1

S. PRZYBYSZEWSKI – WYBÓR PISM

WSTĘP – R. TABORSKI

I. LEGENDA I PRAWDA

Twórczość pisarska S. Przybyszewskiego wzbudzała z jednej strony entuzjazm

młodego pokolenia, a z drugiej – bezkompromisowe potępienie ze strony pokolenia starszego,
wyrosłego na pozytywistycznych tradycjach. Szybko jednak twórczość ta poszła w
zapomnienie, a w świadomości społecznej pozostała jedynie, obrosła skandalizującą legendą
postać Przybyszewskiego, jako dekadenta, kabotyna, satanisty, erotomana, człowieka o
chorobliwie słabej woli.

Opinie o Przybyszewskim współczesnych historyków literatury są wciąż bardzo

kontrowersyjne. Dla przykładu warto zestawić stanowisko Kazimierz Wyki, odcinającego się
zdecydowanie od tych, którzy sądzą, „że Przybyszewski był zjawiskiem niepoważnym”, z
nieomal paszkwilem na naszego „satanistę” w napisanej w 1942 r., książce Juliana
Krzyżanowskiego Neoromantyzm polski.

Obecność Przybyszewskiego w życiu europejskiej moderny rozpoczęła się od

międzynarodowej niemiecko-skandynawskiej cyganerii artystycznej w Berlinie w l. 1892-
1894. Wybitny krytyk Juliusz Baba w książce Die Berliner Bohème (1904) oceniał rolę
Przybyszewskiego niezwykle wysoko. W 1965 r. ukazało się pierwsze niemieckie wydanie
Moich współczesnych. Wśród obcych. Krytyk literacki Willy Haas uznał Przybyszewskiego w
przedmowie do tej edycji za najbardziej konsekwentnego przedstawiciela literatury
dekadenckiej na terenie słowiańskiego i niemieckiego obszary językowego.

Przybyszewski był jednym z pierwszych, którzy poznali się na znaczeniu twórczości

norweskiego malarza Edwarda Muncha oraz norweskiego rzeźbiarza Gustawa Vigelanda.
Przyczynił się także do „odkrycia” malarstwa El Greca i grafiki Goyi.

W Czechach był Przybyszewski inspiratorem czasopisma modernistycznego „Moderni

Revue”. W Rosji był jednym z najczęściej wydawanych i wystawianych autorów
zagranicznych. Odegrał też ważną rolę w życiu kulturalnym Bułgarii i Chorwacji.

Przybyszewski był wyznawcą skrajnego estetyzmu modernistycznego, jednak trzeba

zauważyć, że w wielu istotnych punktach jego myśl teoretyczna pokrywała się z założeniami
późniejszego ekspresjonizmu.

Dramaty Przybyszewskiego odegrały istotną rolę dzięki przełamaniu, panującej w

polskiej dramaturgii konwencji dramatu mieszczańskiego i wprowadzeniu nowatorskich
osiągnięć przodującej wówczas w Europie twórczości Ibsena, Strindberga, Maeterlinca. Jego
koncentracja na analizie wnętrza psychicznego, przełamanie obowiązujących tabu
tematycznych, torowały drogę dalszemu rozwojowi pol. dramatu.

Również powieści Przybyszewskiego odegrały poważną rolę w rozwoju techniki pol.

powieści psychologicznej. Na b. szeroką skalę, nie spotykaną dotychczas w pol. lit., stosował
monolog wewnętrzny.

II. ŻYCIE PRZYBYSZEWSKIEGO

Ur. się 7 maja 1868 r. we wsi Łojewo nad Gopłem. Ojciec – nauczyciel; matka – przed

zamążpójściem była guwernantką. Częstym gościem w domu Przybyszewskich był Jan
Kasprowicz. W l. 1881-1884 Przybyszewski uczęszczał do gimnazjum w Toruniu, a następnie
w Wągrowcu, gdzie w 1889 r. uzyskał maturę. Następnie wyjechał do Berlina i zaczął
studiować architekturę. Po roku przeniósł się na medycynę. W tym czasie zapoznał się z
dziełami Fryderyka Nietzschego i pod ich wpływem napisał w 1891 r. swą pierwszą pracę Z
psychologii jednostki twórczej. Chopin i Nietzsche. Wkrótce potem powst. druga część tego

