Stanisław Przybyszewski, Wybór pism,
oprac. Roman Tobarski, Wrocław 1966.
WSTĘP
Legenda i prawda.
Według krążących opinii o Przybyszewskim: cygan, demokrata, alkoholik, satanista, erotoman. Odegrał dużą rolę w życiu kulturalnym współczesnej mu Europy: przynależał do międzynarodowej niemiecko-skandynawskiej cyganerii artystycznej w Berlinie; wywarł wpływ na twórczość Ryszarda Demla; poznał się na znaczeniu twórczości E. Muchy i rzeźbiarza Vigelanda - pomógł im w zdobyciu europejskiej sławy; przyczynił się do „odkrycia” malarstwa El Greca i grafiki Goyi; był propagatorem europejskiej moderny w Czechach i w Polsce; był dramaturgiem wysławianym w Rosji, Bułgarii i Czechach. Ważną rolę odegrała nie tylko działalność teoretyczna i programowa Przybyszewskiego, ale także jego twórczość literacka. Dramaty przełamywały konwencję dramatu mieszczańskiego, koncentrowały się na analizie wnętrza psychiczne bohatera, przełamywały tabu tematyczne - droga dalszego rozwoju polskiego dramatu. Powieści rozwijały technikę polskiej powieści psychologicznej (monolog wewnętrzny).
Życie Przybyszewskiego.
Ur. 7 maja 1868, we wsi Kojewo nad Gopłem. Rodzice: Józef i Dorota. Częstym gościem w domu był Jan Kasprowicz. Gimnazjum w Toruniu, matura w Wągrowcu, studiowanie architektury przez rok, potem medycyna. Zapoznanie z dziełami F. Nietzsche'ego - pod ich wpływem napisał w 1891 pracę Z psychologii jednostki twórczej. Chopin i Nietzsche, pod wpływem znajomości z Ola Janssonem (szwedzki krytyk literacki) napisał część cyklu pt. Ola Jansson (druk obu broszurek w 1892). 1892-92 redagowanie polskiego tygodnika, ukazującego się w Berlinie („Gazeta Robotnicza”). Udzielenie schronienie nielegalnie przybyłemu do Berlina Grabskiemu - skreślenie z listy studentów. Opublikowanie 2 broszurek Z psychologii… wprowadziło Przybyszewskiego do ówczesnej berlińskiej niemiecko-skandynawskiej cyganerii artystycznej, miejscem spotkań winiarnia „Pod czarnym Prosiakiem”. Przywódca duchowy cyganerii. Przyjaźń z R. Demlem, A. Strindbergiem, E. Lunchem (poznanie dzięki niemu Dagny Juel, a którą ożenił się w 1893).
1893 dwa pierwsze sensu stricte utwory literackie Przybyszewskiego: Totenmesse (msza żałobna) i Vigilien (Wigilie). 1894-98 Norwegia. Bujny rozwój twórczości: dramat Wiecznie szczęście 1897, powieści: trylogia Homo sapiens 1895-96 i Dzieci szatana 1897. Początek pracy nad poematem prozą Nad morzem. Od 1896 był w kontakcie korespondencyjnym z krakowskimi literatami, M. Szuniewiczem i A. Nowaczyńskim, którzy przygotowywali grunt pod przyjazd Przybyszewskiego do Krakowa. Entuzjastyczne studium Szuniewicza w „Dzienniku Krakowskim” i warszawskim „Przeglądzie Tygodniowym”. Krakowskie „Życie” - fragment Nad morzem => pierwsza publikacja Przybyszewskiego w języku polskim.
1898 przyjazd Przybyszewskiego do Krakowa, entuzjastyczne przyjęcie ze strony młodzieży artystycznej (przewodnictwo duchowe Przybyszewskiego nad nimi). Październik 1898 redakcja „Życia”, prowadził pismo aż do jego upadku w 1900; programowe pismo poświęcone wyłącznie modernistycznej sztuce. Na początku 1899 2 artykuły-manifesty Confiteor i O nową sztukę. W początkowym okresie po powrocie do Polski twórczość Przybyszewskiego polegała na tłumaczeniu utworów niemieckich. W latach 1898-1901 w czasopismach i wydaniach książkowych poematy prozą: Requiem aeternam, Z cyklu Wigilii, Wniebowstąpienie, De profundis, Nad morzem, Androgyne, dramat Dla szczęścia…; tom Na drogach duszy (artykuły z „Życia”). Pierwsze nowe utwory w języku polskim dramaty Złote runo i Goście.
W 1899 Przybyszewski poznał ówczesną żonę Kasprowicza - Jadwigę; zakochał się; rozstanie z Dagną (zamordowana w 1901), Jadwiga zrywa z Kasprowiczem, despotyczna, Przybyszewski całkowicie pod jej wpływem, szkalowanie pamięci Dagny w twórczości. 1901-1905 Warszawa główne miejsce w twórczości Przybyszewskiego dramat: Matka, Śnieg, praca nad Odwieczną baśnią i Ślubami. 1905 Toruń, 1906 Monachium. 1909-14 7 powieści: 2. i 3. część trylogii Synowie ziemi, trylogia Mocny człowiek, dylogia Dzieci nędzy.
