wiek XXI jaki bedzie i co nam przyniesie demo

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment

pełnej wersji całej publikacji.

Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji

Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora

sklepu na którym można

nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji

. Zabronione są

jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej
od-sprzedaży, zgodnie z

regulaminem serwisu

Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie

internetowym

Salon Cyfrowych Publikacji ePartnerzy.com

R E D A K C J A K S I

Ą Ż E K :

0 1 -5 1 7 W a rs z a w a
u l. M ic k ie w ic z a 1 8 a / 1

tel. (2 2 ) 8 3 9 - 3 6 -2 6
fa x (2 2 ) 8 3 9 - 6 7 - 6 1

IN T E R N E T :

h ttp : // w w w .p la c e t.c o m .p l

e- m a il

re d a k c ja @ p la c e t.c o m .p l

W y d a je m y k s i

ą żk i o te m a tyce :

O d p o w o

łania w ydaw nictw a ta sp ecjalizacja się nie zm ienia. W szystkie książki

p re z e nt u j

ą dzied zinę szeroko p ojęteg o zarząd zania p rzed sięb iorstw am i i ekono -

m ii. W y d aje m y w y

łącznie prace, któ re m og ły by b yć zarów no p od ręcznikam i d la

s tu d iu j

ącej m łod zieży, jak i p o dręcznikam i-p orad nikam i służącym i d okształcaniu

k a d r k ie r o w n ic z y c h p rz e d s i

ęb iorstw do stosow ujących s w o je struktury i m etod y

z a rz

ąd za nia d o zm ieniających się w arunkó w ry nko w y ch.

M isja d o b ra – ja k k a

żd a inna. Jak w ięc atrakcyjnie ją zrealizow ać? Jak p rzełożyć

ą na ko nkretny p rod ukt? Co on m a zaw ierać i czy m się różnić? Pod staw ą są

o c z y w i

ście autorzy. P ub likują u nas przed staw iciele kad ry uczelni krajo w ych o raz

z a g r a nic zn y c h , p re z e n tu j

ący now oczesną w ied zę z najb ard ziej po trzebny ch kie-

ru n k ó w . S ta r a m y s i

ę prezentow ać tę w ied zę w sp osób prosty i zro zum iały d la

k a

żd eg o w yks ztałco neg o czytelnika. W iem y, że przekazujem y rzeczy trudne w ięc

ty m b a r d z ie j d o k

ład am y starań, ab y b ył to język zro zum iały.

Życzym y przyjem nej lektu ry i w ielu su kces ów

Z e sp ó ł W yd aw n ictw a P L A C E T

•

o rg a n iza c ja i za rz

ą dzan ie ,

•

za rz

ądzanie zaso bam i ludzkim i,

•

fin a n s e ,

•

ra c h u n k o w o

ść ,

•

m a rk e tin g , P R

•

ry n k i k a p it a

ło w e ,

•

in f o rm a t y k a w z a rz

ądzan iu,

•

sp rze d a

ż i dy stryb u cja,

•

b a n k o w o

ść,

•

n a u c z a n ie j

ęzy kó w o bc yc h .

Stanisław Głąbiński

Projekt ok

ładki: Aleksandra Olszewska

© Copyright: by Stanisław Głąbiński 2005

WYDANIE I wersja e-book, Warszawa 2008

Wszelkie prawa zastrze

żone. Publikacja ani jej

ęści nie mogą być w żadnej formie i za pomocą

jakichkolwiek

środków technicznych reprodukowane

bez zgody w

łaściciela copyright.

Wydawca

Wydawnictwo PLACET

01-517 Warszawa

ul. Mickiewicza 18a/1

tel. (22) 8393626

fax. (22) 8396761

http://

www.placet.com.pl

redakcja@placet.com.pl

ISBN 83-7488-013-8

Skład i łamanie: Placet
Druk: Netpress

Od Autora

5æMUKæľMKY[OCICLæEGPCYUVúRKGEJQEKCľD[PCLDCTF\KGL\YKú\đ[EJY[LC

ħPKGē\GUVTQP[CWVQTCKFQVCMKEJ\ECđæRGYPQħEKæPCNGľ[VCYđCħPKG1VÎľ
VT\GDCY[LCħPKèľGVT\[OCU\YTúMWFTQIKE\[VGNPKMWMUKæľMúMVÎTæVTWFPQ
D[đQD[\CNKE\[èFQVCMQDGEPKGRQRWNCTP[EJ

UEKGPEGHKEVKQP 0KGLGUVVQRQ

YKGħèRTG\GPVWLæECOTQľæEæMTGYYľ[đCEJCMELúQRCTVæPCHCPVC\LKPCPKG
\KGOUMKEJ RQO[UđCEJ QDTC\WLæEC MTYCYG YCNMK YQLQYPKMÎY TÎľP[EJ TCU
MWNVWTOKGU\MCēEÎYTÎľP[EJRNCPGVICNCMV[ME\[TGRTG\GPVWLæE[EJ RQMQNG
PKC MVÎTG ľ[đ[ RT\GF V[UKæECOK NCV NWD DúFæ ľ[đ[ \C MKNMCF\KGUKæV UVWNGEK
MKGF[PCU\U[UVGOUđQPGE\P[PCU\CICNCMV[MCE\[PCU\CE\úħèMQUOQUWWNG
IPæ \CUCFPKE\[O RT\GQDTCľGPKQO 0KE VCMKGIQ VWVCL FTQIK E\[VGNPKMW PKG
\PCLF\KGU\9đCħEKYKGHCPVC\LKVWPKGYKGNGCCWVQT\ECđæħYKCFQOQħEKæUVCTCđ
UKú D[ D[đQ LGL OQľNKYKG LCM PCLOPKGL #WVQT DQYKGO PKG HCPVC\LQYCđ
C UVCTCđ UKú PC RQFUVCYKG \PCPGL PCO T\GE\[YKUVQħEK K Y[FCT\Gē OKPKQP[EJ
UVWNGEKFQO[ħNCè UKú COQľG NGRKGL D[đQD[ RQYKGF\KGè RT\GYKF\KGè LCM Dú
F\KGY[INæFCđYKGMYLCMKYMTQE\[NKħO[CYKúEYKGM::++FNCVGIQYđCħPKG
YđCħEKYKGYU\[UVMQEQCWVQTRT\GYKFWLGOCPCLY[TCļPKGLMQT\GPKGYV[OEQ
F\KCđQUKúYYKGMW:+:K::

<OKCP[ Q LCMKEJ OQYC C RT\GFG YU\[UVMKO \OKCP[ Y RQUVCYKG K Y

F\KCđCPKWRQMQNGē::+UVWNGEKCY[YQF\æUKúIđÎYPKG\G\TQ\WOKGPKCDđúFÎY
RQO[đGM C PCYGV IđWRQV RQRGđPKQP[EJ RT\G\ E\đQYKGMC Y FYÎEJ OKPKQ
P[EJ YKGMCEJ #WVQT RT\GYKFWLG ľG \PCE\PC YKúMU\Qħè NWF\MQħEK DđúF[ VG
FQUVT\GIđC\TQ\WOKCđCRT\GCPCNK\QYCđCKPCQIÎđ\RQYQF\GPKGO U\WMCđC
FTÎIKURQUQDÎYD[KEJPKGRQYVÎT\[è<CE\úVQUQDKG\FCYCèURTCYú\VGIQ
ľG \CEJQYCPKC CITGU[YPG EQTC\ Y[TCļPKGL RTQYCF\æ E\đQYKGE\GēUVYQ FQ
T\GE\[YKUVGLKPKGQFYTCECNPGLYUMWVMCEJMCVCUVTQH[

1E\[YKħEKGPCRTCYCV[EJDđúFÎYPKG\D[V QFNGIđGL RT\GU\đQħEK RQđQľG

PKGMTGUWCITGULKUVYQT\GPKGRTCYMVÎT[OOÎIđD[UKúRQFRQT\æFMQYCèECđ[
ħYKCVPKGOQľGD[èE\[OħRTQUV[OKđCVY[OKPKGOQľGUKúQFD[èDG\\OKC
P[ RQUVCY[ RQINæFÎY K RQE\[PCē YU\[UVMKEJ PCTQFÎY + FNCVGIQ YđCħPKG
RT\GYKF[YCPKCCWVQTC\CYCTVGYVGLMUKæľEGPKGUæYECNGRTQUVGKFCNGMKGQF
đCVYGIQ QRV[OK\OW /QľPC RT\GYKF\KGè ľG YKGM ::+ IGPGTCNPKG WURQMQK
ħYKCVCNGNWF\MQħEKLGU\E\GPKG\OKGPK+VQVGľRT\GYKFWLGCWVQT

