Wojciech Wypler

AKTUALNE TRENDY W PSYCHOLOGICZNYCH BADANIACH

NAD KŁAMSTWEM

Streszczenie

W artykule zaprezentowano wybrane aktualne trendy w psychologicznych bada-

niach nad kłamstwem. Zreferowano wyniki badań autorów polskich, którzy weryfikowali
i rozszerzali koncepcje współczesnych liderów badań nad kłamstwem, takich jak Paul
Ekman, Bella DePaulo oraz Aldert Vrij. W ciągu ostatnich kilku lat były to badania
nad fenomenem wysokiej trafności w rozpoznawaniu fałszu przez więźniów oraz mło-
dzież z patologicznych środowisk, makiawelicznymi aspektami osobowości kłamców
oraz osób trafnie rozpoznających kłamstwo a także percepcją ekspresji mimicznych.

Current Trends in Psychological Research on Deception

Abstract

The article presents selected current trends in psychological studies on deception.

It reports on the results of the research conducted by Polish authors, who verified
and developed the concepts of modern leaders of the research on deception, such as
Paul Ekman, Bella DePaulo and Aldert Vrij. Over the last few years the research has
focused on the phenomenon of high accuracy of lie detection by prisoners and teenagers
from pathological environments, on Machiavellian aspects of personalities of liars and
persons accurately detecting lies as well as on the perception of facial expressions.

Wstęp

Badania nad kłamstwem prowadzone są w wielu obszarach teo-

retycznych i praktycznych, spośród których można wymienić:

162

Wojciech Wypler

• potrzebę wymiaru sprawiedliwości, w tym przesłuchiwanie świad-

ków oraz udowadnianie winy oskarżonemu,

• socjalizacyjne i wychowawcze czynniki kształtujące zdolność do

kłamstwa,

• charakterystyczne właściwości psychofizyczne, które pozwalają

wyodrębnić grupy osób o wysokich umiejętnościach dotyczących
wykrywania wskaźników kłamstwa oraz posługiwania się kłam-
stwem,

• zakres wiedzy i umiejętności umożliwiających zwiększenie traf-

ności w wykrywaniu wskazówek kłamstwa.

1. Pionierzy i liderzy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem

Paul Ekman, Bella DePaulo oraz Aldert Vrij to badacze, którzy

w ciągu ostatnich kilkunastu lat konsekwentnie zajmują się prowadze-
niem badań nad kłamstwem, a ich prace nadają kierunek kolejnym
badaniom, a często wydają się mieć znaczenie przełomowe dla tego
obszaru badawczego oraz zastosowań praktycznych.

Paul Ekman, kierownik Laboratorium Ludzkich Interakcji Uni-

wersytetu Kalifornijskiego, od bardzo wielu lat prowadzi eksperymen-
talne badania nad ekspresją emocji i zachowaniami niewerbalnymi,
m.in. nad wskazówkami behawioralnymi, mogącymi świadczyć o kłam-
stwie (por. Ekman 2007).

Ekman jest autorem przyjmowanej w wielu publikacjach definicji

kłamstwa, opisał również niebezpieczeństwa dotyczące procesu oceny
wiarygodności wypowiedzi partnera interakcji (tzw. ryzyko Brokawa
i błąd Otella). Jego aktywność badawcza skupia się na „przeciekach”,
w których kłamca mimowolnie ujawnia prawdę oraz na „wskazówkach
fałszu”, w których zachowanie okłamującego zdradza, że to co powie-
dział, nie jest prawdą. Dużo uwagi poświęcił również poszukiwaniu
jednostek i grup, których wyniki w rozpoznawaniu fałszu i prawdy są
ponadprzeciętne.

W trakcie wieloletnich badań ustalił między innymi, że emocjo-

nalne ekspresje twarzy wyrażające radość, strach, złość, wstręt i smu-
tek są uniwersalne, natomiast gesty są specyficzne dla danej kultury
(m.in. Ekman i Friesen 1971, Biehl i in. 1997). Podjął również próby
weryfikacji hipotezy o zróżnicowanym charakterze aktywności autono-

Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem

163

micznego układu nerwowego dla emocji podstawowych (m.in. Ekman
i in. 1983, Levenson, Ekman i Friesen 1990, 1991). Wspólnie z Davi-
dem Matsumoto prowadził badania nad kulturowym zróżnicowaniem
wyrazów twarzy (Matsumoto i Ekman 1989) a obecnie koordynuje
międzykulturowe badania dotyczące języka gestów (Ekman 2009).