Wojna: stanowisko prolegionowe i germanofilskie. 2 książki: Tyrkusz i Powrót - gloryfikacja wojny. Współpraca ze „Zdrojem” (czasopismo literacko-artystyczne, idee ekpresjonizmu). Poznań, Gdańsk (zainteresowanie satanizmem, okultyzmem - Il regno doloroso 1924).
Moi współcześni - najbardziej poczytna książka Przybyszewskiego (1. część Wśród obcych, 2. Wśród swoich). 1924 zaangażowany do kancelarii cywilnej Prezydenta RP, Warszawa. Zmarł nagle na serce 23 listopada 1927 w Jarontach na Kujawach.
Poglądy estetyczne Przybyszewskiego.
Podstawą poglądów teoretycznych Przybyszewskiego jest dualizm natury ludzkiej, na którą składają się dwa antagonistyczne pierwiastki: wyższy - dusza i niższy - mózg; ich antagonistyczny charakter decyduje o tragizmie natury ludzkiej. Dążenie do poznania duszy to najwyższy cel prawdziwej sztuki. Duże znaczenie w życiu człowieka odgrywa podświadomość; odtwarzanie stanów poza świadomością powinno być zamierzeniem twórczym każdego prawdziwego artysty; (stąd u Przybyszewskiego często odtwarzanie stanów patologicznych). Drugą sferą życia ludzkiego, w której objawia się „naga dusza”, jest sfera życia seksualnego (dlatego akcja dramatyczna Przybyszewskiego obraca się niemal wyłącznie wokół erotycznych perypetii bohaterów,: nekrofilia, kazirodztwo, perwersja; zarzucano mu erotomanię - novum wobec pozytywizmu). Determinizm etyczny: wolnej woli nie ma, gdyż człowiek nie posiada wpływu na czyny, które za jego pośrednictwem popełnia natura.; odrzucenie pojęć dobra i zła; człowiek nie posiada wpływu na popełnione czyny, ale ponosi za nie karę (niezawiniona kara -> „taniec miłości i śmierci”, Homo sapiens. Ideałem jest „nadczłowiek”, który doskonali się i wyrasta ponad przeciętność w wyniku przezwyciężania mózgu i zbliżania się do poznania tajemnic duszy.
3 główne manifesty polskiego modernizmu:
Wstęp Miriada do Wyboru pism dramatycznych Maeterlincka (pierwodruk w kraju Świecie 1891, wydanie książkowe 1894) - wykład mistycznych poglądów Maeterlincka-reprezentanta symbolizmu w literaturze europejskiej.
Cykl artykułów Górskiego Młoda Polska („Życia” 1898): polemika z krytykującymi młode pokolenie artystyczne artykułami Szczepanowskiego i Zdziechowskiego; nawoływanie do powrotu „po zagubiony wątek do duszy Mickiewicza-mistyka”.
Artykuły estetyczne Przybyszewskiego Confiteor i O nową sztukę (ogłoszone w „Życiu” pocz. 1899, potem umieszczone na czele książki Na drogach duszy: decydujący wpływ na kształtowanie się poglądów ówczesnego młodego pokolenia artystycznego; hasło: „sztuka dla sztuki”. Nowa sztuka, modernistyczna, dążąca do poznania duszy: nie służy żadnym celom moralnym i społecznym, jest celem samym w sobie; jest „odtwarzaniem życia duszy”; jej twórca „stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów”.
Ludzkość najbliższa poznania tajemnic duszy była w średniowieczu; ten pęd ku doskonałości został jednak zahamowany przez „barbarzyński” renesans, pozytywizm i naturalizm; dopiero odrodzenie irracjonalizmu na przełomie XIX i XX w. jest nawiązaniem do przerwanej tradycji średniowiecza i romantyzmu. Przybyszewski zwracał uwagę na sferę tematyczną „sztuki dla sztuki”, był obojętny na cechy formalne.
Przybyszewski był propagatorem europejskiej moderny, a także „zapowiadał” założenia późniejszego ekspresjonizmu: prefreudowskie zainteresowanie rolą elementów podświadomych; wynoszenie poznania intuicyjnego ponad intelektualne; estetyka treści bez kanonów formalnych; nadrzędna rola sztuki w życiu człowieka; przeciwstawianie się wszelkim odmianom sztuki klasycznej, nawiązanie do średniowiecza, mistycyzmu romantycznego. Dzięki temu Przybyszewski wyrósł na głównego teoretyka i inspiratora drugiego w Polsce ekspresjonistycznego ugrupowania, jakim stała się grupa poznawcza „Zdroju”.
O nową sztukę -> genialna zapowiedź dzieła Prousta” według R. Zengela.
Poematy prozą.
