Ignacy Fik (1904-1942) 
polski krytyk literacki, publicysta, poeta. Studiował filologię polską w Uniwersytecie Jagiellońskim i w Uniwersytecie Jana Kazimierza. Autor książek syntetyzujących zjawiska literackie XIX w., a przede wszystkim XX w.: Rodowód społeczny literatury polskiej (1938) i Dwadzieścia lat literatury polskiej 1918-1938 (1939), gdzie zastosował marksistowską interpretację zjawisk artystycznych i społecznych. Także rozprawa Uwagi nad językiem Cypriana Norwida (1930), prace z dziedziny estetyki, tomy wierszy. 

Wybór pism krytycznych 
Produkcja i konsumpcja kultury (1937 r.) 
• proces produkcji i proces konsumpcji określają życie grup społecznych i jednostek; między tymi procesami powinna panować harmonia i związek logiczno-przyczynowy; tzn. produkcja powinna odpowiadać na potrzeby i zaspokajać je; anomalie: gdy produkcja nie jest podyktowana naturalną potrzebą lub gdy istnieje dysproporcja między podażą produkcji i potrzebami konsumpcji 
• wszystkie jednostki i grupy społeczne powinny brać udział w obu tych procesach; anormalne jest, gdy jedna grupa produkuje, a druga grupa konsumuje - możemy wówczas mówić o dwóch klasach: pracującej i pasożytującej 
• główne pojęcie kultury zamyka się w obrębie zjawisk duchowych 
• zjawiska duchowe nie są niezależną rzeczywistością, ale są związane z procesami ekonomicznymi i strukturą społeczną, jednak dzięki swemu niematerialnemu charakterowi posiadają pewną autonomię, m.in. wobec czasu i przestrzeni 
• produkcja i konsumpcja wartości kulturalnych przybiera swoiste formy; przy wytworach duchowych bezpośredni udział muszą wziąć te grupy społeczne, którym kultura służy; to usuwa przeciwstawieństwo miedzy producentem i konsumentem, jednak pojawia się też sytuacja, ze klasa panująca będzie chciała odsunąć masyrządzone nie tylko od konsumpcji, ale i od produkcji wartości kulturalnych; przy wartościach kultury decydujący jest udział w procesie produkcji, natomiast bierna konsumpcja wartości wytworzonych przez kogoś innego jest niepożądana i niebezpieczna dla konsumenta 
• pracownicy kultury - 1. posiadają najwyższe wykształcenie ogólne; 2. wykonywanie usług na terenie całej kultury traktuje jako swój oficjalny zawód, dostarczający jej środków na utrzymanie; stanowią elitę kulturalną całego społeczeństwa; kastę wyróżniającą ich od reszty (uczony, duchowny, działacz społeczny, pisarz, artysta); tacy „twórcy kulturalni” mają niewiele wspólnego z życiem mas społ.; tworzą własne domeny kulturalne (np. czysta nauka, sztuka dla sztuki, mistyka religijna) 
• obok istnieje tzw. twórczość ludowa - prymitywna, niezorganizowana, anektowana przez speców od kultury; przestaje być twórczością dla ludu i dla ludzi 
• twórczość proletariatu jest lekceważona; na wsiach panuje analfabetyzm kulturalny; szerokie masy muszą żyć na marginesie prawdziwej kultury 
• producenci najwyższych wartości kulturalnych to wąska grupa ludzi; klasa panująca, ich twórczość nie może stanowić reprezentacji i sposobu wyręczenia mas 
• ponadto produkty tzw. wysokiej kultury (tomiki, prace naukowe, obrazy, przedstawienia) są dostępne dla nielicznych 
• już w charakterze produkowanych tak wartości kulturalnych nie leży nastawienie na powszechne spożycie; są one towarem luksusowym, dla smakoszy 
• tzw. „specjalna kultura dl mas” to falsyfikat 
• należy przyjąć tezę, że KULTURA TO ZBIOROWE DOBRO DLA CAŁEGO SPOŁECZEŃSTWA, WARTOŚĆ TWORZONA PRZEZ CAŁE SPOŁECZEŃSTWO I SŁUŻĄCA CAŁEMU SPOŁ. 
• kultura powinna być wolną twórczością całej masy społecznej, wyrazem pełni samodzielnego i odpowiedzialnego życia całego społ. i emanacją najwartościowszych i powszechnych dokonań 
• NALEŻY: zaktywizować szerokie masy, dopuścić je do budowania ich własnych losów; sprawić by wzięły odpowiedzialność za kulturę jako ich własną wartość; ale proces ten nie jest możliwy w ustroju kapitalistycznym - należałoby go obalić!!! 