Według Ekmana kłamstwo, kłamanie jest to „intencjonalne wpro-

wadzenie w błąd drugiej osoby, bez uprzedzenia jej o zamiarze takiego
zachowania” (Ekman 2007: 40). Badacz opisał oraz rozwija studia nad
dwoma rodzajami niewerbalnych wskazówek kłamstwa:

• przeciekami, w których kłamca mimowolnie ujawnia prawdę oraz
• wskazówkami fałszu, w których zachowanie okłamującego zdra-

dza, że to co powiedział, nie jest prawdą (Ekman 2007).
Ekman stoi na stanowisku, że wskaźniki niewerbalne są najbar-

dziej trafnym i obiecującym, jeśli chodzi o możliwe zastosowania prak-
tyczne, wskaźnikiem kłamstwa (por. Witkowski 2006, Ekman 2007).
Opiera się przy tym na wynikach badań własnych, pokazujących, że
ludzie mają nadmierne zaufanie do przekazu słownego i skłonni są po-
mijać lub błędnie interpretować większość wyraźnych wskazówek na
twarzy, ciele oraz w głosie oraz na efektach analiz pokazujących, że tre-
ning w rozpoznawaniu opisanych przez niego niewerbalnych wskazó-
wek kłamstwa zwiększa trafność w rozpoznawaniu fałszu. Stanowisko
swoje podpiera również sprzecznościami w doniesieniach odnośnie
badań nad werbalnymi wskazówkami kłamstwa — na przykład okazu-
je się, że odpowiedzi tylko niektórych osób kłamiących są pośrednie,
wymijające i zawierają więcej informacji niż wymagało tego pytanie
(por. Zuckerman, DePaulo i Rosenthal 1981, za: Ekman 2007).

Ekman zwrócił uwagę na niebezpieczeństwa dotyczące proce-

su oceny wiarygodności wypowiedzi partnera interakcji. Groźbę nie-
uwzględnienia przez osobę posądzającą kogoś o kłamstwo różnic in-
dywidualnych w zachowaniu ekspresywnym, np. błędnego uznania za
kłamcę osoby, która mówi wymijająco, unika odpowiedzi lub popełnia
błędy językowe określił terminem „ryzyko Brokawa”

1

. Zaproponował

1

Tom Brokaw, dziennikarz prowadzący program „Today Show” w sieci telewizyjnej

NBC, wypowiedział się w następujący sposób: „Ludzie zdradzają swoje kłamstwa przede
wszystkim słowami. Nie szukam oznak kłamania na twarzy. Zwracam uwagę na pokrętne
odpowiedzi lub wymyślne uniki”, czym zwrócił uwagę Paula Ekmana (por. Ekman 2007).

164

Wojciech Wypler

także pojęcie „błąd Otella”

2

, dla nazwania ryzyka uznania prawdy za

fałsz, np. uznania za wskazówkę kłamstwa oznak napięcia emocjo-
nalnego u niewinnej osoby, która obawia się niesłusznego oskarżenia
oraz jego konsekwencji.

Jako wskazówki kłamstwa, które nie podlegają „ryzyku Brokawa”

Ekman podaje dwa źródła przecieków:

• emblematy pomyłkowe oraz
• mikroekspresje (wymienia jeszcze tyrady emocjonalne i przejęzy-

czenia, natomiast nie zajmuje się nimi w sensie badawczym; por.
Ekman 2007).
Aby ocenić tego typu zachowania jako możliwe wskaźniki kłam-

stwa, nie trzeba dokonywać porównań ze zwykłym nieemocjonalnym
zachowaniem danej osoby, ponieważ „wskazówki te mają znaczenie
same w sobie, w kategoriach absolutnych” (Ekman 2007: 151). Em-
blematy pomyłkowe to błędy w ruchach ciała, z których przecieka
informacja, jaką dana osoba chce ukryć, np. emblemat przeczenia
— poziome kręcenie głową, towarzyszący werbalnemu komunikatowi
potwierdzania, zgadzania się. Znaczenie kluczowe dla stwierdzenia, że
emblemat nie jest świadomie nadanym komunikatem, ale „wymknął
się” ujawniając ukrywaną informację, jest według Ekmana i współpra-
cowników to, że ujawnił się fragmentarycznie, a nie w pełnym zakresie
gestu lub jego wykonanie nastąpiło poza miejscem jego typowej pre-
zentacji, którym dla większości emblematów jest obszar między talią
a szyją (Johnson, Ekman i Friesen 1975, za: Ekman 2007).

Mikroekspresje to przecieki mimiczne pojawiające się mimowol-

nie, na ułamek sekundy, na twarzy osoby, która intencjonalnie próbuje
ukryć doświadczane emocje, zdradzające pełny obraz ukrywanej emo-
cji (Ekman 2007). Krótkotrwałość tych ekspresji mimicznych sprawia,
że najczęściej pozostają niedostrzeżone.

Ważnym osiągnięciem Ekmana jest odkrycie mięśni mimicznych,

których kontrolowanie jest dla większości ludzi trudne lub niemoż-
liwe bez specjalnego treningu (por. Ekman, Roper, Hager 1980, za:
Ekman 2007). Mięśnie te badacz nazwał „wiarygodnymi”, ze względu

2

W sztuce Shakespeare’a Otello niesłusznie oskarża Desdemonę o miłość do Cas-

sia i zdradę oraz żąda, aby się przyznała, zanim ją zabije. Desdemona zdaje sobie sprawę,
że nie będzie mogła udowodnić swojej niewinności. Otello bierze jej strach i rozpacz za
potwierdzenie swojego przekonania o jej niewierności i zabija ją (por. Ekman 2007).

Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem

165

na to, że bardzo trudno uruchomić je intencjonalnie, w celu utworze-
nia fałszywego wyrazu mimicznego (Ekman 2007). Ekman twierdzi,
że znajomość wiarygodnych mięśni twarzy oraz krótki trening w tym
zakresie umożliwiają trafne odróżnianie spontanicznych i intencjonal-
nych ekspresji mimicznych. Stosunkowo najlepiej opisane i zbadane
zostały różnice w ekspresjach fałszywego i prawdziwego uśmiechu
(m.in. Ekman, Davidson i Friesen 1990, Ekman i in. 1991, Frank,
Ekman i Friesen 1993).

Innymi, poza brakiem udziału mięśni wiarygodnych, wskazówka-

mi fałszywej ekspresji mogą być: asymetria ekspresji, przebieg eks-
presji w czasie i osadzenie ekspresji w toku konwersacji, co badał
Ekman w serii eksperymentów (por. np. Ekman 1980; Ekman, Hager
i Friesen 1981).

Ekman, podobnie jak kilku innych badaczy, wykazał, że niewiele

osób trafnie ocenia na podstawie wskazówek behawioralnych, czy ktoś
mówi prawdę, czy kłamie. Dotyczy to również specjalistów, którzy za-
wodowo trudnią się wykrywaniem kłamstwa, tj. sędziów, prawników,
policjantów, osób przeprowadzających badania wariograficzne, psy-
chiatrów i psychologów pracujących dla sądownictwa. Trafność ich
rozpoznań w badaniach nie przekraczała poziomu zgadywania, a jed-
nocześnie nie zdawali sobie sprawy z tego, że nie potrafią wykrywać
kłamstw na podstawie obserwacji zachowania niezależnie od rożne-
go rodzaju modyfikacji testu wykrywania kłamstwa (por. O’Sullivan,
Ekman i Friesen 1988; Ekman i O’Sullivan 1991). Jedyną grupą za-
wodową, która uzyskiwała trafność powyżej poziomu czystego zga-
dywania byli oficerowie służb specjalnych Stanów Zjednoczonych —
u ponad połowy osób z tej grupy trafność sięgała 70%, a blisko jed-
na trzecia osiągnęła poziom 80% i wyższy. Ponieważ wiele osób z tej
grupy pracowało w ochronie, Ekman wysunął hipotezę, że obserwu-
jąc ludzi i poszukując sygnałów zagrożenia z ich strony, oficerowie
służb specjalnych rozwinęli pewien rodzaj czujności, będący przygo-
towaniem do wychwytywania subtelnych wskazówek kłamstwa (Ek-
man 2007).