Requiem aeternam: tytuł pierwotnej niemieckiej wersji Totenmesse - Msza żałobna. 1893. Napisany przy pomocy Ryszarda Demla. Niemiecki oryginał dedykowany Dhmlowi. Manifest panseksualistycznych poglądów Przybyszewskiego. Według samego autora: psychologiczny dokument duszy wykolejeńców” z przełomu 2 wieków. Analiza „zdegenerowanej duszy schyłkowca”. Dokument czasu newrozy fin-de-siecle'u. Pierwsze zdanie: „Na początku była…” nawiązuje do biblijnego opisu stworzenia świata i nadaje utworowi charakter podmiotowego manifestu. Nawiązuje do Genezis z Ducha Słowackiego. Wyraz kosmogonii Przybyszewskiego: popęd płciowy jest tym potężnym praelementem, który tkwi u podstaw wszelkiego bytu, a mózg i dusza są wynikami kolejnych stadiów rozwoju ewolucyjnego tego popędu; u współczesnych Przybyszewskiemu „schyłkowców” i „degeneratów” nadmiernie rozwinięty mózg zabija popęd płciowy i skazuje ich przez to na nieuchronną zagładę. Ma formę przedśmiertnego monologu wewnętrznego anonimowego bohatera, który jest przedstawicielem „schyłkowców”. Bohater ukazuje się czytelnikowi jako osoba chora psychicznie, jego skala przeżyć jest bardzo szeroka: od łagodnych wspomnień pejzażu rodzinnych okolic po sceny maksymalnie brutalne.
Wigilie: 1893. rękopis do poprawy stylu został oddany Dehmelowi. Monolog wewnętrzny głównego bohatera - nie znamy imienia, nazwiska dowiadujemy się tylko, że jest malarzem. Akcja zredukowana do minimum. Bohater-narrator rozstał się z ukochaną, ponieważ łączyła ją miłość z przyjacielem bohatera. Przewrażliwienie, zazdrość, nieukojona tęsknota. Życzliwe przyjęcie przez B. Prusa.
Wniebowstąpienie: niemiecka wersja Himmelfahrt 1894. Polska wersja w „Życiu” 1898. De profundis: 1895. Polska wersja Kraków 1900. Nad morzem: 1897-99. Androgyne: Lwów 1900. Wspólnym motywem wszystkich poematów prozą jest motyw tęsknoty za ukochaną kobietą. Język poematów: praktyczny, podniosły, poetyczny” (wzór w pierwszej części Nie-Boskiej komedii). Brak umiaru artystycznego: przesada, sztuczność, kosmiczny ze słowników i encyklopedii, nadmiar niezgrabnych porównań i przenośni, skomplikowane zdania.
Homo sapiens.
Trylogia: Na roznaju, Po drodze, W Malstromie. Początek prac w 1984 w Norwegii.
Drobiazgowa analiza wnętrza bohatera - Eryka Falka: nieustanny rozstrój nerwowy pobudzany przez alkohol. Perypetie erotyczne: Falk odbija narzeczoną swemu najlepszemu przyjacielowi Mikicie, uwodzi i doprowadza do samobójstwa Marytę Kauer, uwodzi Janinę Kruk. Selekcja wprowadzonych do utworu elementów, tylko niezbędne do analizy psychologicznej. Akcja toczy się w Berlinie, ale miasto już niemal nieobecne, o bohaterach wiemy niewiele. Doprowadza to do niekonsekwencji: Falk pochodzi z Rosji i synem ziemian wielkopolskich. Falk + Janina: tom 1. romans trwa długo i jest w stanie przekwitania, tom 3. romans trwa 10 lat, a Janina ma dopiero 18-19 lat. Ukazaniu wewnętrznych przeżyć bohaterów służy w powieści monolog wewnętrzny: współgra ze stanem emocjonalnym bohaterów - jest urywany, chaotyczny; ma często formę mowy pozornie zależnej. Dyskusja - także służąca ukazaniu wewnętrznych przeżyć bohaterów. Cechą utworu jako powieści modernistycznej jest współgranie przyrody z dramatycznymi przeżyciami, natura służy wywoływaniu nastroju, jej elementy pełnią funkcję symbolu: rozdarta wierzba - symbol życia i zniszczenia - aluzja do zniszczonej przez naturę za pośrednictwem Falka porzuconej dziewczyny-Maryty, oraz tajemniczy nieznajomy - personifikacja przeżyć Falka.
Polemik z teorią nietzscheańskiego nadczłowieka: Falk próbuje postępować jak „człowiek mocny”, wyzbyty poczucia moralnego wartościowania swoich czynów Język polskiej wersji: Dzieci szatana - napisane pod wpływem dzieł Dostojewskiego. Synowie i… - zaczęli ukazywać się drukiem w „Chimerze” od początku 1901; druk przerwano - zbyt mocno odzwierciedlał romans autora z żoną Kasprowicza.
Taniec miłości i śmierci.
Pierwszy dramat Przybyszewskiego Das grosse Gluck napisany został po niemiecku w 1894 i opublikowany na początku 1897; polska wersja drukowana Dla szczęścia zastała wystawiona w Krakowie w 1899 przez T. Pawlikowskiego, a w 1900 ukazała się w wydaniu książkowym; wraz z dwoma następnymi dramatami napisanymi po polsku: Złote runo i Goście utworzyła cykl dramatyczny Taniec miłości i śmierci.
Dla szczęścia: główny bohater Mlicki od kilku lat mieszka ze swoją kochanką, Heleną, która wszystko dla jego miłości poświęciła; Mlicki przestał ją jednak kochać i zamierza ożenić się z „demoniczną” Olgą Agrelli; Helena popełnia samobójstwo; pamięć tragicznie zmarłej stoi na przeszkodzie szczęściu Mlickiego i Olgi.
