Henryk Sienkiewicz, Wybór nowel i opowiadań,
oprac. Tadeusz Bubnicki, wyd. 2 skr., BN I 231, Wrocław 1986. (wstęp)
WSTĘP
W okresie debiutu.
Urodzony 5 maja 1846 w Woli Okrzejskiej. Lektura: przygodowa (Cooper, Defoe), XVII w., Homer, Szekspir, J. U. Niemcewicz („Śpiewy historyczne”), romantycy. Studia w Szkole Głównej (do 1871): A. Świętochowski, B. Prus, A. Dygasiński, P. Chmielowski. Pierwsza opublikowana powieść `Na marne” 1869-71; „Wieniec” 1872 książka 1876.
„W pozytywistycznym słoneczniku”.
Dwa opowiadania: „Humoreski z teki Worszyłły” (forma „krótkiej prozy) - „praca organiczna” i „praca u podstaw”, emancypacja kobiet, ciemnota chłopów, zwalczanie anachronicznych przesądów stanowych, obyczajowych i społecznych. Schemat fabularny: aprobata - krytyka. Literackie odwzorowanie ideowo-społecznego konfliktu między „nowym” a „starym”. Motywy antyarystokratyczne. Brak dynamiki zdarzeniowej. Szereg scen-epizodów i „zbeletryzowanych ilustracji”. „Nikt nie jest prorokiem między swymi” (konkretne i podmiotowa relacja) oraz „Dwie drogi” (zobiektywizowany i abstrakcyjny komentarz). Synteza różnych struktur: gawęda, felieton-reportaż, nowela. Język potoczny, idiomy, przysłowia, okolicznościowe zwroty, literackie stylizacje i bogactwo użytych środków metaforycznych.
Na przedpolu noweli.
Nowela - osiągniecie oryginalne na polskim gruncie, z zapleczem bogatej tradycji. Zbliżenie do epickiego wzoru opowiadania o szczególnej roli narracji i koncepcji narratora, często wyzyskującego elementy wspomnienia oraz nowela nastawiona na wyraziście zarysowany świat postaci i zdarzeń, ujęty dramatycznie i usamodzielniony wobec podmiotu opowiadającego. Kompozycja zamknięta o wyrazistym, z reguły spointowanym zakończeniu. Jednowątkowość, jedno wydarzenie, ograniczenie i kondensacja czasu oraz wyrazistość sylwetki bohatera. Kontur dramatyczny. 1875 „Gazeta Polska” - „Stary sługa”, 1876 „Hania”, „Selima Mirza” („Szkice z natury i życia”) - pseudonim Litwos.
„Sienkiewicz - twórcą polskiej noweli”.
1876-78 w USA - odizolowanie się od stosunków krajowych, presji warunków politycznych, nowa perspektywa na sprawy polskie. Warsztat artystyczny.
Reportaże pt. „Listy z podróży” - wybitne dzieło sztuki, ujęcia nowelistyczne, dynamiczność i zmienność przedstawień.
„Szkice węglem” (lipiec - wrzesień 1876) - tzw. Kwestia włościańska”, konsekwencje „niewiarygodnej ciemnoty chłopskiej”; naturalizm, szkicowość - brak zwartości klasycznej noweli; rozpiętość fabuły, dygresje, rozbudowany komentarz odautorski. Dwie techniki kompozycyjne: luźna, dygresyjna a nowelistyczna (dramatyczność i zwartość fabularna).
Współczesność, zwł. lud polski. Od „Szkiców węglem” do „Bartka Zwycięzcy”. Pogłębiony sceptycyzm autora. Radykalizm osiąga swój szczyt we Francji 1878/79. Korespondencje francuskie - kolejne samookreślenia ideowe, arystokracja i demokracja, wolterianizm i klerykalizm, romantyzm i naturalizm.