6QQE\[OOQYCYMKNMWPCUVWRQY[ľU\[EJ\FCPKCEJLGUVYđCħPKGVGOC

VGOMUKæľMK#WVQTPKGOCYæVRNKYQħEKľGLGFPKUKú\LGIQRT\GYKF[YCPKCOK

\IQF\æKPPKPKG+FNCVGIQVGľPKGUVCTCUKúE\[VGNPKMC RT\GMQPCè FQ UYQKEJ
TCELK 5VCTC UKú LGF[PKG WRQYU\GEJPKè VGOCV K UMđQPKè FQ \CUVCPQYKGPKC UKú
PCF V[O FQ E\GIQ YđCħEKYKG \OKGT\CO[ K FQMæF OQľGO[ Y ::+ UVWNGEKW
FQLħè,GħNKMUKæľMCRT\[E\[PKUKúFQWRQYU\GEJPKGPKCVGIQTQF\CLWTQ\YCľCē
K F[UMWULKŌCWVQTW\PCľGQUKæIPæđEGNLCMKUQDKGUVCYKCđRKU\æEVúMUKæľMú
C UCOCMUKæľMCQMC\CđCUKúRQVT\GDPCKRQľ[VGE\PC

Wst

ęp – Dziwny wiek XX

9đæE\[đ VGNGMQORWVGT EJYKNú RT\GINæFCđ \ITQOCF\QPG OCVGTKCđ[ RQ

E\[O Y[DTCđ QRELú KPVGTRTGVCVQTC IđQUW K RQYKGF\KCđ Ō 9KGM 0C RWUV[O
FQVæF GMTCPKG WMC\CđQ UKú UđQYQŌV[VWđW œ9KGMŒ 6Q D[đQ LGU\E\G ECđMKGO
RTQUVG4\GE\[YKħEKGOKCđPCRKUCèE[MNY[MđCFÎYUMđCFCLæE[EJUKúYUWOKG
PCQDTC\OKLCLæEGIQYđCħPKG UVWNGEKC ::+ UVWNGEKC 2QPKGYCľ LGFPCM TGMVQT
PC RQE\æVMW \CUVT\GIđ ľG ECđQħè RQYKPPC UVCPQYKè \YCTV[ UMT[RV C OQľG
PCYGVVGMUVIQVQYGLFQY[FCPKCMUKæľMKPCNGľCđQY[O[ħNKèV[VWđURGđPKCLæE[
QFRQYKGFPKG Y[OQIK C \CVGO KPHQTOWLæE[ EQ MUKæľMC \CYKGTC K DWF\æE[
Y[UVCTE\CLæEG\CKPVGTGUQYCPKGD[UMT[RVRT\GE\[VCèCMUKæľMúMWRKè

5VCPKUđCYFQUMQPCNGTQ\WOKCđKPVGPELGTGMVQTCKPKGRQFGLOQYCđ\PKO

F[UMWULK 1UVCVGE\PKG LGħNK MKGTQYPKEVYQ WE\GNPK O[ħNCđQ Q Y[FCPKW LGIQ
MUKæľMKPCNGľCđQUKúV[NMQEKGU\[è/PKGLTCFQħEKDWF\KđVGOCV4\GE\[YKħEKG
YKGM::+QMC\CđUKúPKGV[NMQPKG\Y[MNGUMQORNKMQYCP[CNGECđMQYKEKGQF
DKGICđQF QE\GMKYCē K RQYU\GEJP[EJ QEGP FQV[E\æE[EJ OQľNKYQħEK RQINæ
FÎYYKGF\[FæľGēKOCT\GēNWF\K9đCħEKYKGPCYGVPKGNWF\KCNGNWF\MQħEK
LCMQVCMKGL

5VCEJŌRT\GFGYU\[UVMKO\CYQFQY[F\KGPPKMCT\CNGVGľFQMVQTRQNKVQ

NQIKK K JKUVQTKK PCLPQYU\GL Ō YKGMW FYWF\KGUVGIQ PKG RT\Gľ[đ QUQDKħEKG CNG
T\GE\LCUPCYKGF\KCđQPKOYKGNGPCYGVOKCđRGYPQħèľGIQTQ\WOKG1UVC
VGE\PKGD[đVQYKGMY[LæVMQYQRQPWT[QJ[FP[QFTCľCLæE[KPCEGEJQYCP[
RKGTYQVP[O RT[OKV[YK\OGO 1IÎNPKG FQOKPQYCđQ RT\GMQPCPKG ľG RQ
RT\GFPKGUVWNGEKGRQYKPPQPCWE\[èNWF\KľGDTWVCNPQħè K RT[OKV[YK\O RTQ
YCF\æV[NMQKY[đæE\PKGFQPKGU\E\úħè2QYU\GEJPKGIđQU\QPQVG\úľGNGMELC
\ WDKGIđGIQUVWNGEKC\QUVCđCIGPGTCNPKG\TQ\WOKCPCKľGYGHGMEKGVGIQYKGM
::+UVCPQYKèDúF\KG QMTGU QFEJQF\GPKC QF VCOVGIQ FYWF\KGUVQYKGE\PGIQ
RT[OKV[YK\OW)đQUKNKVQIđÎYPKGRQNKV[E[RT\[YÎFE[RKUCT\GKNWF\KGMWN
VWT[2QYUVCđQPCVGPVGOCVF\KGUKæVMKMUKæľGMKY[DKVP[EJRTCEPCWMQY[EJ
2QFQDPGVG\[UVCPQYKđ[JCUđCFNCPKG\NKE\QP[EJ RT\GFY[DQTE\[EJ MCORCPKK
RQNKV[E\P[EJRQYQđ[YCPQUKúVGľPCPKGY TQ\OCKV[EJ WMđCFCEJ K RQTQ\W
OKGPKCEJOKúF\[PCTQFQY[EJCYTGU\EKGYF\KGUKæVMCEJWOÎYRQFMVÎT[OK
YKFPKCđ[ RQFRKU[ RT\[YÎFEÎY YKGNMKEJ K OCđ[EJ PCTQFÎY 6GIQ TQF\CLW
HKNQ\QHKúIđQUKđ[RTCYKGYU\[UVMKGTGNKIKGKW\PCPGU[UVGO[ħYKCVQRQINæFQYG
9 V[OMKGTWPMWRTQYCF\QPQGFWMCELúRQE\æYU\[QFU\MÎđRQFUVCYQY[EJ
RQPCLYKúMU\GKRTGUVKľQYGWE\GNPKGY[ľU\GYU\[UVMKEJMQPV[PGPVÎY

# LGFPCM VG YU\[UVMKG JCUđC QE\GMKYCPKC RTQITCO[ VC RQYU\GEJPC

RGYPQħèY[FCLæECUKúNQIKE\PC K Y RGđPK W\CUCFPKQPC QMC\Cđ[ UKú QFNGIđG
QFT\GE\[YKUVQħEK

5VCEJ\CE\æđUQDKGWħYKCFCOKCèľGPCYTÎVFQDTWVCNPGLDG\Y\INúFPQħEK

FQV[E\[đ Y VCMKO UCO[O UVQRPKW NWFPQħEK RQU\E\GIÎNP[EJ MQPV[PGPVÎY
K RT\GFUVCYKEKGNK YU\[UVMKEJ TCU K Y[\PCē LCM K MQPMTGVP[EJ PCTQFQYQħEK
TQF\KPKRQU\E\GIÎNP[EJLGFPQUVGM0CLNGRU\[ORT\[MđCFGOD[đCLGIQYđCUPC
TQF\KPC 1UVCVGE\PKG Y PKGL RT\[U\GFđ PC ħYKCV QVT\[OCđ Y[EJQYCPKG
K RQYKPKGP D[đ Læ MQEJCè FQEGPKCè C EQ PCLYCľPKGLU\G TQ\WOKGè + D[è
OQľGYU\[UVMQVQURGđPKđCNG\ECđæ RGYPQħEKæ PKG TQ\WOKCđ LGL 0KG RQL
OQYCđLGLKFGCđÎYPKGOKCđVCMľGYæVRNKYQħEKľGRQFQDPæFTQIæVQE\[đ[UKú
F\KGLGKPP[EJTQF\KP<CTÎYPQV[EJLGOWDNKUMKEJKFQUMQPCNG\PCP[EJLCM
K PKG\PCP[EJDæFļ\PCP[EJ\GUđ[U\GPKC\NKVGTCVWT[\G UVWFKÎY PCF NQUCOK
E\đQYKGMC EQ QUVCVGE\PKG UVCPQYKđQ IđÎYP[ RT\GFOKQV LGIQ URGELCNPQħEK
LCMQRQNKVQNQICK\PCYE[JKUVQTKKYURÎđE\GUPGL