Złote runo: łańcuch cudzołóstw: Ruszczyc uwiódł żonę przyjaciela i został ojcem jej syna; Rembowski uwiódł żonę swojego podwładnego, Łąckiego, żona Rembowskiego zdradziła go ze swym atrakcyjnym kuzynem, Przesławskim; skutki: Rembowski popełnia samobójstwo, Łącka, która urodziła jego dziecko, jest w stanie krańcowego rozstroju nerwowego, Ruszczyc i Łącki są załamani; pamięć Rembowskiego będzie stać na przeszkodzie szczęścia Ireny z Przesławskim.
Tematyka związana z naturalizmem, są też przykładem synkretyzmu naturalizmu i modernizmu. Czas i miejsce obojętne, bohaterowie wyabstrahowani z rzeczywistości społeczeństwa, uwaga autora koncentruje się wokół problematyki moralno-psychologicznej bohaterów, występują w nich postaci antywerystyczne: personifikacje wewnętrznych konfliktów (rozszczepieni na dwie odrębne postaci sceniczne - Adżarski Dla szczęścia); odautorski rezoner, który nieustannie komentuje w myśl założeń Przybyszewskiego rozgrywające się wypadki i wyciąga z nich wnioski - interpretator akcji (Ruszczyc), postaci symboliczne zapowiadające zbliżającą się śmierć głównego bohatera (Nieznajomy Złote runo, Maeterlinck). Występowanie interpretacji.
Wzorce:
Ibsen: postaci symboliczne uosabiające wewnętrzne konflikty, wyeliminowanie sztucznych zawikłań akcji scenicznej, skupienie uwagi na wnętrzu psychicznym bohaterów, skoncentrowanie na dialogu, w którym na naczelne miejsce wysunęła się dyskusja między przeciwstawnymi racjami reprezentowanymi przez bohaterów, ekspozycja rozłożona, utrzymująca uwagę czytelnika w napięciu, główne fakty mają miejsce przed podniesieniem kurtyny, szereg dramatów, które rozpoczynają się wtedy, gdy dramat na scenie się kończy.
Maeterlinck: technika konstruowania nastroju grozy, przeczuwanie zbliżającego się nieuchronnie nieszczęścia.
Rozprawa O dramacie i ocenie 1905: manifest modernistyczno-symbolicznego teatru. Teoretyczne uogólnienie nowatorskiej na polskim gruncie praktyki teatralnej Pawlikowskiego. Wzorem mogła być przedmowa Strindberga do Panny Julii. Stwierdzenie różnicy między dramatem starym, przedibsenowskim, a nowym -> przeniesienie głównego ośrodka konfliktu ze świata zewnętrznego do wnętrza psychicznego bohatera. Konieczność reformy sztuki gry aktorskiej - maksymalna prostota. Teatr nie jest pustą rozrywką, ale sztuką, powinien zatem odgrywać ważną rolę w życiu kulturalnym danego społeczeństwa. Widz powinien być w twórczym współuczestnictwem.
Dramaty Przybyszewskiego ostro skrytykował Sienkiewicz, bronił Brzozowski, Boy-Żeleński, Chmielowski, Feldman, Potocki. Przybyszewski pierwszy w Polsce wprowadził zdobycze współczesnego dramatu europejskiego.
Polski poeta maudit.
Twórczość ocierająca się o grafomaństwo. Przybyszewski to polski odpowiednik pisarza-dekadenta (poetes maudites, we Francji Baudelaire, Verlaine, Rimbaud, Wilde w Anglii, Strindberg w Berlinie).
TEKST
Z psychologii jednostki twórczej. Chopin i Nietzsche: przytoczenie słów Zaratustry dotyczących nadczłowieka. Indywiduum w starożytności i średniowieczu - „Szał i wiara znamionują ten indywidualizm”, nie ma dla niego miejsca w „społeczeństwie”. „Co jednostkę twórczą dnia dzisiejszego wyróżnia, to poczucie wyższości nad ludźmi, poczucie, że stoi poza interesami doczesnymi gromady (…) dzieje jednostki twórczej stają się smutną historią zahamowanej woli i źle skierowanych popędów”., tęsknota za wyzwoleniem + świadomość beznadziejności, daremności wysiłków. Zamiast naiwnej radości - szukanie środków odurzenia. W życiu tej jednostki wszechwładna potęga przyrody (na względzie gatunek, nie jednostka). „Oto wielkie męczeństwo jednostki twórczej, że musi ona z życia swego czynić ofiarę na rzecz gatunku”.
„Chopin jest wytworem skrzyżowania się dwóch jednostek, które przynależały do dwóch ras i różnych kultur”. Słowiańskie elementy: subtelna delikatność uczucia, łatwa pobudliwość i zdolność przeskakiwania bezpośrednio od jednej ostateczności do drugiej, namiętność i zmysłowość, skłonność do błyszczenia i rozrzutności, tęskny liryzm. Galijskie: układna, troskliwa lotność, przymilna kobiecość, radość z życia i radość z światła. „Muzyka Chopina z jego ostatnich lat nosi wyraźne piętno psychozy odczuwania”. Najsilniejszy czynnik w kształtowani się jego istoty - słaby ustrój cielesny i wszystkie zarodki choroby. Tęsknota: cera anemii, wiotka postać i powiewna, drżąca nerwowość zbyt przeczulonych ludzi… Nastrój o działaniu wprost zniewalającym.