W dalszych badaniach Ekman zidentyfikował również inne grupy

zawodowe, które uzyskały większą niż zgadywanie trafność wychwy-
tywania oznak kłamstwa. Byli to oficerowie różnych agencji federal-
nych, policjanci oraz psychologowie kliniczni prowadzący prywatną
praktykę, którzy ochotniczo uczestniczyli w szkoleniach dotyczących

166

Wojciech Wypler

wykrywania wskazówek kłamstwa lub byli oceniani przez przełożo-
nych jako eksperci w prowadzeniu przesłuchań i wywiadów. Trafność
w tych grupach była wyraźnie wyższa niż na poziomie zgadywania,
a więcej niż jedna trzecia osiągnęła trafność 80% i więcej (Ekman,
O’Sullivan i Frank 1999).

W innych badaniach potwierdzono, że istnieją zarówno bardzo

dobrzy kłamcy, którzy są urodzonymi aktorami, jak i ludzie kłamiący
wyjątkowo nieskutecznie. Zdolność do kłamania obejmuje prawdopo-
dobnie różne typy kłamstw. W badaniach, w których uczestnicy kłamali
albo mówili prawdę w kontekście dwóch scenariuszy — popełnienia
przez siebie kradzieży oraz własnych opinii dotyczących poruszających
kwestii społecznych — ustalono, że osoby, które skutecznie kłamały
w pierwszej sytuacji, równie efektywnie oszukiwały w sytuacji inne-
go rodzaju, natomiast ci, których kłamstwo było łatwo wykrywane
w pierwszej sytuacji, byli przyłapywani na mówieniu nieprawdy także
w drugiej sytuacji.

Trafność w wykrywaniu kłamstw dotyczących popełnienia kra-

dzieży okazała się skorelowana z trafnością w wychwytywaniu kłamstw
dotyczących opinii. Ekman i Frank twierdzą, że najprawdopodobniej
to wysoka stawka powoduje pojawienie się wskazówek behawioral-
nych niezależnie od tego, czego dotyczy kłamstwo. Poza tym okazało
się, tak jak badacze przypuszczali, ze wraz z długością wypowiedzi
rosła trafność wychwycenia kłamstwa, co potwierdza słuszność prze-
konania wielu śledczych, że najważniejszym zadaniem jest skłonienie
podejrzanego do mówienia (Frank i Ekman 1997).

Analiza wszystkich osób, które Ekman przebadał swoim testem

wykrywania kłamstwa pokazała, że wiek, płeć i staż w zawodzie nie
mają wpływu na trafność wykrywania fałszu. Grupy, które uzyskały
najwyższy poziom trafności były dużo lepsze od innych w wychwyty-
waniu kłamstw, ale niezbyt różniły się od innych pod względem roz-
poznawania prawdomówności. Wskazuje to na dużą potrzebę badań
oraz pracy nad programami szkoleniowymi dotyczącymi umiejętności
trafnego identyfikowania osób prawdomównych, które są podejrzane
o kłamstwo (por. Ekman 2007).

Kolejne eksperymenty Ekmana, mimo że charakteryzują się co-

raz lepszą trafnością ekologiczną (w porównaniu do starszych analiz
oraz badań znanych z literatury), dają wyniki dotyczące wykrywalności
nieróżniące się od wcześniejszych ustaleń — większość osób podda-

Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem

167

wanych testowi wykrywania kłamstwa realizuje zadanie na poziomie
przypadkowego zgadywania.

Ekman testował również hipotezę dotyczącą większej trafności

w wykrywaniu kłamstwa u osób, które zmuszone są funkcjonować
w niebezpiecznym, zagrażającym im środowisku. Wyniki badań po-
kazały, że dzieci maltretowane fizycznie, przebywające w placówkach
opiekuńczych osiągnęły lepszą niż inne trafność w wychwytywaniu
kłamstw (Bugental i in. 2001).