0KGRQTC\RKGTYU\[WħYKCFQOKđUQDKGľGLGIQF\KCFGMMVÎTGIQ\PCđLG

F[PKG\HQVQITCHKKNKVGTCVWT[K\QRQYKGħEKQLECD[đMKOħMKOQP PKIF[ D[
D[èPKGOÎIđPKGRQVTCHKđKPKGEJEKCđD[è&\KCFGMPQUKđYQIÎNGKPPGPC
\YKUMQMVÎTG5VCEJQYKY[FCYCđQUKúYTúE\ħOKGU\PGKMVÎTG\ECđæRGYPQ
ħEKæD[đQU[PQPKOGOEJđQRUMKGIQRQEJQF\GPKC

%JđQRKLCMQVCE[LCMQYCTUVYCURQđGE\PCPKGKUVPKGNKQFF\KGUKúEKQNGEK

<CE\úNK\CPKMCèLWľY::UVWNGEKWCYQDGEPGLGRQEG\CIKPúNKLWľLCMQQMTG
ħNQPC MNCUC URQđGE\PC 2QLCYKNK UKú PCVQOKCUV RTQFWEGPEK TQNPK RT\GYCľPKG
URGELCNKħEKY[U\MQNGPKYUYQKOMKGTWPMW5VCPQYKNKQPKYCTUVYúPC QIÎđ EQ
PCLOPKGL ħTGFPKQ \COQľP[EJ RTQFWEGPVÎY RTQFWMVÎY TQNP[EJ \CLOWLæEæ
Y URQđGE\GēUVYKG Q V[NG U\E\GIÎNPæ TQNú ľG D[NK PKG\CNGľPK QF RCēUVYQYGL
E\[NQMCNPGLCFOKPKUVTCELK+UVQVPGLGFPCMľGD[NKVQPCQIÎđFQUMQPCNGY[
MU\VCđEGPKNWF\KGQMTGħNCPKKPVGNKIGPELæTQNPæ 5VCPQYKNK VCM Y 'WTQRKG LCM
K Y 5VCPCEJ FQħè \YCTVæ UKđú RQNKV[E\Pæ TCE\GL Y URQđGE\GēUVYKG PKG\D[V
NWDKCPæ DQ WEJQF\æEæ \C DCTF\Q UCOQNWDPæ K FDCLæEæ Y[đæE\PKG Q YđCUPG
KPVGTGU[

&\KCFGM5VCEJC\VGIQTQF\CLWMNCUæOKCđPKGYKGNGYURÎNPGIQ2QEJQF\Kđ

\ TQF\KP[ CWVGPV[E\PKG EJđQRUMKGL Q E\[O RKUCđ Y UYQKEJ RCOKúVPKMCEJ Ō
VGTC\YTQF\KPKGDCTF\Q EGPKQP[EJ RT\G\ YU\[UVMKEJ LGL E\đQPMÎY \ WYCIæ
E\[VCP[EJKW\PCYCP[EJ\CLGF[PKGYKCT[IQFPGKHCUE[PWLæEQEKGMCYGļTÎFđQ
KEJMQT\GPK/CđQVGIQ&\KúMKVGLNGMVWT\GRQ\PCYCNKPKGV[NMQF\KGLGTQFW
CNGYQIÎNGF\KGLGYCTUVY[URQđGE\PGLMVÎTGLD[NKE\đQPMCOK

/[ħNæEQV[O5VCEJ\TGU\VæPKGRQTC\RKGTYU\[W\O[UđCYKCđUQDKGLCM

FCNGEG\OKGPKNKUKúQPKUCOKKYU\[UVMQYQMÎđPKEJ0KGFQħèľGPQUKNKKPPG
PC\YKUMQCNGOKGNKECđMKGOQFOKGPPGRQE\WEKGRT\[PCNGľPQħEKFQQMTGħNQPG
IQPCTQFWFQQMTGħNQPGLITWR[URQđGE\PGL+EJRQINæF[ RQNKV[E\PG D[đ[D[
FNCKEJF\KCFMCECđMQYKEKG PKG\TQ\WOKCđG VCM LCM FNC PKEJ F\KYPG K PKG FQ
RT\[LúEKCD[đ[RQINæF[F\KCFMC#OKPúđQRT\GEKGľ\CNGFYKGPKGEQRQPCFUVQ
NCVEJQèVTWFPQD[đQD[WUVCNKè\ECđæRTGE[\LæEG\WTúF\KGNæEæKEJľ[EKGQF
ľ[EKCF\KCFMC5VCEJMKNMCMTQVPKGRTÎDQYCđVQY[NKE\[èCNG\CMCľF[OTC\GO
Y[EJQF\KđQOWEQKPPGIQ$[đRT\GMQPCP[ľGF\KCFGMCNDQUKúO[NKđCNDQ
ħYKCFQOKG QRKU[YCPG Y[FCT\GPKC WOKGU\E\Cđ Y KPP[EJ NCVCEJ 0KG OQľPC
\TGU\Væ Y[MNWE\[è ľG Y VCOV[EJ NCVCEJ PC RT\GDKGI E\CUW RCVT\QPQ PKGEQ
QFOKGPPKG 5VCEJ OKCđ RT\GMQPCPKG ľG Y :: YKGMW LCM K Y RQRT\GFPKEJ
UVWNGEKCEJFQRQLúEKCE\CUW RQFEJQF\QPQ PKGEQ KPCE\GL 1DGEPKG FQOKPQ
YCđQ RT\GMQPCPKG ľG E\CU LGUV PKG V[NMQ PKG FQ RQYUVT\[OCPKC CNG KO UKú
YKúEGLYKGYKúEGLEJEGQUKæIPæèUVYQT\[è\DWFQYCèRQ\PCèKRQ\QUVCYKè
EQħRQUQDKGV[OIQF\KP[OKPWV[FPKKNCVCRúF\æU\[DEKGL5VCEJPKGOKCđ
YæVRNKYQħEK ľG IF[D[ F[URQPQYCđ YURQOPKGPKCOK F\KCFMC K RTCF\KCFMC
RQVTCHKđD[VQ\LCYKUMQRQYQNPQħEKE\CUWNGRKGL\TQ\WOKGè2QMQNGPKGF\KCFMC
1NMC Y[YQF\KđQ UKú \ RQFIÎTUMKGL YUK RCUCđQ QYEG KEJ PCLFCNU\G YQLCľG
RTQYCF\Kđ[ FQ RQDNKUMKEJ OKCUV IF\KG URT\GFCYCNK UGT[ OKúUQ YGđPú
C FQVCTEKGFQVCMKGIQOKCUVCYPCLNGRU\[OTC\KGKRT\[U\E\GIÎNPKGURT\[LCLæ
E[EJYCTWPMCEJRQNKV[E\P[EJURQđGE\P[EJKRQIQFQY[EJ\CLOQYCđQPCYGV
K MKNMC FPK ,GOW 5VCEJQYK K LGIQ YURÎđE\GUP[O E\CU VCMK Y[UVCTE\Cđ PC
QMTæľGPKG INQDW \KGOUMKGIQ PC FQVCTEKG FQ MCľFGIQ CDUQNWVPKG MCľFGIQ
\CMæVMCPCU\GLRNCPGV[CQFRGYPGIQE\CUWPCYGVKFQKPP[EJRNCPGVWMđC
FW<TGU\VæOCđQVGIQ9KGF\KGNKFQDT\GľGKUVPKGLæKPPGWMđCF[RNCPGVCTPG
FQMVÎT[EJPCTC\KGPKGOQľPCFQVT\GèYđCħPKG\WYCIKPCE\CU+ LGħNK PCF
E\[OħRTCEQYCPQ\GU\E\GIÎNPæRCULæVQYđCħPKGPCFRQMQPCPKGORT\GU\MÎF
UVYCT\CP[EJRT\G\E\CU

<LCYKUMQE\CUWUVCđQ UKú VGTC\ LGFP[O \ PCLDCTF\KGL HCUE[PWLæE[EJ 1F

Y[PKMÎYRTCEDCFCYE\[EJPCFE\CUGOY\PCE\P[OUVQRPKW \CNGľCđ[ FCNU\G
NQU[YURÎđE\GUPQħEKKRT\[U\đQħè#NGVQPKGYU\[UVMQ<CE\[PCPQEQTC\Y[
TCļPKGL TQ\WOKGè ľG QF UVQUWPMW YQDGE E\CUW \CNGľCđ[ NQU[ OKGU\MCēEÎY
TÎľP[EJTGLQPÎY<KGOKCPCYGVECđ[EJMQPV[PGPVÎY$TQēLæFTQYCVTCEKđC
\WRGđPKG PC \PCE\GPKW 0KGRQTÎYP[YCNPKG ITQļPKGLU\æ \CE\[PCđC D[è DTQē
E\CUW <CT[UQY[YCđC UKú OQľNKYQħè RT\[URKGU\GPKC E\CUW FNC QMTGħNQPGIQ
TGLQPWħYKCVCEQRQ\YCNCđQDG\FQMQP[YCPKC\PKU\E\Gē\CVTWYCPKCCVOQUHG