„Każde choćby najdelikatniejsze, najniepochwytniejsze wydarzenie w duszy przetwarzało się w odpowiednią wartość dźwiękową”. Chopin „wyrazicielem duszy histerycznej, wyrazicielem zaburzeń chorych nerwów, jątrzących mąk, nieumiejscowionych bólów i dygocących lęków”.
„Przez Chopina stała mi się jasną istota muzyki”. „Jeśli poddać się działaniu muzyki - mogę to sprawdzić, ilekroć słyszę Chopina - wtedy czuje się, jak tłoczy się cała gromada doznań uprzednio nigdy nie odczuwanych”. Muzyka >< poznanie. Odwrotną stroną Chopina jest Fryderyk Nietzsche.
„Człowiek przejawiający uczucie, nadzieję, wolę wydawał mu się zwierzęciem”. „nasze akty woli są chciane nie przez nas, ale przez człowieka siedzącego w nas, nad którym nie mamy żadnej władzy. Nie a również dobra ani zła”.
Nietzsche: człowiek musi wznieść się ponad siebie. Był osobnikiem czystego rozumu i mózgowcem. Jego sposób traktowania człowieka był embriologiczno-ewolucjonistyczny.
„Nietzsche, którego rozważaliśmy dotąd, to twórca psychologii drobinowej, jeśli się tak wyrazić mogę, to człowiek najbardziej zdumiewającej energii myślenia, który moralność zmienił w zagadnienie władzy”. Drugi Nietzsche - bolesne wściekanie się przeciw złej przeszłości. „Całe jego życie było walką o wyzwolenie”. Wielki talent, ale źle wykorzystany.
Chopina H-moll Scherzo a Tak rzekł Zaratustra Nietzschego - autobiografia głęboka i wszechogarniająca. „Sztuka jest upojeniem tak co do istoty, jak i pochodznie i musi wywołać upojenie, inaczej nie jest nam potrzebna”.
Requiem aeternam (wieczny odpoczynek, trzecia księga Pentateuchu - grecki pięcioksiąg Starego Testamentu, tzw. Księgi Mojżeszowe; u Przybyszewskiego cykl 5 poematów prozą, według kolejności powstawania niemieckich oryginałów: Requiem aeternam, Wigilie, De profundis, Nad morzem, Androgyne).
„Na początku była chuć. Nic prócz niej, a wszystko w niej”, chuć życiem światłem, ruchem. Wielka potęga, stworzyła mózg, potem duszę.. „Co miało być środkiem, stało się celem dla siebie, władcą i panem”. Chuć chciała opanować zmysły, „ale wszystko na próżno”. „Ale krwawą ofiarą okupiła dusza moja swe zwycięstwo. Chorzała, więdła, schła. Żyje wprawdzie (…) ale wszystko, co sama tworzy, jest zbytkiem, tak jak sztuka jest zbytkiem i nadmiarem pragnień rozrodczych i jest bezpłodną, czym sztuka nie jest, bo bije w niej puls drgającej chuci…”, „Muszę umrzeć, bo dusza moja za wielka, za przewrotna, by mogła porodzić nowy (…) dzień”, „I kocham moją chorobę i moje szaleństwo”.
* „Jestem zupełnie spokojny - i bardzo, bardzo zmęczony”, „Myśli moje jakby de mnie nie zależały, „Jestem królem asyryjskim”, „Pragnę, by koniec nadszedł”, „Jestem ponad wszystkim”, „Kocham Was, kocham Was wszystkich”, o wartości zwykłego argonauty (mięczaka), artystów, chciwych i wiecznie zapracowanych, bezmiernie rozrzutnych. Bohater zwraca się do ukochanej: „Jesteś jak słaby, cichy, srebrny promień światła”, Jesteś jak niebieska godzina świtu”, „Gdym Cię po raz pierwszy widział, zdało mi się, żem ujrzał mą duszę w całej nieznanej, tajemniczej nagości”, „Byłaś dla mnie objawieniem mej najczystszej zjawy”, „I byłaś pierwotnie moim jedynym ideałem płciowym, byłaś mną, a ja tobą, mieliśmy dokonać święte misterium, by stworzyć nowy, szlachetniejszy, doskonalszy rodzaj ludzi”, „Zawsze i wiecznie tęskniłem za Tobą”, „obcą mi jesteś, bo… Cię tylko kochałem moją duszą (…) co zapomniała samicę w Tobie, a widzi tylko poddaną służebnę i niewolnicę”, „Kochałem Twoje kłamstwo, boć i dusza ma kłamstwo”, „Kocham Twoją zbrodniczość, bo sam jestem zbrodniarzem” „przed oczyma moimi rozpościera się zjawa straszliwej męki, którą z Tobą przeżyłem”. Wspomnienie stosunku płciowego z ukochaną.
* Bohater charakteryzuje postawę swojej matki: ojciec chłop, protestant, matka pani, katoliczka, Matka „ojca nie kochała”. Nawykła w mieszczańskiej męce oddawać się jego chuci, a w głębokim płciowym wstręcie, w strasznym oburzeniu krwawiącej się duszy, zemstą dysząca zgwałconego ciała zostałem spłodzony. „Od samego początku wstyd - wstręt - obrzydzenie”. Matka nieokreśloną tęsknotą przesyciła jego duszę. „Obok chłopa (…) żyje we mnie dumny arystokrata z bezgranicznym bezwstydem, z wydelikatnieniem cieplarni”, „Nigdy nie było we mnie ani miłości, ani skupienia”.