W Paryżu pierwsze „klasyczne” nowele. 1878-1882. Kręgi tematyczne: ludowy (Janko Muzykant, Jemioł, Za chlebem), amerykański (Orso, Przez stepy, Sachem), patriotyczny (Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Latarnik, Niewola tatarska). Metoda swoistego uwiarygodnienia fabuły, przy równoczesnym ograniczeniu „odpowiedzialności” osobowego narratora. Rozmaite sposoby wyzyskania techniki kompozycyjnej. Najbogatszą technicznie częścią noweli - kulminacja (według reguł dramatycznych).
Jemioł i Janko Muzykant 1879 - brak pozytywistycznego programu, metoda realistyczna + naturalizm, romantyzm. Jemioł - „obrazkowa” malarskość i plastyczność, nagromadzenie form „czysto” opisowych.
Nowelistyka Prusa, Orzeszkowej, Konopnickiej, Dygasińskiego.
Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela - przekonania pozytywistyczno-utylitarne i narodowe. Ujęcie problematyki narodowej w ramy motywacji pedagogicznej. Kreacja narratora-nauczyciela, świadka i uczestnika przedstawionych zdarzeń. Uderzająca aktualność problematyki.
Niewola tatarska - nawiązanie patriotyczne i religijne. Budowa zwarta i przejrzysta. Konstrukcja zdarzeń - nawiązanie do przygodowego modelu powieści historycznej Waltera Scotta. Zderzenie dwóch różnych rzeczywistości i dwóch odmiennych epok historycznych.
Latarnik - 1880, nawiązania: Mickiewicz, sonet „Cisza morska”, „Beniowski”, „mazurek Dąbrowskiego”. Skawiński - tułacz. Ludowość i patriotyzm, romantyczna nostalgia, starcze poszukiwanie wypoczynku, pozytywistyczna ścisłość motywacji i koncepcja panteistycznego roztopienia się w przyrodzie. Nowela psychologiczna. Koncepcja ludzkiego „wnętrza”. Kondensacja ładunku treściowo-ideowego, odpowiednia gospodarka repertuarem form stylowych i konstrukcyjnych gatunku. Kompozycja, ekspozycja i punkt kulminacyjny. Szczytowe osiągnięcie pisarza w dziedzinie krótkich prozaicznych form.
Wspomnienie z Maripozy - treściowa paralela „Latarnika” (Biblia w tłumaczeniu ks. Wujka). Narrator osobowy. Luźna budowa, bliżej tradycji gawędowej.
Bartek Zwycięzca - ostatnia z „cyklu” nowel ludowych. Tragedia - akcent zewnętrzny, narodowy + wyobcowanie z własnego rodzinnego środowiska. Głupota Bartka wciąż akcentowana. Aktualność problematyki „pruskiej”.
Sachem - romantyczne korzenie. Aluzje do „Konrada Wallenroda”.
W cieniu powieści „dla pokrzepienia serc”.
Ok. 30 zachowanych tekstów. Realizm, konwencjonalność, alegoryczna fantastyka, tematy baśniowe i legendowe, metafizyczne motywacje reakcji i działań postaci. Zainteresowanie problemem artysty (modernizm). Rozmaitość koncepcji tematycznych i kompozycyjnych. Unikanie zbyt ostentacyjnej „dewocyjności”. Postawa „nauczycielska”.
Próba podsumowania.
1871-82 - eksperymentalność. Elementy tendencyjności + romantyzm, naturalizm, realizm krytyczny.
TEKST
Nikt nie jest prorokiem między swymi.
Stary sługa.
Szkice węglem, czyli epopeja pod tytułem Co się działo w Baraniej Głowie.
Jamioł. Obrazek wiejski.
Janko Muzykant.
Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela.
Za chlebem.
Niewola tatarska. Urywki z kroniki tureckiej Aleksego Zdanoborskiego.
Latarnik.
Wspomnienie z Maripozy.
Sachem.
Legenda żeglarska.
Organista z Powikły.
Dwie łąki.
Diokles.
1