Antoni Sygietyński, Pisma krytycznoliterackie, oprac. Tomasz Weiss
[w:] tenże, Pisma, red. Henryk Markiewicz, t. 1, Kraków 1971.
Wstęp. Antoni Sygietyński - krytyk kompetentny.
Przyjaciel Chmielowskiego, „krytyka sumiennego” - cechy obu: systematyczność, sumienność, pracowitość, kompetencja.
Ur. 5 marca 1850 w Gosławicach, w powiecie łowickim (ps. „Gosławiec”). Studia w Szkole Głównej (1868), matematyka; przerwa, warszawski Instytut Muzyczny do 1874. Lipsk i Wiedeń 1875, 1876. Paryż: estetyka i historia sztuki, 1878-1882, u Hipolita Taine'a. zapoznanie się z tendencjami współczesnej literatury francuskiej, z krytyką literacką, z prądami estetycznymi. Zainteresowanie muzyką, malarstwem, plastyką, teatrem i dramatem. W l. 80. publicystyka społeczno-polityczna. Uznanie: krytyka malarstwa i literatury, później muzyczna i teatralna. Przekłady z francuskiego. Wybitny stylista, znawca języka polskiego, twórca szeregu nowotworów (np. pocztówka, wczasy, zespół). Autor powieści: Na skałach Calvados 1884, Wysadzony z siodła 1891 i tomu nowel: Drobiazgi 1907.
Brak stron 9-24.
Rozprawy o Flaubercie: zagadnienie stosunku artysty do przedstawianej w sztuce rzeczywistości. Idea kompozycji naturalnej była zgodna z czysto estetycznym ideałem sztuki, który Sygietyński zaaprobował. Z drugiej strony kompozycja naturalna miała według krytyka pomóc czy wręcz zadecydować o eliminacji wszelkich obciążeń ideowych stanowiących tradycyjne służebności sztuki. Dla Flauberta jedynym materiałem sztuki i kryterium jej wartościowania była natura. Kompozycja w programie Flauberta miała się uwolnić od wszelkich widocznych zabiegów technicznych autora. Zajmująca powieść powstaje bowiem nie w wyniku sztuczek pisarskich, ale dlatego że odzwierciedla prawdę. Balzak i Stendhal nie uwolnili się od moralistyki. Dopiero Flaubert stworzył dzieło sztuki, w którym piękno ma charakter przedmiotowy, jest równoznaczne z prawdą. Brak autorskiego komentarza nie oznacza, że Flaubert rezygnuje z sygnalizowania swego moralnego stanowiska wobec przedstawianej rzeczywistości. Forma powieści powinna być jak najbardziej otwarta.
Zarzut formułowany pod adresem Zoli: umiejętność konstatowania faktów i nieumiejętność ich uogólniania. Postulat eliminacji komentarza odautorskiego i takiej „obróbki” materiału, która zawierałaby sugestię oceny. Zarzut, że Zola przedstawia świat jednostronnie = fałszywie, zła selekcja faktów. O prawdzie rzeczywistości przedstawionej w dziele sztuki decydować będzie stanowisko poznawcze obserwatora, o artyzmie zaś prawda obserwacji i eliminacja osobistego komentarza, subiektywnej oceny przedstawionych faktów. Stanowisko poznawcze?: zakaz przystępowania do obserwacji z góry przyjętą tezą. Uogólnienia powinny być skutkiem poznania otaczającej nas rzeczywistości, nie mogą wyprzedzać poznania.
Krytyczny stosunek do pisarstwa Zoli i Daudeta (skłonność do fantazji).
Jak krytycy „Wędrowca”, walka z krytyką ideologiczną, z pozytywistyczną tendencyjnością, domaganie się uznania dla autonomicznych praw sztuki. Ale: nie odrywał sztuki od zadania odzwierciedlania rzeczywistości. Pisarz i jego dzieło jako wytwór zespołu czynników psychofizycznych. Domaganie się od pisarzy uogólnień, by skierować czytelnika ku określonym sądom i ocenom etycznym. Przekonanie o społecznej genezie i funkcji sztuki, o jej określonym, obywatelskim zadaniu. Wpływ, nacisk społeczeństwa na artystów obniża poziom sztuki. Przeciwstawianie się tendencyjności w sztuce, sztuka miała dążyć do prawdy (odrzucenie założeń poznawczych apriorycznych). Teoria adekwatności treści i formy (kult słowa).