* Wizja, wspomnienie, marzenie ukochanej (?): „Wpijam me rozżarzone usta w Twoje piersi”, „Wgrzebuję się w Ciebie”, „Ssię twoją duszę - wsysam ją w siebie”, „Kocham Cię!”, „Nie potrzebuję Twej miłości”. „Na dnie mej duszy spoczywa straszna, przerażająca tajemnica, okropne wspomnienie obłąkanej, piekielnej mszy rozpaczy i szału”. Sen czy jawa?: siedziałem bez ruchu, stępiały, poddałem się majaczeniom, muzyka, ból, zacząłem krzyczeć, trząść się, potem byłem bardzo wesoły i gwizdałem jeden ton, na który skierowałem całą mą duszę, było zimno, tęsknota za lodowatymi, trupimi rękoma, fizjologiczne jasnowidzenie (widział własną krew), rozdzieliłem się, jakieś ręce targały nim, padł, trup kobiety - zaczął naśladować trupa (coś go przyciągało do jej twarzy). Wspomnienie ukochanej: w kawiarni, wyznał jej, że jest zdegenerowany i chory, nie wiem, co się z nim dzieje, wstręt i płciowa nienawiść, nie dała mu szczęścia, stała się dla niego ciężarem, odeszła. Na trumnie leży trup kobiety. W źrenicach ostatnia walka przedśmiertna, całował ją, nekrofilia. Umarła powstała, uderzyła go pięściami w pierś. Odleciał bez przytomności.
* (nihilizm) „Zewnątrz stało się wnętrzem, jawa - snem, rozkosz - obrzydłym jadem”, „A ty gdzieś jesteś? Żyjesz jeszcze? Umarłaś? Nic nie wiem”. „Brak mi wiary, wiary, wiary” - zarówno w naukę, jak i w bóstwo Chrystusa. „Świat rzeczy stał się niepewnym, bezistotnym symbolem, szarą mgłą… a Ty stałaś się piekielną córką, szatańską Lilith”. „Chcę powrócić do pierwotnej idei, z której powstałem”.
* „Teraz rozpoczyna się agonia - koniec nadchodzi”. „Leżałem w łóżku (…) czułem, że teraz muszę koniec zrobić. Było, jakby w głowie mej kołował jakiś popękany węzeł… A potem naraz jak dzika fala przepływu w drgnieniach konwulsji. I znowu cisza'.// Zgrzyt, piekło.// W głowie rozszalał się obłąkany taniec Wita…// Stałem w rogu pokoju z rewolwerem przy skroni i dyszałem.// Nie rób tego, nie rób tego! Nie, nie!// Wyciągnąłem się znowu w łóżku, strasznie wyczerpany”. „Nie zrobisz tego!”. „Niepokój wzrastał, straszliwy lęk…// To tylko wiedziałem, że muszę coś wreszcie załatwić.// Uczułem bezmierną litość nad sobą samym.// Zapaliłem papierosa”, wspomnienie: kościół wiejski, epidemia, modły w kościele, pieśni, pragnienie życia, obłąkana rozpacz, przeraźliwa groza, bezustanne: „Wybaw nas, Panie!”. Błogość. Nagle z rozdartego nieba ręce: rozpustna twarz, apokaliptyczna nierządnica obejmuje go, przyszła po swoją ofiarę.
* „Widzę całą naturę jako apokaliptyczną apoteozę wiecznie drgającego phallosa”. „Czuję lubieżne drgania stworzenia, słyszę bełkoczące szepty miłosne ziemi - świętej, samczej dziewicy…”. „Natura się wyczerpuje”. „ponad nędzą, filisterską biedolą” panuje wolna, wielka, święta, królewska dusza moja”. „ponad całym światem, ohydnym okrucieństwem płci, zbrodniczą sumiennością Boga-Natury panuje moja wolna, bezpłodna dusza”. „Zniknęłaś z mego mózgu, wyrwałem Cię z mego serca. Miałaś być mistyczną syntezą, miałaś zlepić to, co od początku było we mnie złamane (…) nie zdołałaś i dusza moja Cię odtrąciła”. „Ale teraz: w tej wielkiej chwili, w której się może połączę z Tobą i w jedno zleję, (…) teraz daję Ci moją duszę z powrotem”. „Słyszę coś, co jest głębokie jak świat, ciemne jak noc, a panuje ponad wszelkim bytem.// To tęsknota za tą syntezą, (…) którą na próżno przez Ciebie osiągnąć pragnęła…”. „I weź, weź moją duszę, niech się rozlepi w kształtach Twego dusza i powróci razem do praidei, z której Ja Ciebie stworzyłem”. „Nadszedł już mój czas”.