2

samego cyklu Ola Hansson. Obie ukazały się w 1892. Od czerwca 1892 r. do jesieni roku
następnego redagował, ukazujący się w Berlinie polski tygodnik socjalistyczny „Gazetę
Robotniczą” (nie był socjalistą, podjął się tego dla zarobku). W 1893 za udzielenie
schronienia przebywającemu nielegalnie w Berlinie Grabskiemu, został aresztowany i
skreślony z listy studentów. Opublikowanie dwóch broszurek z cyklu Zur Psychologie des
Individuums wprowadziło Przybyszewskiego do berlińskiej cyganerii artystycznej, której
miejscem spotkań była winiarnia Pod Czarnym Prosiakiem. W Berlinie zaprzyjaźnił się z
Ryszardem Dehmlem, najwybitniejszym niemieckim poeta modernistycznym, Augustem
Strindbergiem, szwedzkim dramatopisarzem i powieściopisarzem, Edwardem Munchem. W
1893 r. ożenił się z Norweżką – Dagny Juel. W tym samym roku powst. jego poematy prozą:
Msza żałobna i Wigilie. W 1894 pojechał do teściów do Norwegii. Poznał tam Ibsena,
Björnsona, Hamsuna, Vigelanda. W Norwegii napisał swój pierwszy dramat Wielkie szczęście
(1897), dwie pierwsze powieści: trylogię Homo sapiens (1895-1896) i Dzieci szatana (1897),
rozpoczął prace nad poematem Nad morzem (zamieszczono jego fragmenty w krakowskim
„Życiu” w 1897 – pierwsza publikacja utworu w jęz. pol.). Zaczął się interesować
okultyzmem i demonologią. We wrześniu 1898 r. przyjechał do Krakowa. Objął naczelną
redakcję „Życia” i prowadził je przy współpracy Wyspiańskiego, aż do jego upadku w 1900 r.
W 1899 r. zamieścił w „Życiu” dwa artykuły-manifesty: Confiteor i O „nową sztukę”. W l.
1898-1901 ukazały się w czasopismach i wydaniach książkowych poematy prozą: Requiem
aeternam, Z cyklu Wigilii, Wniebowstapienie, De profundis, Nad morzem, Androgyne; dramat
Dla szczęścia; powieści Homo sapiens i Dzieci szatana; artykuły krytyczne z „Życia” zebrane
w tomie Na drogach duszy. Pierwszymi większymi nowymi utworami w jęz. pol. były
dramaty Złote runo i Goście (1901) oraz studium o Kasprowiczu Z gleby kujawskiej (1902).
W 1901 zamordowano żonę Przybyszewskiego Dagny. Drugą jego żoną była Jadwiga –
wcześniej żona Kasprowicza. Podczas pobytu w Warszawie w l. 1901-1905 powst. dramaty:
Matka i Śnieg; rozpoczął także pracę nad następnymi: Odwieczną baśnią i Ślubami; poza tym
wystąpił z programową rozprawą O dramacie i scenie. W 1905 Przybyszewscy jadą do
Torunia, potem do Monachium. W l. 1909-1914 ukazują się powieści: II i III cz. trylogii
Synowie ziemi; trylogia Mocny człowiek; dylogia Dzieci nędzy. Dramaty: Gody życia; Topiel;
Miasto. Po wybuchu wojny Przybyszewski zajął stanowisko prolegionowe i germanofilskie.
Powstały wtedy: książka Polska i święta wojna; Tyrteusz; Powrót. Występował w nich jako
gloryfikator wojny. W 1917 r. został współpracownikiem „Zdroju” hołdującemu ideom
ekspresjonizmu. Ukazały się tam jego artykuły programowe: Obrachunki; Powrotna fala;
Ekspresjonizm; Słowacki i „Genezis z Ducha”. W 1919 r. przeprowadził się do Poznania,
gdzie przez rok pracował w dyrekcji poczty. Przez następne 4 lata mieszkał w Gdańsku.
Pracował wtedy nad nieukończoną pracą Czarownica i czarna magia. W 1924 zaczął pisać
wspomnienia pt. Moi współcześni (cz. I Wśród obcych – 1926; cz. II Wśród swoich –
pośmiertnie w 1930). Przybyszewski zmarł 23 listopada 1927 roku.