1884 trzy studia krytyczne o literaturze polskiej: Wrażenia z podróży Konopnickiej, Poezje Hajoty, Nasz ruch powieściowy. Krytyka obu poetek: żadna z nich nie obserwuje umiejętnie świata, pokazują go fałszywie i wbrew wymogom estetyki. Rozmijanie się treści i formy. Preferował walory komunikatywne słowa, nie poetyzmy, „literackość” języka.
Nie kwestionował zadań sztuki: preferowania tematyki współczesnej, społecznej misji sztuki, piętna polskości, piętna narodowego. Prawdziwy artysta to artysta oryginalny, nadający swemu dziełu indywidualne piętno (krytyka powielania tematów i metod). Tematyka współczesna ma tę wyższość nad tematyką historyczną, że temat współczesny widzi się bezpośrednio w naturze, można go sprawdzić, skonfrontować artystyczną wizję z rzeczywistością dostępną każdemu obserwatorowi. Negatywny sąd o wszelkim akademizmie (jako aprobatą dla poetyki normatywnej).
Credo krytycznoliterackie Sygietyńskiego: twórca i jego dzieło są zdeterminowani przez moment historyczny, przez swe otocze społeczne. Historyczne stanowisko w analizie i wartościowaniu dzieła sztuki oraz historyczna ocena motywów postępowania artysty wyklucza stosowanie pojęć i zasad poetyki normatywnej, a tym samym wszelki aprioryzm w rozumowaniu krytyka i badacza literatury. Wielkość Mickiewicza: adekwatność treści i formy w Panu Tadeuszu, brak z góry przyjętego ideału estetycznego.
Zasadniczym miernikiem wartości dzieła sztuki jest natura, zgodność obrazu artystycznego z przedmiotem obserwacji. Za błąd: aprioryzm, ahistoryczność u krytyka.
Sygietyński był zwolennikiem i obrońcą autonomicznych wartości poszczególnych sztuk, konsekwentnie respektując zasadę nieprzekraczalności barier istniejących między nimi.
Uznanie dla Gierymskiego za „malowniczość” w obrazie, przemawianie nie „bajką”, a środkami wyłącznie malarskimi.
Działalność Sygietyńskiego nasiliła się w ostatniej dekadzie XIX wieku. Zajęcie się teatrem: recenzent, projektodawca reformy teatrów warszawskich. Okres rewolucji w polskiej sztuce. Ok. 1900 kładzie nacisk na społeczną funkcję sztuki i społeczną odpowiedzialność artysty. Słynny cykl artykułów: Porachunki: podsumowanie myśl przewodniej całej kampanii krytycznej przeciwko modernizmowi w sztuce. Secesja to dal Sygietyńskiego przede wszystkim produkt mody, obcej, importowanej z zagranicy. Modernizm to dla niego naśladownictwo obcych wzorów. Przerażało go twierdzenie, że notowanie odruchów świadomości (teoria nagiej duszy) ma się stać podstawą i dodatnią cechą dzieła sztuki.
Krytyka twórczości Brzozowskiego, Micińskiego i innych pisarzy Młodej Polski: badanie stosunku metafor i symboli do ich desygnatów realnych (za duża odległość -> pozbawiony sensu bełkot). Impresjonizm - rzeczywistość zniekształcona, podobnie jak symbolizm. Brak zgody na modernistyczne przenikanie się sztuk. Wątpliwość, czy istnieje sztuka „czysta”, wolna od wszelkich służebności i związków ze społeczeństwem. Nie rozumiał i nie umiał ocenić nowych wartości, które przyniosła rewolucja modernistyczna w polskiej sztuce. Dostrzegał autentyczne niebezpieczeństwo tkwiące w agresywnych hasłach Przybyszewskiego separujących sztukę i artystę od społeczeństwa. Ideałem dla Sygietyńskiego: utwór odznaczający się plastyką, linią, zdecydowaniem, spoistą kompozycją, wyrazistością, jasnością.