Z cyklu Wigilii (Na tym padole czasu): „Dzień zaledwie minął”, wczoraj od niego odeszła, przestraszona, smutna, zawstydzona. On był spokojny, czuł pustkę. Cierpi, ona przestała go kochać, zgadza się na jej odejście, ale nie odda jej dziecka. Daje jej pieniądze. Żegna ją. „Co się potem stało - nie wiem”. Wizje. „Siedzę i myślę, czemu cię kochać musiałem”. Wspomnienia, kościół. „Zaczym cię ujrzałem, już byłaś we mnie”. „Tęsknoto!// Ty, ty odwieczna kochanko moja!”. Wizja tęsknoty (śmierć, obumieranie). Dziś próbował pracować, ale nie może - nie ma już w sobie tęsknoty. Maluje - wciąż jej twarz. Wspomnienie spaceru w lesie kasztanów, czarny, samotny park. „Kędyż Cię szukać?”. Walka dwóch bocianów o samiczkę, zemsta bocianów na „cudzołożnicy”. Widział ukochaną z jej nowym partnerem. Czuje w sobie Androgyne (hermafrodytę, wg Przybyszewskiego człowiek dąży do zespolenia pierwiastka męskiego i żeńskiego, tragizm polega na niemożności dokonania tego). Cierpi po jej odejściu. Zostaje z synem.
Homo sapiens [III] W Malstromie. Rozdz. IV. Eryk Falk uwiódł Janinę (jej narzeczony, Czerski, przebywał w więzieniu za działalność socjaldemokratyczną). Czerski żąda, by Falk rozwiódł się z Izą i ożenił z Janiną (powiadomi Izę o wiarołomstwie męża). Przeżycia wewnętrzne Falka po rozmowie z Czerskim: brakuje mu tchu, przeraża go niebo, wspomina swoje życie. Przygotowuje sobie, co ma powiedzieć żonie, Czerskiemu. Nie może wytrzymać w miejscu. Męczy się.
Confiteor: „sztuka jest odtworzeniem tego, co jest wiecznym, niezależnym od wszelkich zmian lub przypadkowości, niezawisłym ani od czasu, ani od przestrzeni, a więc:?? Odtworzeniem istotności, tj. duszy”. „Sztuka zatem jest odtworzeniem życia duszy we wszystkich jej przejawach, niezależnie od tego, czy są dobre lub złe, brzydkie lub piękne”. „Sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutem, bo jest odbiciem absolutu - duszy”. „Sztuka staje się najwyższą religią, a kapłanem jej jest artysta”. „Człowiek nie uznający żadnych praw, stojący ponad tłumem, ponad światem, kalać się nie może”.
O „nową” sztukę: „Zasadniczą podstawą całej tak zwanej „nowej” sztuki, wszystkich prądów i kierunków w sztuce jest pojęcie duszy jako potęgi osobistej, duszy kroczącej od jednej wieczności do drugiej”, dusza „staje się geniuszem, tj. odsłania się w swoim absolucie, w całym przepychu swej >>nagości<<”. „Zasadniczą cechą „nowej” poezji, nowych prądów jest odtworzenie wrażeń według ich uczuciowego powinowactwa, bo dwa różne wrażenia mogą mieć ten sam uczuciowy rdzeń”. „Sztuka jest jedynym objawieniem duszy.// Cała dotychczasowa sztuka - sztuka realistyczna - była bezdrożem duszy”.
Z gleby kujawskiej [fragment]: symbolista intuicyjnie czuje związek duszy z naturą, przypadkowość + tajemny świat, czasowość + bezgraniczne wieczności, rzeczywistość symbolem innego, wyższego świata. „Człowiek pierwotny był twórcą”. „Pierwotny człowiek a dzisiejszy twórca to bardzo spokrewnione i zbliżone typy” - Jan Kasprowicz: umie odtworzyć każde pojęcie w obrazie.
Złote runo. Dramat:
Osoby: Gustaw Rembowski (dyrektor zakładu leczniczego), Irena (jego żona), Ruszczyc, Łącki (lekarz zakładowy), Zygmunt Przesławski (literat, daleki kuzyn pani Rembowskiej), Nieznajomy, Lokaj. Rzecz dzieje się w sanatorium leczniczym wielkiego miejsca kąpielowego. Cały dramat rozgrywa się w trzech dniach. Rzecz współczesna.
Akt 1. Sc. 1. Rem: o kosmopolityzmie w Polsce, wszystko, co z zagranicy, lepsze; on poprowadzi lepiej zakład. Łąckiemu urodził się syn (dziecko Rembowskiego), jest przepracowany, ostatnio miał dużo trosk. Rusz proponuje mu objęcie nadzoru nad oddziałem gruźlicy. Sc. 2. Rusz i Rem o wstrzykiwaniu śmiertelnie chorym morfiny (Rem zdecydowane nie). Rusz o Rem i Łąckiej, jeżeli Ł się dowie, Rem odbierze sobie życie. Irena nie kocha męża tak, jak on ją. Rusz wypytuje o Prz, czy Rem jest pewien swojej żony. Sc. 3. Wchodzi Irena, o zakładzie. Sc. 4. Irena i Rem o Rusz, związany z ojcem Rem, matka też zdradzała. Irena: ma pretensje, Rem mówi, że ją kocha, ale chce ją ograniczać. Sc. 5. Wchodzi Prz, o jego pisaninie. Sc. 6. Prz i Irena. Mają wyrzuty sumienia, że oszukują Rem. Sc. 7. Wchodzi Rusz, szuka Rem, o ostatniej książce Prz (poruszyła go), wie o ich miłości. Nawołuje ich do opamiętania się. Sc. 8. Irena rozpacza, Prz nie chce wyjechać, kocha ją.