Obrona tendencji (1937 r.) 
• krytyka współczesnej literatury - cechują ją bezwład, brak wyraźnych konturów i nudzące wielomówstwo; ma ona niskie oddziaływanie socjalne; praktycznie cała literatura jest naturalistyczna (nawet jeśli ma być reformatorska wobec rzeczywistości); a naturalizm jest rozumiany jako bierność i bezradność w obliczu rzeczy i spraw; 
• literatura naturalistyczna (reportażowa i psychoanalityczna) wyrasta z reprodukcji układów pozaliterackich; jest podwójnie niesamodzielna, bo: 1. zapożycza swą budowę formalną; 2. wtóruje gotowym zdarzeniom społecznym czy psychicznym 
• jej przeciwieństwo to LITERATURA KONSTRUKCYJNA - 1. tworzy własne niezależne organizmy artystyczne, 2. staje się składnikiem budującym rzeczywistość psychosocjalną; istotą i sensem każdej działalności literackiej powinno być przewidywanie i konstruowanie celów na podstawie faktów; pisarz to świadomy wywoływacz i prawodawca przeżyć ludzkich 
• idea względnej tendencji - to sposób na tworzenie literatury konstrukcyjnej 
• krytyka krytycznego nastawienia do powieści tendencyjnych uważanych za podrzędny typ literatury 
• wg Fika TENDENCJA jest siłą, wprawia w ruch życie, chce kierować przemianami, posiada kierunek; tendencja jest wartością i sama staje się zasadą ocen, buduje hierarchie, umożliwia wybór, uzasadnia temat i problem, jest czynnikiem konstruktywnym, dyscyplinuje autora, wymaga od niego dojrzałości i doświadczenia 
• powieść tendencyjna jest szersza od reportażu, bo pozostawia miejsce na inwencję autora; przywraca godność i znaczenie tematowi i anegdocie; jest skierowana socjalnie i psychologicznie - pisarz musi dostosować poziom do czytelnika, aby na niego oddziaływać, nie może uciekać w abstrakcję i niezrozumialstwo 
• niebezpieczeństwa grożące literaturze tendencyjnej, których należy unikać: publicystyczna propaganda, wiecowa hałaśliwość, tendencja nie może być odczuta przez czytelnika jako coś natrętnego, ale powinna być łatwa do odczytania; pisarz nie może służyć ideom i tendencjom fałszywym, reakcyjnym bądź błahym; zamierzona tendencja nie może usprawiedliwiać złego wykonania artystycznego; nie może być czynnikiem ubożenia życia, naginania go do ciasnych tez, upraszczania bujnej jego zawartości, 
• tendencje mają służyć życiu; mają odkrywać życie, walczyć o prawa dla niego i nadawać mu wartość 
• tendencja powinna być autentyczna, zgodna ze światopoglądem autora 
• tendencja nie jest równoznaczna z moralizatorstwem 