T[KYKGNMKEJFGYCUVCELKURQYQFQYCèDđ[UMCYKE\PGY[OKGTCPKGľ[Y[EJKUVQV
Y FCP[O TGLQPKG ħYKCVC ,GFPQE\GħPKG \FCYCPQ UQDKG URTCYú ľG MVQħ
\ LCMKEJħ VCO RQYQFÎY VCMæ DTQPKæ E\CUW OQľG RQUđWľ[è UKú YQDGE ECđGL
RNCPGV[2QUKCFCPQFQYQF[ľGYU\GEJħYKCVQVCTđUKúQVGIQTQF\CLW \CITQ
ľGPKG

5VCEJRT\GTYCđRKUCPKGKYTÎEKđFQVGOCVWQFLCMKGIQ\CE\[PCđVQLGUV

FQF\KGLÎYUYQLGIQTQFWYFYÎEJRQRT\GFPKEJYKGMCEJCYKúEY:+:K::
UVWNGEKW2QUVCPQYKđľGFQ\CICFPKGPKCE\CUWLGU\E\GRQYTÎEKDG\Y\INúFWPC
\CYKđQħèKFTCOCV[E\P[Y[OKCTVGLRTQDNGOCV[MK,GUVVQMQPKGE\PG0CYGV
LGħNK PKG D[đD[ Y UVCPKG E\GIQMQNYKGM PCWE\[è UYQKEJ UđWEJCE\[ VQ LGIQ
QDQYKæ\MKGOD[đQ\OWU\GPKGOđQF[EJNWF\KFQO[ħNGPKCQV[O 1PK RT\G
EKGľYMTQE\æY::++YKGM\ECđæRGYPQħEKæLGU\E\GDCTF\KGLUMQORNKMQYCP[
VTWFPKGLU\[COQľGKDCTF\KGLVTCIKE\P[PKľQDGEPGUVWNGEKG1UVCVGE\PKGEQ
PCLOPKGL QF :+: UVWNGEKC VTCIGFKC IQPKđC VTCIGFKú K EJQEKCľ ħYKCV \OKGPKđ
UKúE\đQYKGMYđCħEKYKGRQ\QUVCđVCMKUCOQMTWVP[UCOQNWDP[ľæFP[\PKU\
E\Gē K RT\GMQPCP[ ľG LGIQ RT\[U\đQħè K U\E\úħEKG \CNGľæ QF LGIQ UKđ[ DG\
Y\INúFPQħEKKOQľNKYQħEK\CRCPQYCPKCPCFKPP[OK,GħNKWFCđQD[UKúYV[O
EQMQNYKGM\OKGPKèVQLGF[PKGRQRT\G\QFRQYKGFPKGMU\VCđVQYCPKGRQINæFÎY
K U\GT\GPKGPKG\DúFPGLYKGF\[6GOWYđCħPKGOKCđ[UđWľ[èKLGIQY[MđCF[

9KGF\KCđFQUMQPCNGľGLGIQUđWEJCE\GPKGDúFæRT\G\VQDCTF\KGLKPVGNK

IGPVPKPCVQOKCUVOKCđRGYPQħèľGOQľG\YKúMU\[è\CUQD[KEJYKGF\[QTC\
PCWE\[èLCMVúYKGF\ú TQ\WOKGè K LCM \ PKGL MQT\[UVCè < NKVGTCVWT[ C E\ú
ħEKQYQK\YđCUP[EJFQħYKCFE\GēYKGF\KCđLCMYCľPGCLGFPQE\GħPKGVTWFPG
LGUVMQT\[UVCPKG\YKGF\[MVÎTæRQFUWYCPCOUCOQľ[EKGTQF\KPCPCUKY[
EJQYCYE[CYTGU\EKGECđ[U[UVGOQħYKCV[5CO \GVMPæđ UKú RT\GEKGľ \ Y[
DKVPKG WVCNGPVQYCP[OK PCWE\[EKGNCOK MVÎT\[ LWľ WE\PKQO U\MÎđ RQFUVCYQ
Y[EJRQVTCHKNKQVYQT\[èQE\[PCQVCE\CLæE[KEJħYKCV\CKPVGTGUQYCèKEJV[O
ħYKCVGOUMđQPKèD[QPKOO[ħNGNKD[TQ\YCľCNKEQKFNCE\GIQUKúF\KGLG6Q
TQ\YCľCPKGYđCħEKYKGD[đQE\[OħPCVWTCNP[ORT\[PCNGľP[Oľ[EKW

9đCħEKYKG YU\[UVMQ EQ ľ[LG \CLOWLG LCMæħ RQUVCYú YQDGE UYGIQ QVQ

E\GPKC&QV[E\[VQYRKGTYU\[OT\úF\KG NWF\K CNG TÎYPKGľ K \YKGT\æV 2KGU
LCMUKúY[FCLGY[DKGTC\CYU\GVCMKURQUÎDRQUVúRQYCPKCMVÎT[LGUVFNCPKG
IQPCLMQT\[UVPKGLU\[\CRGYPKCOW RQMCTO K DG\RKGE\GēUVYQ &æľGPKC E\đQ
YKGMC D[đ[ DCTF\Q RQFQDPG CNG Y[PCVWT\Cđ[ LG EGNG \YKGT\úVQO QDEG
C YKúEFæľGPKGFQ\COCPKHGUVQYCPKCUYQLGLY[ľU\QħEKPCFKPP[OKRGYPQħè
ľG F\KúMK VGL Y[ľU\QħEK E\đQYKGMQYK PCNGľ[ UKú YU\[UVMKGIQ YKúEGL C YKúE
LGF\GPKC EKGRđC W\PCPKC KVR 6CM D[đQ YđCħEKYKG QF œ\CYU\GŒ Y MCľF[O

TC\KGQFE\CUWMKGF[E\đQYKGMRQLæđTÎľPKEúOKúF\[UQDæCħYKCVGO\YKGT\æV
C YđCħEKYKGOKúF\[UQDæCTGU\VæQVCE\CLæEGIQIQħYKCVCľ[YGIQ5MđQPKđQVQ
IQPCVWTCNPKGFQF\KCđCēYMKGTWPMW RQFRQT\æFMQYCPKC UQDKG QVCE\CLæEGIQ
IQ ħYKCVC YđæE\CLæE Y VQ YURÎNPQV[ NWF\MKG MVÎTG W\PCđ \C OPKGL YCTVQ
ħEKQYG<E\CUGOO[ħNGPKGVCMKGUVCđQUKúRQYU\GEJPKGCMEGRVQYCPæ\CUCFæ
\PCLFWLæEGQF\YKGTEKGFNGPKGYTÎľP[EJU[UVGOCEJHKNQ\QHKE\P[EJTGNKIKLP[EJ
PCWMQY[EJ K RQNKV[E\P[EJ &\KGYKúVPCUVG K FYWF\KGUVG UVWNGEKG UKúIPúđ[
Y V[O \GPKVW EQ Y GHGMEKG URTQYCF\KđQ PC NWF\MQħè ECđæ NCYKPú VTCIGFKK
9UMC\Cè VW PCNGľ[ \CTÎYPQ YU\GNMKG QFOKCP[ MQNQPKCNK\OW \CMđCFCLæEGIQ
ľGKUVPKGLæPCTQF[OCLæEGRTCYQK\CTC\GOU\E\GIÎNPGF[URQ\[ELGD[RCPQ
YCè PCF KPP[OK LCM TÎYPKGľ TÎľPQTQFPG K U\[DMQ TQ\RQYU\GEJPKCLæEG UKú
VQVCNKVCTPGU[UVGO[RQNKV[E\PGYV[OUVCNKPQYUMæQFOKCPúMQOWPK\OWE\[
HCU\[\OYY[FCPKWPC\KUVQYUMKO%QIQTU\CMTCLGRT\[LOWLæEGVCMKGKFGQNQ
IKG \CNKE\Cđ[ UKú FQ RCēUVY PCLDQICVU\[EJ Q PCLY[ľU\[O UVQRPKW TQ\YQLW
E[YKNK\CE[LPGIQ F[URQPWLæE[EJ PCLRQVúľPKGLU\[OK K PCLPQYQE\GħPKGLU\[OK
\CUQDCOKħTQFMÎYPKU\E\GPKCQFRQLC\FÎYOGEJCPKE\P[EJRQDTQēPWMNGCT
Pæ 0CYGV LGħNK FQ RCēUVY V[EJ YđæE\[O[ 4QULú VQ PKG DúF\KG VW ľCFPGL
URT\GE\PQħEKDQYKGO\CDKGF\QPGD[đQTQU[LUMKGURQđGE\GēUVYQCNGPKGRCē
UVYQ\LGIQUVTWMVWTCOKUVCPQYKæEG LGFPQ \ E\QđQY[EJ OQECTUVY GWTQRGL
UMKEJ