Akt 2. Sc. 1. Łącki wyjeżdża za granicę. Rusz: „kobieta - wiesz, to inny rodzaj człowieka (…) Kobieta jest urodzoną zbrodniarką…”. Sc. 2. Łącki przyszedł się pożegnać, żona źle się czuje, zdradzona miłość. Sc. 3. Wchodzą Irena i Prz. Sc. 4. Łącki wychodzi. Prz o Łąckim. Rem podejrzliwy, za tydzień pojadą do Włoch, może Prz z nimi pojedzie? Sc. 5. Rusz pyta, jak Irena i Prz bawili się w parku. Prz chce zabrać ze sobą Inkę, tylko ona się waha, uwiódł ją. Rusz załamany, po tym, jak zawinił przy rodzicach Rem, starał się chłopca chronić. Sc. 6. Irena i Prz. Ona rozpacza, chce zapomnieć o krzywdzie, jaką wyrządzili Rem. Boi się powiedzieć mężowi. Prz: „Inka, ja tak dobrze się rozumiem - tak dobrze - ale Inka, pomyśl - całe życie szukaliśmy złotego runa”, „Teraz je znaleźliśmy. Nie damy go sobie wydrzeć”. Sc. 7. Wchodzi Rem. Prz wyznaje, że kocha Irenę z wzajemnością. Rem załamany. Irena przerażona, mdleje.
Akt 3. Sc. 1. Irena sama, lokaj: Rusz chce się z nią widzieć. Sc. 2. Wchodzi Rusz. Może można coś naprawić. Irena: nie powiedzieli o zdradzie jeszcze. Rusz: „Kto nie umie kłamać, ten niech milczy, milczy…”. Irena ma zostać z Rem. Rem może zrobić to, co jego ojciec, gdy dowie się o zdradzie (popełnić samobójstwo). Sc. 3. Lokaj: przyszedł Łącki. Sc. 4. Irena nie może zostać z Rem. Sc. 5. Wchodzi Łącki. Natychmiast wyjeżdża za granicę. Żona przyjedzie do niego później. Musi porozmawiać z Rem. Sc. 6. Wchodzi Rem. Irena i Rusz wychodzą. Sc. 7. Łącki wie o zdradzie żony. Czy dziecko jest Rem? Rem zaprzecza. Sc. 8. Rem, wchodzi Nieznajomy, dla niego zawsze drzwi otwarte, „czasem się ludziom zdaje, że są szczęśliwi, a nieszczęście czyha, czyha…”. Sc. 9. Rem sam, wizja? Sc. 10. Wchodzi Rusz, pyta o Łąckiego. Rem skłamał, mówiąc, że dziecko Heleny nie jest jego. Rusz wzruszony, Rem jest jego dzieckiem? Rem przygnębiony, że okłamał Łąckiego. Rem domyśla się, że Rusz jest jego ojcem. Przebacza Irenie, myśli, że go nie zdradziła, Rusz zaprzecza. Rem pyta kilkakrotnie. Rusz: „kobieta to bardzo słabe stworzenie”, ma się obchodzić z Inką ostrożnie. Sc. 11. Rusz wychodzi po Inkę. Sc. 12. Rem wybacza Irenie. Ona chce odejść. Rem domyśla się, że go zdradziła pod jego dachem. Odrzuca ją. Ona wiedziała o Łąckiej i mu przebaczyła. Rem jej przebacza, wychodzi. Sc. 13. Słychać strzał. Irena: „Gustaw!”, Rusz: „Co? Co?”.
O dramacie i scenie: do czasów Ibsena - dramat rozgrywał się wokół bohaterów, a nie w nich samych. Dramat nowoczesny ignoruje to zewnątrz. „Dramat jest walką życia indywidualnego z kategoriami zewnętrznymi, tzw. fatum”. „Nowy dramat polega na walce indywiduum ze sobą samym, tj. z kategoriami psychicznymi”. Gra aktorska uległa wielkim zmianom. Streszczenie dramatu Matka Przybyszewskiego, ukończonego w lipcu 1902. Liczne dygresje.
Powrotna fala. Naokoło ekspresjonizmu: otrąbiono ekspresjonizm nowym kierunkiem - nie ma już nic nowego w dziedzinie ducha, tylko ustawiczna walka materii a duchem. Historia kultury: ustawiczna walka impresjonizmu z ekspresjonizmem. Budzenie się Ducha. Ekspresjonizm już w Renesansie (Michał Anioł, Giorgione, Signorelli, Theotokopulos Grek, Goya, Ensor, Munch, Rodin, Vigeland). „Ludziom się zdaje, że to oni robią >>wojny i wywroty<<!// Och! Jaka śmieszna próżność!// Słowacki przeniknął tęludzką megalomanię aż do dna w swej Genezis z Ducha”. Znudziła się ludziom rzeczywistość impresjonistyczna.
Moi współcześni. Wśród obcych. Rozdz. X: wydarzenia, które miały miejsce w Berlinie na jesieni 1892.
6