Intensywna działalność krytyka teatralnego: 1899-1900 „Gazeta Polska” i „Kurier Warszawski”. Rozważania: kryteria estetyczne, którymi należy się posługiwać przy ocenie utworów dramatycznych, repertuar i społeczna rola teatru jako instytucji upowszechniającej kulturę, problem reżysera (jako scenografa i kierownika literackiego teatru). Za najważniejsze kryterium prawdy (bohaterowie, sytuacja, realizm, nie łączenie elementów rzeczywistości i fantazji). Krytyka teatru skandynawskiego, odsłaniającego w sposób brutalny prawdę o ludzkich małostkach i słabostkach.
Przeciwnik eksperymentowania przez dramaturgów-symbolistów. Krytyk weryzmu - eksperymentu w dramaturgii przełomu wieków. „Klasyczna” konstrukcja dramatu - trzy zasady: „bez psychologii nie ma intrygi, bez intrygi nie ma akcji, bez akcji nie ma życia na scenie”. Dramat jest tekstem literackim, który żyje pełnym życiem dopiero na scenie, dzięki reżyserowi i aktorom. Schemat recenzji teatralnej Sygietyńskiego: początek to szerokie tło historycznoliterackie i obyczajowe. Wysokie wymagania wobec reżysera i aktorów. Gra zespołowa to podstawowe żądanie wobec aktorów, także wysoka kultura ogólna. Interesował się tłumaczeniami tekstów. Teatr to instytucja, na której spoczywa duża odpowiedzialność społeczna. Teatr postulowany przez niego miał być teatrem wielkich idei i wielkich namiętności. Teatr miał uczyć ideałów.
Ukształtował sprawne narzędzia pracy krytycznej we wszystkich dziedzinach uprawianych przez siebie. Jego sukcesem jest także język, precyzja sformułowań, poczucie odpowiedzialności za słowo. W polemikach nigdy ad personam, zawsze argumentacja rzeczowa. Ulubionym studium typu „sylwetki” charakteryzowanego pisarza. Wielki znawca współczesnej powieści we Francji.
Nowe wspomnienia o Henryku Heinem.
Kronika Paryska. Wojna Zoli z pokrzywdzonymi przez niego powieściopisarzami - kardynał de Bernie i jego Pamiętniki.
Gustaw Flaubert.
Współczesna powieść we Francji:
Gustaw Flaubert.
Alfons Daudet.
Emil Zola.
Bracia Goncourt.
Kalejdoskop artystyczny.
O Wrażeniach z podróży M. Konopnickiej.
Poezje P. Hajoty.
Nasz ruch powieściowy.
Wiktor Hugo.
Pan Tadeusz w świetle krytyki P. Biegeleisena.
Plotka w powieści.
Nowele siły.
W. Kosiakiewicz.
Śladami Mickiewicza (korespondencja własna „Kuriera Warszawskiego”).
Odessa.
Odessa.
Widok gór ze stepów Kozłowa.
Porachunki. „Gazeta Polska” 1899.
Porachunki. „Pod Pawiem”, „Gazeta Polska” 1899.
Porachunki. Pawie. „Gazeta Polska” 1899.
Porachunki. Neosoteryzm. „Gazeta Polska” 1899.
Porachunki. Przeinaczone pojęcie sztuki - Pogoń za oryginalnością - „Sztuka” krakowska. „Gazeta Polska” 1899.
Porachunki. Mundus vult decipi - Metamuzyka - List Słowackiego. „Gazeta Polska” 1899.
Porachunki. Indywidualizm wybujały - „Szkoła krakowska” - Odgłosy w prasie warszawskiej. „Gazeta Polska” 1899.
Porachunki. Donkiszot - Symbolika - Robinson Kruzoe. „Kurier Warszawski” 1900.
Porachunki. Egzotyzm w powieści: B.) Rudyard Kipling a Dygasiński. „Kurier Warszawski” 1900.
O krytyce współczesnej słów kilka. „Nowa reforma” 1900.
Żałobni słuchacze! „Wędrowiec” 1902.
Hipolit Adolf Taine, Wstęp do Podróży po Włoszech 1908.
1