6G MTÎVMKG TQ\YCľCPKC FQV[E\æEG IđÎYPKG FYWF\KGUVGIQ UVWNGEKC EJQè

\CJCE\CLæEGTÎYPKGľQ:+:UVWNGEKG5VCEJ RQVTCMVQYCđ LCMQ YUVúR FQ RTQ
ITCOWPCWE\CPKCQDGLOWLæEGIQFYCUGOGUVT[MVÎT[OKCđD[èPKGV[NGJKUVQ
TKæ::+YKGMWEQRTÎDæYRTQYCF\GPKCLGIQUVWFGPVÎY Y TGCNKC F\KYPGIQ
PKGQE\GMKYCPGIQKHCMV[E\PKGPKG\D[V\TQ\WOKCđGIQRT\GDKGIWTQ\YQLWY[FC
T\GēCMVWCNPGIQUVWNGEKC

,GU\E\GOPKGLYKúEGLYRQđQYKG::+YKGMWMKGF[5VCEJ\CE\[PCđUVWFKC

JKUVQT[E\PGKRQNKVQNQIKE\PGľ[YKQPQRTCYKGRGYPQħèľGYU\[UVMKGVTCIGFKG
RQRT\GFPKGIQ UVWNGEKC VQ LWľ OKPKQPC DG\RQYTQVPKG RT\GU\đQħè 9U\GO
K YQDGEIđQU\QPQ\CYCTVQYMUKæľMCEJ K Y RTQITCOCEJ PCWE\CPKC VG\ú ľG
JKUVQTKC RQYU\GEJPC WDKGIđGIQ UVWNGEKC \ LGIQ QDW YQLPCOK ħYKCVQY[OK
\ GMUVGTOKPCELæĽ[FÎY5đQYKCP%JKēE\[MÎY\QDQ\COKMQPEGPVTCE[LP[OK
Y 'WTQRKGĦTQFMQYGLKđCITCOKPC9UEJQF\KGVQYKGNMKVTCIKE\P[DđæFNWF\
MQħEK)đQU\QPQVQ\V[OYKúMU\[ORT\GMQPCPKGOľG\CTÎYPQURTCYE[VGL
VTCIGFKKLCMKLGLQHKCT[Y[FCYCNKUKúTQ\WOKGèľG\MCVCMNK\OÎYV[EJPKMVPKG
Y[U\GFđY[ITCP[2T\GITCNKYU\[UE[\CTÎYPQRQMQPCPKYQDWYQLPCEJħYKC
VQY[EJLCMK\Y[EKú\E[2T\GITCđCKFGQNQIKC MVÎTC \TQF\KđC VG PKGU\E\úħEKC

#NGRT\GFGYU\[UVMKORT\GITCđCVCMGPVW\LCUV[E\PKGIđQU\QPCY::UVWNGEKW
KFGQNQIKCPCELQPCNK\OW+VQYđCħPKGVCKFGQNQIKCPCLDCTF\KGLUKúUMQORTQOK
VQYCđCPKG\CNGľPKGQFVGIQIF\KGY[TQUđCKLCMKGHQTO[RT\[LúđC

&YWF\KGUVGUVWNGEKGPKG RQ\QUVCYKđQ RQF V[O Y\INúFGO PCLOPKGLU\[EJ

YæVRNKYQħEK 2QYUVCđQ YKGNG TÎľP[EJ QFOKCP PCELQPCNK\OW CNG YU\[UVMKG
đæE\[đQ LGFPQ PKG\đQOPG RT\GMQPCPKG ľG VQ YđCħPKG VGP QMTGħNQP[ PCTÎF
LGUVLGF[P[OY[LæVMQY[OCLGIQRT\[YÎFE[ŌVQIGPKWU\GPKGOCLæE[UQDKG
TÎYP[EJYY[V[E\CPKWEGNÎYKFTÎI PKG\DúFP[EJ FNC KEJ QUKæIPKúEKC 2T\[
MđCF[OQľPCOPQľ[è9U\[UVMKGRQ\YCNCLæ\TQ\WOKGèY[LæVMQYæQFTúDPQħè
::UVWNGEKCQFRQRT\GFPKEJCVCMľGŌLCMVQPCO F\Kħ LWľ YKCFQOQ Ō QF
PCUVúRP[EJ 9[UVCTE\[ \CUVCPQYKè UKú PCF URGE[HKMæ UVCNKPK\OW K PC\K\OW
PCFECđMQYKEKGQFOKGPPæHQTOæPCELQPCNK\OWLCRQēUMKGIQCLGU\E\GRT\GF
VGOEJKēUMKGIQPCFURGE[HKE\P[OKEGEJCOKHCU\[\OWYđQUMKGIQKPKGRQYVC
T\CNP[OEJCTCMVGTGOPCELQPCNK\OÎYTÎľP[EJPKGYKGNMKEJKOCđQ\PCE\æE[EJ
PCTQFÎY'WTQR[E\[#OGT[MKĐCEKēUMKGL

<LCYKUMQPCELQPCNK\OWVQLGUVRQE\WEKCFWO[KY[ľU\QħEKY[PKMCLæEGIQ

\ HCMVWRT\[PCNGľPQħEKFQQMTGħNQPGIQPCTQFWE\[TGRTG\GPVQYCPKCQMTGħNQ
PGLTCU[NWD\COKGU\MKYCPKCQFRQMQNGēFCPGIQTGLQPWħYKCVCY[UVúRQYCđQ
QFYKGNWUVWNGEKCNGY::YKGMWRT\[DTCđQYTúE\\Y[TQFPKCđGHQTO[IGPG
TWLæE TQ\NKE\PG TQ\DQLG K MQPHNKMV[ %Q EKGMCYU\G Y OKCTú TQ\YQLW PCWM
RT\[TQFPKE\[EJE\đQYKGMEQTC\NGRKGL\CE\[PCđ TQ\WOKGè ľG LGUV RQ RTQUVW
LGFP[O\ICVWPMÎY\COKGU\MWLæE[EJPCU\INQDC \CRGYPG K V[UKúE[ KPP[EJ
RNCPGV MTæľæE[EJ Y QFNGIđ[EJ ICNCMV[MCEJ $[NKħO[ K LGUVGħO[ E\úħEKæ
9U\GEJħYKCVC K LGFP[O \ GNGOGPVÎY PKG\Y[MNG UMQORNKMQYCPGIQ \LCYKUMC
LCMKOLGUVUCOQľ[EKG

2QYKGF\KCđIđQħPQV[EJMKNMC\FCēEJYKNúQDUGTYQYCđLCMRQMC\WLæUKú

PCGMTCPKGK\CO[ħNKđUKú,GIQ\CFCPKGOD[đQWđCVYKèUVWFGPVQOCYđCħEK
YKGWOQľNKYKèKOURQLT\GPKGPCYđCUPGľ[EKGPCľ[EKGPCU YU\[UVMKEJ LCMQ
PCPKGTQ\GTYCNP[GNGOGPVľ[EKCYQIÎNGCYKúEPCPCLDCTF\KGLUMQORNKMQYC
P[ K PCLVTWFPKGLU\[ FQ \TQ\WOKGPKC RTQEGU \CEJQF\æE[ YG 9U\GEJħYKGEKG
Y LCMKORT\[U\đQPCOľ[è9RTCYF\KGVGPPKGD[YCNGUMQORNKMQYCP[VGOCV
D[đDCTF\KGL\TQ\WOKCđ[VGTC\PKľ Y RQRT\GFPKEJ YKGMCEJ CNG RQTWU\[đ IQ
LGFPCM DQ PKGYæVRNKYKG YKæ\Cđ UKú \G \LCYKUMKGO PCELQPCNK\OW 2QTWU\CLæE
RTQDNGO[ :+: YKGMW C Y \CUCF\KG DCTF\KGL :: UVWNGEKC PKG OQľPC D[đQ
RQOKPæèRQLúEKCPCELQPCNK\OW0KGUVGV[VCMľGKYKGM::+PKGD[đQFPKGIQ
YQNP[EQ\QUVCPKGLGU\E\GRQMC\CPGYFCNU\[EJE\úħEKCEJMUKæľMK

I: Opuszczamy

świat XX stulecia

Tytu

ł rozdziału może posłużyć za wstęp do zajęć

ze studentami. Nie u

żywam z reguły – sam nie wiem

dlaczego - poj

ęcia „wykłady”. Wydaje mi się to na-

zbyt napuszone, w ka

żdym razie w odniesieniu do te-

go, co sam robi

ę. Nie jestem profesorem czy naukow-

cem, ale jednym z zawodowych dziennikarzy, których

sporo prowadzi zaj

ęcia na różnych uczelniach. Zajmu-

jemy si

ę tematami na których znamy się nie gorzej od

ludzi nauki, z tym,

że ci podchodzą do tematu raczej

teoretycznie, za

ś ludzie pióra zajmują się faktami.