Oprócz poszukiwań metod badawczych Ekman proponuje i roz-

wija narzędzia mające pomóc w diagnozowaniu kłamstwa. Jednym
z takich instrumentów jest System Kodowania Ruchów Twarzy (Facial
Action Coding System — FACS), który ma umożliwiać ocenę eks-
presji mimicznych, także pod kątem wykrywania kłamstwa (Ekman,
Friesen i Hager 2002). System Kodowania Ruchów Twarzy okazał
się dosyć wiarygodną i skuteczną metodą wykrywania kłamstwa, lecz
jak dotąd wykorzystywany jest głównie w badaniach laboratoryjnych,
zwłaszcza że opanowanie go wymaga dużego nakładu czasu (por. Dra-
heim 2001).

Inną propozycją badacza dotyczącą metod diagnozowania kłam-

stwa jest multimedialny kurs on-line, który obejmuje przykłady i ćwi-
czenia dotyczące wykrywania mikroekspresji (Micro Expression Train-
ing Tool

3

). Jak wykazano w toku kilku badań, umiejętność wykrywania

mikroekspresji jest pozytywnie skorelowana z umiejętnością wykrywa-
nia kłamstwa (por. np. Ekman i O’Sullivan 1991, Frank i Ekman 1997).

Obecnie Ekman prowadzi i wspiera badania nad nowymi metoda-

mi szybkiej oraz masowej identyfikacji osób, których mimika oraz inne
fizjologiczne korelaty emocji mogą zdradzać nieszczerość lub wrogie
zamiary. Jednym z takich projektów jest multimedialny kurs on-li-
ne, mający pomóc w rozwijaniu umiejętności wykrywania subtelnych
wskazówek zwiastujących takie zachowania (Dangerous Demeanor De-
tector

4

).

Przykładem wsparcia Ekmana dla najnowszych poszukiwań ba-

dawczych może być artykuł na temat obrazowania fizjologii twarzy

3

Strona internetowa projektu METT: http://www.mettonline.com

4

Projekt Dangerous Demeanor Detector realizowany jest przez Paul Ekman Group

przy wsparciu Departamentu Bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych. Strona interne-
towa projektu znajduje się pod adresem: http://www.dangerousdemeanor.com

168

Wojciech Wypler

jako metody wykrywania zmian w poziomie stresu. Wraz ze współ-
pracownikami donosi w nim o trafności oszacowań komputerowego
systemu, który za pomocą kamery termowizyjnej monitorującej w cza-
sie rzeczywistym zmiany w przepływie krwi w mięśniach oczodoło-
wych, wskazał prawidłowo 87,2% uczestników odczuwających napię-
cie (kłamiących) lub nieodczuwających napięcia (prawdomównych).
Zdaniem badaczy jest to wynik, który otwiera drogę zautomatyzo-
waniu wykrywania kłamstw w prawdziwym środowisku, co jest coraz
częściej deklarowaną potrzebą branży systemów bezpieczeństwa (Tsia-
myrtzis i in. 2007). Zagrożenie atakami terrorystycznymi wymusza
zastosowanie nowych rozwiązań, które zaczynają rozwijać się w kie-
runku zaawansowanych technologicznie systemów mających szybko,
skutecznie oraz w sposób masowy monitorować ludzkie zachowanie
i fizjologię, w celu wykrywania zmian w poziomie pobudzenia, a tak-
że w czasie rzeczywistym oceniać ryzyko niebezpiecznych zachowań,
które ci mogą podjąć, np. aktów terrorystycznych (Rosenblatt 2008).

Do prac Ekmana sięgają i odwołują się inni autorzy, którzy w swo-

ich projektach badawczych poruszają problematykę ekspresji emo-
cji, wykrywania kłamstwa czy zachowań niewerbalnych. Opracowane
przez niego na potrzeby badań procedury i narzędzia stały się pewnego
rodzaju standardami, czego przykładem może być „Zadanie dekodo-
wania kłamstwa” pochodzące z badań Ekmana, Friesena i współpra-
cowników (Ekman, Friesen i Hager 1974, Ekman i in. 1980), do które-
go sięgało i wciąż sięga wielu badaczy zajmujących się problematyką
kłamstwa.

