 rano doszło do zderzenia. Minutę później w tym
samym miejscu pojawił się trzeci pociąg — ekspresowy.
Tinsley i Meakin winni byli licznych zaniedbań i błędów, z których jednym było
nieuruchomienie blokady semaforowej, by przez nieuwagę nie można było puścić tym
torem innego pociągu.
Siódma Szkocka Dywizja Królewska straciła 215 ludzi. Zginął maszynista i jego
pomocnik jak również 10 innych cywilów. W sumie było 227 ofiar. Ponadto rannych
zostało jeszcze 247 osób, w tym niektórzy bardzo ciężko.
Cztery miesiące po wypadku George Meakin i James Tinsley zostali postawieni przed
sądem i uznani za winnych spowodowania katastrofy kolejowej. Tinsley a skazano na
trzy lata więzienia, Meakina na osiemnaście miesięcy. Jednakże obydwaj całkowicie
załamali się nerwowo i już po roku zwolniono ich z więzienia ze względu na stan
zdrowia.
Dziś na cmentarzu w Rosebank przy Pilrig Street w Edynburgu stoi pomnik
upamiętniający żołnierzy ofiary katastrofy.
79 Zatopienie dzieł sztuki we Florencji
Florencja, Włochy

Strona 180

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

4-5 listopada 1966
33-200 ofiarx 700 milionów dolarów strat2
Niedające się ocenić uszkodzenia bezcennych dzieł sztuki
We Florencji mamy do czynienia z fatalną powodzią średnio co sto lat... lecz to, co się
wydarzyło w 1966 roku, było najgorsze ze wszystkich. Myślę, że florentyńczycy
przywykli do zagrożenia powodzią, a ludzie mają wtedy skłonność do szybkiego
zapominania o tych rzeczach. W końcu o wszystkim całkowicie zapomną. Dzisiaj
młodzi nie mają pojęcia, co zdarzyło się w 1966 roku, a przecież ważne jest, by
pamiętano o tym, co się wtedy stało. Gdy zalało Florencję, doszło do katastrofy,
ponieważ nie byliśmy na to przygotowani. Zapomnieliśmy.
Profesor Umberto Baldini, kierownik Wydziału Konserwacji Zabytków Biura
Zasobów Dzieł Sztuki we Florencji3
W listopadzie 1966 roku powódź we Florencji zniszczyła bezcenne dzieła sztuki oraz
cenne archiwa. Da się to porównać jedynie do zniszczenia biblioteki w Aleksandrii w
500 r.
Rzeka Arno przepływa przez centrum Florencji. Arno wystąpiła z brzegów i wylała na
nieprzygotowane miasto 4 listopada 1966 roku o godzinie 4.15 po całym dniu
nieprzerwanych silnych opadów. Woda zalewała miasto z prędkością dochodzącą do
stu trzydziestu kilometrów na godzinę. Przewalała się ulicami, niosła ze sobą
samochody, martwe krowy, meble. Fale przewalały się przez stojące na ich drodze
sklepy, domy i inne budynki. W mieście zniszczonych zostało ponad sześć tysięcy
sklepów, w tym większość słynnych na cały świat florenckich sklepów złotniczych.
Każdego roku miasto odwiedzają tysiące turystów zwiedzających w bazylice Santa
Croce grobowce Galileusza, Michała Anioła i Machiavellego. Turyści, wędrując w
ciszy wzdłuż krypt, z szacunkiem przystają przed spuścizną gigantów renesansu. Po
tym, jak powódź wypłukała tysiące
256
domów w mieście, Santa Croce stała się schronieniem dla bezdomnych powodzian.
W bazylice znajdują się freski mistrzów odrodzenia, Giotta oraz najsłynniejsze chyba
dzieło — Ukrzyżowanie Cimabuego. Dzieło Cimabuego, jedno z niewielu, jakie
przetrwało ze spuścizny wielkiego ojca włoskiego malarstwa i nauczyciela Giotta,
zostało w 1966 roku zalane wodą i zniszczone niemal w 70 procentach.
Odrestaurowano je, ale wiele innych dzieł sztuki zostało bezpowrotnie straconych lub
zniszczonych w stopniu uniemożliwiającym ich odnowienie.
Tym, co wszystko skomplikowało i przyczyniło się do dodatkowych strat, była ropa.
Gdy do piwnic florenckich domów wdarły się potoki wody, pękło wiele zbiorników z
ropą, która rozlała się na zewnątrz i mieszając z wodą, utworzyła grubą lepką ciecz
czyniącą jeszcze większe szkody niż sama woda. Wiele książek, obrazów i
manuskryptów nasiąkło tą mazią i większości z nich nie dało się już odzyskać.
Łączne szkody we Florencji i jej okolicach okazały się apokaliptyczne. Powódź
zerwała ponad sześć tysięcy kilometrów dróg, zniosła ponad 12 000 gospodarstw

Strona 181

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

rolnych i zagród, 10 tysięcy domów w mieście zrównała z ziemią, zginęło 50 tysięcy
sztuk bydła, zniszczonych zostało 16 tysięcy sztuk sprzętu rolniczego (traktory,
młockarnie), ponad 5 tysięcy rodzin pozbawionych zostało dachu nad głową.
Poczyniła szkody łącznie w 800 gminach.
Ociężałe i niekompetentne władze Florencji potrzebowały aż sześciu dni, by ściągnąć
sprzęt do oczyszczania miasta. W tym czasie ludzie radzili sobie, jak mogli, własnymi
rękami usuwali szlam z ropy zalewający domy i firmy i ratowali, co się dało.
Na wieść o uszkodzeniach bezcennych skarbów sztuki świat wpadł w przerażenie. Z
całej Europy i USA zjeżdżali do Florencji ochotnicy, by pomagać w oczyszczaniu i
ratowaniu manuskryptów, ksiąg i dzieł sztuki. Pewna młoda amerykanka, która
zgłosiła się do pomocy, powiedziała reporterowi: „Powinien nas zobaczyć mój ojciec.
Myśli, że nasze pokolenie nie ceni żadnych wartości". Lecz nawet przy tych iście
her-kulesowych wysiłkach wiele niezastąpionych dzieł utracono na zawsze.
Dziennik florencki „La Nazione" nazwał powódź „najbardziej monstrualnym
naturalnym kataklizmem w historii Florencji". Włoski minister spraw wewnętrznych
Paolo Emilio Taviana stwierdził, że „pamięć ludzka nie zna podobnej klęski".
Florencja podjęła kroki, by zabezpieczyć się przed powodzią, a muzea i biblioteki
przechowują teraz swe bezcenne dzieła sztuki na najwyższych piętrach. Wstyd
jednak, że trzeba było katastrofy takiej jak powódź
17 — 100 największych...
257
z 1996 roku, by skłonić kustoszy największych światowych arcydzieł do ostrożności i
zwracania bacznej uwagi na drogocenne skarby, jakie powierzono ich pieczy.
1 Znaczące różnice w podawanych liczbach ofiar dowodzą, iż brakuje dokładnych
danych na temat ilości zmarłych w wyniku powodzi. Dziesięć źródeł, do których
sięgaliśmy, podawało takie oto liczby: 33, 35, 87, 112, 113, 117, 127, 150, 170 i 200.
2 Wartość dolara z 1966 roku.
3 Wywiad z 1966 roku we „Florence Art News".

Zamach bombowy w Oklahomie
Murrah Federal Building, miasto Oklahoma, stan Oklahoma
19 kwietnia 1995 168 ofiar
Nad ciężko uszkodzonym w wyniku eksplozji budynkiem fruwała chmura
wylatujących z okien papierów. Stoję dokładnie trzysta metrów od ściany frontowej,
którą rozwalił potężny wybuch... wszystkie budynki dokoła mnie są poważnie
uszkodzone. Na dachu jednego z nich wywaliło całą ścianę z cegieł... na czwartym
piętrze budynku parkingowego drzwi schodów wyrwało z futryny. Taka była siła
wybuchu.
Reporter Ross Simpson w audycji radiowej na żywo krótko po wybuchu
Przed atakiem terrorystycznym na World Trade Center w 2001 roku (rozdział 46)
najgorszy w dziejach USA był zamach bombowy w mieście Oklahoma w 1995 roku.

Strona 182

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Choć nie było wówczas wiadomo, czy dokonali tego obcy terroryści, tak jak w 1993
roku w pierwszym zamachu na World Trade Center, czy Amerykanie. Szybko
wyjaśniło się, że atak przeprowadzili ci drudzy.
Timothy McVeigh, skazany za ten zamach w czerwcu 2001 roku, był weteranem
wojny w zatoce. W czasie zamachu miał dwadzieścia siedem lat. Śledczym
oświadczył, że dokonał tego zbiorowego morderstwa w odpowiedzi na działania rządu
federalnego z kwietnia 1993 roku przeciwko sekcie Davida Koresha na terenie
posiadłości w Waco w Teksasie. Zginęło wtedy wielu wyznawców Koresha. McVeigh
uznał tragedię w Waco za niepodważalny dowód na to, że rząd nie podejmuje
właściwych decyzji, i postanowił samemu dokonać aktu zemsty.
19 kwietnia — dwa lata po akcji w Waco — McVeigh przyjechał żółtą, wynajętą
ciężarówką pod drzwi frontowe Alfred P. Murrah Federal Building w mieście
Oklahoma, wyłączył silnik i przez chwilę siedział bez ruchu. Następnie wyszedł z
wozu i spokojnie się oddalił. Skierował się do własnego samochodu zaparkowanego
kilka domów dalej. Zanim tam doszedł, wybuchła bomba. Później wyjaśniło się, że
McVeigh miał zatycz-ki w uszach, żeby uchronić je przed hukiem eksplozji.
259
Bagażnik wynajętego przez McVeigha samochodu wyładowany był blisko dwiema
tonami materiałów wybuchowych zrobionych domowym sposobem z benzyny i
nawozu sztucznego. Ładunek był na tyle silny, by zmieść całą przednią ścianę
budynku, zabić 168 osób i poranić jeszcze 500 innych.
Bomba w ciężarówce wybuchła o 9.02 rano, w czasie gdy urzędnicy federalni już
siedzieli przy swoich biurkach; gdy interesanci wchodzili do budynku, by załatwiać
swoje sprawy; gdy dzieci w mieszczącym się w budynku przedszkolu („straty
uboczne" jak to beznamiętnie określił później McVeigh) wybierały sobie zabawki lub
książeczki do czytania.
Ten zamach bombowy miał ogromne następstwa natury społecznej. Nastąpił dwa lata
po pierwszym zamachu na World Trade Center i obudził w świadomości Amerykanów
poczucie niepewności i lęku. Na ziemi amerykańskiej nie dojdzie do aktów terroryzmu
— tak wtedy sądzono. Terroryzm występuje w Palestynie, Bejrucie, Londynie, lecz
nie w Ameryce. Atak na World Trade Center z 1993 roku był przygotowany za
granicą, zatem wielu Amerykanów skłonnych było to uznać za jakiś wybryk. Lecz to,
co stało się w Oklahomie, działo się na ekranach telewizorów i na pierwszych
stronach gazet. Naród zdał sobie sprawę, że nie jest bezpieczny i że to nie tylko
cudzoziemcy, obcy, są w stanie przeprowadzić atak terrorystyczny i spowodować
śmierć wielu Amerykanów.
Straszliwe ataki na World Trade Center i na Pentagon z 2001 roku ostatecznie
przebudziły Amerykanów i przekonały ich, że nie wszyscy ich lubią. Jak na ironię,
kolejny atak obcych umocnił tę narodową paranoję, która zrodziła się w 1993 roku, a
którą wzmógł w 1995 roku Timothy McVeigh. Ta trylogia terroryzmu raz na zawsze
odmieniła oblicze i serce Ameryki.

Strona 183

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

* *
Timothy'ego McVeigha zatrzymano za jakieś drobne przewinienie drogowe niecałe
dwie godziny po eksplozji w Oklahomie. Został oskarżony o coś, co nie miało
żadnego związku z zamachem bombowym i już miał zostać zwolniony, gdy
dostrzeżono, że ma związek z ciężarówką z miejsca wybuchu. Oskarżono go o
zamach, osądzono i skazano.
Dziś Murrah Federal Building już nie istnieje. Rodziny ofiar i naród amerykański
zgodnie postanowili, że nie powinien być odbudowany i że na tym miejscu nie należy
niczego stawiać. Zamiast tego urządzono tam ogród pamięci ze 168 ławkami —
wykonane z brązu i kamienia, stoją jedna za drugą, po jednej dla każdej z ofiar.
Dziewiętnaście z nich to małe ławeczki — dla każdego z zabitych dzieci.
81 Pożar w cyrku Ringling Bros. i Barnum & Bailey
Hartford, Connecticut
6 lipca 1944 168 ofiar
Wróciłem tam po raz ostatni, kiedy zawołał mnie jakiś mężczyzna i poprosił, żebym
pomógł mu wyciągnąć jego dziecko. Krzyczał z galerii, chciałem do niego wejść.
Potem wpadł w ogień.
Herman Wallenda z grupy Latający Wallendowie'
Wszystkie karawany jeździły bez przerwy, grabarze kopali dzień i noc, niektóre domy
pogrzebowe odprawiały ceremonie co piętnaście minut. Na cmentarzach tłum
gromadził się w ciszy, rozchodził, po czym znowu się gromadził.
„Time"2
Ostatnią rzeczą, jaką artysta cyrkowy chciałby kiedykolwiek usłyszeć podczas swego
występu, jest melodia „The Stars and Stripes Forever".
Porywający marsz Johna Philipa Sousy'ego od dawna bywa „hejnałem" parad i
patriotycznych uroczystości, niemniej w świecie cyrku tekst tej pieśni rozumiany jest
inaczej. Podczas parady porywa Amerykanów, wzbudza ich patriotyzm i przywołuje
Dni Chwały. W cyrku jest sygnałem, że dzieje się coś strasznego i grywany jest tylko
wówczas, gdy nadchodzi katastrofa.
Tamtego popołudnia, 6 lipca 1944 roku „The Stars and Stripes Forever" grano w
Hartford w stanie Connecticut w momencie, gdy płomienie ogarnęły łatwopalne
płócienne ściany i zaczęły wypalać dach cyrkowego namiotu.
Kiedy ogień zaczął trawić ścianę boczną, grupa Latający Wallendowie właśnie
jeździła na rowerach po rozpiętej wysoko linie. Artyści zeszli z rowerów i zsunęli się
po drabinkach na arenę. Szef orkiestry Merle Evans nakazał muzykom rozpoczęcie
marszu Sousy'ego (nazywanego potocznie w żargonie cyrkowym „marszem
katastrofy"), a pracownicy cyrku na arenie i na zapleczu przestali pracować i ruszyli
do wyjść. Ogień rozprzestrzeniał się tak szybko, że widzowie nie mieli nawet czasu,
by zareagować. Zmieniło się to jednak z chwilą, gdy na tłum
261
zaczęły spadać kawałki palącego się płótna z dachu. Wszyscy runęli ku wyjściom,

Strona 184

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

które szybko zablokowały się masą uciekających ludzi. Rozdeptywano dzieci, ale
orkiestra — tak jak na Titanicu — grała do końca.
Dach namiotu spłonął w niecałą minutę. Po piętnastu znikła cała wielka kopuła —
długa na sto sześćdziesiąt metrów i szeroka osiemdziesiąt. Po pożarze śledczy odkryli,
że nie ostał się choćby skrawek niespalonego płótna większy niż dwadzieścia
centymetrów kwadratowych.
W czasie porannego przedstawienia w namiocie było mniej więcej 7-8 tysięcy ludzi i
zdecydowana ich większość — w tym artyści i obsługa — wyszła z tego cało.
Jednakże zginęło 168 osób, a kilkaset zostało poważnie poparzonych. Dwie trzecie
ofiar to dzieci. Ponad 100 ciał zostało spalonych nie do poznania. Złożono je na
środku areny, a ich identyfikację umożliwiły dopiero dane dentystyczne.
Niektórzy mieli szczęście. Siedmioletni Elliot Smith przeżył tylko dlatego, że znalazł
się pod stosem spalonych ludzi. Pewna matka wołała w niebogłosy do czwórki swych
dzieci w obawie, że spalą się żywcem w namiocie. Podbiegały do niej jedno po
drugim, aż wreszcie wszystkie znalazły się w jej objęciach.
Bohaterami dnia okazały się cyrkowe karły (nazywanie tych osób karłami nie uchodzi
tam za coś obraźliwego). Wielu tych maleńkich ludzi raz po raz nurkowało pod
namiot, żeby wynosić stamtąd dzieci. Ich ubrania aż dymiły z gorąca.
Pożar w lipcu 1944 roku był największą tragedią, jaka kiedykolwiek wydarzyła się w
cyrku w USA. Okazało się, że namiot był wodoszczelny, ponieważ nasączono go
parafiną z benzyną, to sprawiło jednak, że stał się łatwopalny. Niestety, była to w
owych czasach powszechna praktyka.
Z czasem okazało się, że kierownictwo cyrku od lat chciało kupić nowy, wynaleziony
przez wojsko, niepalny materiał, lecz za każdym razem mu odmawiano, bo trwała
wojna. Po pożarze w cyrku pojawili się wojskowi i dali, co trzeba. Od 1945 roku
plandeka była już powlekana materiałem niepalnym. Dla owych 168 ofiar pożaru było
to już oczywiście za późno.
Pięciu pracowników cyrku trafiło do więzienia za nieumyślne zabójstwo przez
zaniedbanie. Siedzieli jakiś czas, lecz później władze stanu Con-necticut ulitowały się
nad nimi i zwolniły krótko po wyroku.
Zachowanie i solidarność władz Ringling Bros. po pożarze przeszły do legendy. Firma
nie oprotestowała ani jednego pozwu i przyjęła na siebie pełną odpowiedzialność za
ofiary i rannych. Ostatecznie wypłacono 5 milionów dolarów odszkodowań, na które
poszły wszystkie zyski netto za dziesięć lat działalności cyrku.
262
W 1950 roku odkryto wreszcie przyczynę pożaru — choć nie stało się dzięki
policyjnemu śledztwu.
Robert D. Segee z Circleville w stanie Ohio przyznał się do podpalenia. Powiedział
policji, że objawił mu się Indianin na płonącym koniu i nakazał mu wzniecić ogień.
Oświadczył też, że po tej wizji zamroczyło go, a kiedy doszedł do siebie, namiot już
płonął. Segee sądzony był w Ohio i dostał dwa wyroki po dwadzieścia pięć lat —

Strona 185

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

najwyższe, jakie dopuszcza prawo tego stanu za podpalenie. Okazało się więc, że
wszystko to stało się za sprawą podpalacza.
Jedną z osób, które nie musiały zginąć, była dziewczynka znana potem jako Maleńka
Miss 1565. Po jej ciało w kostnicy nikt się zgłosił.
Możliwe, że ten, kto przyprowadził ją do cyrku, też zaginął w pożarze, a ona sama nie
miała żadnej rodziny, która by jej poszukiwała.
Robi się smutno na myśl, jak bardzo podekscytowana musiała być Maleńka Miss
1565, gdy dowiedziała się, że pójdzie do cyrku.
Dziś na jej nagrobku nie widnieje żadne imię.
1 Jay Robert Nash, Darkest Hours, s. 471
2 Six Minutes, „Time", 17 lipiec 1944 r., s. 19.
82 Pożar w zakładach Triangle
Greene Street i plac Waszyngtona Nowy Jork
25 marca 1911 145 ofiar
Drabiny strażackie nie były w stanie dosięgnąć do ludzi znajdujących się powyżej
ósmego piętra, więc podczas akcji strażacy musieli korzystać z zewnętrznych
schodów przeciwpożarowych. W wielu budynkach produkowano ubrania i inne
łatwopalne towary. Podłogi były zasypane ścinkami, niepotrzebnymi skrawkami i
śmieciami często nasączonymi benzyną lub smarem. Nikt nie zaprzątał sobie głowy
regularnym sprzątaniem. Nie było żadnych ognioodpornych pojemników na ścinki,
które potrafiły niekiedy zalegać na podłodze przez kilka dni. W czasie pracy i przerw
śniadaniowych wiele pracujących kobiet i mężczyzn paliło papierosy. Lampy gazowe
nie miały kloszy czy osłon z siatki metalowej i rozmieszczone były w pobliżu
łatwopalnych materiałów... Nie prowadzono szkoleń przeciwpożarowych... wyjścia
były nieozna-kowane, mało kto wiedział, gdzie znajdują się zewnętrzne schody
przeciwpożarowe. Dostęp do nich był utrudniony przez stojące maszyny, drewniane
przegrody i nagromadzone towary. W niektórych przypadkach podesty
przeciwpożarowe znajdowały się tak wysoko nad podłogą, że dostanie się na nie bez
pomocy było dla zatrudnionych tu kobiet niemal niemożliwe... W innych przypadkach
okna wychodzące na podesty nie były na tyle duże, by mogła nimi wyjść tęga osoba.
Nie przewidziano nawet automatycznej czy ręcznej sygnalizacji alarmowej...
Komisja Badań Fabrycznych stanu Nowy Jork „Raport Wstępny KBF", 1912
Do identyfikacji ofiar tragicznego pożaru w fabryce — najgorszego w historii Nowego
Jorku i jednego z najgorszych wypadków przemysłowych wszech czasów — policja
musiała sprawdzać koperty.
Ciała wielu pracowników fabryki były tak zniekształcone przez ogień, że nie dało się
ich rozpoznać. Pożar wybuchł krótko przed zamknięciem zakładów, w sobotę
wieczorem, więc wszyscy byli tuż po wypłacie. W niektórych przypadkach jedynym
sposobem na identyfikację ofiar było odczytanie nazwiska na kopercie z pieniędzmi.
264
Dziś, w czasach uregulowań państwowych przepisów bezpieczeństwa pracy,

Strona 186

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

związków zawodowych i czujności mediów, warunki pracy w Triangle Shirtwaist
Company w 1911 roku jawią się jak wyjęte z ponurej powieści o strasznych
nadzorcach rodem z Dickensa.
Prawdą jednak jest, że fabryka Triangle Shirtwaist, choć według dzisiejszych
standardów była godna pożałowania, w swoim czasie stanowiła normę.
/ tylko jedna żałośnie mała droga ucieczki przed ogniem.
Holtzhauser, koroner miasta Nowy Jork dla gazety „The New York Times" z 26
marca 1911 roku
Szefowie zamykali drzwi, by uniemożliwić robotnikom odejście od szwalni i
wychodzenie z hali. Dziesięciopiętrowy budynek miał tylko jedno wyjście
przeciwpożarowe, a i ono było nie takie, jak trzeba. Właściwie to było do niczego.
Podłogi na trzech piętrach fabryki ułożone były z łatwopalnych materiałów, nigdzie
nie było gaśnic.
Wszędzie wolno było palić.
Siłę roboczą w trzech czwartych stanowiły kobiety, emigrantki żydowskie z
Brooklynu w wieku od trzynastu do dwudziestu trzech lat.
Słowo „niesanitarne" nawet w przybliżeniu nie oddaje tego, jakie warunki panowały w
zakładzie. Miejsce to z powodzeniem można by określić mianem łaźni parowej.
Robotnice, w tym i te trzynaste-, czternastoletnie, rozpoczynały pracę zawsze o
szóstej lub siódmej rano i wychodziły z niej często po ósmej wieczorem lub nawet
później.
Biorąc pod uwagę to, że warunki w zakładach odzieżowych w Ameryce na początku
dwudziestego wieku były czymś w rodzaju bomby zegarowej, zdumiewa fakt, iż takie
straszne tragedie jak ta w zakładach Triangle zdarzały się tak rzadko. Sam ogromny
budynek z cegieł był, oczywiście, ognioodporny, niemniej to, co było w środku,
stanowiło śmiertelną pułapkę.
Trzynastoletnia dziewczynka przez trzy minuty wisiała na czubkach palców na
parapecie okna na dziesiątym piętrze. Języki ognia opaliły jej palce aż w końcu spadła
i zginęła.
„The New York Times", 26 marca 1911
Gdy na ósmym piętrze wybuchł ogień, setki młodych kobiet w panice runęły na
schody, do windy i na schodki przeciwpożarowe.
265
Dziś, w czasach uregulowań państwowych przepisów bezpieczeństwa pracy,
związków zawodowych i czujności mediów, warunki pracy w Triangle Shirtwaist
Company w 1911 roku jawią się jak wyjęte z ponurej powieści o strasznych
nadzorcach rodem z Dickensa.
Prawdą jednak jest, że fabryka Triangle Shirtwaist, choć według dzisiejszych
standardów była godna pożałowania, w swoim czasie stanowiła normę.
/ tylko jedna żałośnie mała droga ucieczki przed ogniem.
Holtzhauser, koroner miasta Nowy Jork dla gazety „The New York Times" z 26