III. POGLĄDY ESTETYCZNE PRZYBYSZEWSKIEGO

1. Dualizm natury ludzkiej, na którą składają się dwa antagonistyczne pierwiastki: wyższy –
dusza i niższy – mózg. Decyduje to o tragizmie natury ludzkiej. Cała mózgowa świadomość
człowieka jest tylko niedoskonałą funkcją transcendentalnej duszy, której pełne poznanie jest
dla ograniczonego mózgu ludzkiego rzeczą niemożliwą. Tylko wybitna jednostka jest w
stanie uchylić rąbka zasłony zakrywającego tę tajemniczą duszę („nagą duszę”).
2. Dążenie do poznania duszy jest najwyższym celem prawdziwej sztuki. Jej poznanie miało
stać się możliwe poprzez analizę stanów psychicznych wyzwolonych spod kontroli
świadomości mózgowej człowieka. Według Przybyszewskiego „naga dusza” objawia się w
stanach patologicznych i sferze życia seksualnego. Pojmował miłość płciową jako straszliwą

3

potęgę, determinującą całe postępowanie człowieka i niosącą jemu nieuchronne zniszczenie.
Był jednym ze skrajnych przedstawicieli nowej erotyki wprowadzonej przez literaturę
naturalistyczno-modernistyczną.
3. Determinizm etyczny – wolnej woli nie ma, gdyż człowiek nie posiada wpływu na czyny,
które za jego pośrednictwem popełnia natura. Pisarz odrzucał moralne wartościowanie
czynów, pojęcia dobra i zła, ponieważ potępianie i chwalenie natury jest nonsensem. Jednak
człowiek za popełniane czyny ponosi karę, która spada także na jego potomstwo. Jest to
koncepcja niezawinionej kary (w: Taniec miłości i śmierci; Homo sapiens).
4. Według Przybyszewskiego nietzscheański „nadczłowiek” dąży do udoskonalenia
zmysłowych, „zwierzęcych” cech człowieka. Ideałem jest taki „nadczłowiek”, który
doskonali się i wyrasta ponad przeciętność w wyniku przezwyciężenia mózgu i zbliżania się
do poznania tajemnic duszy.

Manifesty polskiego modernizmu: 1) wstęp Miriama do Wyboru pism dramatycznych

Maeterlinca (w „Świat” 1891; wyd. książkowe 1894); 2) cykl artykułów Artura Górskiego
Młoda Polska („Życie” 1898); 3) Przybyszewskiego: Confiteor i O „nową” sztukę.
5. „Sztuka dla sztuki”; przeciwstawienie sztuki starej, naturalistycznej, kroczącej drogą
mózgu – sztuce nowej, modernistycznej, dążącej do poznania duszy. Nowa sztuka nie służy
celom społecznym ani moralnym, jest celem samym w sobie, gdyż „jest odtwarzaniem życia
duszy we wszystkich jej przejawach, niezależnie od tego, czy są dobre czy złe”. Artysta, który
tworzy nową sztukę „stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów”.
6. Sztuka: ludzkość najbliższa poznania tajemnic duszy ludzkiej była w średniowieczu i
ekstazie gotyku, zostało to zahamowane przez renesans, pozytywizm i naturalizm (wyjątki:
malarstwo El Greca i mistyczny nurt romantyzmu). Dopiero odrodzenie irracjonalizmu na
przełomie XIX i XX w. nawiązuje do przerwanej tradycji średniowiecza i romantyzmu.
7. Obojętność na cechy formalne sztuki.