Szczególnym przyk

ładem jest polityka. Naukowcy roz-

patruj

ą ją i tworzą jej teorię, wyodrębniając z niej

ró

żne systemy. Opracowali teorie kilku odmian socja-

lizmu, komunizmu i nie wiadomo ilu - kapitalizmu.

Prowadz

ą wykłady, w których wyjaśniają każdą z tych

teorii, najcz

ęściej, nie zaprzątając sobie nawet

łowy, która z nich jest w praktyce bardziej słuszna

i jakie b

ędą skutki jej wprowadzania w życie.

W XX stuleciu doprowadzi

ło to do niebywałego cha-

osu i przynios

ło tragiczne skutki. Toż przecież Hi-

tler uwa

żał się za socjalistę, a tworzony przezeń

system okre

ślono socjalizmem narodowym. Nie zamie-

rzam prowadzi

ć „wykładu” wyjaśniającego doktrynę tej

odmiany socjalizmu, ale na pewno nie pomin

ę zajęć,

święconych skutkom tego systemu. Obecnie, w dru-

giej po

łowie XXI stulecia nikogo nie interesują

przemówienia Hitlera i jemu wspó

łczesnych. A jednak

nast

ępstwa nazizmu w przeróżny sposób odczuwane są

po dzie

ń dzisiejszy i - co ważniejsze - kształtują

postaw

ę całych społeczeństw, budząc w równej mierze

zarówno strach i podejrzliwo

ść wobec innych narodów,

jak i

świadomość, że jeśli mamy uniknąć nowych tra-

gedii musimy szuka

ć dróg zbliżenia, wzajemnego zro-

zumienia, a nawet

życzliwości. I w tym zakresie rola

jak

ą spełniają dziennikarze jest nieporównywalnie

żniejsza i skuteczniejsza, niż działania ludzi na-

uki. Nie uprawnia to dziennikarzy do tego, by czuli

ę automatycznie wywyższeni, ani też nie pomniejsza

roli i znaczenia naukowców. Wyja

śnia natomiast, dla-

czego prac

ą wychowawczą, w tym głównie pracą na

uczelniach powinni zajmowa

ć się jedni i drudzy.

Inny przyk

ład. Naukowcy teoretycy nie są w stanie

logicznie i zrozumiale wyja

śnić powodów wybuchu

pierwszej wojny

światowej, konfliktu, który w zasa-

dzie stanowi

ł faktyczny początek XX stulecia, i któ-

ry doprowadzi

ł do rozpętania drugiej wojny świato-

wej, wraz z wy

łonieniem się określonych systemów po-

litycznych, z których pewne utrzymywa

ły się jeszcze

ługo po zakończeniu wojny: a więc hitlerowskim na-

zizmem, komunizmem i ameryka

ńskim kapitalizmem, któ-

ry przeszed

ł w XXI stulecie jako ustrój nadrzędny

i bardzo odmienny w dzia

łaniu i znaczeniu od kapita-

lizmu XX stulecia, w szczególno

ści w czasie jego

drugiej po

łowy. I tu ponownie otwiera się ogromne

pole dzia

łania dla dziennikarzy, a więc ekspertów od

przekazywania informacji zgodnych z rzeczywisto

ścią,

zdolnych t

ę informację skomentować zgodnie z własny-

mi przekonaniami lub ludzi czy si

ł z którymi autor

komentarza czuje si

ę związany. Człowiek uważający

ę za prawdziwego naukowca nie sprosta takiemu za-

daniu. Brak mu po temu odpowiedniego zasobu informa-

cji, i - co wa

żniejsze - nie odczuwa tak, jak dzien-

nikarz, misji kszta

łtowania poglądów swych odbiorców

zgodnie z tym, w co sam wierzy, lub co odpowiada je-

go w

łasnym interesom. Ponieważ refleksje te zacząłem

od wybuchu pierwszej wojny

światowej, przypomnę tyl-

ko pokrótce,

że tak naprawdę, nikt nie wiedział i po

dzi

ś dzień nie wie dokładnie dlaczego doszło do tej

wojny. Pomi

ędzy państwami, które w wojnę tę były za-

anga

żowane, tj. Niemcami a Francją, Rosją a krajami

Zachodu, Japoni

ą a Stanami Zjednoczonymi, nie było

zasadniczych politycznych rozbie

żności. Po jednej

i po drugiej stronie wyznawano bardzo zbli

żone ide-

ły, nawet interesy polityczne i gospodarcze nie by-

ły na tyle rozbieżne, by mogły prowadzić do konflik-
tu zbrojnego. A jednak do wojny dosz

ło, co wyjaśnia

ę bardzo różnie, choć wydaje się, że dopiero w XXI

wieku wyra

źniej dostrzeżono i szerzej zinterpretowa-

no sk

łonność do szczególnej i wrodzonej człowiekowi

- chyba od jego stworzenia - agresywno

ści.

A jednak jak bardzo odmienne i cz

ęsto odbiegające

od rzeczywisto

ści były oceny, publikacje i komenta-

rze ludzi wyros

łych w minionym stuleciu, choć nie-

którzy przewa

żnie już w sędziwym wieku, przekroczyli

cezur

ę czasu pomiędzy wiekiem XX, zamykającym drugie

tysi

ąclecie naszej epoki, a wiekiem XXI, wprowadza-

ącym ludzkość w trzecie milenium, okres dla nas tak

nieodgadniony,

że nie tylko nie możemy nic prognozo-

ć, a nawet nie możemy mieć pewności, czy do końca

tego tysi

ąclecia przetrwa życie na naszej planecie.

Zak

ładamy jedynie, że jeśli przetrwa, to będzie się

opiera

ć generalnie na tych samych zasadach co obec-

nie, gdy

ż wiemy już i dysponujemy dowodami na uni-

wersalno

ść życia, obejmującego cały wszechświat choć

przyjmuj

ącego zapewne dość odmienne nierzadko formy.

Z pierwszej po

łowy XX stulecia wyszliśmy wstrzą-

śnięci przebiegiem i skutkami pogromów, jakich dopu-

ściliśmy się jako społeczność światowa. Do ekscesów
tych zreszt

ą doszło głównie w Europie, uważanej po-

wszechnie za centrum nauki, kultury, my

śli politycz-

nej i sztuki. Tymczasem to tu w

łaśnie, choć nie wy-

łącznie, zamordowano bestialsko dziesiątki milionów
ludzi, dzieci i starców, tych, z broni

ą w ręku

i bezbronnych, ludzi obojga p

łci przeróżnej narodo-

ści, religii i poglądów. Wchodząc głębiej w XXI

wiek zaczynano coraz wyra

źniej dostrzegać, że byli-

śmy sprawcami rzezi, tym straszliwszej, że nie dała
ona

żadnych efektów i nie wyleczyła ludzi z głęboko

zakorzenionego w nich okrucie

ństwa i właściwie po-

wszechnej sk

łonności do zabijania. Ponadto, skłon-

ść ta wynikała z przekonania, że jedynie poprzez

wzajemne wybijanie si

ę, wprowadzimy świat i ludzkość

epok

ę szczęścia, spokoju, dobrobytu. Minęło do-

brych kilkadziesi

ąt lat od zakończenia obu wojen

światowych, zanim zaczęliśmy pojmować, że szczęście
pozostawa

ło nadal tak samo odległe i nieosiągalne,

jak poprzednio. Natomiast historia wieku XXI zacz

ęła

nam ju

ż od początku udowadniać, że to właśnie wyda-

rzenia XX stulecia, a szczególnie jego pierwszej po-
łowy, sprawiły, że żądza zabijania stawała się zja-
wiskiem coraz bardziej powszechnym, nie budz

ącym

sprzeciwu, za

ś ogólnie panowało przeświadczenie, że

do osi

ągnięcia wytyczonych sobie celów można dojść

jedynie eliminuj

ąc ludzi, którzy w naszym mniemaniu

staj

ą nam na drodze do tego, gdy tymczasem spokojna,

rzeczowa analiza sytuacji wcale takiego stanowiska

ani nie uzasadnia, ani nie potwierdza.

Mniej wi

ęcej tak powinien wyglądać wstęp do cyklu

moich zaj

ęć na uczelni. Przy czym, o ile konieczne

wydaje si

ę zaprezentowanie poglądów filozoficznych

i historii pierwszej po

łowy XX stulecia, a więc

w zasadzie obu wojen

światowych, o tyle technicznym

przebiegiem tych wydarze

ń nie ma się co zajmować.

Bardzo charakterystyczny i wr

ęcz powszechny jest bo-

wiem fakt szerokiego rozwini

ęcia wiedzy na temat

przebiegu obu wojen, strategii poszczególnych rz

ądów

i przywódców wojskowych, konkretnych operacji mili-

tarnych i innych poczyna

ń, jak na przykład zbrodni-

czych operacji unicestwiania europejskich

Żydów, czy

ęźniów stalinowskich łagrów.