Strona 187

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

marca 1911 roku
Szefowie zamykali drzwi, by uniemożliwić robotnikom odejście od szwalni i
wychodzenie z hali. Dziesięciopiętrowy budynek miał tylko jedno wyjście
przeciwpożarowe, a i ono było nie takie, jak trzeba. Właściwie to było do niczego.
Podłogi na trzech piętrach fabryki ułożone były z łatwopalnych materiałów, nigdzie
nie było gaśnic.
Wszędzie wolno było palić.
Siłę roboczą w trzech czwartych stanowiły kobiety, emigrantki żydowskie z
Brooklynu w wieku od trzynastu do dwudziestu trzech lat.
Słowo „niesanitarne" nawet w przybliżeniu nie oddaje tego, jakie warunki panowały w
zakładzie. Miejsce to z powodzeniem można by określić mianem łaźni parowej.
Robotnice, w tym i te trzynaste-, czternastoletnie, rozpoczynały pracę zawsze o
szóstej lub siódmej rano i wychodziły z niej często po ósmej wieczorem lub nawet
później.
Biorąc pod uwagę to, że warunki w zakładach odzieżowych w Ameryce na początku
dwudziestego wieku były czymś w rodzaju bomby zegarowej, zdumiewa fakt, iż takie
straszne tragedie jak ta w zakładach Triangle zdarzały się tak rzadko. Sam ogromny
budynek z cegieł był, oczywiście, ognioodporny, niemniej to, co było w środku,
stanowiło śmiertelną pułapkę.
Trzynastoletnia dziewczynka przez trzy minuty wisiała na czubkach palców na
parapecie okna na dziesiątym piętrze. Języki ognia opaliły jej palce aż w końcu spadła
i zginęła.
„The New York Times", 26 marca 1911
Gdy na ósmym piętrze wybuchł ogień, setki młodych kobiet w panice runęły na
schody, do windy i na schodki przeciwpożarowe.
265
Ogień szybko przeniósł się na dziewiąte i dziesiąte piętro. Ogarnął schody, co
uniemożliwiło ucieczkę. Winda nigdy nie powróciła na najwyższe piętra i kilka kobiet
paliło się żywcem, czekając na otwarcie się jej drzwi. Niektóre z nich nie chciały
czekać i w końcu same je rozsunęły. Trzydzieści kobiet skoczyło do szybu, by uciec
przed płomieniami, a ich martwe ciała pokrył dach kabiny. Później znaleźli je strażacy.
(Operator windy powiedział potem reporterowi gazety „The New York Times", że
czuł wstrząsy spadających ciał na dach kabiny i że pamięta, jak ktoś zbierał wysypane
z kopert pieniądze). Na wyższych piętrach kilka kobiet wolało skoczyć z okna, niż
spalić się żywcem. (Podobne rzeczy działy się we wrześniu 2001 roku w World Trade
Center po samobójczym ataku dwu samolotów. Dla wielu ludzi lepszym wyjściem był
skok z osiemdziesiątego piętra niż spalenie w żywym ogniu [patrz rozdział 46 i 71]).
Nowojorska straż pożarna przybyła szybko, lecz miała kłopoty z podejściem do
fabryki z powodu masy zwłok leżących na chodnikach. Gdy oczyścili drogę i
zobaczyli, że ogień pali się na ósmym, dziewiątym i dziesiątym piętrze, zrozumieli, że
ich drabiny na nic się zdadzą — sięgały tylko do szóstego piętra. Strażacy rozpięli

Strona 188

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

nylonowe siatki, by wyłapywać skaczących, lecz kobiety były tak spanikowane, że
skakały po trzy i cztery naraz, a to powodowało rwanie się siatek.
Ogień ugaszono szybko i zaczął się długi proces przenoszenia zwłok do kostnicy i ich
identyfikacji. W ciągu piętnastu minut zginęło 145 pracowników — większość z nich
w strasznych męczarniach.
Właściciele i zarządcy firmy uratowali się z pożaru. Dwóch właścicieli zostało później
oskarżonych o zabójstwo, lecz się wybronili. Okazało się, że gdy wybuchł ogień,
uciekli na dach, zamiast odryglować drzwi robotnikom. Ostatecznie każdemu z nich
kazano wypłacić po 75 dolarów dla każdej z rodzin ofiar.
Po pożarze powołano w fabryce Triangle komisję dochodzeniową oraz ustanowiono
nowe przepisy bezpieczeństwa pracy.
W 2001 roku w wieku 107 lat zmarła Rosa Cohen, ostatnia żyjąca ocalona z pożaru w
fabryce Triangle.
83 Pożar na statku Morro Castle
Wybrzeże Asbury Park, New Jersey
8 września 1934 133 ofiary1
Wraz z Mary Maloney i dwójką przyjaciół popijaliśmy koktajl w sali klubowej. Była
czwarta nad ranem. Nie wiedziałam, co się stało. Pierwsza zobaczyłam dym, lecz nie
zareagowałam, ponieważ steward powiedział, że nie ma się czego obawiać i że
wszystko zaraz wróci do normy. Poszliśmy zobaczyć, co się dzieje, a tu nagle
zaatakował nas ogień. Zbiegłam na dół, obudziłam moją współlokatorkę Helenę
Williams i zabrałyśmy kamizelki ratunkowe.
Przymierzałam się właśnie do skoku za burtę, gdy powiedziano mi,
Żebym poczekała. Później próbowałam zejść po sznurowej drabince,
lecz moje wysokie obcasy zaplatały się w nią i już przy drugim szczeblu
wpadłam do wody. Myślę, że tkwiłam w wodzie chyba z siedem godzin.
Una Callen, dwudziestojednoletnia ocalona z katastrofy,
dla gazety „The New York Times", 9 września 1934 r.
Opuszczony zamek
Z lotu ptaka unieruchomiony statek Morro Castle leżący na dnie kilkaset metrów od
brzegu Asbury Park w New Jersey wyglądał surrealistycznie. Zupełnie nie na miejscu
na tych płytkich wodach, niczym duży okręcik zabawka pływający w dwumetrowej
wannie. Statek rozmiarów Morro Castle osiadł jednak na otwartym morzu. Po pożarze
we wrześniu 1934 i po tym, jak legł w wodach Asbury Park, turyści zachęcani przez
miejscowych stawali na plaży i gapili się, jak tkwił na rafach — spalony, sczerniały i
martwy. Morro Castle leżał tam już od miesięcy, lecz nadal fascynował przyjezdnych.
Liczba ofiar tej katastrofy była stosunkowo mała w porównaniu z innymi podobnymi
tragediami na morzu (Toya Maru, Dona Paz, Generał Slocum i oczywiście — Titanic),
niemniej pożar na Morro Castle i jego zatonięcie było jedną z największych katastrof
statków pasażerskich wszech czasów, głownie dlatego, że można było jej uniknąć. W
rzeczywistości poniesione straty — powiększone o tragiczną śmierć 133 osób

Strona 189

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

267
— spowodowane zostały przez brak kompetencji, błędną ocenę sytuacji, błędy
konkretnych ludzi, a nawet zbrodnię.
Podczas nieszczęsnego rejsu Morro Castle przytrafiło się wszystko to, co tylko złego
mogłoby się zdarzyć — śmierć kapitana statku (podejrzewa się tu morderstwo), pożar
na pokładzie, nieoczekiwany huragan i tchórzliwa, ciężko pijana i pełna łajdaków
załoga uwikłana w przemyt heroiny, kokainy i rumu, nielegalny hazard, przemyt broni
i różne inne ciemne interesy. Składała się w większości z ludzi wrednych, leniwych i
nieposłusznych, a wypełnianie marynarskich powinności, które zapewniałyby
pasażerom bezpieczeństwo, nie było najważniejszą częścią ich pracy.
Jednakże ludzie najwyraźniej nie zauważali tych wewnętrznych problemów statku,
podróże Morro Castle z Kuby do Nowego Jorku cieszyły się dużą popularnością i
odbywały się zawsze z kompletem pasażerów.
W trakcie owego zgubnego rejsu problemy zaczęły się 7 września w piątek. Kapitan
Morro Castle Robert R. Willmott był osobą towarzyską, cieszył się dużą
popularnością wśród pasażerów, lubił z nimi jadać obiady, podczas których krążył
między stolikami w sali jadalnej. Jednak w piątek wieczorem nie przyłączył się do
gości. Zamiast tego kazał sobie przynieść do kajuty stek z warzywami. O siódmej
wezwał lekarza pokładowego dr. De Witt Van Zile'a i poprosił go o zrobienie mu
lewatywy tak szybko, jak się da. Doktor natychmiast wyszedł z kajuty, żeby spełnić
prośbę kapitana, a gdy wrócił znalazł tego krzepkiego, siwowłosego marynarza na pół
zanurzonego w małej wannie. Kapitan nie żył, a na jego ciele w krótkim czasie
zaczęły występować odbarwienia typowe dla stężenia pośmiertnego.
Był to początek ciągu tragicznych zbiegów okoliczności łączących w sobie
niekompetencję, pecha i być może akty zbrodni, co doprowadziło do śmierci
pasażerów i do zniszczenia statku.
Po śmierci kapitana dowództwo przejął pierwszy oficer William F. Warms. Zaraz
potem Morro Castle zaatakował huragan, na przyjęcie którego Warms był całkowicie
nieprzygotowany.
Największe nieszczęścia miały jednak dopiero nadejść.
Mniej więcej siedem godzin po śmierci kapitana o godzinie 2.15 w nocy pożar
wybuchł w jednym z boksów kancelarii, gdzie obok płonącego komika leżało
schowanych 150 obrusów wyczyszczonych łatwopalnym płynem. (Na początku
sądzono, że ogień zaprószył ktoś, nieuważnie wyrzucając niedopałek). Trzej
członkowie załogi próbowali go ugasić, niestety, bezskutecznie. W wężach gaśniczych
zabrakło wody.
268
Ogień zaczął się rozprzestrzeniać na cały statek, paląc pasażerów żywcem w ich
kajutach, ale Warms nie nadał sygnału SOS. Zamiast tego zarządził, by statek płynął
dalej, wierząc, że może uda się dopłynąć do odległego o sześćdziesiąt kilometrów
nowojorskiego portu.

Strona 190

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Radiotelegrafista George Rogers sam podjął decyzję o wysłaniu wezwania o pomoc,
które odebrało kilka statków ratowniczych oraz straż przybrzeżna. Tymczasem
Warms w końcu kazał spuścić kotwicę, a pasażerowie zaczęli skakać do wody. Do
łodzi ratunkowych zapakowali się członkowie załogi zdecydowani ratować własną
skórę, ignorując krzyki pasażerów.
Ostatecznie statek opustoszał, a wszystkich pozostałych przy życiu wyłowiono.
Warmsa oskarżono o zaniedbanie i skazano na dwa lata więzienia. Odbyła się rewizja
wyroku i w efekcie nie spędził on ani jednego dnia za kratkami.
Rogers wyrósł na bohatera Morro Castle, lecz później padły podejrzenia, że nie tylko
otruł kapitana, lecz i podpalił statek. Nigdy jednak nie oskarżono go o przyczynienie
się do tragedii, niemniej został w końcu postawiony przed sądem za dwa morderstwa
na swych sąsiadach, których zabił młotkiem.
Śmierć kapitana, podejrzany pożar, załoga porzucająca pasażerów, opóźnione
wezwanie o pomoc, 133 ofiary — oto, co pozostało po elitarnym statku pasażerskim
Morro Castle.
1 To najczęściej podawana liczba ofiar katastrofy Morro Castle. Jak to jednak często
bywa w takich przypadkach, różne źródła podają różne liczby, w tym — 125, 133,
134 i 137 ofiar.
Pożar w hotelu Winecoff
Atlanta, Georgia
7 grudnia 1946 119 ofiar
Stała na parapecie okna wysoko nad ulicą w lśniącej, białej nocnej koszuli. Za nią
płomienie. Naraz ogarnął ją ogień. Skoczyła. Lecz nie trafiła w rozpostartą przez
strażaków płachtę. Wylądowała na zwisających wyżej drutach. Potem stanęła w
płomieniach. Na koniec jej ciało przechyliło się i zwaliło na ziemię.
Z opisu w gazecie po pożarze'
To była wielka tragedia. Oszukano ludzi, którym zachwalano hotel jako
ognioodporny, choć taki nie był. Odpowiedzialnym za to agencjom należało zakazać
używania słowa „ognioodporny", jeśli hotel taki nie był — a Winecoff w oczywisty
sposób taki nie był.
Ellis Arnall, gubernator stanu Georgia2
Pokój z pięcioma leżącymi martwymi ludźmi — a między nimi śpiewający kanarek.
Tysiące ludzi zebrały się wzdłuż ulic wokół hotelu Winecoff, gapiąc się z
przerażeniem na dziesiątki osób stojących na okiennych parapetach bądź zwisających
z okien i wołających o pomoc.
Hotel płonął i nie było dokąd uciec.
Ludzie niebawem zaczęli skakać z parapetów, woląc taką właśnie śmierć niż tę w
płomieniach. Cóż mogło być gorszego. Umrzeć spalonym żywcem czy przy upadku z
piętnastego piętra? Ponieważ wielu wybrało upadek, dziedziniec bardzo szybko
zapełnił się ciałami.
Strażacy szybko przystawili drabiny do budynku i zaczęli wdrapywać się na okna, na

Strona 191

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

których ludzie rozpaczliwie krzyczeli o pomoc. Niestety, drabiny sięgały tylko do
dziesiątego piętra, a budynek miał ich piętnaście. Na piątym piętrze strażak dotarł do
kobiety wiszącej na parapecie, i to dokładnie w chwili, gdy już nie mogła dłużej się
utrzymać. Udało mu się posadzić ją sobie na plecach. Zaczął schodzić po drabinie,
lecz widzowie zamarli, gdyż kilka pięter wyżej jakaś spanikowana kobieta
wyskoczyła
270
z okna, uderzyła w strażaka i ratowaną przez niego osobę, po czym cała trójka spadła
się na ziemię, ginąc na miejscu.
Na ósmym piętrze jakaś kobieta wyrzuciła przez okno czteroletniego synka, modląc
się, by ktoś go złapał. Komuś się to udało — dziecko przeżyło, lecz matka, która
wyskoczyła zaraz za nim, zginęła.
Niektórzy goście zdecydowali się pozostać w swych pokojach przy otwartych
drzwiach i oknach. Sądzili, że jeśli nie ma drogi ratunku, najbezpieczniej będzie w
nich pozostać, ponieważ strażacy prędzej czy później ugaszą pożar i po nich przyjdą.
Niemal wszyscy zmarli od zaczadzenia. Ciała znaleziono w pokojach, w których
telefony i zamki w drzwiach stopiły się w żarze o temperaturze ośmiuset stopni.
Twórca hotelu W. Frank Winecoff miał na dziesiątym piętrze swój apartament, gdzie
też mieszkał na stałe. Zginął w pożarze.
Major Jake Cahill, jeden z ocalonych, uratował swą matkę, wyprowadzając ją
bezpiecznie kładką, jaką przerzucił nad uliczką do drzwi sąsiedniego budynku.
Później, gdy wychodził z hotelu, znalazł na chodniku własny płaszcz. Gdy ratował
matkę, ktoś ukradł mu czeki podróżne i wieczne pióro.
Po pożarze ciała ułożono na chodniku przy skrzyżowaniu ulic Peachtree i Carnegie, na
wprost kina, w którym odbyła się światowa premiera filmu Przeminęło z wiatrem.
Jedną z najbardziej znanych scen jest oczywiście scena płonącej Atlanty.
Hotel Winecoff zyskał sławę „Titanica Atlanty". Tak jak Titanic uchodził za
niezatapialny, a jednak zatonął, Winecoff miał być ognioodporny, a się spalił. W
reklamie hotelu drukowanej w gazetach przed katastrofą grubą czcionką dumnie
głoszono, że jest on „absolutnie odporny na ogień".
W 1946 roku słowo „ognioodporny" miało zupełnie inne znaczenie niż dzisiaj.
Winecoff nie był wyposażony w system zraszaczy, w systemy alarmowe, w drzwi czy
schodki przeciwpożarowe. Na każde z piętnastu pięter hotelowych można było się
dostać tylko długimi krętymi schodami lub windą zatrzymującą się na każdym z nich.
Fakt, iż budynek miał trzydziestocentymetrowe ściany z cegieł, był dla inspekcji
budowlanej najwyraźniej wystarczającym argumentem. Uznano go za niepalny.
Pożar w hotelu wybuchł o 3.15 na trzecim piętrze. Przez długi czas uważano, że
powstał od niedopałka papierosa. Jednak w 1993 roku Sam Heyes i Allen B. Goodwin
w książce The Winecoff Pire: The Untold Story of American Deadliest Hotel Fire
(Pożar w Winecoff: nieznana
271

Strona 192

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

historia najgorszego pożaru w amerykańskim hotelu) dowiedli, że przyczyną pożaru
było podpalenie — i podali nazwisko podejrzanego.
Kiedy tylko poinformowano zarządzającego hotelem Comera Rowana, że w głównym
holu pojawił się ogień, ten wezwał straż pożarną i zaczął dzwonić po pokojach. Gdy
ktoś się odzywał, krzyczał: „Pożar!". Zanim wysiadła hotelowa centralka, Rowanowi
udało się zadzwonić do kilku zaledwie pokoi. Straż przyjechała o 3.42. Uwięzieni
zostali wszyscy powyżej piątego piętra, a gaszenie zajęło w sumie sześć godzin.
Spłonęło wszystko, co znajdowało się w 194 pokojach hotelowych, ostała się jedynie
betonowa skorupa. Z 280 gości zginęło 119 osób, 90 było ciężko rannych, 71 wyszło
bez szwanku.
Kilka dni po tragedii w całych Stanach Zjednoczonych zaczął się przegląd przepisów
przeciwpożarowych. Może dlatego pożar w Winecoff wciąż pozostaje najgorszym
pożarem hotelowym w dziejach Stanów Zjednoczonych.
1 Jay Robert Nash, Darkest Hours, s. 616
2 „The New York Times", 8 grudnia 1946 r.
85 Zawalenie się galerii w Hyatt Regency
Kansas City, stan Missouri
17 lipca 1981 114 ofiar
Nawet gdyby nie dokonano określonych zmian projektowych w elementach
rusztowania, to i tak cala konstrukcja tych galerii, w tym i tej, która się nie zawaliła,
znacząco naruszała przepisy budowlane Kansas City.
Z oficjalnego powypadkowego raportu Departamentu Państwowego Urzędu Norm
USA
Tego lata w radiu grano piosenki Queensów „We Are The Cham-pions", „Heart of
Glass" Blondie's, „Little Jeannie" Eltona Johna i na okrągło „YMCA" zespołu The
Village People. Ale podczas cotygodniowego „Tea Dance" w Hyatt Regency nie
słychać było ani jednej nuty tych najnowszych przebojów. Na imprezach królował
swing. 17 lipca zgromadził się tam największy tłum od czasu otwarcia hotelu
dwanaście miesięcy wcześniej. W atrium hotelu, słynnym z pięknie zakomponowa-nej
przestrzeni i zawieszonych w górze trzech pięter galerii, ponad półtora tysiąca ludzi
kołysało się w rytm muzyki granej przez orkiestrę Steve'a Millera.
Ludzie bardzo chętnie wypełnili galerie i patrzyli na znajdujące się poniżej atrium, a
wielu tak porwała ta muzyka, że nawet tańczyli.
Około godziny 19.05, krótko po tym, jak szef orkiestry Steve'a Millera zaintonował
klasyczny przebój Duke'a Ellingtona „Satin Doli" i ludzie zaczęli tańczyć, rozległ się
huk zagłuszający dźwięki muzyki. Coś się waliło. W ciągu kilku sekund — co
obserwowali przerażeni ludzie na dole — dwie z tych galerii spadły jedna na drugą,
zabijając 114 i raniąc 200 osób. Galeria na trzecim piętrze spadła na galerię na drugim
piętrze. Galeria po przeciwnej stronie, nietknięta, wisiała na swoim miejscu. Stalowe i
żelbetowe rusztowanie, szkło i ciała spadły na dół, grzebiąc ludzi pod tonami gruzu i
raniąc tych, którzy mieli szczęście nie stać pod galeriami. Większość spośród 314

Strona 193

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

zabitych i rannych stała bądź na środku atrium, bądź znajdowała się na najwyższej
galerii.
18 — 100 największych...
273
Natychmiast do Hyatta sprowadzono ratowników i personel medyczny. Szybko jednak
okazało się, że do wydobycia uwięzionych trzeba będzie sprowadzić ciężki sprzęt.
Prace trwały całą noc, a ostatnie ciało wydobyto spod gruzów dopiero następnego dnia
około siódmej rano.
Od razu pojawiły się pytania. Jak to możliwe, że w nowo wybudowanym hotelu
zawaliły się galerie? Jeśli z galeriami było coś nie tak, to czemu te problemy nie
zostały wykryte przez inspektorów budowlanych z Kansas City przed otwarciem
hotelu? Kto ostatecznie ponosi odpowiedzialność za zabitych i rannych?
Po długim śledztwie z udziałem Państwowego Urzędu Norm, dwóch firm
inżynierskich z zewnątrz i firmy specjalizującej się w analizie błędów budowlanych
ustalono, że powodem zawalenia się galerii były zmiany w projekcie belek ich
rusztowania. Zmiany, zasugerowane przez producenta stali i zatwierdzone przez firmę
konstrukcyjną, w istotny sposób zmieniły rozkład sił i przeniosły ciężar galerii z sufitu
na dwa złącza w układzie dźwigarów. Odejście od pojedynczego wspornika, który
biegł wzdłuż całego dźwigara do osobnych wsporników połączonych z dźwigarem
osobnymi złączami, było ewidentnym błędem konstrukcyjnym i nigdy nie powinno
zostać zatwierdzone. Dodanie jednego rusztowania zwiększyło w istotny sposób
obciążenie złącza głowicy i samego dźwigara. Obydwie jego połówki ugięły się, co
poważnie zmniejszyło jego zdolność przenoszenia dodatkowych obciążeń, a tym
samym przyspieszyło rozszczepienie spoiny pod wpływem naprężeń i pęknięcie
dźwigara.
Choć żadnych zmian konstrukcyjnych nie zatwierdzono, zostały one zrealizowane, a
nade wszystko przyjęte przez nadzór budowlany.
Na początku zaczęto tradycyjnie szukać winnych wśród ofiar — podejrzewano, że na
galerii stłoczyło się zbyt wielu ludzi i doszło do przeciążenia. Jak galeria przewidziana
na określoną liczbę osób miałaby wytrzymać tak duże obciążenie? Gdy okazało się, że
każdy ze wsporników zdolny był wytrzymać ciężar 30 tysięcy kilogramów, teorię tę
uznano za naciąganą. Łączne obciążenie galerii w chwili zawalenia się? Zaledwie
osiem i pół tony, nieco ponad 25 procent dopuszczalnej normy.
Firma budowlana winą obarczyła podwykonawcę — producenta stali. Ten z kolei
winił inżynierów budowlanych.
Koniec końców winę przypisano firmie budowlanej i na podstawie przepisów uznano,
że dopuściła się „licznych błędów, pomyłek, zaniedbań i nieprawidłowości" i „nie
uwzględniła istniejących zwyczajów i praktyk inżynierskich w zakresie należytych
konsultacji na poziomie projektu". W trakcie procesu ujawniono, że podczas budowy
hotelu zawalił się dach
274

Strona 194

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

atrium, a firma produkująca stal nie sprawdziła wszystkich złącz i spoin przed
zatwierdzeniem projektu. Obarczenie odpowiedzialnością producenta stali nie
wpłynęło na decyzję przypisania głównej części winy firmie, która zaprojektowała
atrium.
Dwóm głównym projektantom hotelu Hyatt dożywotnio odebrano uprawnienia w
stanie Missouri, niemniej obydwaj nadal pracowali w zawodzie, tyle że w innych
stanach.
Kansas City Hyatt Regency zamknięto na jedenaście miesięcy w celu odbudowy, zaś
w sześćdziesięciu pozostałych hotelach tej sieci przeprowadzono inspekcje, badając
bezpieczeństwo każdego atrium i części budynku przeznaczonych dla gości. Po
katastrofie złożono ponad 150 pozwów, z których niemal wszystkie zostały odrzucone
przez sąd.
Zawalenie się galerii w Hyatt Regency pozostaje do dziś największą katastrofą
budowlaną w dziejach USA.
/

Wielkie zderzenie pociągu w Nasłwille
Nashville, Tennessee
9 lipca 1918 101 ofiar1
Mój ojciec był przerażony. Zszedł na dół i próbował unieść wagon, Żeby uwolnić
kilka przygniecionych osób... Inną rzeczą, jaką pamiętam, była ręka wystająca spod
wagonu. Mężczyzna był przywalony dwoma martwymi ciałami. Darł się: „ O mój
Boże! O mój Boże!". Nie można było nic zrobić, by mu pomóc.
Frank Fletcher, który w wieku czternastu lat był świadkiem zdarzeń2
Najgorsza katastrofa kolejowa w dziejach USA miała miejsce podczas pierwszej
wojny światowej, ale media nie zwróciły na nią wtedy większej uwagi. Wiele gazet z
tamtych lat nie pisało o niej wcale, a te, które ją odnotowały, nie poświęciły jej zbyt
dużo miejsca.
W czołowym zderzeniu dwóch pociągów zginęło w sumie 101 osób. Jak dotąd nie
było jeszcze katastrofy kolejowej, w której zginęłoby więcej ludzi.
Dlaczego więc wypadek ten został w mniejszym lub większym stopniu przemilczany?
Czemu nie okazano powszechnej sympatii i wsparcia dla rodzin ofiar, co przecież
zwykle towarzyszy dochodzeniu przyczyn tragedii?
Od tamtych czasów różne były wytłumaczenia, z których każde było na swój sposób
uzasadnione.
W lipcu 1918 roku Stany Zjednoczone już czwarty rok były zaangażowane w wojnę.
Razem z Wielką Brytanią, Francją, Rosją, Belgią i Japonią walczyły przeciwko
Niemcom, cesarstwu austro-węgierskiemu, Turcji i Bułgarii. Amerykanie byli już tą
wojną zmęczeni. Bez przerwy podawano informacje o ofiarach i było tego tak dużo,
że przestało już budzić zainteresowanie, w związku z czym gazety musiały pisać na
inne tematy.