Bella DePaulo, profesor Uniwersytetu Wirginijskiego, od ponad

dwóch dekad zajmuje się badaniami nad kłamstwem w codziennych
relacjach interpersonalnych. Szczególnie interesują ją kwestie: jak czę-
sto ludzie kłamią, kogo okłamują oraz czy potrafią trafnie stwierdzić,
że ktoś kłamie (DePaulo 2009). Z klasycznych już badań, które prze-
prowadziła m.in. wraz ze współpracowniczką Deborah A. Kashy, wy-
nikało, że badani (uczniowie i inni członkowie społeczności college’u)
kłamali ok. 1,5 razy dziennie, a większość ich kłamstw (80%) była
zorientowana na kłamiącego, tzn. ich motywem było bronienie się
przed zakłopotaniem, „utratą twarzy”, zranieniem uczuć, zmartwie-
niami bądź podwyższenie samooceny. DePaulo stwierdziła również, że
kłamstwa częściej przynosiły korzyść samemu kłamcy niż osobom trze-
cim, oraz że częściej przynosiły korzyści psychologiczne niż materialne.

Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem

169

Tylko jedno kłamstwo na cztery wypowiadano, aby nie ranić cudzych
uczuć lub ochronić kogoś przed niezręczną sytuacją (DePaulo i Kashy
1996). Badaczki ustaliły, że uczestnicy eksperymentu postrzegają te-
go rodzaju kłamstwa jako jeden z elementów codziennych interakcji
społecznych, nie planują ich, nie obawiają się ich zdemaskowania oraz
oceniają swoje zachowanie jako łagodne i nieszkodliwe.

Okazało się jednak, że interakcje, w których badani kłamali były

przez nich postrzegane jako mające mniej przyjemny i osobisty cha-
rakter niż te, w których kłamstw nie odnotowano (DePaulo i Kashy
1996). W innych badaniach próbowano ustalić, jakimi specyficznymi
właściwościami psychofizycznymi charakteryzują się osoby wykazu-
jące większą skłonność do kłamstw i stwierdzono, że osoby, które
częściej kłamały, były bardziej manipulacyjne, bardziej skoncentro-
wane na sobie i nastawione na autoprezentację, a także towarzyskie
(posiadały więcej kontaktów społecznych), natomiast badani kłamią-
cy rzadziej, byli bardziej uspołecznieni oraz wykazywali lepsze relacje
z osobami tej samej płci. Osoby manipulacyjne, mniej uspołecznio-
ne i wykazujące słabsze relacje z osobami tej samej płci posługiwały
się częściej kłamstwami egoistycznymi, natomiast osoby z lepszymi
relacjami z osobami tej samej płci częściej posługiwały się kłamstwa-
mi innego rodzaju (DePaulo, Kashy i Kirkendol 1996). Okazało się
również, że uczestnicy badań częściej kłamali w relacjach z bliskimi
osobami, odczuwając przy tym pewien dyskomfort, choć kłamstwa te
należały raczej do grupy altruistycznych, nie egoistycznych. Kolejny
wniosek — kłamstwa rzadziej były wypowiadane pod adresem zwy-
kłych znajomych i osób obcych, za to częściej miały charakter ego-
istyczny (DePaulo i Kashy 1998).

DePaulo zajmowała się również badaniami i metaanalizami ba-

dań dotyczących wskaźników kłamstwa oraz trafności wykrywania
kłamstwa. Wspólnie z Pfeiferem sprawdzała trafność ocen dotyczą-
cych prawdomówności lub kłamstwa przez początkujących oraz do-
świadczonych funkcjonariuszy wojska, służb celnych oraz agencji rzą-
dowych, a także uczniów. Trafność wszystkich trzech grup odpowia-
dała poziomowi przypadkowego wskazania (DePaulo i Pfeifer 1986).
Dokonany ostatnio wspólnie z Bondem przegląd badań autorka stresz-
cza twierdzeniem, że mimo iż niektórzy naukowcy sugerują, że ludzie
różnią się zdolnością do wykrywania kłamstw, metaanalizy prowadzą
do wniosku, iż różnice te są niewielkie, a grupa najlepszych wyników

170

Wojciech Wypler

ciągle jest niewiele bardziej trafna od poziomu zgadywania. DePaulo
utrzymuje również, że rezultat ocen dokonywanych w badaniach przez
sędziów zależy bardziej od wiarygodności kłamcy niż jakiejkolwiek in-
nej indywidualnej różnicy (Bond i DePaulo 2006, 2008).