W wielu punktach myśl teoretyczna Przybyszewskiego pokrywała się z założeniami

późniejszego ekspresjonizmu. Np.: skoncentrowanie uwagi na badaniu wnętrza psychicznego
jednostki; prefreudowskie zainteresowanie rolą elementów podświadomych w psychice
ludzkiej; wynoszenie poznania intuicyjnego ponad intelektualne; estetyka treści, nie krepująca
kanonami formalnymi; uznanie nadrzędnej, inspirującej roli sztuki w życiu człowieka;
podobny stosunek do dziedzictwa artystycznego przeszłości. Przybyszewski wyrósł na gł.
teoretyka i inspiratora pierwszego w Polsce programowo ekspresjonistycznego ugrupowania,
jakim stała się w 1917 r. grupa poznańskiego „Zdroju”.

IV. POEMATY PROZĄ

Requiem aeternam (1893) – napisany przy pomocy Ryszarda Dehmla; manifest

panseksualistycznych poglądów Przybyszewskiego, stoi na pograniczu traktatu
pseudonaukowego i prozy poetyckiej; autor scharakteryzował ten utwór w Moich
współczesnych jako analizę „zdegenerowanej duszy schyłkowca, degenerata, młodzieńca z
osławionej epoki fin de siecle”. Pierwsze zdanie utworu: ”Na początku była chuć” –
nawiązanie do biblijnego opisu stworzenia świata i Genezis z Ducha Słowackiego. Na
pierwszych stronach utworu Przybyszewski wyłożył swoją własną kosmogonię, według której
popęd płciowy jest tym potężnym praelementem, który tkwi u podstawy wszelkiego bytu, a
mózg i dusza są wynikami kolejnych stadiów rozwoju ewolucyjnego tego popędu. U
współczesnych, „degeneratów” nadmiernie rozwinięty mózg zabija popęd płciowy, co skazuje
ich na nieuchronną zagładę. Utwór ma formę przedśmiertnego monologu wewnętrznego
anonimowego bohatera, który jest właśnie typowym przedstawicielem takich „schyłkowców”.

Wigilie (1893) – zbudowane w formie monologu wewnętrznego gł. bohatera

(malarza); przeżycia bohatera po rozstaniu z ukochaną; pod koniec utworu dowiadujemy się,

4

że bohater wyczuł, iż ukochaną i jego przyjaciela łączy nie ujawnione zresztą dotychczas
uczucie miłosne; Hymn do tęsknoty, zaczynający się od słów „Wokół twej głowy wieniec
zwiędłych kwiatów...”.

Inne: Wniebowstąpienie (1894; wersja pol. w „Życiu” 1898); De profundis (1895;

wersja pol. 1900); Nad morzem (publ. w l. 1897-1899); Androgyne (Lwów 1900). Wspólnym
motywem wszystkich poematów prozą jest motyw tęsknoty za ukochaną kobietą.

V. HOMO SAPIENS

Trylogia Homo sapiens (Na rozstaju – Po drodze – W Malstromie) – pierwsza i

najbardziej głośna powieść; drobiazgowa analiza wnętrza psychicznego głównego bohatera,
Eryka Falka; akcja obraca niemal wyłącznie wokół jego perypetii erotycznych. Bohater odbija
narzeczoną swemu najlepszemu przyjacielowi, Mikicie, uwodzi i doprowadza do samobójczej
śmierci Marytę Kauer, wreszcie uwodzi i łamie życie Janiny Kruk, korzystając z uwięzienia
jej narzeczonego, działacza socjaldemokratycznego. Przybyszewski stosuje w utworze:
monolog wewnętrzny, dyskusję; przyroda współgra z dramatycznymi przeżyciami
wewnętrznymi bohaterów (elementy przyrody służą do wywoływania nastroju oraz pełnią
funkcję symboli). Autor wprowadza także do powieści „tajemniczego nieznajomego”, który
pojawia się w momentach, gdy rozstrój nerwowy Falka dochodzi do szczytu i pełni funkcję
personifikacji jego przeżyć wewnętrznych. Utwór jest polemiką z teorią nietzscheańskiego
nadczłowieka.
Inne powieści: Dzieci szatana (wpływ Dostojewskiego); Synowie ziemi; Il regno doloroso
(1924).