Strona 195

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

W listopadzie 1918 roku podpisano kapitulację kończącą wojnę, lecz w lipcu tego
roku wciąż toczyły się jeszcze walki.
276
Inny powód, dla którego wiadomość o zderzeniu nie została nagłośniona, wynikał z
pewnego wyrachowania — szło bowiem o oznaki powszechnego rasizmu, jaki dawał
o sobie znać w Ameryce na początku zeszłego stulecia.
Na stu jeden zabitych 87 osób było cywilami, zaś 14 — członkami obsługi pociągu.
Spośród tych 87 ofiar większość stanowili czarni. Według dawnych szacunków ponad
80 procent tych cywilów stanowili Afroame-rykanie, aczkolwiek ostatnio wartość ta
została podana w wątpliwość jako zbyt duża. Faktem jest, że większość z nich to byli
czarni.
Gazety nie zajęły się tą sprawą, choć w jednym krótkim doniesieniu podano, że
miejsce wypadku odwiedziło pięćdziesiąt tysięcy ludzi — jedni, by pomóc, inni, by
myszkować.
Niestety, tych myszkujących było wielu.
Dwa pociągi wpadły na siebie z prędkością stu kilometrów na godzinę. Wybuch
słyszano i odczuto w promieniu ponad trzech kilometrów. Niektórzy zapewne
pomyśleli, że stan Tennessee nawiedziło trzęsienie ziemi.
Miejsce wypadku wyglądało przerażająco. Wszędzie wokół wywróconych wagonów
walały się rozrzucone zwłoki, z okiem pociągu wystawały ciała. Gdy tylko rozeszła
się wieść o wypadku, zaczęły nadjeżdżać wozy śmierci. Ładowano na nie ciała, jedno
po drugim, po czym odwożono do okolicznych domów pogrzebowych. Zwłok było tak
dużo, że w kostnicach ustawiano trumny piętrowo. Z okolicznych miasteczek trzeba
było sprowadzać dodatkowych ludzi, by przygotowali je do pochówku, zanim ulegną
rozkładowi pod wpływem gorąca, jakie panowało tego lipca w Tennessee.
Jak zatem doszło do tak strasznego zderzenia? Mówiąc ściślej, czemu do niego doszło
i czy można było go uniknąć?
Pociągi lokalnych linii kolejowych w Nashville, Chattanooga i St. Louis oraz ekspres
dalekobieżny były już na trasie. Miejscowy pociąg nr 4 prowadzony przez maszynistę
Davida Kennedy'ego wyruszył z Union Station z siedmiominutowym spóźnieniem o
godzinie 7.07 rano. Zmierzał do Memphis i wypełniony był robotnikami jadącymi na
swoją zmianę do fabryki amunicji, żołnierzami oraz zwykłymi podróżnymi.
Według rozkładu pociąg nr 4 powinien zatrzymać się na stacji Shops o 7.15, gdzie
znajdowała się stacja rozrządowa, na której pociągi mogły zmieć tory. Kennedy
musiał czekać, aż przejedzie jadący na zielonym świetle ekspres (pociąg nr 1) i aż
zwolni się tor nr 4, na który miał być skierowany.
Opóźnienie tego ranka miał również William Floyd, maszynista pociągu nr 1 — około
trzydziestu minut.
277
Kennedy czekał na stacji Shops, a o 7.15 dostał sygnał, że ma wolną drogę. Ruszył
natychmiast, kierując się w stronę Harding z prędkością nie większą niż

Strona 196

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

dziewięćdziesiąt kilometrów na godzinę (niektóre źródła podają, że na stacji Shops
Kennedy nie spostrzegł czerwonego światła).
W tym samym czasie pociąg nr 1 zmierzał od wschodu do Shops, jadąc tym samym
torem co od zachodu pociąg nr 4 Kennedy'ego.
Obydwa zderzyły się kilka kilometrów od Shops, wjeżdżając na siebie przy pełnej
prędkości.
Zginęło co najmniej 101 osób, 171 zostało rannych.
Winę za tragedię przypisywano Kennedy'emu. Według rozkładu nie powinien on
wyjeżdżać z Shops, zanim nie przejedzie ekspres. Gdyby dostał pozwolenie od
zawiadowcy stacji, być może to jemu właśnie przypisano by część winy. Kennedy
powinien jednak sprawdzić naocznie, czy ekspres już przejechał. A ponieważ był już
spóźniony, łatwo zrozumieć, że sygnał od zawiadowcy uznał za wystarczający. Mógł
nawet sobie pomyśleć, że nie warto sprawdzać, jeżeli ekspres przejechał zgodnie z
rozkładem. Mimo to uznano, że to on właśnie popełnił ów karygodny błąd.
W czasach wypadku koleje w USA podlegały amerykańskiemu rządowi. Ci, którzy
przeżyli, zaskarżyli linie w Nasłwille i St. Louis, lecz to rząd musiał bronić się w
sądzie. Rodzinom ofiar zaproponowano po 100 dolarów na każdego zmarłego.
Wielkie zderzenie pociągu w Nashville okazało się tragedią niepo-zbawioną pewnego
smutnego ironicznego wydźwięku.
Dla wielu robotników, którzy zginęli w pociągu, był to ich pierwszy dzień pracy.
Lecz dla maszynisty Williama Lloyda był to ostatni dzień pracy. Gdyby żył, dziesiąty
lipca byłby pierwszym dniem jego emerytury.
1 Niektórzy historycy utrzymują, iż liczba ta jest zbyt mała i że prawdziwsza jest
liczba 115 zabitych.
2 „The Great Nashville Wreck of 1918", www.ezl.com/~fireball/Disasterl3.html.
87 Huragan „Andrew"
Wyspy Bahama, Floryda, Luizjana
24 sierpnia 1992
76 ofiarl 30 miliardów dolarów strat2
Brzmiało to tak, jakby zderzyły się dwa pociągi. Ludzie tonęli, płakali, śpiewali,
modlili się. Dzieci krzyczały za każdym razem, gdy słychać było jakiś nagły huk. To
było potworne.
Marsha Repouchin, ocalała, opisuje warunki panujące w kryjówce podczas sztormu3
Widzieliśmy, jak wszystko wokół nas jest niszczone. Zerwało wszystkie liście. Widać
było wyrwane okna, oderwane dachy... Byliśmy całkowicie odcięci, jak na wyspie,
poza czasem. Było to uczucie wręcz niesamowite.
George Grim, ocalały osiemnastolatek 4
„Andrew" był najbardziej niszczycielskim huraganem w dziejach USA. Spowodował
straty w wysokości 30 miliardów dolarów, a ponad ćwierć miliona ludzi pozbawił
dachu nad głową. W sierpniu 1992 roku ludzie dowiedzieli się, że Florydzie zagraża
huragan. Ostatni wielki huragan nawiedził te tereny dwadzieścia lat wcześniej. W

Strona 197

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

1965 roku rejon Miami spustoszył huragan trzeciej kategorii — „Betsy" — który zabił
75 osób i spowodował straty w wysokości 1,4 miliarda dolarów. Dla mieszkańców
Dade County były to jednak bardzo dawne czasy (wielu z nich nie było wtedy jeszcze
na świecie) i uważano, że jest mało prawdopodobne, by „Andrew" mógł mu
dorównać. . -
Jak wiemy, opinia na temat „Andrew" była błędna, a skończyło się to nawałnicą
czwartej kategorii, niewiarygodnym spustoszeniem całej południowej części Dade
County i południowo-wschodniej Lu-izjany.
„Andrew" niósł wiatry o prędkości dochodzącej do trzystu kilometrów na godzinę i
roznosił budynki, jakby to były domki z kart. W południowej Florydzie bardzo
popularne są „domy na kółkach" (mobile homes); po przejściu huraganu nie ostał się
ani jeden.
279
Podobnie jak wiele innych huraganów atlantyckich „Andrew" uformował się jako
tropikalny niż na przylądku Verde w sierpniu 1992 roku. Nabrał mocy w drodze do
Portoryko i po kilku dniach znalazł się nad Florydą. W piątek 21 września przeszedł
nad Portoryko w kierunku północnym, gdzie przekształcił się w tropikalny sztorm. W
sobotę „Andrew" osiągnął status huraganu kategorii czwartej. W niedzielę pojawił się
przy południowej Florydzie, a wczesnym rankiem w poniedziałek 24 września dotarł
— rozszalały i niszczycielski — do Zatoki Biscayne na Miami w miejscowości Dade
Count.
„Andrew" zmiótł 90 procent budynków w okolicy, a zanim opuścił te tereny, wiatr w
porywach przekraczał trzysta kilometrów na godzinę.
Południowy skraj półwyspu Floryda jest wąski i z trzech stron otoczony wodą.
Większość huraganów słabła po przejściu nad oceanem i wytraceniu energii nad
lądem. Ale nie „Andrew". Huragan przeszedł nad południową Florydą i w ciągu
czterech godzin dotarł do Zatoki Meksykańskiej. Jej wody pozwoliły mu nabrać sił i
odzyskać status huraganu czwartej kategorii. Powędrował dalej nad zatoką, spadł na
Luizjanę na południe od Nowego Orleanu. Kontynuował swą wędrówkę w stronę
Missisipi i Alabamy. Zanim zdechł niedaleko Georgii, zdążył jeszcze sprowadzić
straszne ulewy.
Największe straty spowodował na w południowej Florydzie. Zmieciona została baza
lotnictwa wojskowego w Homestead. Myśliwce F-16 i samoloty transportowe C-13
ewakuowano do baz w Karolinie Południowej i Georgii. Nigdy już nie wróciły. Baza
wojskowa w Homestead zasilała miejscową gospodarkę kwotą 400 milionów dolarów
rocznie i dawała zatrudnienie ośmiu tysiącom ludzi, w tym wielu cywilom z
okolicznych miejscowości. Z powodu zniszczenia bazy gospodarka Dade Count
poniosła ogromną stratę. Gdy bazę częściowo odbudowano pięć lat później, w
Homestead było już tylko tysiąc osób zdolnych do pracy.
„Andrew" przerwał dostawy prądu do 1,4 miliona domów i firm na Florydzie. Na
Miami zorganizowano oddziały chroniące przed grabieżą. W tym Słonecznym Stanie

Strona 198

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

(Sunshine State) huragan zniszczył 63 tysiące domów, a gdy skierował się w stronę
Nowego Orleanu, zostawił za sobą w Zatoce Meksykańskiej ponad sto zniszczonych
lub uszkodzonych platform wiertniczych.
Na Florydzie zniszczone zostały uprawy rolne, w Luizjanie ponad ćwierć miliona ludzi
pozbawionych zostało prądu.
Po nawałnicy trzeba było zająć się ruinami i śmietniskami, które przyciągały
panoszące się szczury i komary. Obawiano się chorób, lecz władze lokalne przy
udziale rządu federalnego uruchomiły szpitale tak
280
szybko, jak to było możliwe, dzięki czemu udało się uniknąć masowych zachorowań
na cholerę, tyfus, dyzenterię i inne choroby, które lubią rozwijać się w takich
sprzyjających bakteriom warunkach.
Dzisiaj satelity i nowe technologie umożliwiają nam dokładniej przewidywać
nadejście huraganów i kierunki ich przemieszczania się. Pozwala to zawczasu
ostrzegać ludzi.
Jerry Jarrel z Narodowego Centrum Huraganów Państwowej Służby Meteorologicznej
powiedział o nowych możliwościach prognozowania, że „postęp techniki
prognozowania jest niezwykły. Nie musimy «siać paniki» i wszędzie ewakuować
ludzi, dzięki czemu oszczędzamy miliony dolarów".
1 Od 1992 roku niektórzy mieszkańcy Dade County i miejscowe media utrzymują, że
wartość ta jest zaniżona. Tak jak w przypadku wielu katastrof liczba ofiar waha się w
zależności od źródła. Podobnie jak w przypadku powodzi we Florencji (rozdział 79)
różne źródła podają różne liczby: 14 („World Almanac"), 15 (National Hurricane
Center), 23 (Patrick J. Fitzgerald, Natural Disasters), 40 (National Hurricane Center),
50 (CNN), 58 (FEMA), 59 („Nexus Magazine"), 62 („Monthly Weather Review"), 65
(Hurricaneville.com), 69 (Lee D a v i s, Natural Disasters), 76 (Guiness Book of
World Records).
2 National Hurricane Center of National Weather Service.
3 Lee D a v i s, Natural Disasters, s. 256.
4 Ibid, s. 256.

Trzęsienie ziemi w San Francisco
Kalifornia Północna od Santa Cruz do San Francisco
17 października 1989
62 ofiary
6 miliardów strat
(3 miliardy strat w San Francisco)
Mamy trzęsienie ziemi!
Al Michaels, reporter ABC z Candlestick Park
„Wyciągniemy cię, Julio" — powiedział strażak do łkającego sześciolatka.
Matka Julio Berumena, Petra, wjechała właśnie na dolną jezdnię Nimitz Freeway w

Strona 199

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Oakland w stanie Kalifornia, gdy rozpoczęło się trzęsienie ziemi. Górna jezdnia
zwaliła się w dół na samochód, zabijając od razu i ją, i jej przyjaciółkę siedzące na
przednim siedzeniu. Katastrofa oszczędziła jednak chłopca i jego siostrę Kathy
przygniecionych kawałkiem cementu i ciałem matki na tylnym siedzeniu.
Żeby dostać się do samochodu, ratownicy musieli przedrzeć się przez metrową
warstwę gruzu. Od razu dostrzegli, że Petra i jej przyjaciółka nie żyją, że ośmioletnia
Kathy jest ciężko ranna, a Julio najwyraźniej nie ma żadnych poważnych obrażeń.
Istniało ogromne ryzyko, że górna jezdnia estakady wokół nich może się zawalić.
Wydostanie Kathy z samochodu zajęło im półtorej godziny. Obecni na miejscu lekarze
od razu stwierdzili, że dziewczynka ma poważne obrażenia wewnętrzne i odesłali ją
do szpitala. Następnie zajęto się Juliem. Stan sześciolatka, który po tym, co przeszedł,
wczepił się we włosy martwej matki i płakał, był okropny. Dzieciak tkwił pod
ogromnym kawałem betonowej jezdni, ale wciąż żył, więc trzeba było go stamtąd
wyciągnąć.
Cztery godziny po odratowaniu siostry Julio został wydobyty z wraku. Był to jednak
zabieg przerażający. Strażacy, by uzyskać dostęp do chłopaka, musieli użyć piły
łańcuchowej i przeciąć na pół ciało przyjaciółki matki. Wezwany chirurg musiał
chłopcu amputować prawą nogę. Niemniej Julio przeżył i dzisiaj ma już prawie
dwadzieścia lat.
282
Epicentrum trzęsienia ziemi znajdowało się na południe do San Jose, w trójkącie miast
Gilroy, Santa Cruz i Watsonville. Dwadzieścia pięć kilometrów pod powierzchnią
ziemi poruszył się uskok San Andreas.
Gdy 17 października 1989 roku zatrzęsła się ziemia w San Francisco, efektu deja vu
mogli doznać jedynie ludzie dziewięćdziesięcioletni. W 1906 roku, kiedy nastąpiło
trzęsienie ziemi o sile 8,3 stopni w skali Richtera, ta garstka rodowitych mieszkańców
San Francisco była w wieku sześciu lub siedmiu lat i każdy z nich zapewne nadal
żywo wspominał, jak udało się przeżyć to zdarzenie.
Trzęsienie ziemi o sile 7,1 stopnia nie pochłonęło tylu ofiar co poprzednie — 62 osoby
w porównaniu z ponad trzema tysiącami. Lecz straty liczone w dolarach były znacznie
wyższe — 500 milionów wobec sześciu miliardów. Wiele budynków, mostów i
domów uszkodzonych lub zniszczonych w 1989 roku zbudowano już po roku 1906.
W samym tylko San Francisco straty wyniosły 3 miliardy dolarów.
Podczas wydarzeń z 1989 roku rannych zostało 3757 osób, w tym część poważnie, a
12 tysięcy zostało bez dachu nad głową1.
W chwili trzęsienia ziemi wiele osób, które straciły dom, przebywało gdzieś na
zewnątrz. Gdy rano zamykali za sobą drzwi, raczej nie mieli pojęcia, że następnym
razem wrócą do domu z przedstawicielem Departamentu Robót Publicznych, który da
im piętnaście minut na zabranie najważniejszych rzeczy i na opuszczenie go raz na
zawsze.
Trzęsienie nastąpiło o godzinie 17.04. Wielu Amerykanów wspomina, że oglądało je

Strona 200

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

w telewizji. W tym czasie w Candlestick Park odbywał się bowiem mecz trzeciej
kolejki bejsbolowej World Series, który był transmitowany na cały kraj. Gdy ziemia
drgnęła, obraz na ekranach zaczął się trząść, lecz tylko do momentu, gdy wysiadł prąd
(San Francisco było bez prądu przez trzy dni, włączono go z powrotem dopiero 20
października).
Choć transmisja telewizyjna urwała się niemal natychmiast, wiele osób, które były w
Candlestick udzielało później wywiadów z pierwszej ręki. Jeden z nich, szczególnie
barwny, był autorstwa sierżanta sztabowego Davida Langdona po trzęsieniu ziemi
skierowanego do pomocy ofiarom:
Naj ciekawiej było patrzeć do góry na wypełnione do ostatniego miejsca trybuny.
Wyobraź sobie, że Cland-lestick Park całkowicie się rozpada i składa z powrotem. Jak
siedzenia na górnych miejscach odrywają się i wracają na miejsce, jak słupy
oświetleniowe od góry do dołu kiwają się o pięć metrów w prawo i w lewo. Tak to
właśnie wyglądało z dołu. Nigdy czegoś takiego nie
283
widziałeś. Jak się człowiek rozejrzał, to widział, że wszystko się buja jak na oceanie,
ruszało się jak fala, jak woda: fale, fale i fale. Zanim zdążyła wybuchnąć panika, było
już po wszystkim — w dziesięć-piętnaście sekund. Kibice zareagowali naprawdę
wspaniale. Najpierw bili brawo, myśląc, że po prostu w San Francisco w czasie
takiego meczu musi być trzęsienie ziemi. Myśleli tak, dopóki nie zobaczyli, jakie są
zniszczenia 2.
Jak trafnie zauważył sierżant Langdon, pierwotne trzęsienie ziemi trwało piętnaście
sekund, potem po piętnastu minutach przyszedł wstrząs wtórny o sile 5,2 stopnia.
Trzęsienie wywołało również ponad półtorametrowe tsunami w zatoce Monterey.
19 października 1989 roku straż pożarna w San Francisco odnotowała trzydzieści
cztery pożary, które gaszono od momentu trzęsienia ziemi do północy. Ich przyczyną
były wybuchy gazu, awarie generatorów włączanych z braku prądu, spięcia
elektryczne, kłopoty z maszynkami do kawy, suszarkami, a nawet z grillami, jakie
ludzie zapalali po tym, gdy wysiadł prąd.
W San Francisco dochodziło do sporadycznych aktów rabunkowych, w związku z
czym prokurator okręgowy wydał zarządzenie, że każdy, kto zostanie przyłapany na
grabieży, trafi do więzienia.
Trzęsienie ziemi spowodowało również zawalenie się fragmentu mostu nad zatoką
łączącego San Francisco z Oakland. Trzeba go było zamknąć na miesiąc, żeby
dokonać napraw.
Miasto szybko poradziło sobie z problemami. Pięć dni po trzęsieniu w Golden Gate
Park zebrało się ponad dwadzieścia tysięcy ludzi, żeby wysłuchać IX symfonii
Beethovena w wykonaniu San Francisco Sym-phony. Jedną z jej części jest „Oda do
radości".
Dziesiątki tysięcy ludzi uczestniczyły w wykonaniu pieśni na cześć tak wzniosłego
uczucia. Dowodzi to niezwykłej odporności człowieka, gdyż uczestnicy przeżyli

Strona 201

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

najgorsze w dziejach Kalifornii trzęsienie ziemi w ciągu ostatnich dziewięćdziesięciu
lat.
1 Muzeum miejskie w San Franciso.
2 Na podstawie przekazów ustnych zebranych przez Ewę Iversen z Uniwersytetu
Kalifornijskiego w Davis.
Powodzie na Środkowym Zachodzie USA
Minnesota, Dakota Północna, Dakota Południowa, Iowa, Illinois, Missouri, Nebraska
Wisconsin, Kansas
Czerwiec, lipiec i sierpień 1993
52 ofiary 18-20 miliardów strat
[Missisipi] nie daje się oswoić, ograniczyć czy wziąć w karby... nie można jej
przegrodzić, bo i tak nie posłucha. Będzie robić swoje i się z tego śmiać.
Mark Twain
Nie było żadnego ostrzeżenia. Nadeszła woda. Po prostu nadeszła.
Farmer z Missouri
Niekiedy przychodzi żyć w świecie skrajności. Biesiada lub głód. Mróz lub spiekota.
Susza lub powódź.
Gdy na jakimś obszarze zapanuje wypalający na kość upał, puste niebo,
wszechobecny kurz, wówczas ludzie żyją w takiej spiekocie, że nie są w stanie
rozpocząć dnia bez ciągłego myślenia o tym, że dobrze byłoby mieć bardzo dużo
wody. „Zgromadziłbym jej jak najwięcej. — Modlą się. — Ześlij więc Panie tyle
deszczu, ile możesz". Podczas suszy, jaka przytrafiła się Ameryce (rozdział 95) kurz
szalał w kraju niczym szarobura zamieć śnieżna.
Ale jego przeciwieństwem jest powódź.
Ameryka wielokrotnie w swej historii miała problemy z powodziami, nigdy jednak nie
przydarzyły jej się jej takie, jakie miały miejsce na Środkowym Zachodzie latem 1993
roku. Lee W. Larson, szef Laboratorium Badań Hydrologicznych Biura Hydrologii NO
AA, podczas wykładu w Ana-heim w Kalifornii w lipcu 1996 roku stwierdził, że
powódź z 1993 roku „lokuje się na liście jako jedna z największych katastrof
naturalnych, jakie nawiedziły Amerykę", i dodał, że „była to, oczywiście, największa i
najbardziej rozległa powódź, jaka wydarzyła się w Stanach Zjednoczonych" '.
W 1992 roku i na wiosnę 1993 na Środkowym Zachodzie zanotowano obfite opady
deszczu i śniegu, a ziemia w stanach, przez które przepływają
285
rzeki Missisipi i Missouri, silnie nasiąkła wodą. W czerwcu 1993 roku rzeki wezbrały.
Wszystko to razem stworzyło warunki idealnie sprzyjające katastrofie.
Padać zaczęło w południowej Minnesocie 11 czerwca. Zanim przestało, spadło
trzydzieści centymetrów na metr, co podniosło stan wody w rzekach i strumieniach.
Kolejne trzydzieści centymetrów wody spadło następnego dnia. Wszystko
wskazywało na to, że zła pogoda w stanach Minnesota i Iowa nie ma zamiaru się
odmienić.