Aldert Vrij, profesor psychologii społecznej na Wydziale Psycho-

logii Uniwersytetu w Portsmouth w Anglii, od wielu lat zajmuje się
problematyką kłamstwa — opublikował ponad 300 artykułów oraz
rozdziałów książek poświęconych głównie temu tematowi. Jest kon-
sultantem policji, a także biegłym sądowym oraz wykładowcą, szkoli
profesjonalistów w wykrywaniu kłamstwa (Vrij 2009). Prowadził ba-
dania dotyczące wiarygodności werbalnych oraz niewerbalnych relacji
świadków, trafności przekonań „profesjonalistów” dotyczących wiary-
godnych wskaźników kłamstwa, a także werbalnych i niewerbalnych
wskaźników oszukiwania. Ostatnio analizuje techniki, które umożli-
wiłyby zwiększenie trafności w ocenach prawdziwości zeznań.

Badając zjawisko kłamstwa Vrij różnicuje spostrzegane przejawy

kłamstwa na rzeczywiste i subiektywne (Vrij i Semin 1996). Pierwsze
to zachowania występujące podczas kłamania, które wyszczególniono
na podstawie badań, drugie to zachowania stereotypowo kojarzone
przez obserwatorów z kłamaniem niezależnie od tego, czy są prawdzi-
wymi wskaźnikami oszukiwania. Wyniki prowadzonych przez niego
metaanaliz wykazały, że tylko jedna cecha — podniesiony ton głosu
— jest zarówno spostrzeganym, jak i rzeczywistym przejawem kłam-
stwa (Memon, Vrij i Bull 2003). Z kolei rezultaty prowadzonych przez
niego badań nad trafnością przekonań „profesjonalistów” odnośnie
wiarygodnych wskaźników kłamstwa, prowadzonych m.in. w Wielkiej
Brytanii, Holandii i Szwecji, wykazały, że policjanci, celnicy sędzio-
wie czy prokuratorzy mają tak samo stereotypowe poglądy na temat
przejawów kłamstwa jak „nie-eksperci” — zazwyczaj studenci (m.in.
Akehurst i in. 1996, Vrij i Semin 1996, Vrij i Taylor 2003).

Vrij, który uzyskał wyniki spójne z efektami prób innych badaczy,

podejrzewa, że winę za tak słabą znajomość prawdziwych wskaźników
oszukiwania ponosi relatywnie mała możliwość potwierdzania swo-
ich podejrzeń przez przedstawicieli badanych zawodów. W jednym
z wniosków płynących z innych badań sugeruje, że na przywiązanie
do wypatrywania przez obserwatorów wskazówek nerwowości, któ-
re miałyby świadczyć o kłamstwie wpływ może mieć fakt, że ludzie
kłamiąc nie uświadamiają sobie, że podczas oszukiwania sami sku-

Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem

171

tecznie tłumią oznaki zdenerwowania, a co z tym idzie, wykrywając
kłamstwa u innych, sami wypatrują sygnałów nerwowości (Vrij, Semin
i Bull 1996).