VI. TANIEC MIŁOŚCI I SMIERCI

Swój pierwszy dramat Das grosse Glück Przybyszewski napisał po niemiecku w 1894.

Polska wersja tego dramatu to Dla szczęścia. Dla szczęścia wraz z dwoma następnymi
dramatami: Złotym runem i Goście, utworzyło cykl dramatyczny Taniec miłości i śmierci.
Dramaty Przybyszewskiego to przykład naturalistyczno-modernistycznego synkretyzmu.
Antynaturalistyczne zabiegi pisarskie polegały na: czynniki tj. czas i miejsce są całkowicie
dowolne i obojętne; uwaga skoncentrowana wokół problematyki moralno - psychologicznej;
obok postaci realistycznych występują postaci antywerystyczne ( 1.personifikacje
wewnętrznych konfliktów rozgrywających się w duszach gł. bohaterów; 2. odautorski
rezoner, który nieustannie komentuje rozgrywające się wypadki w myśl Przybyszewskiego; 3.
postaci symboliczne, najczęściej zapowiadające zbliżającą się śmierć gł. bohaterów);
interpretacje ideologiczne narzucane przez autora przedstawianym wydarzeniom (kara za
popełnione, ale niezależne od woli czyny).

W ślad za Ibsenem Przybyszewski: posługiwał się ekspozycją rozłożoną w miejsce

tradycyjnej intrygi; główne fakty miały miejsce z reguły przed podniesieniem kurtyny, a w
samym dramacie obserwujemy jedynie groźne reperkusje tych faktów; szereg dramatów,
które się wtedy rozpoczynają, gdy dramat na scenie się kończy. W ślad za Maeterlinckiem:
technika konstruowania nastroju.

Teoretycznym podsumowaniem doświadczeń Przybyszewskiego – dramatopisarza jest

rozprawa O dramacie i scenie (1905) – manifest modernistyczno-symbolicznego teatru. Po
powrocie do Polski w 1898 r. Przybyszewski wszedł w bliskie stosunki z Tadeuszem
Pawlikowskim, wielkim reformatorem polskiego teatru (wystawił Dla szczęścia i Złote runo).
Decydujący wpływ na ukształtowanie się dramaturgii Przybyszewskiego mieli: Ibsen,
Strindberg i Maeterlinck. Punktem wyjścia rozważań Przybyszewskiego w O dramacie i
scenie było stwierdzenie zasadniczej różnicy miedzy dramatem starym, przedibsenowskim, a

5

nowym, polegającej na przeniesieniu głównego ośrodka konfliktu dramatycznego ze świta
zewnętrznego do wnętrza psychicznego bohaterów.

Przybyszewski zetknął się z teatrem Stanisławskiego podczas pobytu w Rosji w 1903

r. i od razu się nim zachwycił.

Po Tańcu miłości i śmierci Przybyszewski napisał jeszcze 8 dramatów m. in: Śnieg

(1903) i Odwieczna baśń (1906).

VII. POLSKI „POETE MAUDIT”

Przybyszewski stanowił polski odpowiednik ogólnoeuropejskiego typu pisarza –

„dekadenta”, u którego charakter twórczości łączył się ze specyficznym stylem życia.
Przybyszewski odegrał podobną rolę, co francuscy poetes maudits, Oskar Wilde, Strindberg.



* Ten tomik jest pierwszym wyborem pism Przybyszewskiego w jęz. pol. :
- Z psychologii jednostki twórczej. Chopin i Nietzsche.
- Requiem aeternam
- Z cyklu Wigilii (Na tym padole płaczu)
- Confiteori i O „nową” sztukę
- Z gleby kujawskiej (esej o Kasprowiczu)
- Złote runo
-O dramacie i scenie
- Powrotna fala. Naokoło ekspresjonizmu (artykuł – ukazał się w „Zdroju” w 1918)
- Moi współcześni. Wśród obcych.