Strona 202

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Ów czerwiec został uznany za jeden z najbardziej wilgotnych czerwców w dziejach
Ameryki, a Missisipi tak wezbrała, że na początku lipca wstrzymano na niej cały ruch
statków. W ciągu lata wciąż padało, co spowodowało, że woda na rzece przekroczyła
stan alarmowy. W związku z tym rozpoczęto ewakuację niżej położonych miasteczek.
W Davenport w stanie Iowa Missisipi podniosła się ponad dwa metry ponad poziom
alarmowy. Ewakuowano setki ludzi, zamknięto dla ruchu setki mostów.
Missisipi wylała niezwykle silnymi falami porywającymi samochody wraz z ludźmi i
zamieniającymi hektary pól uprawnych w jeziora. Rzeka zalała studnie w West Alton i
do pitnej wody przedostały się ścieki.
W całym biegu Missisipi sytuacja wyglądała tak samo. Tamy i zbiorniki uległy
zanieczyszczeniu, jak gdyby ktoś zmywał błoto do dopływów. Żadnych z nich nie
budowano z myślą o wytrzymaniu naporu takich mas wody,
W Nebrasce burze z piorunami rozpętały wichury i straszliwe ulewy.
W Kansas City w ciągu pięciu godzin spadło dwadzieścia centymetrów wody.
Z miast położonych w górnym i dolnym biegu Missisipi ludzi ewakuowano na
łodziach, a widok masy łódek na wysokości dwóch metrów nad poziomem ulic
przedstawiał widok zaiste surrealistyczny.
Lekarze w szpitalach przed operacjami musieli myć ręce w butelkowanej wodzie.
Jeszcze po kilku dniach w wodzie unosiły się ścieki wymyte przez powódź. To był
odrażający widok. Wielu ludzi nie miało wątpliwości, że oto znaleźli się we wnętrzu
jakiejś wielkiej i ohydnej toalety. Jednakże zastrzeżenia estetyczne były niczym
wobec zagrożeń natury zdrowotnej. W brudach zalegających w wodzie rozpleniły się
bakterie E.coli i Clostridum tetani (tężca). Otwarta rana w zetknięciu z nią mogła
oznaczać wyrok śmierci. Władze sanitarne stanów Missouri i Iowa publikowały
ostrzeżenia dla osób, które mogły zarazić się tężcem, nakazując mycie się zawsze po
zetknięciu z brudną wodą.
286
Zniszczenia w czasie powodzi podsumowano na stronie internetowej kanału pogody
Wether.com w taki oto sposób:
Po koniec lata w niektórych miejscowościach spadło ponad metr wody — około 200
procent normy. Najciężej dotknięte zostały stany Minnesota, Iowa, Illinois i Missouri.
W St. Louis woda osiągnęła poziom piętnastu metrów — sześć metrów ponad stan
alarmowy i ponad dwa metry powyżej najwyższego stanu z 1973 roku. Poziom
zagrożenia w St. Louis na rzece Missisipi utrzymywał się przez ponad cztery miesiące.
Dalej na północ wylał dopływ Missisipi — rzeka Des Moines. W rejonie powodzi
unieruchomione zostały główne linie ujęć wodnych, a pobliskie miasto Des Moines
liczące około 200 tysięcy mieszkańców pozbawione zostało wody pitnej. Transport i
przemysł wzdłuż Missisipi zostały zakłócone na okres wielu miesięcy. Uszkodzenia na
lądzie i w transporcie rzecznym w regionie były największe, jakie kiedykolwiek
przydarzyły się w USA. Zawiodło ponad tysiąc zapór (z tysiąca trzystu) zbudowanych
w celu powstrzymywania naporu wód i ochrony głównych miast nad rzeką takich jak

Strona 203

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

St. Louis. Z powodu powodzi miejsce pobytu zmieniło 70 tysięcy ludzi.
Uszkodzonych lub zniszczonych zostało około 50 tysięcy domów, 52 osoby zmarły.
Ponad 30 tysięcy kilometrów kwadratowych ziemi uprawnej zamieniło się w
nieużytki. Straty oszacowano na 15,020 miliardów dolarów.
Powodzie z 1993 roku zapoczątkowały wielkie zmiany w federalnej polityce
gospodarki wodnej. Szczególną uwagę poświęcono lokalizacji i budowie zapór i tam
oraz zarządzaniu na terenach podmokłych.
Zmiany te wprowadzono, lecz nie ma gwarancji, że plany zagospodarowania rzek
Missisipi i Missouri będą w stanie zapobiec kolejnym wybrykom natury, takim jak
deszcze z lata 1993 roku
Wiele agencji ubezpieczeniowych nie przewiduje odszkodowania za starty powstałe w
wyniku powodzi.
1 Lee W. L a t s o n, Destructive Water.
90 Huragan „Hugo"
Antigua, Barbuda, Dominika, Gwadelupa,
Montserrat, Nevis, Brytyjskie Wyspy Dziewicze,
Amerykańskie Wyspy Dziewicze, Portoryko,
Karolina Północna, Karolina Południowa
17-23 września 1989
71 ofiar 8,5 miliarda dolarów strat1
Żadnej roboty. Żadnej forsy. Czeki i karty kredytowe są nic niewarte. Zamknięte
banki, brak prądu i nie wiadomo, kiedy go podłączą. Brak telefonów. Jedyna łączność
z resztą kraju to krótkofalówki. Brak bieżącej wody. Nie ma toalet. Nie działają
szkoły. Nie usuwa się śmieci. Nie ma szpitali. Na wyspie nie ma nawet liści i
kwiatów. Pszczoły kłują każdego, bo zabrakło flory i fauny.
Michael DeLorenzo, mieszkaniec St. Croix
Prawem kaduka każde dodatkowe trzydzieści kilometrów na godzinę podwaja straty...
Nigdy nie widziałem czegoś podobnego.
Gubernator Montserrat
Od dzisiaj wszyscy jesteśmy cieślami, panowie!
Ocalały z Montserrat
„Hugo" to drugi „najkosztowniejszy" huragan w historii USA, porównywalny tylko z
huraganem „Andrew" z 1992 roku (patrz rozdział 87).
„Hugo" spowodował straty w łącznej wysokości 8,5 miliarda dolarów, z czego na
Portoryko przypadło w przybliżeniu 1,4 miliarda. Liczba ofiar śmiertelnych waha się
— w zależności od źródła — w przedziale 71-86 osób. Zależy to od tego, czy w
rachunkach brano pod uwagę tylko same Stany Zjednoczone, czy też wszystkie
miejsca nawiedzone przez „Hugo". Większość źródeł podaje liczbę 71.
Zanim „Hugo" dotarł do wyspy Montserrat jako huragan czwartej klasy wiejący z
prędkością 200 kilometrów na godzinę, przebył trasę 560 kilometrów. Na wyspie
pozbawił dachu nad głową niemal 12 tysięcy mieszkańców. Nikt jednak tam nie

Strona 204

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

zginął.
288
Następna była Gwadelupa. Tam „Hugo" zabił 5 osób i pozbawił domu 3 tysiące ludzi.
Zniszczył też niemal jedną trzecią dróg.
Później przemieścił się nad maleńką wyspę Nevis, powodując śmierć czterech osób,
wznosząc fale sztormowe czterokrotnie wyższe od zwykłych i niszcząc na niej 99
procent domów.
Kolejnym etapem na drodze „Hugo" była wyspa Antigua, gdzie bez dachu nad głową
zostało 33 tysiące ludzi. Wiatr wiejący nadal z prędkością około dwustu kilometrów
na godzinę przewędrował potem nad wyspy St. Croix i St. Thomas, powodując
spustoszenia i wywołując ulewy powodziowe.
Na wyspie St. Croix sztorm nie był jedynym problemem. Po przejściu „Hugo" od razu
zaczęły się grabieże. Okradano sklepy, a z miejscowego więzienia zniszczonego przez
huragan uciekło 220 przestępców. Zaczęli oni rozkradać wszystko, co się dało.
Jednakże najgorsze dla turystów było to, że do rozbojów przyłączyła się miejscowa
policja, Gwardia Narodowa oraz mieszkańcy wyspy, dzieci i dorośli. Rabusie i
miejscowi zastraszali też turystów. Według potwierdzonych doniesień czarni — a
stanowili oni 75 procent populacji wyspy — zaczęli maszerować zniszczonymi
ulicami, krzycząc: „Biali do domu!".
By przywrócić porządek na tym terytorium USA, prezydent George W. Bush musiał
wysłać tysiąc uzbrojonych policjantów. Wprowadził też stan wyjątkowy aż do czasu
uspokojenia nastrojów na wyspie.
Na wyspie St. Thomas zniszczeniu uległo 80 procent budynków. Następna była
Dominika, gdzie nikt co prawda nie zginął, ale zmiecione zostały wszystkie pola
bananowe — główne źródło utrzymania mieszkańców.
Po spustoszeniu Karaibów „Hugo" ruszył do Portoryko.
Wiejący wciąż z prędkością dwustu kilometrów na godzinę sztorm runął z dużym
impetem na stolicę Portoryko — San Juan. Wakacyjni goście w luksusowych hotelach
stali się nagle uciekinierami tkwiącymi w ciemnościach bez klimatyzacji i prądu. W
Portoryko „Hugo" zniszczył ponad 10 tysięcy domów, 80 procent plantacji kawy i
poważnie uszkodził lotnisko.
Po opuszczeniu Portoryko „Hugo" skierował się na Wschodnie Wybrzeże USA,
omijając Florydę i zmierzając prosto na Karoliny.
21 września dotarł do Charleston w Karolinie Południowej, wiejąc z prędkością
dwustu dwudziestu kilometrów na godzinę i natychmiast przerwał dostawy prądu.
19 — 100 największych...
289
Połowa mieszkańców Charleston ukryła się w schronach, niektórzy jednak zostali na
miejscu i przeżyli coś, co określali jako nierealny i wręcz apokaliptyczny koszmar.
Na ulicach zalegały sterty szkła. Statki z portu wylądowały w mieście, z okien w
zniszczonych domach co raz strzelały płomienie. W budynkach błoto zalegało do

Strona 205

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

kostek.
W Forcie Sumter, znanym z wojny domowej, „Hugo" spowodował straty rzędu
jednego miliona dolarów. Całkowicie zdemolował bazę sił powietrznych USA w
Charleston. Burmistrz miasta stwierdził: „Mamy tu wokół siebie zniszczenia bez
precedensu w ludzkiej pamięci"2.
Gdy pewien człowiek z Charleston wrócił na miejsce, gdzie powinien stać jego dom,
jedyne co zostało to kaloryfer. Cała reszta uleciała i przeniosła się o czterdzieści
metrów na północ, lądując na podwórku sąsiada.
Następnego dnia „Hugo" przesunął się o trzysta dwadzieścia kilometrów w głąb lądu
do Charlotte w stanie Karolina Północna. Ludność Karoliny Północnej i Południowej
liczy sobie około dziesięciu milionów mieszkańców. Za sprawą „Hugo" co dziesiąty
został bez prądu.
Straty w uprawach w Karolinie sięgnęły 100 milionów dolarów. Straty masy drzewnej
w Karoliny Południowej wyniosły jeden miliard dolarów. Liczba ofiar wyniosła 71
osób, z czego połowa przypadła na Stany Zjednoczone.
Po przejściu tego pojedynczego sztormu obraz spustoszeń regionu był upiorny.
Zniszczonych zostało 3785 domów i 5185 domów składaków. Pracę straciło 292
tysiące ludzi.
1 Patrick J. Fitzpatrick, Natural Disasters: Hurricanes, s. 134.
2 Lee D a v i s, Natural Disasters, s. 282.
91
Eksplozja na Hindenburgu
Lakehurst, New Jersey
6 maja 1937 36 ofiar
Po zapoznaniu się z pracą (załogi sterowca) wasz reporter jest święcie przekonany, że
tylko wybuch wojny lub jakaś niepojęta interwencja samego Boga mogłaby narazić ten
niemiecki sterowiec pasażerski na niebezpieczeństwo.
W.B. Courtney, Collier, 1936
Trawią go płomienie, spada na maszt cumowniczy i na ludzi, na nas — to jedna z
najgorszych katastrof na świecie! Cóż za przerażający widok! Biedna ludzkość, biedni
pasażerowie!
Herb Morrison w reportażu na żywo z Lakehurst, 6 maja 1937
Adolf Hitler szczycił się niemieckim sterowcem Hindenburg, na którego ogonie
dumnie pyszniła się swastyka — symbol zawłaszczony przez niemieckich nazistów.
Gdy powiedziano mu o wybuchu sterowca, był podobno oszołomiony, lecz odmówił
komentarzy. Później co prawda oficjalna nazistowska agencja prasowa podała, że loty
sterowcami przez Atlantyk będą kontynuowane równie intensywnie, lecz katastrofa
Hindenburga definitywnie zakończyła ten rodzaj podróży lotniczych. (Jak na ironię,
„San Francisco Chronicie", donosząc o szoku, jaki przeżył Hitler po wypadku z 7
maja 1937 roku, informację tę zamieścił na stronie tytułowej pod nagłówkiem „Tłumy
oglądały holokaust w Lakehurst").

Strona 206

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Już na kilka lat przed wybuchem drugiej wojny światowej Stany Zjednoczone tak
naprawdę nie ufały Hitlerowi i jego partii narodowych socjalistów (NSDAP), ale
prowadziły z nim interesy i zezwalały na loty z Niemiec do Ameryki. Pasażerowie,
którzy wybierali się w taki lot — 400 dolarów w każdą stronę — mogli dostać się z
Frankfurtu do Nowego Jorku w ciągu dwóch dni w warunkach pełnego luksusu.
Gondola miała kabiny z toaletą, prysznice, zimną i ciepłą wodę, salę jadalną z długą
galerią okien (otwieranych!), z wytworną, chińską służbą, a nawet z palarnią.
291
W owym czasie Hindenburg był jednym z dwóch bliźniaczych najdłuższych statków
powietrznych. Miał dwieście czterdzieści metrów długości i był tylko o dwadzieścia
trzy metry krótszy od innego nieszczęsnego megastatku — Titanica. Zbudował go
Graf Zeppelin Company. Miał być najnowocześniejszym sposobem odbywania
podróży lotniczych. Napędzały go czterosuwowe silniki Diesla firmy Mercedes Benz
o mocy tysiąca dwustu koni mechanicznych. Samoloty z tamtych lat były małe,
niebezpieczne i nie mogły pokonywać dużych odległości.
Sterowiec z założenia powinien być napełniany gazem lżejszym od powietrza —
niepalnym helem. Gdy Kongres zatwierdził prawo regulujące dystrybucję helu i
odmówił sprzedaży tego gazu firmie Graf Zeppelin (w obawie, że naziści mogliby
wykorzystywać statki powietrzne do celów wojskowych), firma niemiecka
postanowiła użyć najlżejszego z wszystkich gazów — powszechnie dostępnego
wodoru, który jest jednak wyjątkowo łatwopalny. Producent nie miał wyboru i w
końcu zdecydował się zastąpić hel dwoma milionami metrów sześciennych tego
niebywale wybuchowego gazu.
W latach trzydziestych palenie papierosów uchodziło za coś normalnego, a w wielu
przypadkach za wręcz nieodłączny atrybut modnego stylu życia. Papierosy, fajki i
cygara palono wszędzie — nawet w szpitalnych łóżkach i oczywiście w sterowcach.
W sterowcu ściśle kontrolowano warunki palenia wyłącznie ze względu na
potencjalne zagrożenie dla gigantycznej powłoki wypełnionej milionami metrów
sześciennych palnego gazu. W palarni, jedynym miejscu, gdzie było to dozwolone, do
przypalania papierosów służyła elektryczna zapalniczka na łańcuszku. Wsiadających
na pokład pasażerów sprawdzano, czy nie mają ze sobą własnych zapałek lub
zapalniczek, lecz później mogli już sobie palić do woli.
Jednakże wybuchu na Hindenburgu nie spowodował nieuważnie rzucony niedopałek.
Gdy sterowiec zbliżał się do lądowiska w Lakehurst w stanie New Jersey, członkowie
załogi naziemnej zauważyli małe drgania zewnętrznego poszycia. Piętnaście sekund
później pojawiły się płomienie. Zajęła się celulozowa powłoka (impregnowana
aluminium i palną żywicą), a z tylnej części statku wystrzeliła fontanna ognia. W ciągu
trzydziestu dwóch sekund Hindenburg zamienił się w płonącą skorupę i zwalił na
ziemię. W chwili upadku wszystkie szesnaście wypełnionych wodorem komór płonęło
żywym ogniem.
Hindenburg miał na pokładzie 61 członków załogi i 36 pasażerów. Ogień i upadek

Strona 207

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

zabił 13 pasażerów, 22 członków załogi i jednego cywila z obsługi naziemnej.
292
Pewien czternastolatek uratował się dzięki niebywałemu zbiegowi okoliczności. Gdy
otoczyły go płomienie, jeden ze zbiorników balastowych sterowca pękł i oblał chłopca
wodą, co uratowało mu życie.
Przylot Hindenburga do New Jersey oczekiwany był z wielkim zainteresowaniem, na
miejscu było więc wielu kamerzystów filmujących zbliżanie się i cumowanie. Byli też
fotoreporterzy pstrykający zdjęcia. Dzięki temu media zarejestrowały straszliwą
śmierć Hindenburga, a kroniki filmowe z płonącym sterowcem puszczano w kinach
Ameryki i Europy jeszcze przez wiele miesięcy.
Nie było czuć czosnku
Co spowodowało wybuch ognia na Hindenburguł
Większość ekspertów twierdziła, że pożar zainicjowała iskra elektryczna. Przez lata
uważano, że w komorach statku natychmiast zajął się od niej palny wodór i wywołał
tę straszliwą pożogę.
Jednakże nowe badania wykazały istnienie anomalii, które od tamtej pory są podstawą
innej interpretacji.
Były kierownik programu paliwa wodorowego NASA Richard G. Van Treuren napisał
artykuł „Czy winić wodór?" opublikowany w numerze „Air & Space Smithsonian" z
maja 1997 roku, w którym wyjaśnia, że on sam i wielu innych badaczy nie wierzy, że
winę za zniszczenie Hindenburga ponosi wodór.
Pierwsza nieścisłość teorii płonącego wodoru polega na tym, że kapitan upierał się, iż
w czasie pożaru zawory kontrolne nie wykazywały wycieku wodoru ani nie czuć było
zapachu czosnku. Czosnek dodano do bezwon-nego wodoru (tak jak dziś dodaje się
do gazu naturalnego siarki) jako ostrzeżenie przed wyciekiem. Żadna z osób, które
przeżyły, nie czuła zapachu czosnku.
Inny kłopot z pierwotną hipotezą na temat pożaru polega na tym, że w kronice
filmowej, na której zarejestrowano rozbicie się sterowca, widać, jak w chwili
dotknięcia ziemi jego przód oderwał się, co wskazywałoby na obecność znacznej
ilości wodoru, który, teoretycznie rzecz biorąc, powinien już płonąć.
Treuren doszedł do wniosku, że liny cumujące Hindenburga działały jak przewodnik
prądu i że wyładowania elektryczne w atmosferze wytworzyły ogromną ilość ozonu,
który jest zabójczy dla aluminium — głównego składnika powłoki zewnętrznej statku.
Palił się więc impregnat aluminiowy i łatwopalne cumy, nie wodór.
293
Rozbicie się Hindenburga, które przyniosło śmierć wielu ludzi, spowodowało, że
definitywnie zaprzestano lotów sterowcami. Wcześniej ten typ transportu był uważany
za całkowicie bezpieczny i miał nieposzlakowaną opinię. Hindenburg zakończył tę
dobrą passę, i to w sposób niezwykle widowiskowy — do tego zarejestrowany i
pokazywany widzom na całym świecie. Dwa lata po katastrofie Hindenburga odbył się
pierwszy transatlantycki samolotowy lot pasażerski, co zakończyło erę statków