Zatem fakty by

ły prawie powszechnie znane, a rów-

nocze

śnie ich filozofia nie budziła szerszego zain-

teresowania i pozostawa

ła

niezrozumia

ła. Hitler

i hitleryzm s

ą tego szczególnym przykładem. Nikt nie

ątpi, że Hitler był jednym z największych i najsku-

teczniej dzia

łających zbrodniarzy w historii ludzko-

ści. Zbrodniarzem był istotnie genialnym i szokująco
skutecznym. Jeszcze w sto pi

ęćdziesiąt lat po jego

samobójczej

śmierci powtarza się, że należy uczynić

wszystko, aby cz

łowiek taki nie pojawił się ponow-

nie. Jak jednak nie dopu

ścić do tego, kiedy tak na-

prawd

ę prawie nikt nie wie, jaką filozofią kierował

ę Hitler w swych działaniami i strategii. Czy rze-

czywi

ście mordował, bo sprawiało mu to przyjemność,

a wi

ęc czy faktycznie był genialnym szaleńcem? Na

tyle genialnym,

że porwał za sobą cały niemiecki na-

ród. I czy naród ten znajduje równie

ż źródło radości

i satysfakcji w zabijaniu? Zastanówmy si

ę, czy prze-

ętny Niemiec w zabijaniu Żydów, Rosjan i Polaków

znajduje poza satysfakcj

ą, także przekonanie, że tym

samym umacnia swoj

ą pozycję, udowadnia, że jest lep-

szy, m

ądrzejszy i bardziej wartościowy od przedsta-

wicieli innych narodów, a swojej nacji zapewnia do-

statni

ą i bezpieczną przyszłość?

Oczywi

ście, zapewnię moich studentów, że są i tak

ślący i czujący Niemcy, ale zapewnię też, że głup-

ców znajdujemy w ka

żdym narodzie. Jestem pewien

i postaram si

ę przekazać to moim słuchaczom, że

ogromna wi

ększość Niemców nie znajdowała upodobania

w polityce agresji, ucisku, eksploatacji i ekstermi-

nacji innych nacji. Podobnie jak Rosjanie nie czuli

ę lepsi, zamożniejsi i bezpieczniejsi tylko dlate-

go,

że ich „wielki wódz” wymordował i zamęczył mi-

liony ludzi, w tym wielu ich rodaków. Przeciwnie,

i Niemcy, i Rosjanie obserwuj

ąc zbrodnicze poczyna-

nia swoich przywódców odczuwali narastaj

ący niepo-

kój, a jednak godzili si

ę na politykę zbrodni

i przemocy.

Dzi

ś wiemy, że nie była to jakaś cecha charakte-

rystyczna jedynie dla XX stulecia. Po trwaj

ącym oko-

ło pół wieku okresie spokoju, będącym niejako reak-
cj

ą na oba konflikty światowe, obecnie - jak dobrze

dzi

ś wiemy - świat ponownie chwycił za broń. Powsta-

ła sieć organizacji terrorystycznych, które rozsze-
rzaj

ą swój zasięg, mimo że nie tylko nie są w stanie

osi

ągnąć postawionych sobie celów politycznych, ale

i coraz trudniej jest im je zrealizowa

ć.

Nale

ży tu zaznaczyć, że z identyczną sytuacją

mieli

śmy do czynienia w przypadku nazizmu i stalini-

zmu. Niemniej, ponownie zacz

ęliśmy się zabijać, i to

na coraz wi

ększą skalę, bo terroryzm stał się przy-

czyn

ą regularnych wojen wcale nie mniej krwawych

i nie mniej bezskutecznych ni

ż dwudziestowieczne

wojny

światowe.

Zanim jednak przejdziemy do tego w dalszych wy-

ładach, należy podsumować pewne sprawy i wydarzenia

z pierwszej po

łowy XX stulecia. Zacząłbym od oceny

wspó

łczesnych, a co za tym idzie, od stanowiska wo-

bec najwi

ększych zbrodniarzy i wymierzonej im kary.

Temat tym wa

żniejszy, że nie został dogłębnie prze-

analizowany. W Europie, w ka

żdym razie, w kolebce

faszyzmu, we W

łoszech i w Niemczech, najwięksi

zbrodniarze, Hitler i Mussolini ko

ńca wojny nie do-

czekali. W

łoski „Duce” został po prostu stracony bez

ądu, zaś Hitler popełnił samobójstwo. Powiedział-

bym,

że śmierć Mussoliniego jest dowodem małości

łochów, a samobójstwo Hitlera dowodem jego małości.

żna dodać, że obaj ci przywódcy okazali się w su-

mie tchórzami i ma

łymi ludźmi. Sądzę, że tak też

oceni ich historia nadchodz

ących wieków, które z ca-

łą pewnością nie będą okresem spokoju i rzeczo-
wo

ści, sprzyjających bezstronnym ocenom popełnionych

zbrodni.

Taka bezstronna ocena by

ła, jest i będzie nie ła-

twym zadaniem. Dowodem jest w tym przypadku powojen-

na historia innych przywódców i sprawców obu wojen
światowych. Cesarz Austrii, co najmniej współwinny
wybuchu pierwszej wojny

światowej, zmarł nie docze-

kawszy jej zako

ńczenia, natomiast jego następcę

uznano za nie ponosz

ącego żadnej winy. Został jedy-

nie zdetronizowany i uda

ł się na emigrację do Szwaj-

carii. Uwa

żano go za człowieka osobistej uczciwości,

zosta

ł też beatyfikowany przez papieża Jana Pawła

II. O wspó

łodpowiedzialności za zbrodnie mowy więc

ć nie może. W sumie, dość podobne po pierwszej

wojnie

światowej były losy cesarza Niemiec, któremu

nie postawiono

żadnych oskarżeń, pozbawiając jedynie

tronu i zsy

łając na emigrację, na której przeżył

jeszcze kilkana

ście lat.

Mniej szcz

ęścia miał car Rosji, zamordowany przez

bolszewików i to nie w nast

ępstwie wojny światowej,

ale jako b

ędący przeszkodą do objęcia przez nich

ładzy w kraju.

Nic z

łego nie spotkało też cesarza Japonii, który

nawet nie zosta

ł zdetronizowany. Oczywiście, pozycje

przywódców zachowali równie

ż politycy z przeciwnej,

zwyci

ęskiej strony frontu - Anglii, Francji i Stanów

Zjednoczonych. Tam zreszt

ą nie szukano zbrodniarzy

wojennych. Zreszt

ą stanowi to potwierdzenie panują-

cej od wieków regu

ły: zbrodniarzy szukano i karano

po stronie przegranej. Zwyci

ęzcy mieli zawsze rację

i z regu

ły, jako bohaterowie przechodzili do histo-

rii.

Najlepszym i wymownym przyk

ładem tej zasady jest

to, co by

ło wynikiem drugiej wojny światowej. Za

zbrodniarzy uznano przywódców hitlerowskich Niemiec

i faszystowskich W

łoch, co - mimo że zgodne z prawdą

–

nie ukazuje i nie pi

ętnuje wszystkich odpowie-

dzialnych za zbrodnie, tak

że w gronie zwycięzców.

Tam byli wy

łącznie „wielcy”, jak Roosevelt, Chur-

chill, Stalin i paru mniej znacz

ących, a więc nie

podlegaj

ących ocenie przywódców kilku mniej ważnych

krajów.

Jeszcze inaczej wygl

ądało to w tak olbrzymim kra-

ju, jak Chiny. B

ędzie o nim jeszcze mowa w kolejnych

wyk

ładach, ale do poruszanego w tym fragmencie tema-

tu nale

ży dodać, że sytuacja czołowych chińskich

przywódców by

ła jeszcze całkiem inna. Mam oczywiście

na my

śli wodzów walczących ze sobą dwóch obozów po-

litycznych, Czang Kai-szeka, przywódc

ę nacjonalistów

skupionych w Partii Narodowej (Kuomintang) i Mao

Tse-tunga, przywódc

ę lewicy skupionej wokół Partii

Komunistycznej.

Nie czas jeszcze i nie miejsce, aby w tym momen-

cie wnika

ć w tematykę Chin. Dla lepszego zrozumienia

tematu trzeba powiedzie

ć, że chińskie spojrzenie na

świat, na politykę i na własnych przywódców jest
bardzo odmienne od europejskiego. Chi

ński ruch na-

cjonalistyczny, Kuomintang ma niewiele wspólnego

z europejsk

ą prawicą, zarówno z demokracją, jak i z

faszyzmem, w naszym rozumieniu tych systemów. Natu-

ralnie, nonsensem by

łoby upatrywać w Czang Kai-szeku

chi

ńskiego faszysty, tak jak przedstawiano tego

przywódc

ę w propagandzie stalinowskiej. Równocze-

śnie, należy zdawać sobie sprawę, że Komunistyczna
Partia Chin i jej przywódca Mao nie maj

ą nic wspól-

nego ze stalinizmem. Zarówno Czang Kai-szek i Mao s

odpowiedzialni za

śmierć milionów swoich rodaków,

a jednak nigdy przez samych Chi

ńczyków nie byli oce-

niani jako rodzimy odpowiednik Hitlera czy Stalina.