Mitologia mitu (1939 r.) 
• Fik nie zgadza się z tym, że mity to twórczość bezwiedna, anonimowa, uważa, że są one zdeterminowane obiektywną rzeczywistością socjalną, ale mają charakter twórczości świadomej; prawdziwi twórcy się w nich maskują, ukrywają, ale da się ich pokazać 
• np. mity o Lechu i Wandzie zostały wymyślone przez Kadłubka i Długosza; miały charakter obronny; (Fik wskazuje na historyczno-społeczne przyczyny ich powstania) te mity długo się utrzymywały, bo nowe okoliczności aktualizowały ich treść 
• mit nie jest tajemniczym żywiołem czy fatalistycznym objawieniem duch narodów; nie zastępuje racji i czynu - ale wymaga uprzedniej racji i równoczesnej przezornej aktywności; wymaga uzasadnienia i obrony 
• czy dojrzałe społeczeństwo potrzebuje mitów? 
• o mitach da się powiedzieć to, co B. Malinowski mówi o magii; magia to domena tego, co jest prawdopodobne, ale połączone z ryzykiem; pomaga tym, którzy sami starają się sobie pomóc; 
• mit sam jest ryzykiem; pomaga, ale jest kłamstwem, samołudzeniem siebie i innych; jest obliczony na cudzy prymityw, bezkrytyczność, brak czasu na refleksję, łatwowierność 
• mit łatwo jest powołać do życia, ale dużo trudniej go „odczarować”; 
• krytyka romantycznego mitu o Polsce - Chrystusie narodów 
• St. Ossowski w „Społecznej roli mitów etnicznych” kładł nacisk na znaczenie mitu genealogicznych, które podkreślają jedność krwi i pochodzenia i służą utrzymaniu jedności narodowej; trzeba jednak podkreślić, że istnieją też tendencje przeciwne - mity podkreślające odrębne pochodzenie różnych klas społecznych - są one niebezpieczne, bo mogą doprowadzić np. do buntu warstw niższych przeciw warstwie panującej; z kolei brak mitu o pokrewieństwie nie musi być przeszkodą dla poczucia jedności 
• „naukowa” strona mitów - mity uzyskują pozory naukowości dzięki temu, że: a] odpowiednio interpretuje się sens nauki, b] nie precyzuje się dokładnie słów systemu, c] osłabia się lub tępi krytycyzm odbiorców, d] nie konfrontuje się nigdy mitu z rzeczywistością 
• korzyści z mitu: jest sloganem mobilizującym szybko emocje społeczne; apeluje i opanowuje całego człowieka, dając mu formułę życiową, dzięki której jednostka może łatwo konstruować swą jedność światopoglądową i psychiczna; zespala jednostkę z kolektywem, który wyznaje mit i uspołecznia ją 
• w dzisiejszych czasach za sprawą łatwości i wszechstronności propagandy (np. w reklamie) panują pomyślne warunki do tworzenia się mitów i działania przez nie; 
• siła dzisiejszej propagandy jest też jej słabością - charakter stosowanych metod odziera dziś konstruowane mity z zaziemskości; kształtują się ona na oczach wszystkich i mogą zostać łatwo sprofanowane i zdemaskowane 
• kręgosłup osobowości ludzkiej zbudowany na micie jest kruchy; niczym chitynowy pancerz stanowi zewnętrzną konstrukcję; mit może totalnie opanować jednostkę, unicestwiając jednocześnie jej bujną psychikę 
• mity wyładowują nieraz wielkie zapasy energii, ale działanie tych wyzwolonych emocji jest ślepe - jak lawina; mit działa biernie, siłą swojego ciążenia; 
• jeśli przy pomocy mitu można przeprowadzić bardzo efektowne dokonania, to dewaluacja mitu jest zjawiskiem demoralizującym społeczeństwo; klęska mitu na długi czas paraliżuje żywotność danej grupy społecznej 
• wg socjologii: w konstrukcji rzeczywistości społecznej mity zajmują niepoślednie miejsce; najbezpośredniejszą empirią socjalną jest to, co nam się zdaje, że jest i to, co chcemy, aby było; rzeczywistość jest zawsze interpretowana 
• mit jest skierowany ku przeszłości; jest metodą dedukcji, a nie przewidywania przyszłości, jest świadomym skonstruowaniem świata mimo faktów, a nawet wbrew nim, mit lekceważy obiektywny świat 
• mit może się opłacać tak długo, dopóki działa mechanicznie; robienie poprawek w micie unicestwia go 
• MIT powinny zastąpić IDEE ROZPLANOWANE W PEŁNE WIZJE ŚWIATOPOGLĄDOWE 
• porównanie: 

MIT: 
dogmat 
rzeczywistość urojoną utożsamia z rzeczywistością faktyczną 
nastawiony na działanie ślepych, nielogicznych sił 
teraźniejszy, nieruchomy, przeżywa swą gotową treść 
nie znosi rzeczywistości 
operuje szablonem narzucanym wszystkim 
niezmienność 
klęska mitu jest całkowita 


IDEA: 
postulat, pragnienie 
rozróżnia rzeczywistość daną i rzeczywistość pożądaną (idealną) 
apeluje do niepodległej duszy ludzkiej, rozbudza ją i dopinguje 
każe wychodzić poza każdą osiągniętą fazę, przezwyciężać ją w wymiary doskonalszej przyszłości 
każe ciągle badać rzeczywistość i przystosowywać ją do swych zamierzeń 
spiritus movens, zezwalający na konstruowanie indywidualnych ideałów 
ewolucja form i metod 
pokonana idea może się odradzać 

• treść mitu i idei może być podobna, różnica polega na redagowaniu treści (np. mit: Polska jest mesjaszem narodów, Niemcy to rasa panów, itp.; idea: epoka realizująca sprawiedliwość społeczną) 
• istnieje genetyczny związek między mitem i ideą - mity to przeważnie malownicze ruiny nieudałych idei-utopii 
• przewaga pierwiastków mitotwórczych nad ideotwórczymi jest wyrazem kostnienia życia i właściwością grup konserwatywnych i reakcyjnych; znamionuje bezpłodność i zmechanizowanie, mity tępią instynkt życia i są przeciw życiu; (elementy mitotwórcze w faszyzmie i rasizmie) 
• wiele osób oczekuje od literatury, że będzie budować mity; ale przeznaczeniem literatury jest BURZYĆ i DEMASKOWAĆ MITY

---