Strona 208

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

lżejszych od powietrza.
Postscriptum
Katastrofa Hindenburga definitywnie zakończyła czasy wykorzystywania sterowców
do transportu powietrznego. Jednakże w 2001 roku znów ożyły jako tania i wysoce
efektywna alternatywa dla satelitów telekomunikacyj nych.
W 2002 roku londyńska firma Advanced Technology Group oznajmiła, że wypuściła
statek StratSat — wypełniony helem sterowiec, napędzany gazem lub energią
słoneczną. StratSat zawisł dwadzieścia kilometrów nad ziemią, z dala od tras
lotniczych. Naszpikowany jest toną sprzętu telekomunikacyjnego najnowszej
generacji. Jeden StratSat będzie się utrzymywał na stałej pozycji z dokładnością do
pół mili przez trzy do pięciu lat i może pokryć obszar około stu dziewięćdziesięciu
kilometrów kwadratowych. Jest to wielkość dużego miasta lub nawet małego kraju.
Pierwszym klientem ATG ma być Photran, firma wspierana przez rząd Malezji.
92 Pożary na wzgórzach Oakland
Wzgórza nad Oakland i Berkeley, Kalifornia
20-24 października 1991
25 ofiar 2 miliardy dolarów strat
Ogień przenosił się z drzew na pomosty i dreny pełne suchego igliwia i godzina po
godzinie zapalał je jak zapałki w pudełku, jedna od drugiej... Przerażające było to, jak
płomienie ogarniały wiele domów, a strażaków jak nie było, tak nie było...
Świadek, Don Pearman z PCI & Associates
Niedziela od dawien dawna jest dniem wypoczynku. Nawet w porze zagrożenia
wybuchem pożaru.
Niedziela 20 października 1991 roku nie sprzyjała spokojnemu wypoczynkowi. W
Oakland w stanie Kalifornia burza ogniowa pochłonęła 650 hektarów ziemi, 2500
domów i firm, 450 posesji i posiadłości. Nikt nie wiedział, jak wybuchł ten najgorszy
pożar w mieście w historii USA i najgorszy w dziejach Kalifornii. Uważano, że winę
za wywołanie katastrofy ponosił tajemniczy pożar z soboty 19 października.
Ten sobotni pożar szybko ugaszono. Prędkość wiatru wynosiła zaledwie osiem kil
metrów na godzinę, więc nie zdążył się rozprzestrzenić.
Pożar, który wybuchł następnego ranka, był już wprost niewyobrażalny: pochłonął 25
ofiar. Podejrzewano, że zajęło się tlące oszycie (uschnięte liście i gałęzie), co za
sprawą silnie wiejącego wiatru szybko zamieniło się w pożogę.
Pożar w Oakland i Berkeley był pożarem „na styku". Nazwa ta bierze się stąd, że
ogień pojawia się w miejscach „granicznych", gdzie przyroda styka się z
zabudowaniami miejskimi. Co więcej, pojawia się on w kilku punktach naraz
(podwórka, dachy, pomosty).
20 października 1991 roku wszystkie te czynniki składające się na pożar
wiejsko-miejski zaistniały w Oakland jednocześnie: bardzo wysoka temperatura
powietrza, wiele uschniętych roślin wokół domów, skrajne przesuszenie okolicy
(susza panowała tu od pięciu lat), budynki zbudowane z łatwopalnych materiałów, a

Strona 209

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

na wzgórzach wiały bardzo silne
295
wiatry. Wszystko to razem stworzyło warunki sprzyjające powstaniu owego
podejrzanego pożaru, którego nie ugaszono całkowicie, a który stał się zarzewiem
katastrofy.
Jak szybko rozprzestrzeniał się pożar? Wystarczająco, by w pierwszej godzinie spalić
790 domów. Siła ognia szybko zamieniła w burzę ogniową, katastrofalne zjawisko
meteorologiczne, podczas którego powstają ogniowe tornada wsysające powietrze u
swych podstaw. Powietrze zasila płomienie na szczycie tornada, które by utrzymać się
przy życiu, tworzy nawet własne warunki pogodowe.
Budowa domu na wzgórzach Oakland — przy dużym wówczas popycie —
kosztowała w owym czasie co najmniej milion dolarów. Widok z ich okien był
niezwykły. U podnóża wzgórz rozpościerała się zatoka i miasto San Francisco oraz
most Golden Gate (Złote Wrota).
Wśród domów było wiele rodzinnych rezydencji, a otaczająca je zieleń stanowiła
doskonały kamuflaż. Ten charakter wiejsko-miejski, czyli bliskość terenów zielonych i
zabudowań, spowodował, że niemal wszystkie te domy zostały spalone. Straty
obliczono na 2 miliardy dolarów.
Straż pożarna zwykle dociera do terenów podmiejskich z opóźnieniem. Po wykryciu
dużego pożaru poza miastem pierwszą sprawą jest ograniczenie jego zasięgu.
Gaszenie oddalonych posiadłości wymaga wiele wysiłku. W miastach pożary
budynków gaszone są szybko, gdyż sprzęt i ludzie są na miejscu. A tu potrzeba
jeszcze dodatkowo pół godziny lub więcej, żeby wozy dojechały do wydzielonych
obszarów na wzgórzach, gdzie się pali. Tak właśnie było w przypadku pożarów w
Oakland.
Była jeszcze jedna rzecz, która pogorszyła sytuację.
Wiele domów na wzgórzach Oakland i w Berkeley zbudowano z łatwopalnych
materiałów budowlanych, z dachówkami z drewna, z drewnianymi rynnami i
pomostami. Wiele dachów nie było dostatecznie zaimpregno-wanych. Ale w
niektórych domach dachy z dachówek nie spłonęły. Czemu? Ponieważ były tak
impregnowane, że ogień z leśnych pożarów po prostu się od nich odbijał.
Gdy ogień już się rozprzestrzenił, zaczęły się poważne problemy z ugaszeniem go i
ratowaniem ludzi.
Przewody gazowe pękały i wybuchały fontannami płomieni. Odcięto prąd. Zbiorniki
wodne wyschły. Kręte i wąskie drogi na tych terenach utrudniały strażakom
manewrowanie przy docieraniu na miejsce. Przeciążenie łącz telefonicznych i
radiowych rozmowami zarówno obywateli, jak i strażaków doprowadziło do
przerwania łączności, w związku z czym dowódcy akcji nie byli w stanie
koordynować działań strażaków.
296
_

Strona 210

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Wąskie drogi okazały się śmiertelną pułapką. Ogromne wozy pożarnicze nie były w
stanie się nimi poruszać, a sprawę komplikowały blokujące przejazd liczne porzucone
samochody. Podczas pożaru w Oakland wielu ludzi zostawiało pojazdy, widząc, że
nie uda im się przejechać i dalej uciekało na piechotę. Samochody te tarasowały drogę
wozom strażackim. Zapchane drogi były też pułapką dla innych kierowców, w tym i
policjantów wywożących osoby z zagrożonych obszarów. Wielu zginęło w pożarze (w
tym jeden policjant). Jak na ironię, rozproszenie domów na wzgórzach w Oakland
powinno spowodować uznanie tych terenów za obszar podwyższonego ryzyka, przez
co władze miejskie mogłyby przewidzieć pewne środki zapobiegawcze jeszcze przed
wybuchem pożaru. Jednak wzgórza nad Oakland nie nadawały się do tego z jednego
tylko powodu — drogi na tamtych terenach były brukowane.
Dym znacznie ograniczył widoczność, a temperatura dochodziła do tysiąca stu stopni
Celsjusza — jest to temperatura, w jakiej kremuje się ludzkie zwłoki. Największe
sukcesy strażacy odnotowali trzeciego dnia, gdy udało im się zapanować nad pożarem.
Czwartego udało im się wreszcie go powstrzymać. Wysiłek podjęty w celu ugaszenia
ognia i ratowania życia był ogromny — w akcji brało udział 88 sekcji strażackich,
sześć wozów cystern, 16 helikopterów, osiem zespołów łączności, dwie grupy
dowodzenia, dwa oddziały mechaniczne, ponad siedmiuset ratowników i
poszukiwaczy, 767 ludzi ze służb porządkowych, Kalifornijskie Biuro Służb
Ratunkowych, Czerwony Krzyż, Federalne Biuro Zarządzania Kryzysowego i Armia
Zbawienia. Niestety, potrzebna też była policja, gdyż rabusie udający ochotników
często okradli domy ewakuowanych.
Trzydzieści procent ludzi, którzy w pożarze stracili domy, nie chciało wracać i je
odbudowywać, a miasto straciło większą część wpływów z podatków.
Tak czy owak nastąpiły pewne zmiany, a dzisiejsze przepisy stanowią, że w okresach
zagrożenia pożarowego wszystkie zbiorniki mają być pełne. Zainstalowano zapasowe
generatory mocy. Zaniechano niektórych praktyk budowlanych, które przyczyniły się
do ogromnych strat, a w nowych budowlach instaluje się obowiązkowe
zabezpieczenia przeciwpożarowe.
93 Wielki pożar Londynu
Londyn, Anglia
2-6 września 1666 8 ofiar
Oto zgliszcza prześwietnego kościoła, jedne z najstarszych śladów pobożności w
świecie chrześcijańskim.
Kronikarz John Evelyn, zapis z 7 września 1666 o spłonięciu katedry św. Pawła
W tej masowej pożodze zginęło tylko osiem osób. Niemniej wielki pożar Londynu w
1666 roku wart jest odnotowania, ponieważ zniszczył trzy czwarte stolicy
Zjednoczonego Królestwa, znosząc z powierzchni ziemi znaczą część tego, co dziś
nazywamy starym Londynem i jednocześnie stwarzając okazję do wzniesienia takiego
Londynu, jaki znamy dzisiaj.
Ogień szalał przez pięć dni, głównie dlatego, że w siedemnastowiecznym Londynie

Strona 211

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

nie było jak go ugasić, zwłaszcza gdy wymykał się spod kontroli. Wielki pożar w
dramatyczny sposób unaocznił, że poczyniono oszczędności kosztem bezpieczeństwa.
Po ugaszeniu i odbudowie utworzono pierwszy oddział miejskiej straży pożarnej.
Pożar przyczynił się też do powstania pierwszej firmy asekuracyjnej ubezpieczającej
od pożaru. Lepiej późno niż wcale.
Najpierw wybuchł mały pożar, który potem szybko się wzmógł i rozprzestrzenił.
Pierwszego września 1666 roku jeden z królewskich piekarzy Thomas Farynor
pracował w swej piekarni na Pudding Lane aż do dziesiątej wieczorem. Potem wygasił
piece (jak później zeznał) i poszedł spać na górę.
Po paru godzinach, gdzieś między północą a drugą rano (tu źródła historyczne nieco
się różnią), jego samego i jego rodzinę obudził dym i płomienie. Farynorowie, uznając
widocznie, że ogień jest już zbyt duży, nie próbowali go ugasić, lecz wszyscy razem
wyskoczyli przez okno na sąsiedni dach. Większość służby poszła w ślady mistrza za
wyjątkiem jednej pokojówki — młodej kobiety przerażonej wysokością, z jakiej
miałaby skoczyć. Spłonęła żywcem i oficjalnie została uznana za pierwszą ofiarę
pożaru.
Gdy ogień się rozszalał, zawiadomiono burmistrza. Nie był zadowolony, że go budzą i
wyciągają z domu. „Pni — warknął zły po przybyciu na Pudding Lane — żeby to
zagasić, wystarczy, że nasika tu jakaś baba!". Po czym wrócił do łóżka.
Krótko potem zerwał się wiatr roznoszący po ulicy iskry i wzniecił ogień w stajni za
gospodą Star Inn. Połączenie ciasno zabudowanych uliczek Londynu, drewnianej
zabudowy i silnego wiatru szybko doprowadziło do pożarów w całym kwartale
domów, gdzie przedtem stała piekarnia Farynora.
Następnie ogień przerzucił się na całe miasto, karmiąc się baryłkami wina, oleju do
lamp, żywicy i brandy składowanymi w pochłanianych przez siebie warsztatach.
Wydatnie pomagał mu w tym wiatr.
Ludzie zaczęli uciekać nad Tamizę, gdzie przewoźnicy żądali niewiarygodnych opłat
za przewiezienie w bezpieczne miejsce.
Angielski urzędnik i biograf Samuel Pepys tak oto opisał pożar:
Komendant Tower... powiedział mi, że pożar zaczął się nad ranem w domu
królewskiego piekarza na Pudding Lane i że strawił już kościół św. Magnusa i
większość Fish Street... biedni ludzie trzymali się domów, póki nie zajęły się ogniem,
a wtedy rzucali się do czółen albo tłoczyli się, biegając od jednych schodów nad rzekę
do drugich. I te biedne gołębie, którem widział, jak wzdragając się porzucić domy,
krążyły koło balkonów i okien, opalając sobie skrzydła.
* *
...widzieliśmy jak pożary się wzmagały, a gdy się ściemniło, pokazywało się ich coraz
więcej i więcej, w zaułkach i na dzwonnicach, między domy a kościoły; tak daleko,
jak okiem sięgniesz, aż po wzgórza City. Wszędzie najokrutniejszy, złośliwy, krwawy
ogień... widzieliśmy pożar jak jedno wielkie sklepienie ognia sięgające na tamtą stronę
rzeki i łukiem rozpostarte nad wyniosłością na jaką milę długości. Na płacz mi się

Strona 212

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

zbierało, gdym to widział. Kościoły, domy, wszystko się paliło, a do tego ów
przeraźliwy huk, jaki się w tych płomieniach rozlegał i trzask walących się domów'.
299
Pożar próbowano gasić na wiele sposobów. Strażacy burzyli nietknięte domy, żeby
tworzyć przecinki i powstrzymać rozchodzenie się ognia. (Nie szło to zbyt dobrze ze
względu na mieszkańców, z których wielu nie zdawało sobie sprawy, że ich domy są
zagrożone). Skórzane bukłaki z wodą do zalewania płomieni bez końca krążyły w
łańcuchu ludzkich rąk. Flota brytyjska wysadzała w powietrze domy, by powstrzymać
rozprzestrzenianie się pożogi.
Na koniec wiatr ucichł, co ostatecznie położyło jej kres.
Starty były ogromne. Spłonęło nie mniej niż 13 200 domów oraz 85 ze 190
londyńskich kościołów. Ponad 100 tysięcy ludzi zostało bez dachu nad głową,
wypaliło się 400 ulic. Razem 160 hektarów zniszczeń. Zbankrutowały setki firm.
Gdy opadł dym, architekci londyńscy zaprojektowali piękne, nowe miasto, mądrze
rozplanowane, ze zrównoważonym układem rezydencji, przedsiębiorstw, parków, ulic
i innych zabudowań.
Jednakże niecierpliwość wzięła górę nad estetyką i domy budowano szybko, w wielu
wypadkach odtwarzając ciasną zabudowę starego Londynu.
Dzisiejszy Londyn, miasto tak źle zaplanowane, jak to tylko jest możliwe, ma jednak
bardzo skuteczną straż pożarną.
1 Samuel P e p y s, Diary, w Eyewitness to History (Dziennik Samuela Pepysa,
przekład Marii Dąbrowskiej, PIW, Warszawa, 1950, t. 2, 87-91).
94 Wyciek ropy z Exxon Valdez
Cieśnina Księcia Williama, Alaska
24 marca 1989 3,03-8,03 miliarda dolarów strat1
Najwyraźniej tracimy trochę ropy i na chwilę się tu zatrzymamy. Joseph Hazelwood,
kapitan statku Exxon Yaldez
Wyciek ropy ze statku Exxon Valdez odmienił naturalny porządek rzeczy w Zatoce
Księcia Williama na Alasce. Jego skutki dla środowiska naturalnego nie są jeszcze w
pełni znane.
W ciągu dwóch lat od chwili katastrofy, za sprawą wycieku, ze stada 36 wielorybów
mieczników żyjących w cieśninie zginęło trzynaście sztuk. Dziesięć lat później stado
nie odtworzyło jeszcze poprzedniego stanu — przybyły tylko trzy osobniki.
Najbardziej szokujące jest to, że jedna samica wieloryba i kilkoro jej potomków
opuścili własne stado i przyłączyli się do drugiego. Nigdy jeszcze nie zaobserwowano
takiego zachowania u wielorybów mieczników.
Gdy 24 marca 1989 roku o godzinie 12.04 Exxon Valdez osiadł na skałach Bligh Reef,
wyciekło z niego 257 tysięcy baryłek ropy. Jest to równowartość wody, jaka
wypełniłaby 125 długich basenów olimpijskich i stanowiła 20 procent całego ładunku
statku liczącego sobie ponad 241 341 831 litrów ropy.
Wyciek ze statku Exxon Yaldez to największy wyciek ropy, do jakiego doszło w

Strona 213

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

USA, a na liście podobnych wypadków zajmuje trzydzieste miejsce. Uchodzi jednak
za najgorszy ze wszystkich, jeśli wziąć pod uwagę szkody, jakie poczynił w
środowisku naturalnym. Ropa zanieczyściła ponad dwa tysiące kilometrów wybrzeża
Alaski — w tym trzysta bardzo poważnie. Wyciek rozlał się na siedmiuset
pięćdziesięciu kilometrach, obejmując wszystko od półwyspu Alaska do wioski
Chignik.
Z 10,8 miliona galonów ropy, jaka wyciekła ze statku, około 1,5 miliona zebrały
zespoły oczyszczające, 1,4 miliona galonów opadło na dno oceanu, 216 tysięcy
osiadło na plażach. Reszta wyparowała lub
301
uległa rozpadowi pod wpływem działania sił natury, takich jak: zimowe sztormy,
deszcze czy pływy.
(Była to chyba największa akcja reklamowa w dziejach handlu, kiedy to wegetarianie,
biolodzy i ochotnicy myli oblepione ropą ptaki i wydry wodne przy użyciu
detergentów Downa do mycia zwierząt).
Straty, jakie wśród wielu gatunków na tych terenach spowodowała ropa, były
odczuwalne nawet po dziesięciu latach od wypadku.
Tragiczne jest to, że w następstwie szkód spowodowanych przez wyciek nie odrodziły
się tu takie gatunki, jak: nury, kormorany (morskie, czubate i czerwone), foki, kaczki
arlekiny, wieloryby mieczniki i gołębie nurzyki. i
Proces częściowego odradzania obserwuje się wśród ostry goj adów (ptaki brodzące),
małży, śledzi, różowego łososia, morskich wydr, nerek i mięczaków jadalnych.
Całkowicie odrodziły się za to orły i wydry rzeczne.
Jak doszło do wycieku na statku Exxon Valdez1
Mówiąc najprościej, trzeci mat i sternik nie wykonali zwrotu na prawo, tak jak polecił
im to kapitan Joseph Hazelwood, który odpoczywał wtedy w swej kajucie. Kilka
godzin po wypadku kapitan przeszedł test na obecność alkoholu we krwi, który
wykazał, że pił. Uporczywie wypierał się tego, a sąd uznał, że nie prowadził statku w
stanie nietrzeźwym. Jednakże uznano, iż winny był rozlania się ropy i skazano na 50
tysięcy dolarów grzywny oraz na przepracowanie tysiąca godzin na rzecz społeczności
Alaski.
Sprawa, jaką stan Alaska wytoczył koncernowi Exxon i rządowi federalnemu USA,
była bardzo skomplikowana i trwała dwa lata. 19 października 1991 roku doszło do
ugody między trzema stronami.
Postanowienie obejmowało ugodę w sprawie zarzutów natury kryminalnej i w sprawie
odszkodowań natury kryminalnej oraz w sprawie cywilnej.
Zgodnie z ugodą dotyczącą zarzutów kryminalnych Exxon miał zapłacić 150 milionów
dolarów, z czego 125 milionów zostało darowane tytułem kosztów, jakie koncern
poniósł w związku z usunięciem wycieku i wypłaty prywatnych odszkodowań.
W kwestiach natury kryminalnej Exxon miał zapłacić 100 milionów dolarów rządowi
stanowemu i federalnemu jako rekompensatę za szkody spowodowane przez wyciek

Strona 214

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

w środowisku naturalnym.
Jeżeli zaś chodzi o ugodę cywilną, Exxon zgodził się wpłacić w ciągu dziesięciu lat
900 milionów dolarów na rzecz funduszy administrowanych przez władze stanowe i
federalne.
302
Choć wyciek ropy ze statku Exxon Vałdez nie należał do największych w swej
kategorii, jego skutki były przerażające. Powód? Niewybaczalne zabrudzenie ropą
jednego z najdzikszych i piękniejszych zakątków świata. Wyciek na środku oceanu
czy w bardzo ruchliwym i już zanieczyszczonym porcie nie denerwuje ludzi tak
bardzo jak spustoszenie nietkniętej przyrody. Można to porównać do różnicy między
ochlapaniem przez samochód błotem brudnego drelicha, a nowiutkiej, białej i stylowej
sukienki. W tym drugim przypadku szkoda jest swego rodzaju profanacją i tym
bardziej nas drażni. Tak właśnie było z wyciekiem ze statku Exxon Valdez. Świat
patrzył z przerażeniem na to, jak cuda natury na Alasce i w Zatoce Księcia Williama
pokrywają się gęstą, czarną ropą i jak zwierzęta utrwalone na zapierających dech
fotografiach pokryte są mazią.
Ropa to życiodajna siła wszystkich uprzemysłowionych krajów. Napędza cały
mechanizm handlu i przemysłu i pozwala mu istnieć.
Ropę trudno znaleźć, jej obróbka i transport dużo kosztują, ale też strasznie trudno
jest ją zmyć.
Czy wycieki ropy, takie jak w przypadku statku Exxon Valdez, muszą być ceną, jaką
płacimy za energię, której się domagamy i za jakość życia, jakiej pragniemy?
1 Na 5,03 miliarda dolarów wyceniono straty zgłoszone w sądzie. 14 czerwca 2002
roku Exxon Mobil zwrócił się do sądu federalnego o redukcję tych kosztów do sumy
poniżej 140 milionów.