Czang Kai-szek ostatecznie przegra

ł z Mao w woj-

nie domowej i pozosta

ł na Tajwanie, który po dzień

dzisiejszy pozostaje niepodleg

łym państwem, wbrew

ustawicznym i nie pozbawionym zasadno

ści protestom

Pekinu uwa

żającym go za jedną z prowincji Chin.

Czang Kai-szek jako przywódca Tajwanu dotrwa

ł na tym

stanowisku do

śmierci i był zaciekle atakowany przez

propagand

ę chińską, choć nigdy nie uznano go za

przest

ępcę wojennego i nigdy za nic nie został uka-

rany.

Historia Mao Tse-tunga jest w pewnym sensie

prostsza, cho

ć budzi jeszcze większe zdumienie. Mao,

podobnie jak Stalin, rozprawia

ł się z własnym naro-

dem, w ka

żdym razie z tymi, których uważał za swoich

przeciwników. Nigdy jednak w samych Chinach nie po-

stawiono mu zarzutu z powodu krwawych rozpraw z opo-

zycj

ą polityczną. Do dziś nikt takich oskarżeń nie

wysun

ął. Mao Tse-tung wszedł do historii Chin jako

wielka posta

ć, a ponieważ minęło tak wiele lat od

jego

śmierci, można sądzić, że tak już pozostanie.

Wszyscy doskonale jak przypuszczam, znaj

ą histo-

ę Stalina, po śmierci prawie powszechnie uznanego

za jednego z najwi

ększych zbrodniarzy wszechczasów,

a mimo to wielu by

ło jeszcze takich, co nadal żywili

do niego uwielbienie, cho

ć stanowili mniejszość na-

rodu rosyjskiego. Z up

ływem czasu jednak zaczęto tę-

skni

ć za Związkiem Radzieckim jako za mocarstwem,

które cho

ć nie zapewniało Rosjanom dobrobytu, to

jednak gwarantowa

ło im poczucie bezpieczeństwa. Ale

nastroje uwielbienia dla „genialnego wodza” nie po-

wróci

ły; odnieść to można do wszystkich krajów, któ-

re znajdowa

ły się w orbicie wpływów Stalina. Mowa

o krajach wcielonych do ZSRR, takich jak republiki

łtyckie, czy państwa środkowo-azjatyckie, jak i o

grupie pa

ństw zwanych demokracjami ludowymi, które

w zasadzie pozostawa

ły niepodległe, ale były przez

Stalina i jego aparat skrz

ętnie kontrolowane.

Dla pe

łni obrazu trzeba dodać, że bezpośrednio po

drugiej wojnie

światowej, jak i w dalszych latach,

stopniowo s

ądzono i karano winnych zbrodni popełnia-

nych w czasie rz

ądów politycznych dyktatur. Dotyczy-

ło to głównie, jeśli nie wyłącznie krajów w rejonach
obj

ętych wpływami demokracji zachodniej bądź rozu-

miej

ących charakter takiej demokracji. Już w pań-

stwach odleg

łych od oddziaływania tego systemu, jak

w by

łych azjatyckich republikach radzieckich, proce-

sy odchodzenia od dyktatur mia

ły zdecydowanie od-

mienny przebieg i charakter. W Europie proces ten

ł w zasadzie dość prosty i łatwy do zrozumienia.

Ludzie z aparatu dyktatur zostali generalnie pot

ę-

pieni, a w wielu przypadkach ukarani. To w

łaśnie

spotka

ło czołowych reprezentantów niemieckiego fa-

szyzmu, a w mniejszym stopniu - w

łoskiego. Rozliczo-

no naturalnie tak

że przedstawicieli krajów okupowa-

nych i kontrolowanych przez faszystów, którzy

z przeró

żnych powodów, przeważnie kierowani stra-

chem, faszyzmowi s

łużyli.

łkiem inny i już wcale nie tak prosty był nato-

miast proces rozprawiania si

ę z winnymi zbrodni sta-

linizmu. Poruszaj

ąc ten temat, stajemy przed bardzo

skomplikowanym, wa

żnym i nigdy do końca nierozwiąza-

nym problemem w historii drugiej po

łowy XX stulecia.

Sprawie tej po

święcono dziesiątki książek, które

problem nie tyle wyja

śniają, co komplikują, i to

chyba w dwóch aspektach. Jeden z nich jest przynajm-

niej zrozumia

ły. Zarówno faszyzm nazistowski jak

i stalinizm wywodzi

ły się ze zbrodniczych skłonności

tkwi

ących w ludzkim charakterze i głosiły przekona-

nie,

że władzę można utrzymać i skutecznie sprawować

dokonuj

ąc masowej eksterminacji wszystkich, w któ-

rych upatruje si

ę przeciwników tych systemów.

I tak te

ż działały na wszystkich szczeblach wła-

dze nazistowskie jak i stalinowskie. Ró

żnica między

taktyk

ą jednych i drugich polegała tylko na tym, że

nazizm w zasadzie nie kry

ł się ze swą praktyką maso-

wych zbrodni, uwa

żając je za konieczne, nieuniknione

i przynosz

ące pożytek społeczeństwu. Stalinizm tak-

tyk

ę tę starał się raczej skrywać, a działał pod tym

wzgl

ędem tak umiejętnie, że jeszcze pod koniec wieku

łen obraz masowych rzezi nie był w pełni znany,

tak jak nie do ko

ńca poznano odpowiedzialność za to

łego stalinowskiego aparatu władzy.

W konsekwencji, rozpatruj

ąc problem w wiele dzie-

ęcioleci później, nikt nie jest w stanie dokładnie

i z pewno

ścią powiedzieć, kto, w jakim wymiarze i z

jakich powodów bra

ł udział w tych masowych zbrod-

niach. W efekcie, nawet ci, co bez najmniejszych

ątpliwości brali w tym udział, nie ponieśli żadnej

odpowiedzialno

ści i żadnej kary. Natomiast spośród

tych, którzy kar

ę ponieśli, co do wielu nie ma pew-

ści, czy faktycznie ponosili oni winę za zbrodnie

stalinizmu.

Zreszt

ą jak problem ten był niejednoznaczny, naj-

wymowniej

świadczą losy samego Stalina, który do

śmierci zachował pozycję niekwestionowanego przywód-
cy i powszechnie wielbionego oraz szanowanego wodza

narodu.

łowa potępienia przyszło dopiero po jego śmier-

ci. Wtedy te

ż zakwestionowano jego wielkość i poło-

żono kres kampanii jego kultu, zmieniono nazwy
miast, ulic i placów, nosz

ących jego imię. Usunięto

jego zabalsamowane zw

łoki z mauzoleum na Placu Czer-

wonym w Moskwie i przeniesiono w miejsce o wiele

skromniejsze. Zaprzestano publikacji prac naukowych

i powie

ści głoszących wielkość Stalina. W zasadzie,

nie rozliczono jego wspó

łpracowników i w ZSRR nie

dosz

ło do takich procesów, jakie latami ciągnęły się

w Niemczech zachodnich. Nikt z najbli

ższych nawet

wspó

łpracowników Stalina nie odpowiadał za masowe

zbrodnie, aresztowania i dziesi

ątki lat, spędzonych

łagrach i więzieniach przez ludzi posądzonych na-

wet nie zawsze o wrogi, ale czasami niewystarczaj

ąco

wiernopodda

ńczy stosunek do wielkiego wodza.

żna więc powiedzieć, że w ZSRR i w krajach

przez niego kontrolowanych, ze stalinizmem w zasa-

dzie nie rozliczono si

ę, a po rozpadzie ZSRR i po-

wstaniu federacyjnej republiki rosyjskiej, na tego

rodzaju obrachunki by

ło już za późno.

Tu trzeba doda

ć, że takich rozliczeń nie przepro-

wadzono te

ż i w innych rejonach świata. W sumie, po

wzgl

ędnie spokojnej drugiej połowie XX stulecia,

świat wkroczył w kolejny wiek i w nowe tysiąclecie
jakby uspokojony i uwolniony od zbrodni, które do-

tkn

ęły ludzkość w poprzednich stuleciach.

Dominowa

ło przekonanie, że mimo różnych sporów

i konfliktów mi

ędzy narodami, całymi regionami i re-

ligiami,

świat wkracza jednak w nową epokę, którą

ędzie cechować coraz powszechniejsze zrozumienie

wagi pokoju, powszechnego dialogu i rozwi

ązywanie

problemów bez u

życia siły, co było praktyką poprzed-

nich epok.