95 Piaskowa pustynia
Wielkie Równiny USA: Nowy Meksyk, Oklahoma, Arkansas, Teksas,
Nowy Meksyk, Kolorado, Nebraska, Dakota Północna, Dakota Południowa
1932-1937 Miliard dolarów strat1
— Ile dzisiaj, Hiram?
Sara Pikę trzymała ręce po łokcie w misie. Robiła ciasto na chleb, a głęboka misa była
jedynym sposobem na uniknięcie piachu w cieście.
Hiram Pikę wszedł do kuchni w swych długich dżinsach, zdjął pokryte kurzem okrycie
oraz buty i odrzucił je na ganek. Nad zlewem przetarł palcem kran i otarł warstwę
kurzu, jaki pokrył mosiężne kurki. Pokręcił głową i puścił wodę.
Spuściłam ją jakieś dziesięć minut temu — rzekła jego żona Sara w odpowiedzi na
milczący gest krytyki. Nerwy Sary napięte były jak postronki, wiedziała, że Hiram jest
w parszywym nastroju, gdy wraca z łowów na króliki.
— Niczego nie mówię — odburknął Hiram.
Sara wiedziała, że nie ma co zaczynać, gniotła dalej ciasto i zmieniła temat — z kurzu

Strona 215

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

na króliki.
— Ile tego dzisiaj, Hiram?
Hiram zakręcił kurek, otrzepał ręce i sięgnął po ręcznik wiszący na kołku obok okna.
Przed użyciem automatycznie wytrzepał go nad zlewem, a następnie odwrócił się do
żony.
— Będzie z tysiąc. Przyniosłem cztery dorodne. Może zrobisz gulasz? Króliki
preriowe były twarde i żylaste, ale Sara zwykle robiła z nich
całkiem niezłe dwa-trzy dania, dodając przypraw i trochę warzyw zamarynowanych
jeszcze przed suszą.
Hiram lubił zwierzęta i nienawidził patrzeć, jak cierpią i bezsensownie umierają. Nie
miał kłopotów z ubojem świni czy sprzedawaniem bydła na rzeź, lecz do królików
miał słabość. Gdy zaczynały się burze piaskowe, każdej niedzieli dziesiątki
miejscowych mężczyzn spotykały się w miejscach, gdzie gromadziły się całe masy
tych zwierząt. Tworzyli krąg
304
o średnicy dwóch kilometrów i ruszali w stronę jego środka, naganiając króliki przed
sobą. Gdy zaczęła się susza, ich populacja gwałtownie wzrosła i wyjadały wszystko,
co rosło, w tym i słabowite zboża, jakie zdesperowani farmerzy próbowali utrzymać
przy życiu. Tak więc w niedziele organizowali nagonki na króliki. Kiedy krąg się
zamykał, rolnicy z synami wyłapywali je i zabijali pałkami. Nie wolno było używać
broni. Hiram brał oczywiście w tym udział, lecz nienawidził tego. Zawsze po
powrocie do domu był markotny.
— Zobaczę, co da się zrobić — odezwała się zadowolona Sara.
— Leżą na ganku.
— Dobrze.
Hiram ruszył do sypialni, żeby zdjąć długie, zabrudzone dżinsy i założyć czyste
spodnie. No, powiedzmy, że czyste. Niekiedy pranie Sary pokrywało się błotem, gdy
wieszała je na sznurze w niewłaściwym czasie.
Idąc do sypialni, Hiram miał nadzieję, że spodnie będą czyste.
Miał też nadzieję, że spadnie deszcz.
Hiram wiedział, że szansę na spełnienie obydwu tych marzeń są niewielkie.
I miał rację.
Pustynia piaskowa... to pięcioletni okres w dziejach Ameryki, kiedy to zaprzestanie
upraw, straszne susze i Wielki Kryzys razem spowodowały, że na obszarze
sześćdziesięciu pięciu tysięcy kilometrów kwadratowych w dziewięciu stanach ziemia
została ogołocona do cna. Było co siać, co wypasać, lecz nie było dość deszczu i w
efekcie ziemia stała się jałowa. Rolnicy tracili swe farmy i domy. Kraj opustoszał
(opisał to John Stein-beck w swej książce Grona gniewu).
W 1934 roku w wydawanym przez rząd USA „Roczniku Rolniczym" podano
następujące dane statystyczne:
— 141 000 kilometrów kwadratowych obsianej ziemi uległo zniszczeniu lub

Strona 216

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

przyniosło niewielkie zbiory.
— na 405 000 kilometrach kwadratowych ziemi uprawnej gleba zwietrzała, w
niektórych miejscach całkowicie.
— w czasie publikacji „Rocznika" wyjałowieniu — niemal całkowitemu — uległo
dodatkowo 505 000 kilometrów kwadratowych ziemi.
Ludzie większość czasu spędzali na polach, próbując zapobiec erozji gleby w wyniku
burz piaskowych, co często kończyło się zatorami płuc i niewydolnością oddechową.
Niektórzy wymiotowali błotem. Lekarze donosili, że ludzie umierali, ponieważ mieli
płuca zatkane piaskiem.
20 — 100 największych...
305
W latach pierwszej wojny światowej (1914-1918) farmerów ze Środkowego Zachodu
zachęcano do produkowania takich ilości ziarna, ile się da, żeby wspierać działania
wojenne. Tym sposobem tysiące kilometrów kwadratowych, na których wcześniej
rosła trawa, przeznaczono pod zasiewy. Trawa zawsze wiązała glebę, gdy jednak ją
zaorano i w jej miejsce posiano zboże, stała się mało odporna na działanie wiatrów,
palące słońce, na brak deszczu i na inne oddziaływania środowiska naturalnego.
Ogromne obszary stały się podatne na pustynnienie. Gdy deszcze nie nadeszły, gleba
zamieniła się w martwy kurz. Gdy powiał wiatr, kurz wywiewało niczym śnieg
podczas zamieci.
W kwietniu 1935 roku „Dallas Mornig News" (Teksas) zamieścił żarcik ilustrujący
sytuację na Środkowym Zachodzie:
Żony w Teksasie odmawiają sprzątania domów do czasu, gdy w Oklahomie, Kansas i
Nebrasce nie zaczną siać.
Wysiłki rządu na rzecz ulżenia doli farmerów obejmowały dotacje, pożyczki
hipoteczne i programy zapobiegania erozji gruntów. Było tego za mało, za późno.
Wielu rolników porzuciło swe farmy, spakowało cały dobytek i ruszyło do Kalifornii
w poszukiwaniu pracy. To właśnie byli owi emigranci, których w swych Gronach
gniewu Steinbeck nazywał „Okies". Według szacunków 300 tysięcy farmerów straciło
cały dorobek życia.
Wielka susza zakończyła się w 1938 roku, gdy wreszcie nastały deszcze. Dla wielu
poszkodowanych było już jednak za późno, niemniej rozsądna polityka rekultywacji
połączona z poprawą sytuacji w gospodarce i oczywiście z opadami deszczu
pozwoliły przekształcić tysiące suchych, piaszczystych akrów ziemi w pola pokryte
„bursztynowymi falami ziarna".
Dzisiaj na Środkowym Zachodzie susza nadal bywa problemem dla farmerów, tyle że
podejmowane są niebywałe środki zapobiegawcze, by nie dopuścić do powtórzenia się
sytuacji z lat trzydziestych.
Nie ma jednak gwarancji, że matka natura okaże się w tym pomocna.
1 Wartość dolara z lat trzydziestych.
96 Awaria w elektrowni jądrowej w Three Mile Island

Strona 217

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Middletown, Pensylwania
28 marca 1979 1,1 miliarda dolarów strat

Zawsze uważaliśmy, że elektrownia zbudowana jest na tyle dobrze, że nie dojdzie w
niej do żadnego poważnego wypadku. To było coś w rodzaju Titanica.
Harold Denton, były członek Komisji Ustawodawczej ds. Energii Atomowej
W 1977 roku tekściarz i piosenkarz Gil Scott-Heron napisał i wykonał balladę pod
tytułem „O mało nie straciliśmy Detroit", która po części odwoływała się do skażenia,
do jakiego doszło w październiku 1966 roku w reaktorze im. Encrica Fermiego w
Monroe w stanie Michigan. Tytuł piosenki wymyślił zaraz po wypadku któryś z
inżynierów elektrowni. Elektrownię zamknięto wtedy na cztery lata, a w 1970 roku
uruchomiono ją z powrotem. W 1972 roku zamknięto ją już na stałe. Drugi reaktor
Fermi II, który postawiono w tym samym miejscu w 1985 roku, ma pracować do roku
2025.
Dwa lata po tym, jak powstała ta wpadająca w ucho i dająca ludziom do myślenia
piosenka na temat skażenia w elektrowni jądrowej, zdarzył się wypadek w zespole 2
(TMI-2) wspomagającym obydwa reaktory. Elektrownia pracowała od trzech
miesięcy. W końcu stycznia 1979 roku była już zamknięta przez dwa tygodnie,
ponieważ zepsuły się dwa zawory bezpieczeństwa.
Wypadek w Three Mile Island uwolnił promieniowanie do atmosfery. Na szczęście
było go mało i obyło się bez ofiar. Gubernator Pensylwanii nie ogłaszał nawet
masowej ewakuacji z terenów sąsiadujących z elektrownią. (Niemniej polecił ludziom
pozostanie w domach przy zamkniętych oknach tak długo, dopóki władze nie ogłoszą,
że sytuacja się ustabilizowała).
I choć skutki wypadku wydawały się stosunkowo niewielkie (chociażby w
porównaniu z Czarnobylem — patrz rozdział 36), to jednak był on najgorszą awarią
elektrowni atomowej w historii USA. Od czasu wypadku w Three Mile Island nikt w
Stanach Zjednoczonych nie składał
307
zamówienia na budowę takiej elektrowni. Był to bezpośredni skutek tej awarii. O
wiele więcej do myślenia na temat energii jądrowej w ostatnich dwudziestu lat daje
fakt, że zaniechano wcześniejszych planów budowy pięćdziesięciu dziewięciu
elektrowni atomowych, już zaplanowanych i zaprojektowanych, z przewidzianymi
funduszami. Jedynymi nowymi elektrowniami, jakie weszły do eksploatacji po
wypadku w Three Mile Island, były te, które rozpoczęto lub kończono budować w
czasie, gdy do niej doszło.
Wątpliwości na temat bezpieczeństwa elektrowni jądrowych nie mogą przesłonić
podstawowych faktów związanych z wydajnością w zakresie produkcji energii
elektrycznej. Według szacunków Instytutu Energii Nuklearnej amerykański popyt na
komputery i ich rosnący wpływ na informatyzację gospodarki spowoduje wzrost
zapotrzebowania o 35 procent do roku 2010. Dzisiaj komputery i urządzenia

Strona 218

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

peryferyjne zużywają 13 procent tej energii. Oznacza to, że w 2020 roku udział ten
wzrośnie do 25 procent.
Poniższa lista pokazuje, dlaczego energia jądrowa nie zniknie — nawet przy
wszystkich zagrożeniach czy zdarzających się awariach, takich jak ta w Three Mile
Island, elektrowni Fermiego czy nawet w Czarnobylu.
Koszty produkcji energii w 1999 roku'
Rodzaj energii Koszt kilówatogodziny (w dol.)
Gaz naturalny 0.0352
Ropa 0.0324
Węgiel 0.0207
Jądrowa 0.0183
Energia jądrowa jest niemal połowę tańsza od energii pochodzącej z gazu naturalnego,
a dla świata, który chce jej coraz więcej, jest to niezwykle ważne. Niemniej wciąż
rośnie strach przed wypadkami i przed tym, że pewnego pięknego dnia dojdzie do
prawdziwej apokalipsy.
Co się stało w elektrowni jądrowej w Three Mile Island i kto był temu winien?
Wypadek był efektem awarii mechanicznej połączonej z błędem człowieka.
Zawór sterujący dopływem i odpływem wody chłodzącej z reaktora nie zamknął się
tak, jak powinien i ta zaczęła z niego wyciekać. Doprowadziło to do przegrzania
rdzenia — powyżej dwóch tysięcy siedmiuset stopni — i w efekcie do stopienia się
niektórych prętów paliwowych. Do powietrza zaczął uwalniać się radioaktywny gaz i
para wodna.
308
Zawiódł alarm. Tablice rozdzielcze i wskaźniki, które powinny być na widoku, zostały
pozasłaniane jakimiś instrukcjami. A liczniki, które były widoczne, dawały złe
odczyty. Technicy nie mieli zaufania do mierników temperatury... i tak dalej. W
efekcie wysiadła połowa rdzenia reaktora i zanim opanowano sytuację, poziom
promieniowania w układzie chłodzenia pierwotnego wzrósł 350 razy w ciągu czterech
godzin i piętnastu minut.
Możliwość całkowitego stopienia się reaktora w Three Mile Island była zupełnie
realna. Gdyby tak się stało, wybuch mógłby zniszczyć budynek, a uwolnione
promieniowanie objęłoby setki tysięcy kilometrów kwadratowych w Middletown i
innych miastach i miasteczkach Pensylwanii. (Three Mile Island znajduje się zaledwie
kilka kilometrów od Harrisburga). Taka właśnie tragedia wydarzyła się w Czarnobylu,
kiedy to pochodzący z wybuchu radioaktywny gaz rozpełzł się po całej Europie.
Gdyby podobnie los potoczył się w Three Mile Island, powybuchowe promieniowanie
mogłoby dotrzeć aż do Los Angeles.
Sprzątanie po awarii w Three Mile Island zajęło jedenaście lat i kosztowało 973
miliony dolarów. Bliźniaczy zespół TMI-1 został zamknięty na sześć lat w celu
dokonania ponad stu modyfikacji na bazie doświadczeń z zespołem TMI-2, co
kosztowało 95 milionów. Choć niektórzy eksperci utrzymują, że ilość uwolnionego

Strona 219

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

promieniowania była tak mała, iż liczba wywołanych nim zgonów na raka powinna
być niewielka. Oczywiście na razie jest zbyt wcześnie, by poznać wpływ awarii na
środowisko naturalne i mieszkańców w najbliższym otoczeniu elektrowni.
1 Nuclear Energy Institute, 2001.

97 Krach na giełdzie w USA
Stany Zjednoczone
29 października 1929 Ponad 30 miliardów dolarów strat
Trzeba było stać w kolejce do okna, żeby wyskoczyć, a spekulanci sprzedawali wolne
miejsca na zwłoki w wodach East River.
Will Rogers, satyryk komentujący skutki krachu na giełdzie w 1929 roku
Kolejka ciągnęła się przez cały hol, poza podwójne drzwi do banku, wzdłuż całego
kwartału aż do skrzyżowania. Dziesiątki ludzi w kolejce było na krawędzi paniki,
choć większość próbowała wykrzesać w sobie przynajmniej nieco spokoju. Pod
koniec dnia niemal wszyscy mieli stracić pieniądze, jakie trzymali w banku. Przed jego
zamknięciem niemal nikomu z nich nie udało się dostać do okienka, żeby wycofać
oszczędności. Tak wyglądała sytuacja w tym jednym z czterech tysięcy banków, które
nie przetrwały paniki wycofujących pieniądze klientów. Wywołał ją krach na giełdzie
w 1929 roku.
Calvin Coolidge nie dostrzegł, że się zbliża, a Herbert Hoover jeszcze pogorszył
sprawę.
Wielu historyków utrzymuje, że do krachu na giełdzie w 1929 roku doprowadziło
ociąganie się prezydenta Coolidge'a z nałożeniem restrykcji na spekulacje giełdowe.
A Herberta Hoovera oskarża się o to, że podpisując się pod tzw. ustawą
Smoot-Hawley, która nakładała bardzo wysokie podatki na towary importowane,
spowodował, iż Wielki Kryzys, jaki nastąpił po krachu, był jeszcze gorszy. (Do
zawetowania ustawy namawiało go tysiąc ekonomistów). Intencją Smoota-Hawleya
było zniechęcenie do importowania towarów dostępnych w USA, a tym samym
poparcie rodzimych drobnych producentów. Pomysł jednak nie wypalił i skończyło się
to międzynarodową wojną handlową, która pogłębiła Wielki Kryzys i wydłużyła czas
jego trwania.
310
To, czy krach z 1929 roku był, czy też nie był (jedyną) przyczyną Wielkiego Kryzysu,
jest tematem ciągłych dyskusji. Ponieważ miał on wiele przyczyn i wywołał kryzys
ogólnoświatowy, błędem byłoby przypisywanie go jednemu wydarzeniu.
To jedno wydarzenie, krach z 1929 roku, miało niezwykle destrukcyjny wpływ na
USA i resztę świata i dlatego powinno być uznane za jedną z największych katastrof
finansowych w historii.
24 października 1929 roku w czwartek Ameryka przeżyła przedsmak tego, co się
wydarzy. Tego dnia notowania dramatycznie spadły, a giełda nowojorska zamieniła
się w dom wariatów, w którym oszalali maklerzy próbowali wycisnąć z akcji, co tylko

Strona 220

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

się da, zanim strącą cały swój majątek. Na parkiecie było w tym dniu aż 1100
sprzedających. W zwykły dzień bywało tam zazwyczaj 750 osób. W Nowym Jorku
gruchnęła wieść, że wyprzedaż jest oznaką jakiegoś zagrożenia finansowego, w
związku z czym na Wall Street zgromadziły się tysiące ludzi, próbując w desperacji
dowiedzieć się, o co chodzi.
„Co słyszałeś?", „Jak bardzo padł rynek?", „Co powinniśmy robić?". Pytania krążyły
w zaniepokojonym tłumie i wśród tych, którym udało się przedostać na galerię dla
gości.
Tego dnia na galerii znalazł się sam Winston Churchil. Obserwował zaszokowany, jak
akcje pikują w dół.
O godzinie pierwszej, gdy na rynek wkroczyła grupa bankierów z inwestycją 20
milionów na zakup najważniejszych akcji, spadki zostały zahamowane. Wyglądało na
to, że się udało i że do końca dania uda się odrobić dwie trzecie strat.
Jednak wyhamowanie okazało się chwilowe i po kilku dniach gwałtownych spadków i
wzrostów rynek zawalił się ostatecznie. Stało się to 29 października w czarny
czwartek, kiedy to w jeden dzień przepadły akcje warte 15 miliardów dolarów. Zanim
po upływie dziesięciu lat gospodarka dźwignęła się z kryzysu, liczba ta jeszcze się
podwoiła, co oznaczało, że wyparowało z niej 30 miliardów dolarów.
Najbliższą analogią do tego, co się przytrafiło pojedynczym akcjonariuszom 29
października 1929 roku, może być to, co wydarzyło się posiadaczom akcji Enronu,
kiedy to na początku 2002 roku firma ogłosiła bankructwo. Stacja CNN
przeprowadziła wiele wywiadów z pracownikami Enronu, którzy zainwestowali
wszystkie swoje dochody w akcje firmy i którzy wszystko stracili z chwilą, gdy cena
akcji spadła do kilku centów. Przed ogłoszeniem bankructwa jeden z pracowników
Enronu miał na koncie 1,2 miliona dolarów. Potem udało się z niego wycofać 5500
dolarów. Pracownik ten powiedział CNN, że zaczyna od nowa. Miał 53 lata.
311
Krach na giełdzie przyniósł ogromne szkody gospodarce USA. Był jednym z
czynników, jakie wywołały Wielki Kryzys. W ciągu trzech lat od 29 października
1929 roku bezrobocie w Ameryce skoczyło z siedmiu do szesnastu milionów.
Co spowodowało krach?
W ciągu minionych siedmiu dziesięcioleci sugerowano, że chodziło o
przewartościowanie akcji, oszustwa brokerów, nadmierne zadłużenie, złą politykę
Urzędu Rezerw Federalnych, okłamywanie opinii publicznej przez grube ryby biznesu
w sprawie bezpieczeństwa inwestycji i kondycji finansowej ich firm, niekompetencję
prezydenta Hoovera oraz inne przyczyny, z których niektóre mogłyby zawstydzić
nawet paranoidalnych zwolenników teorii spiskowych.
Zaraz po krachu rząd natychmiast obciął stopy procentowe, co zwiększyło podaż
pieniądza, niemniej błędne ich zwiększenie w 1931 roku radykalnie spowolniło wzrost
gospodarczy.
Trzeba było dziesięciu lat, by gospodarka USA wróciła do zdrowia. A w tym czasie

Strona 221

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

przeżywaliśmy suszę piaskową... (rozdział 95), pojawienie się miast biedoty
(Hoovervilles), kolejki po chleb, bankructwa, egzekucje długów hipotecznych, kryzys
państwa oraz kryzys psychologiczny obywateli.
Druga wojna światowa i związane z nią zwiększenie produkcji oraz zapotrzebowania
na siłę roboczą wymusiły wzrost i — co tu dużo mówić — okazały się ratunkiem dla
gospodarki.
Pewnie nic to nie da, lecz można by się zastanowić, jak długo trwałby kryzys gdyby
nie wybuch wojny w 1941 roku.

Wybuch na wahadłowcu Challenger
15 kilometrów nad Ziemią, wejście na orbitę
28 stycznia 1986 7 ofiar
Dzisiaj granice ludzkiego poznania wyznacza przestrzeń kosmiczna. Niekiedy, gdy
sięgamy gwiazd, nie udaje się. Musimy jednak umieć się podnieść i przeciwstawić
cierpieniu. Nasz naród ma szczęście, że wciąż potrafimy sięgać do nieprzebranych
zasobów odwagi i hartu ducha — że wciąż Bóg daje nam takich bohaterów jak ci z
wahadłowca Challenger.
Prezydent Ronald Reagan
Dane telemetryczne pokazują, jak działały systemy lotu, i uzupełniają bezpośrednio
dane otrzymane ze zdjęć, obrazujące zmagania wahadłowca z siłami, które w końcu
go zniszczyły... Statek poddany wielkim obciążeniom aerodynamicznym rozpadł się
na kilka mniejszych części, które wyłoniły się z kuli ognia... 73 sekundy po starcie
wybuch pochłonął statek i załogę. Przyczyną eksplozji było pęknięcie uszczelki w
zbiorniku paliwa stałego. Dodatkowym czynnikiem była zła pogoda.
NASA
Jedno z najczęściej zadawanych pytań na temat katastrofy wahadłowca Challenger
brzmi: „Czy po eksplozji astronauci jeszcze żyli?". Wielu chciałoby się dowiedzieć,
czy podczas spadania do morza siedmioro astronautow z Challengera zachowywało
przytomność.
Odpowiedź brzmi — tak. Przynajmniej przez kilka sekund, a może nawet dłużej.
Wyczerpujące dochodzenie po wypadku wykazało, że awaryjne zasobniki powietrza
trójki wydobytych astronautow po eksplozji były włączone ręcznie. Oznacza to, że
początkowa siła wybuchu nie zabiła ich, nie pozbawiła przytomności i że przyczyną
ich śmierci było uderzenie w wodę z prędkością trzystu kilometrów na godzinę. Nie
wiadomo, jak długo w kabinie utrzymywało się ciśnienie powietrza ani też, mówiąc
ściślej, czy w ogóle w niej było. Jeśli nawet astronauci zachowali przytomność po
wybuchu, to najprawdopodobniej stracili ją po kilku sekundach i w takim już stanie
uderzyli w wodę.
313
Siódemka z Challengera to: Michael Smith, Dick Scobee, Judith Resnik, Ronald
McNair, Ellison Onizuka, Gregory Jarvis oraz Agata McAuliffe.

Strona 222

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Wydobyte i zidentyfikowane szczątki ciał załogi Challengera przekazano ich rodzinom
29 kwietnia 1986 roku. To, czego nie udało się zidentyfikować, spalono na cmentarzu
wojskowym w Arlington 20 maja tego samego roku.
24 stycznia 1985 roku, na rok przed startem Challengera, NASA wystrzeliła
wahadłowiec Discovery. Temperatura powietrza w tym dniu wynosiła 11 stopni
Celsjusza i inżynierowie z Morton-Thiokol, firmy produkującej uszczelki do
zbiorników silników, zauważyli, że w tej temperaturze dochodzi do ich uszkodzenia.
Temperatura startowa powietrza dla wahadłowca Challenger wynosiła -1°C.
Inżynierowie z Morton-Thoikol, którzy utrzymywali, że nie mieli okazji sprawdzić,
czy w temperaturze około zera mogłyby wyniknąć jakieś problemy z uszczelkami. Po
prostu nie przeprowadzono testów w niższych temperaturach. Ale powoływali się na
kłopoty z Discovery przy 11 stopniach i dlatego zalecili NASA, by wstrzymać start
Challengera.
Szef NASA podał w wątpliwość wnioski inżynierów z Morton-Thiokol i poprosił
szefów ich firmy o decyzję. Ci przekazali NASA raport wraz z ich oceną inżynierską,
zgodnie z którą uszczelki (pierścienie) wytrzymają przewidywane temperatury i że lot
może odbyć się w zaplanowanym terminie. Inżynierowie z Morton-Thiokol odmówili
podpisania raportu. Alan McDonald, szef projektu silników na paliwo stałe firmy
Morton-Thoikol, przebywał na Florydzie i zalecał NASA, by odrzuciła przysłany
raport i zrezygnowała ze startu. Był przekonany, że start przy złej pogodzie może być
ryzykowny ze względu na uszczelki, co jest wystarczającym powodem, by go
odwołać. Szefowie projektu NASA przegłosowali McDo-nalda i 28 stycznia 1986
roku o godzinie 11.38 Challenger został wystrzelony. W chwili startu wyrzutnia
startowa była oblodzona, podobnie jak sam wahadłowiec.
Decyzja o wystrzeleniu Challengera była fatalna i kosztowała życie siedmiu ludzi,
zniszczenie wielomiliardowego statku kosmicznego i dwuletnie zawieszenie programu
wahadłowców NASA. Po raz pierwszy też w historii USA straciły astronautów z
powodu awarii maszyny podczas lotu, co podważyło wiarę wielu w Amerykanów w
NASA. Katastrofa Challengera spowodowała też odejście wielu kluczowych postaci z
agencji
314
oraz podjęcie decyzji o wykorzystaniu do wystrzeliwania satelitów na orbitę nie
wahadłowców, lecz drogich tradycyjnych rakiet.
Komisja Kongresu, która prowadziła dochodzenie w sprawie katastrofy, doszła do
wniosku, że „terminarz planu lotów i obcinanie kosztów okazało się ważniejsze niż
bezpieczeństwo".
Misja Challengera wywołała ogromne zainteresowanie amerykańskiej opinii
publicznej z powodu obecności na pokładzie wykładowczyni szkoły wyższej z
Hampshire Christy McAuliffe, pierwszego cywila w kosmosie, oraz rozpoczęcia
programu NASA „Nauczyciel w kosmosie". McAuliffe miała prowadzić w przestrzeni
kosmicznej wykłady dla swoich studentów w ramach nowatorskiego programu „ponad

Strona 223

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

granicami", który wzbudzał olbrzymi entuzjazm zarówno wśród studentów, jak i
wykładowców.
Misja Challengera obejmowała również wyniesienie na orbitę satelity
telekomunikacyjnego oraz serię eksperymentów związanych z kometą Halleya.
Katastrofa Challengera to jedna z naj straszniej szych katastrof wszech czasów po
części dlatego, że idea, koncepcja, opracowanie i wystrzelenie orbitalnego
wahadłowca to jedne z największych osiągnięć wszech czasów. Skala dokonań była
wprost proporcjonalna do skali katastrofy. Jej przyczyną była awaria urządzenia
mechanicznego — pierścienia uszczelki. Rozsypał się pod wpływem zimna i nie był w
stanie zapobiec wybuchowi łatwopalnych gazów, który miał blokować. Lecz
prawdziwa odpowiedzialność spoczywa na decydentach, którzy zlekceważyli
możliwość usterki mechanicznej i zgotowali Challengerowi jego straszny los.

99 Pożar na statku Ayollo 1
Przylądek Kennedy'ego, Floryda
27 stycznia 1967 3 ofiary
Oczywiście zawsze istnieje możliwość, że nastąpi jakaś katastrofalna awaria. To się
może zdarzyć w każdym locie. Może zdarzyć się zarówno podczas pierwszego, jak i
ostatniego lotu. Powinniście więc planować wszystko tak, by ustrzec się przed taką
ewentualnością najlepiej jak potraficie.
Virgil Grissom, astronauta w wywiadzie dla CBS
Naszym zadaniem jest dopilnować, by wszystko u nas grało. Nie wiem, jak
moglibyście pomóc, ale możecie się trochę podekscytować. Nie lubię używać słowa
„przestraszyć"'.
Astronauta Roger Chaffee w tym samym wywiadzie dla CBS
Na posterunku
Trójka astronautów spędziła pięć i pół godziny przymocowana do swych foteli w
kabinie dowodzenia ładownika Apollo 1 (bez paliwa). Przez ponad trzy godziny mieli
przeprowadzać w hermetycznej kabinie serię testów i symulacji, z których większość
przebiegała bezproblemowo. Na piętnaście minut przez rozpoczęciem symulacji
odłączono zewnętrzne źródła zasilania i w kabinie pracowano tylko na akumulatorach.
Nosiło to nazwę „testu bez wtyczki".
O godzinie 6.31 astronauta Roger Chaffee krzyknął: „Ogień, czuję ogień". W
okablowaniu pod fotelem Virgila Grissoma doszło do kilku spięć, a w atmosferze
składającej się z czystego tlenu w kabinie pożar wybuchł niemal w jednej chwili.
Personel misji obserwujący wszystko na ekranach monitorów spostrzegł płomienie w
luku ładunkowym, lecz sami astronauci nie zdążyli na czas odciągnąć sześciu
zaczepów w jego pokrywie. Kilka sekund później ładownik eksplodował, a bok
kabiny odpadł. Świadkowie widzieli płomienie wydobywające się z wraku. W tym
momencie dla astronautów z Apollo 1 było już za późno. Cała trójka udusiła się
niemal natychmiast,

Strona 224

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

316
a temperatura wewnątrz kabiny wynosząca 400 stopni poważnie nadpaliła ich ciała już
po śmierci.
Przy otwieraniu trzech zaczepów w ładowniku musiało pracować pięciu mężczyzn
przez prawie sześć minut. Gdy już dostali się do środka, zobaczyli przerażający
widok. Ciała astronautów leżały w plątaninie spalonego nylonu i plastiku, a ich
skafandry stopiły się z ciałami. Lekarze przybyli w ciągu ośmiu minut po
rozmontowaniu włazu, lecz przeniesienie trzech ciał trwało siedem godzin.
Żeglarze nie powinni umierać na lądzie, strażacy w remizie, policjanci na posterunku,
piloci na ziemi, a astronauci na platformie startowej w statku kosmicznym bez paliwa,
zanim nie wyjdą poza atmosferę Ziemi i nie zostaną sami w kosmosie.
A jednak w piątek 27 stycznia 1967 roku trzech amerykańskich astronautów — Virgil
Grissom, Roger Chaffee i Edward White — zginęło w pożarze, jaki wybuchł w ich
ładowniku podczas rutynowego testu na platformie startowej. Sami nie potrafili się
uwolnić.
W 1967 roku NASA chciała zrealizować wizjonerski projekt prezydenta Kennedy'ego
wysłania człowieka na Księżyc jeszcze przed końcem dekady '. Stany Zjednoczone
ścigały się ze Związkiem Radzieckim w kosmosie, a NASA budowała,
wypróbowywała i wystrzeliwywała statki w szaleńczym tempie.
Czternastotomowy raport opublikowany po wypadku stwierdzał, że NASA popełniła
poważne błędy w wielu dziedzinach, zaś drobiazgowe śledztwo wykazało „złe
instalacje, zły projekt i zły dobór ludzi". Raport obwiniał również NASA za
„karygodnie niestosowanie wymogów bezpieczeństwa". Było to zakamuflowane
oskarżenie pod adresem agencji, która chciała zbyt szybko prześcignąć Rosjan i
zadowolić polityków.
Kongres zarządził, by przed dalszymi startami w kosmos dokonano dokładnego
przeglądu całego programu kosmicznego.
NASA wykorzystała to wymuszone wstrzymanie prac do ponownego przejrzenia
każdego detalu swych statków kosmicznych i swego programu, do wprowadzenia w
nich znacznych przeróbek oraz do wymiany tych części i materiałów, które uznano za
wadliwe lub niebezpieczne.
Doprowadzanie do ładu statku kosmicznego trwało osiemnaście miesięcy.
Wymieniono całe okablowanie na bardziej nowoczesne, usunięto łatwopalne
materiały, opracowano nowe ognioodporne materiały do wyposażenia wnętrza
ładowników i do konstrukcji skafandrów, wreszcie zaprzestano stosowania w
kabinach wyłącznie czystego tlenu.
317
W tym więc sensie wypadek Apolla 1 umożliwił Ameryce odbycie podróży na
Księżyc, lądowanie i bezpieczny powrót do domu. Jest wysoce prawdopodobne, że
gdyby nie wydarzył się pożar na statku Apollo 1 i gdyby NASA dalej realizowała ten
program w taki sposób, jak robiła to przed wypadkiem, misja na Księżyc mogłaby się

Strona 225

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

nie udać. Przy tak wątpliwej niezawodności systemów i wyposażenia jak przed
wypadkiem Apollo 1 może i dolecielibyśmy na Księżyc, lecz moglibyśmy już z niego
nie wrócić.
Patrząc wstecz, gorszą rzeczą od śmierci astronautów w kabinie ładownika na Ziemi
mogła być śmierć w statku kosmicznym zmierzającym na Księżyc.
Po tragedii Apolla 1 przez blisko dwadzieścia lat NASA nie straciła żadnego
astronauty. Dopiero w 1996 roku w eksplozji wahadłowca Chal-lenger zginęło siedem
osób (patrz rozdział 98).
1 „Po pierwsze, wierzę, że ten naród powinien osiągnąć cel przed upływem dekady —
wylądować na Księżycu i wrócić stamtąd bezpiecznie na Ziemię. Żaden projekt
kosmiczny w tym czasie nie porusza bardziej ludzkości niż długofalowy plan
eksploracji przestrzeni kosmicznej. Realizacja żadnego innego projektu nie będzie tak
trudna i kosztowna. Proponujemy przyspieszenie rozwoju budowy pojazdu
księżycowego. Proponujemy rozwój alternatywnych zbiorników na paliwo ciekłe i
stałe o wiele większych od dzisiejszych i o wiele doskonalszych. Proponujemy
przeznaczenie dodatkowych funduszy na rozwój silników, by dokonywać eksploracji,
jakiej nie zna świat — eksploracji, która jest szczególnie ważna ze względu na cel,
jakiego ten naród nigdy nie straci z oczu: by człowiek, który pierwszy podejmie ten
lot, przeżył. W pewnym sensie to niejeden człowiek poleci na Księżyc — mówiąc
górnolotnie, oznaczać to będzie, że poleci cały naród. Wszyscy powinniśmy
pracować, by go tam wysłać". John F. K e n n e d y, Specjalne przesłanie do Kongresu
w sprawach potrzeb wagi państwowej, 25 maja, 1961.
100 Pożar biblioteki Kongresu
Kapitol, Waszyngton
24 grudnia 1851
Nieocenione straty niezastąpionych ksiąg i dokumentów
Zgadzam się z panem, że jest powinnością każdego obywatela, by wykorzystać każdą
sposobność, jaka mu się przytrafia, do zachowania dokumentów związanych z historią
własnego kraju.
Tomasz Jefferson do Hugha P. Taylora 4 października 1823
Wedle tej filozofii wolność i oświecenie są ze sobą powiązane; wszelako edukacja to
fundamentalna powinność wolnego rządu.
Merrill D. Peterson o Tomaszu Jeffersonie '
Maj 1815 roku. Trzy pióra jednocześnie kreślą po papierze i jednocześnie zanurzają
się w kałamarzach. Ręka Tomasza Jeffersona trzyma jedno pióro, pozostałe dwa
przymocowane są do skomplikowanego układu drewnianych płyt, dźwigni i
przegubów maszyny zwanej poligrafem. Nadążają one za ruchami ręki Jeffersona i
pozwalają tworzyć identyczne kopie pisma bez potrzeby ich wielokrotnego
przepisywania. Jefferson lubił poligraf, maszynę wynalezioną w 1803 roku przez
pochodzącego z Anglii Johna Issaka Hawkinsa. Dziś, w czasach błyskawicznego
kopiowania cyfrowego całych tomów tekstów, warto odnotować, że ówczesna

Strona 226

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

możliwość otrzymania jednej lub dwóch kopii bez przepisywania była niezwykle
ważna. Na cienkim papierze welinowym Jefferson napisał w nagłówku trzech
osobnych kolumn tekstu słowa: „Pamięć", „Rozum" i „Wyobraźnia". Pod „Pamięcią"
znalazła się „Historia", pod „Rozumem" — „Filozofia", pod „Wyobraźnią" —
„Sztuka". W każdej z kolumn Jefferson zapisał tytuły książek ułożonych według
rodzaju, liczby stron, wielkości i przybliżonego wieku.
Jefferson przygotował wykaz 6487 książek, które sprzedał rządowi Stanów
Zjednoczonych za 23 950 dolarów. Miały one stać się podstawą nowej biblioteki
Kongresu.
24 sierpnia 1814 roku podczas wojny z Brytyjczykami oddziały brytyjskie spaliły
Kapitol i bibliotekę Kongresu. Jesienią Tomasz Jefferson, już
319
jako były prezydent, z racji potrzeb finansowych (były to czasy, gdy byłym
prezydentom nie przyznawano emerytury) zaproponował sprzedaż dużej części
własnego słynnego księgozbioru państwu, by mogło odtworzyć tę bibliotekę.
Przeprowadzono w tej sprawie wielką debatę w obydwu izbach
— opozycyjni federaliści woleli, by były prezydent zrobił darowiznę na rzecz
państwa. Tonący w długach Jefferson nie mógł sobie po prostu pozwolić na oddanie
swej biblioteki, choć dziś, z perspektywy historii, możemy zapewnić, że gdyby tylko
chciał — toby mógł.
30 stycznia 1815 roku prezydent James Madison podpisał czek, kupując książki
Jeffersona.
Jefferson wciąż pisał, wymieniając wiele książek z pamięci. Gdy skończył, niewolnicy
załadowali ten cenny ładunek na kilka wagonów i książki wyruszyły do Waszyngtonu.
. >
Przez 36 lat pozycje Jeffersona dobrze przysłużyły się członkom Kongresu,
dostarczając im wiedzy z zakresu prawa, historii, polityki, ekonomii, religii i
wojskowości, a także zaznajamiając ich z dziełami literatury
— od Greków po Szekspira.
W 1851 roku 4300 książek ze zbioru Jeffersona spłonęło wraz z trzydziestoma
tysiącami innych woluminów (w sumie spaliło się 55 tysięcy książek) podczas
tragicznego pożaru biblioteki Kongresu na Kapitolu. W płomieniach przepadły
oryginalne portrety pierwszych pięciu prezydentów oraz bezcenne dokumenty
datowane z czasów Kolumba i cały zbiór map. Ocalały z pożogi tylko niektóre z
książek Jeffersona, w tym jeden z dokumentów napisanych osobiście przez niego — z
ognia wyszedł cało oryginał Deklaracji Niepodległości.
Czy można powiedzieć, że pożar biblioteki jest katastrofą? Książka 700 największych
katastrof wszech czasów opisuje ludzkie tragedie, podaje liczby ofiar i straty
materialne. Otóż to, książkę tę zamyka właśnie wypadek, w którym utracono skarb
złożony z przedmiotów, które są najbardziej wyrazistym przejawem ludzkiego ducha.
Pożar wywołany złym ciągiem kominka w budynku Kapitolu wczesnym rankiem w

Strona 227

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

wigilię Bożego Narodzenia 1851 roku spowodował ogromne straty. Zginęły rzeczy,
nie ludzie, jakże więc mówić tu o katastrofie?
Odpowiedzi na to pytanie należy szukać w tym, jak dalekosiężne są konsekwencje
takich zniszczeń w porównaniu z utratą ludzkiego życia. Odpowiedź ta zawiera się i w
tym, co wydarzyło się w trzecim stuleciu, kiedy to zniszczono bibliotekę w
Aleksandrii w Egipcie.
Bibliotekę w Aleksandrii założył Ptolomeusz I w 290 roku p.n.e. Przez pięć wieków
jego następcy zgromadzili setki tysięcy woluminów pism
320
naukowych, każde dzieło literatury greckiej i niezliczone tłumaczenia z innych kultur.
W istocie biblioteka ta zawierała całą wiedzę, jaką zgromadzono przez stulecia.
Biblioteka w Aleksandrii liczyła od 450 do 530 tysięcy manuskryptów, co według
dzisiejszej miary jest równe 100-150 tysiącom książek. Około 641 roku p.n.e.
zniszczyli ją islamscy najeźdźcy. Bezcenne rękopisy i dokumenty poszły na podpałkę.
Na temat książek zgromadzonych w bibliotece kalif oświadczył:
Jeśli książki te są zgodne z Księgą Boga, są bezużyteczne i nie warto ich
zachowywać; jeśli są niezgodne — są bluźnierstwem i powinny zostać zniszczone2.
To pojedyncze wydarzenie — zniszczenie biblioteki — samo w sobie jeszcze nie
zapowiadało nadejścia ciemnych wieków (średniowiecza), niemniej utrata wiedzy i
możliwości nauczania, odebranie studentom możliwości nauki na podstawie dzieł
dawnych myślicieli i uczonych przyczyniło się do zapanowania ignorancji, przesądów
i bigoterii.
Dlatego właśnie włączyliśmy do tej książki pożar biblioteki Kongresu z 1851 roku.
Niektóre utracone pozycje i mapy mogły stać się źródłem wiedzy dla przyszłych
pokoleń.
Taka strata musi więc być uznana za katastrofę.
1 Henry F. Gof f, The Presidents, s. 56.
2 The Catholic Encyclopiedia, www.newadvent.org.
Skala

tornad

Natężenie Prędkość wiatru
FO

70 km/h

Fl

120 km/h

F2

180 km/h

F3

250 km/h

F4

330 km/h

F5

420 km/h

Źródło: opracowanie dr T. Fujita.
Pomiar siły trzęsień ziemi
Siła trzęsienia ziemi wyrażana jest wartością liczbową w skali Richtera — od 1,5 do
10. Liczby te wskazują, jak duże jest trzęsienie i jakie szkody może wyrządzić.
Skala ta wprowadzona w 1935 roku przez amerykańskiego sejsmologa Charlesa

Strona 228

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Richtera jest w istocie skalą logarytmiczną, co oznacza, że każda następna liczba
wyraża dziesięciokrotny wzrost siły i natężenia.
Choć sejsmolodzy nie posługują się zbyt często skalą Richtera (dzisiejsza technika
pozwala bardziej precyzyjnie rozpoznawać aktywność sejsmiczną), wartości liczbowe
opisujące trzęsienia ziemi są powszechnie stosowane w tej właśnie powszechnie
znanej skali.
Innym systemem opisu natężenia trzęsienia ziemi jest Skala Siły Trzęsienia Ziemi
opracowana w 1902 roku przez włoskiego sejsmologa Giuseppe Mercallego. Choć
dziś jest już nieco przestarzała, to jednak uporządkowane przez Mercallego opisy
dwunastu stopni skutków trzęsienia na terenach zamieszkanych dobrze obrazują
szkody spowodowane na każdym z tych poziomów. Dołączyliśmy je więc w celu
lepszego ich zobrazowania. Wszystko powyżej dziewiątego poziomu oznacza
ogromną katastrofę.
Skala Mercallego
(w nawiasach odpowiednik w skali Richtera)
Poziom I: (R 2) Nieodczuwalne przez człowieka, wykrywalne przez sejsmologów.
Poziom II: (R 2) Odczuwane przez niewielu ludzi. Niektóre przedmioty, takie jak
wiszące kosze lub lampy mogą się bujać.
Poziom III: (R 3) Odczuwane przez niewielu ludzi, głównie w pomieszczeniach.
Odczuwalny jak drgania wywołane przez przejeżdżającą ciężarówkę.
Poziom IV: (R 4) Odczuwalne w pomieszczeniach zamkniętych przez wielu ludzi,
znacznie słabiej na zewnątrz. Drgają okna, naczynia i drzwi.
Poziom V: (R 4) Odczuwalne niemal przez wszystkich zarówno w pomieszczeniach,
jak i na zewnątrz. Ludzie śpiący się budzą. Małe nieumo-cowane przedmioty mogą
spadać, ruszają się drzwi.
Poziom VI: (R 5) Odczuwalne przez wszystkich. Niektóre ciężkie meble mogą się
poruszać. Niestabilny chód człowieka. Otwierają się okna, naczynia spadają i się
rozbijają, z półek spadają książki, krzewy i drzewa trzęsą się w widoczny sposób.
323
Poziom VII: (R 5-6) Trudno utrzymać się na nogach. Umiarkowane uszkodzenia źle
zbudowanych budynków. Odpada gips, tynk, wypadają cegły i kamienie. Małe
przesunięcia gruntu na zboczach, woda mętnieje, gdyż dostają się do niej osady.
Poziom VIII: (R 6) Trudno kierować samochodem. Uszkodzenia kominów, pomników
i wież. Odpadają tynki, pękają gałęzie i schody.
Poziom IX: (R 7) Rozległe uszkodzenia budynków, poważne uszkodzenia ceglanych
murów, pęknięcia fundamentów, poważne uszkodzenia zbiorników wodnych. Pękanie
podziemnych instalacji.
Poziom X: (R 7-8) Zniszczenie większości murów, konstrukcji i fundamentów. Liczne
przesunięcia ziemi, woda w rzekach i jeziorach burzy się, gdzieniegdzie wyginają się
szyny.
Poziom XI: (R 8+) Niewiele domów stoi na miejscu. Poważne uszkodzenia torów

Strona 229

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

kolejowych, zniszczone liczne mosty. Instalacje podziemne są całkowicie niesprawne.
Poziom XII: (R 8+) Niemal wszystko zniszczone. Przemieszczanie się dużych mas
skalnych. Przedmioty gwałtownie ulatują w powietrze.
Ilość energii uwalnianej podczas trzęsień ziemi
Wielkość Ilość energii w tonach trotylu (TNT)
4.0

6 ton

5.0

199 ton

6.0

6270 ton

7.0

199 000 ton

8.0

6 270 000 ton

9.0

99 000 000 ton

Źródło: G. Lennis, Earthquak.es and the Urban Envinroment, vol. 1.
Lista stu największych katastrof wszech czasów w porządku chronologicznym
Uwaga: niektóre z tych katastrof trwały przez pewien czas (czarna
śmierć) lub właśnie trwają (epidemia AIDS). Na użytek tej listy przyjęto określać rok
rozpoczynający wieloletnią katastrofę.
79 Wybuch Wezuwiusza (34)
526 Trzęsienie ziemi w Antiochii (18)
542 Zaraza Justyniana (17)
1333 Susza, głód i epidemie w Chinach (5)
1347 Czarna śmierć (1)
1485 Potna choroba (10)
1520 Epidemia ospy w Meksyku (9)
1556 Wielkie trzęsienie ziemi w Chinach (14)
1666 Wielki pożar Londynu (93)
1755 Trzęsienie ziemi w Lizbonie (26)
1780 Wielki huragan (32)
1815 Wybuch Tambora i rok bez lata (22)
1846 Głód kartoflany w Irlandii (12)
1851 Pożar biblioteki Kongresu (100)
1856 Wybuch w kościele na Rodos (43)
1864 Cyklon nad Kalkutą (23)
1865 Zatonięcie Sultany (49)
1871 Wielki pożar w Chicago i w lasach Peshtigo (51)
1876 Głód w Chinach (4)
1883 Wybuch góry Krakatau (30)
1887 Wylewy rzeki Żółtej i Jangcy (11)
1888 Zamieć w Nowym Jorku (56)
1889 Powódź w Johnstown (47) 1891 Głód w Rosji (16)
1896 Susza, głód i epidemie w Indiach (6)
1896 Tsunami w Japonii (33)

Strona 230

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

1900 Huragan w Galveston (38)
1902 Wybuch góry Pelee (29)
1903 Pożar Iroąuois Theater (59)
1904 Pożar na statku General Slocum (55) 1906 Wybuch w kopalni w
Courrieres (53)
1906 Trzęsienie ziemi w San Francisco (45)
1907 Katastrofa w kopalni Monongah (68)
325
1908 Trzęsienie ziemi w Mesynie (20)
1911 Pożar zakładów Triangle (82)
1912 Zatonięcie Titanica (50)
1914 Zatonięcie Władczyni Irlandii (54)
1915 Katastrofa kolejowa w Quintinshill (78)
1917 Wybuch na Mont Blanc (48)
1918 Wielka epidemia grypy (2)
1918 Wielka katastrofa kolejowa w Nasłwille (86)
1920 Trzęsienie ziemi w Gansu (19)
1921 Głód na Ukrainie (8)
1923 Wielkie trzęsieni ziemi w Kanto (21)
1925 Tornado trzech stanów'(58)
1928 Huragan w Indiach Zachodnich i nad jeziorem Okeechobee (40)
1929 Krach na giełdzie w USA (97) 1932 Głód na Ukrainie (7)
1932 Piaskowa pustynia (95)
1934 Pożar na Morro Castle (83)
1936 Wybuch Hindenburga (91)
1938 Wielki huragan nad Nową Anglią (61)
1939 Trzęsienie ziemi w Erzincan (27) 1942 Pożar w klubie Cocoanut Grove
(66)
1944 Katastrofa we włoskim tunelu kolejowym (64)
1944 Pożar w cyrku Ringling Bros. i Barnum & Bailey (81)
1946 Pożar w hotelu Winecoff (84)
1947 Wybuch w teksaskim porcie (63) 1952 Zabójcza mgła w Londynie (39)
1954 Zatonięcie Toya Maru (52)
1964 Rozruchy piłkarskie w Limie (73)
1966 Powódź we Florencji (79)
1967 Pożar statku kosmicznego Apollo 1 (99) 1967 Pożar L'Innovation
Departament Storę (71) 1970 Cyklon w Bangladeszu (13)
1970 Trzęsienie ziemi i osunięcie się góry w Peru w 1970 roku (24)
1974 Huragan „Fifi" (37)
1974 Tornada na Środkowym Zachodzie (72)
1974 Katastrofa samolotu DC-10 tureckich linii lotniczych (70)

Strona 231

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

1976 Trzęsienie ziemi w Tangshan w Chinach (15)
1977 Zderzenie samolotów na Teneryfie (62)
1979 Katastrofa samolotu DC-10 linii American Airlines (74)
1979 Awaria w elektrowni jądrowej w Three Mile Island (96)
326
1979 Epidemia AIDS (3)
1981 Katastrofa budowlana w Hyatt Regency Walkways (85)
1981 Wypadek kolejowy w Indiach (57)
1984 Wyciek chemiczny w Bhopal (44)
1985 Katastrofa samolotu japońskich linii lotniczych (65)
1985 Przerwanie tamy w Stavie (76)
1986 Awaria nuklearna w Czarnobylu (36)
1986 Eksplozja wahadłowca Challenger (98)
1987 Zderzenie statków Dona Paz i Vector (42)
1988 Trzęsienie ziemi w Armenii (25)
1988 Wybuch bomby na pokładzie samolotu Pan Am (75)
1989 Wyciek ropy z tankowca Exxon Valdez (94) 1989 Huragan „Hugo" (90)
1989 Trzęsienie ziemi w San Francisco (88)
1990 Trzęsienie i osunięcie ziemi w Iranie (28)
1991 Pożary na Oakland Hills (92)
1992 Huragan „Andrew" (87)
1993 Powodzie na Środkowym Zachodzie USA (89) 1995 Trzęsienie ziemi w
Kobe (41)
1995 Zamach bombowy w Oklahoma City (80)
1996 Rozbicie samolotu rejsu 800 (77)
1996 Zderzenie samolotów linii Arabii Saudyjskiej i Kazachstanu (69)
1998 Huragan „Georges" (60)
1998 Huragan „Mitch" (35)
1999 Trzęsienie ziemi w Izmirze (31)
2001 Atak terrorystyczny 11 września na World Trade Center (46)
2002 Pożar pociągu w Egipcie (67)
Wybrana literatura
Alexander John T., Bubonic Płague in Early Modern Russia: Public Health
dr Urban Disaster, Baltimore, John Hopkins University Press, 1980. Allen Everett, A
Wind to Shake the Earth: The Story of the 1938 Hurricane, Boston,
Little, Brown, 1976. American Meteorological Society, The 1938 Hurricane: An
Historical and Pictorial
Surnmary, Boston, American Meteorological Society, 1988. Axelrod Alan, The
Complete Idiofs Guide to American History, New York, Alpha
Books, 1996. Aylesworth Thomas G., Geological Disasters: Earthąuakes and
Wolcanoes, New

Strona 232

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

York, Franklin Watts, 1979. Berlin G. Lennis, Earthguakes and the Urhan
Environment, vol. 1. Boca Raton, FL,
CRC Press, 1980.
Carey John, red., Eyewitness to History, New York, Avon Books, 1987. Cauf ield
Catherine, In the Rainforest, Chicago, University of Chicago Press, 1991. Chilton
David, Power in the Blood, Brentwood, TN, Wolgemuth & Hyatt, 1987. Conąuest
Robert, The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-
Famine, New York; Oxford University Press, 1986. C o r 1 i s s William R.,
Handbook of Unusual Natural Phenomena: Eyewitness Accounts
of Naturę's Greatest Mysteries, New York, Gramerey Books, 1995. C o r n e 11
James, The Great International Disaster Book, New York, Charles Scribner' s
Sons, 1976. C o w a n John F., West Virginia Coal Mines: Monongah Disaster, „West
Virginia Dis-
patch", December 8, 1907.
D a v i s Lee, Natural Di.sasters, New York, Checkmark Books, 2002. D r e x 1 e r
Madeline, Secret Agents: The Menaee of Emerging Infections, Washington,
DC, Joseph Henry Press, 2002.
Ed g ar W., Russia's Confliet with Hunger, „American Review of Reviews", 1892, 576
E r i c k s o n Jon, Quakes, Eruptions and Other Geologie Cataclysms, New York,
Facts
on File, 1994.
Famine in Soviet Ukrainę and Its Main Reason, „Svoboda", July 18, 1932. Farrington
Karen, Natural Disasters: The Terrifying Forces of Naturę, London, UK,
PRC Publishing, 1999. Fitzpatrick Patrick J., Natural Disasters: Hurricanes: A
Reference Handbook, Santa
Barbara, CA, ABC-CLIO, 1999. Flexner Stuart with Doris Flexner, The Pessimist's
Guide to History, New York,
Avon Books, 1992. F r a n c i s Arthur A., Remembering the Great New England
Hurricane of 1938, „Salem
Evening News", September 21, 1998. Frey Rebecca J., Gale Encyclopedia of
Medicine, Farmington Hills, MI, Gale
Group, 1999. G a r n e r Joe, We Interrupt This Broadcast: Relive the Events That
Stopped Our Lives
from the Hindenburg to the Death ofPrincess Diana, Naperville, IL, Sourcebooks,
1998.
328
G a r r a t y John A., 1001 Things Everyone Should Know About American History,
Garden
City, NY, Doubleday, 1989\
Gibbs Philip, The Pageant ofthe Years, London, Heinemann, 1946. G r a f f Henry F.,
red., The Presidents: A Reference History, New York, Charles Scribner's

Strona 233

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Sons, 1997.
GraftonR. A Chronicie at Large, and Meere History of the Affayres of Englande,
1569. Gregorovich Andrew, Black Famine in Ukrainę 1932-33: A Struggle for
Existence,
„Forum Ukrainian Review", No 24, 1974.
Hecker J.F.C., The Black Death, London, Sydenham Society, 1832. H e c k e r J.F.C.,
The Dancing Mania. 1832. H e w i 11 R., From Earihąuake Fire and Flood, London,
UK, George Allen & Unwin,
Ltd., 1957. H e y s Sam and Allen B.Goodwin, The Winecoff Fire: The Untold Story
ofAmerica's
Deadliest Hotel Fire, Marietta, GA, Longstreet Press, 1993.
Howell J. Z., The Black Hole of Calcutta, 21 June 1756, „Annual Register", 1758. I ez
z o n i Lynette, Infiuenza 1918: The Worst Epidemie in American History, New York,
TV Books, 1999. Jones Michael Wynn, Deadline Disaster: A Newspaper History,
Chicago, Henry Regnery
Company, 1976. K e n n e 11 Frances, The Greatest Disasters of the 2Oth Century,
London, UK, Cavendish
Publications Ltd., 1975. L a d u r i e Emmanuel Le Roy, Times of Feast, Times of
Famine: A History of Climate
Sińce the Year 1000, New York, Farrar, Straus & Giroux, 1971. L a r s o n Lee W
Destructwe Water, Water-Caused Natural Disasters-Their Abatement and Control,
„Lecture Presentation", konferencja IAHS, Anaheim, California, June 24-28, 19%. Lee
Min, red., Larousse Dictionary of Norćh American History, New York, Larousse,
1994. Loewen James W., Lies My Teacher Told Me: Everything Your American
History
Textbook Got Wrong, New York, The New Press, 1995.
McCullough David, The Johnstown Flood, New York, Simon & Schuster, 1968.
McPherson James M., „To the Best of My Ability": The American Presidents, New
York, Dorling Kindersley, 2000. MacPherson Malcolm, red., The Black Box: All-New
Cockpit Voice Recorder Accounts
of In-Flight Accidents, New York, Quill, 1998. Marks Geoffrey and William K.
Beatty, Epidemics, New York, Charles Scribner's
Sons, 1976. Morris Charles, Morris's Story of the Great Earthguake of 1908 and Other
Historie
Disasters, Philadelphia, Universal Book and Bibie House, 1909. Nash Bruce and Allan
Z u 11 o, The Misfortune 500, New York, Pocket Books, 1988. Nash Jay Robert,
Darkest Hours: A Narrative Encyclopedia of Worldwide Disasters
from Ancient Times to the Present, New York, Wallaby, 1977. O c h o a George and
Melinda C o r e y, The Timeline Book of Science, New York, Stone-
song Press, 1995.
Pararas-Carayannis George, listy do autora, January 18, 2002. P a r a r a s-C arayannis

Strona 234

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

George, The Big One: The Next Great California Earthguake,
Honolulu, Aston-Forbes, 2001. P e p y s Samuel, Diary, Vol. 7, red.: Robert Latham
and William Matthews. London, UK,
G. Bell & Sons, 1970-83.
329
Procopius, Secret History, Richard Atwater, trans. Ann Arbor, MI, University of
Michigan Press, 1961. R i t c h i e Davidand Alexander E. Gates, Encyclopedia of
Earthguakes and Volcanoes,
New York, Checkmark Books, 2001. Robbins Richard G. Jr., Famine in Russia
1891-1892: The Imperiał Governmenł
Responds to a Crisis, New York, Columbia University Press, 1975. Robins Joyce, The
World's Greatest Disasters, Secaucus, NJ, Chartwell Books, 1990. Safe Tailings Dam
Construction, Ekspertyza. Seminarium w Gallivare, Switzerland,
September 20-21, 2001. S c h 1 a g e r Neil, Breakdown: Deadly Technological
Disasters, Detroit, Visible Ink
Press, 1995.
S i g e r i s t Henry E., Civilization and Disease, Chicago, University of Chicago Press,
1943. S i m p s o n Howard, Invisible Armies: The Impact of Disease on American
History,
Indianapolis, Bobbs-Merrill, 1980. Six Minutes, „Time", July 17, 1944.
S m i t h Roger, Catastrophes and Disasters, Edinburgh, UK, W & R Chambers Ltd.,
1992. S p i g n e s i Stephen J., The Complete Titanic: From the Ship's Earliest
Blueprints to the
Epic Film, Secaucus, NJ, Citadel Press, 1998. S p i g n e s i Stephen J., The Italian
100: A Ranking of the Most Influential Cultural,
Scientific, and Political Figures, Past and Present, Secaucus, NJ, Citadel Press, 1998.
S p i g n e s i Stephen J., The USA Book of Lists, Franklin Lakes, NJ, New Page
Books, 2001. Stan ton Patrick, Assessment of the lranian Earthąuake 20th of June
1990: A Field
Report. Artykuł przedstawiony podczas konferencji międzynarodowej „Katastrofa a
małe
domostwa", Ośrodek Zarządzania Zagrożeniami, Politechnika Oksford, Headington,
September 2-6, 1990.
Stein Leon, The Triangle Fire, New York, Carroll & Graf/Quicksilver, 1962. T h w a i
t e s Guy, Mark Taviner and Vanya Gant, English Sweating Sickness, 1485-1551,
„New England Journal of Medicine", 336, no. 8 (1997), 580-82. U i Jun, red.,
Industrial Pollution in Japan, Tokyo, United Nations University Press, 1992.
V a 11 e e David R. and Michael R. D i o n, Southern New England Tropical Storms
and Hurricanes, A Ninety-Eight Year Summary 1909-1997, Taunton, MA, National
Weather Service, 1998.
W a t s o n Milton H., Disasters at Sea, Northamptonshire, UK, Patrick Stephens Ltd.,

Strona 235

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

1987. W e i s s Murray, TWA Probers: Missile Witnesses Credible, „New York Post",
September
22, 1996. Whittow John, Disasters: The Anatomy of Environmental Hazards, Athens,
GA,
University of Georgia Press, 1979. W o 1 c o 11 Martin Gilman, The Evil 100, New
York, Citadel Press, 2002.
Y o n g Chen, The Great Tangshan Earthąuake of 1976, An Anatomy of Disaster, New
York, Pergamon Press, 1988.
Gazety i periodyki
„Air er Space Smithsonian" „American Heritage" „American Review of Reviews"
330
„Boston Evening Globe"
„Collier's"
„Discover"
„EPA Journal"
„Florence Art News"
„Guardian"
„The Hartford Courant"
„Honduras This Week"
„Life"
„Los Angeles Times"
„Montreal Daily Star"
„National Geographic"
„New England Journal of Medicine"
„New Haven Register"
„New York Herald"
„New York Post"
„The New York Times"
„Newsweek Reader's Digest"
„Salem Evening News"
„San Francisco Chronicie"
„The Scotsman"
„Sketch"
„Svoboda"
„Telegraph" (London)
„Time"
„Times" (London)
„Ukrainian Weekly"
„USA Today"
„The Wall Street Journal"
„The Washington Post"

Strona 236

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

„Washington Times"
Strony internetowe
www.airsafetyonline.com
www.aviationcrashes.com
www.britannica.com
www.cdc.gov (Centers for Disease Control)
www.cnn.com:
Wedeman, Ben, Rula Amin, Jerrold Kessel, „The Associated Press", Rescues bring
flash of hope amid grim toll of Turkey ąuake, August 20, 1999.
Wedeman, Ben, Walter Rodgers, „The Associated Press", „Reuters", Turkish leader
admits mistakes in ąuake response, August 24, 1999. www.crashdatabase.com
danger-ahead.railfan.net/accidents/samastipur/home.html (Bihar, India, Railway Crash)
www.disasterrelief.org www.discovery.com
331
wvw.earthquake.com
www.epa.com (Environmental Protection Agency)
www.ezl.com/-fireball/Disasterl3.htm (The Great Nasłwille Wreck of 1918)
www.gale.com (Gale Encyelopedia ofMedieine, Gale Encyelopedia of Alternative
Medicine)
w w w. geocities.com/DrGeorgePC
www.greatshipwrecks.com
www.honduras.com
www.hurricaneville.com
www.msha.gov (Minę Safety and Health Administration)
www.msnbc.com
www.nea.com (Nuclear Energy Agency)
www.newadvent.org (Catholic Encyelopedia)
www.ngdc.noaa.gov/cgi-bin/seg/rrL2h7seg/haz--volume2.men
+Earthquake+Damage,+Arme-
nian+SSR,12/1988 help (Earthquake Damage, the Armenian SSR, December 7, 1988)
(National Oceanographic and Atmospheric Administration)
www.ngdc.noaa.gov/cgi-bin/seg/m2h?seg/haz_volume2.men+Eq+Damage,+Northern+
Iran,+6/21/1990 help (National Oceanographic and Atmospheric Administration)
www.nytimes.com v
www.pbs.org www.refdesk.com www .rmsempressofireland.com
www.twa800.com/index.htm www.washingtonpost.com www .weather.com
www.yahoo.com
Spis treści
Przedmowa. Wyrafinowane okrucieństwo natury.............................................. 7
Wprowadzenie. Próżne przechwałki .................................................................. 9
Podziękowania................................................................................................... 11

Strona 237

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

Uwagi dotyczące liczb..................................................................................... 12
Od Autora ......................................................................................................... 13
1 Czarna śmierć .............................................................................................. 15
2 Wielka epidemia grypy ............................................................................... 20
3 Ogólnoświatowa epidemia AIDS ............................................................... 24
4 Głód w Chinach .......................................................................................... 27
5 Susza, głód i epidemie w czternastowiecznych Chinach .......................... 30
6 Susza, głód i epidemie w Indiach w roku 1896 ........................................ 33
7 Głód na Ukrainie w 1932 roku .................................................................. 36
8 Głód na Ukrainie ........................................................................................ 39
9 Epidemia ospy w Meksyku w 1520 roku .................................................. 42
10 Epidemia angielskiej gorączki .................................................................... 45
11 Wylewy rzek Żółtej i Jangcy ..................................................................... 48
12 Głód kartoflany w Irlandii .......................................................................... 52
13 Cyklon w Bangladeszu ............................................................................... 55
14 Wielkie trzęsienie ziemi w Chinach w 1556 roku .................................... 58
15 Trzęsienie ziemi w Tangshan w Chinach w 1976 roku ............................ 60
16 Głód w Rosji w roku 1891 ......................................................................... 63
17 Plaga Justyniana .......................................................................................... 66
18 Trzęsienie ziemi w Antiochii (Syria) ......................................................... 68
19 Trzęsienie ziemi w Gansu .......................................................................... 71
20 Trzęsienie ziemi w Mesynie na Sycylii ..................................................... 74
21 Wielkie trzęsienie ziemi w Kanto.............................................................. 77
22 Wybuch wulkanu Tambora i rok bez słońca ............................................. 80
23 Cyklon nad Kalkutą .................................................................................... 83
24 Trzęsienie ziemi i osunięcie się góry w Peru w 1970 roku ..................... 86
25 Trzęsienie ziemi w Armenii ....................................................................... 89
26 Trzęsienie ziemi w Lizbonie ...................................................................... 92
27 Trzęsienie ziemi w Erzincan ...................................................................... 95
28 Trzęsienie i osunięcie ziemi w Iranie ........................................................ 97
29 Wybuch góry Pelee ................................................................................... 100
30 Wybuch Krakatau ..................................................................................... 103
31 Trzęsienie ziemi w Izmirze ...................................................................... 106
32 Wielki huragan .......................................................................................... 109
33 Tsunami z 1896 roku ................................................................................ 112
333
34 Wybuch Wezuwiusza ................................................................................ 115
35 Huragan „Mitch" ....................................................................................... 118
36 Awaria nuklearna w Czarnobylu .............................................................. 121
37 Huragan „Fifi" .......................................................................................... 125
38 Huragan nad GaWeston ............................................................................ 128

Strona 238

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

39 Zabójcza mgła w Londynie ...................................................................... 131
40 Huragan w Indiach Zachodnich i nad jeziorem Okeechobee ................. 134
41 Trzęsienie ziemi w Kobe .......................................................................... 137
42 Zderzenie statków Dona Paz i Vector ..................................................... 140
43 Wybuch w kościele na Rodos .................................................................. 143
44 Wyciek chemiczny w Bhopal ................................................................... 146
45 Trzęsienie ziemi w San Francisco ........................................................... 150
46 Atak terrorystyczny 11 września 2001 roku ............................................ 156
47 Powódź w Johnstown ............................................................................... 159
48 Wybuch na statku Mont Blanc ................................................................. 163
49 Zatonięcie Sultany ..................................................................................... 166
50 Zatonięcie Titanica ................................................................................... 169
51 Wielkie pożary .......................................................................................... 172
52 Zatonięcie statku Toya Maru .................................................................... 175
53 Wybuch w kopalni w Courrieres ............................................................. 178
54 Zatonięcie Władczyni Irlandii .................................................................. 181
55 Pożar na parowcu Generał Slocum .......................................................... 185
56 Zamieć śnieżna w Nowym Jorku ............................................................. 188
57 Wypadek kolejowy w Indiach .................................................................. 191
58 Tornada trzech stanów .............................................................................. 194
59 Pożar w Teatrze Iroquois .......................................................................... 197
60 Huragan „Georges" ................................................................................... 200
61 Wielki huragan nad Nową Anglią ............................................................ 203
62 Zderzenie na pasie startowym .................................................................. 206
63 Wybuch w porcie ...................................................................................... 208
64 Katastrofa we włoskim tunelu kolejowym .............................................. 211
65 Katastrofa japońskiego samolotu — lot 123 ........................................... 214
66 Pożar w klubie Cocoanut Grove .............................................................. 217
67 Pożar w egipskim pociągu ........................................................................ 220
68 Katastrofa w kopalni Monongah .............................................................. 223
69 Zderzenie samolotów linii Arabii Saudyjskiej i Kazachstanu ................ 227
70 Rozbicie się samolotu DC-10 tureckich linii lotniczych ........................ 230
71 Pożar w sklepie LTnnovation Department Storę .................................... 233
72 Tornada na Środkowym Zachodzie .......................................................... 236
73 Rozruchy piłkarskie w Limie ................................................................... 239
74 Katastrofa samolotu DC-10 American Airlines ....................................... 242
75 Wybuch bomby na pokładzie samolotu Pan Am .................................... 245
76 Przerwanie tamy w Stavie ........................................................................ 248
334
77 Rozbicie samolotu rejsu 800 .................................................................. 251
78 Katastrofa kolejowa w Quintinshill ........................................................ 254

Strona 239

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

79 Zatopienie dzieł sztuki we Florencji ...................................................... 256
80 Zamach bombowy w Oklahomie ........................................................... 259
81 Pożar w cyrku Ringling Bros. i Barnum & Bailey ............................... 261
82 Pożar w zakładach Triangle ................................................................... 264
83 Pożar na statku Morw Castle ................................................................ 267
84 Pożar w hotelu Winecoff ........................................................................ 270
85 Zawalenie się galerii w Hyatt Regency ................................................. 273
86 Wielkie zderzenie pociągów w Nashville .............................................. 276
87 Huragan „Andrew" ................................................................................. 279
88 Trzęsienie ziemi w San Francisco ......................................................... 282
89 Powodzie na Środkowym Zachodzie USA ............................................ 285
90 Huragan „Hugo" ..................................................................................... 288
91 Eksplozja na Hindenburgu ..................................................................... 291
92 Pożary na wzgórzach Oakland ............................................................... 295
93 Wielki pożar Londynu ............................................................................ 298
94 Wyciek ropy z Exxon Valdez ................................................................. 301
95 Piaskowa pustynia ................................................................................... 304
96 Awaria w elektrowni jądrowej w Three Mile Island ............................ 307
97 Krach na giełdzie w USA ...................................................................... 310
98 Wybuch na wahadłowcu Challenger ..................................................... 313
99 Pożar na statku Apollo 1 ........................................................................ 316
100 Pożar biblioteki Kongresu ...................................................................... 319
Skala tornad .................................................................................................... 322
Pomiar siły trzęsień ziemi ............................................................................. 323
Lista stu największych katastrof wszech czasów w porządku chronologicznym
...................................................................................................... 325
Wybrana literatura .......................................................................................... 328

O AUTORZE
Stephen J. Spignesi jest pisarzem zawodowym, specjalizującym się w problematyce
popularnonaukowej, obejmującej biografistykę historyczną, telewizję, film, historię
Ameryki i świata oraz sztukę współczesną.
Spignesi — ochrzczony przez pismo „Entertainment Weekly" mianem „najlepszy na
świecie znawca Stephena Kinga" — napisał wiele własnych popularnych opracowań,
pracował też nad wieloma tematami wraz ze Stephenem Kin-giem i takimi wielkimi
postaciami i wydawcami w przemyśle księgarskim, jak: Turner Entarteinment,
Margaret Mitchel Estate, Andy Griffith, Viacom oraz innymi. Spignesi pisuje również
eseje, rozdziały do różnych tekstów, artykuły oraz wstępy do książek o najrozmaitszej
tematyce.
Spignesi ma w swym dorobku ponad trzydzieści książek przetłumaczonych na wiele
języków, pisuje dla „Harper's", „Cinefantastique", „Saturday Review", „TV Guide",

Strona 240

Spignesi Stephen J. - Sto największych katastrof wszech czasów

„Mystery Scenę", „Gauntlet" i „Midnight Graffiti", jak również dla takich gazet jak
gazet — „The New York Times, nowojorski „Daily News", „New York Post", „New
Haven Register", francuskie pismo „Tenebres" i pismo poświęcone literaturze włoskiej
„Horror.lt". Występuje także w CNN, Fox News Channel oraz innych stacjach
telewizyjnych i rozgłośniach radiowych. Pojawił się w 1998 w programie
dokumentalnym The Kennedys: Power, Seduction and Hollywood jako znawca
rodziny Kennedych jak również w programie poświęconym biografii Stephena Kinga
emitowanym w styczniu 2000 roku. Książka Spignesiego JFK Jr. z 1997 roku została
ogłoszona przez „New York Times" bestsellerem. W 1991 roku jego Complete
Stephen King Encyclopedia otrzymała nominację do nagrody Bram Stocker Award.
Poza pisarstwem Spignesi prowadzi wykłady na różne tematy popularnonaukowe i
historyczne oraz uczy sztuki pisania w stanie Connecticut. Jest założycielem i szefem
małej firmy wydawniczej StephenJohn Press, która ostatnio wydała przyjętą z
uznaniem autobiografię feministyczną Open Windows.
Spignesi ukończył studia na uniwersytecie w New Haven, mieszka w New Haven w
stanie Connecticut z żoną Pam i kotem Carterem (nazwanym tak od swej ulubionej
postaci z ER).
336
46**9-0

Strona 241