Vrij wykazał również, że więźniowie są grupą, która ma bardziej

zgodne z rzeczywistością przekonania o związku między oszukiwaniem
a zachowaniem niewerbalnym niż funkcjonariusze organów ścigania.
Tłumaczy to prawdopodobnie bardziej zadowalającymi informacja-
mi zwrotnymi, które więźniowie otrzymują w swoim środowisku (Vrij
i Semin 1996). W ostatnim czasie wiele uwagi badacz poświęca rozpa-
trywaniu metod, które umożliwiłyby zwiększenie trafności w ocenach
prawdziwości zeznań, koncentrując swoją uwagę m.in. na werbalnych
wskaźnikach kłamstwa i metodach opierających się na hipotezie Un-
deutscha, głoszącej, że zeznanie oparte na wspomnieniu rzeczywistego
doświadczenia różni się pod względem treści i właściwości od relacji
opartej na zmyśleniach lub fantazjach. Metodami, które wykorzystuje
w swoich badaniach są „Analiza treści oparta na kryteriach” (Criteria-
-Based Content Analysis, CBCA) oraz „Monitorowanie rzeczywistości”
(Reality Monitoring, RM). Vrij ustalił m.in., że zwiększenie obciążenia
poznawczego poprzez skłonienie osób kłamiących do przedstawienia
swojej wersji wydarzeń w niechronologicznej, odwrotnej kolejności
prowadzi do pojawiania się w prezentowanych opisach sytuacji więk-
szej liczby wskazówek kłamstwa, co skutkuje znaczącym podniesie-
niem poziomu trafności rozpoznań kłamstw przez obserwatorów (Vrij
i in. 2008).

W innym badaniu Vrij zajął się wskazówkami kłamstwa i umiejęt-

nością ich wykrywania jako funkcją stylów prowadzenia przesłuchań.
Wyniki pokazały, że przesłuchania prowadzone metodą oskarżania,
która zwykle skłania podejrzanych do bronienia się krótkimi zaprze-
czeniami, miały najmniej werbalnych wskazówek świadczących o nie-
uczciwości. Policjanci oglądający przesłuchania nagrane wcześniej na
taśmę video i dokonujący oceny wiarygodności zeznań, dali więcej
błędnych oskarżeń (oskarżając o kłamstwo osoby mówiące prawdę)
po obejrzeniu przesłuchań prowadzonych metodą oskarżycielską niż
po obejrzeniu przesłuchań prowadzonych metodą polegającą na zbie-
raniu informacji (Vrij 2007).

W jednym z najnowszych artykułów Vrij wraz ze współpracow-

nikami referuje wyniki badań nad podnoszeniem skuteczności w wy-
krywaniu kłamstw poprzez zastosowanie w rozmowach z potencjal-

172

Wojciech Wypler

nie kłamiącymi nieoczekiwanych, szczegółowych pytań, na które ci
prawdopodobnie nie są przygotowani. Wykorzystane przez Vrija nie-
oczekiwane pytania dotyczyły szczegółów przestrzennych i czasowych
związanych z sytuacją oraz zawierały polecenie zobrazowania prze-
strzennych aspektów okoliczności za pomocą szkicu. Wyniki badań
pokazały, że wykorzystanie pytań dotyczących szczegółów przestrzen-
no-czasowych sytuacji oraz polecenie wykonania szkicu umożliwiło
wyłonienie kłamców w prawie 80% sytuacji (Vrij i in. 2009).

2. Problematyka kłamstwa w badaniach polskich

Wielu badaczy, również w Polsce, nawiązuje do wyników przed-

stawionych badań, a także do koncepcji ich autorów. Analiza polskich
opracowań wskazuje, że podstawowe problemy, którymi w ciągu ostat-
nich kilku lat zajmują się rodzimi badacze to m.in. badania nad feno-
menem wysokiej trafności w rozpoznawaniu fałszu przez więźniów
oraz młodzież ze środowisk patologicznych, makiaweliczne aspekty
osobowości kłamców oraz osób trafnie rozpoznających kłamstwo oraz
percepcja ekspresji mimicznych.

Szymon Emilia Draheim, profesor w Instytucie Psychologii Uni-

wersytetu Szczecińskiego, konstruując polską wersję testu Diogenesa
wykorzystywanego do mierzenia umiejętności wykrywania kłamstwa
(jednominutowe wideoklipy ukazujące osoby kłamiące lub mówiące
prawdę) przebadał różne grupy zawodowe — psychologów, pedago-
gów, psychiatrów, prokuratorów, a także studentów i młodzież prze-
bywającą w zakładach poprawczych. Grupa psychologów zajmujących
się zawodowo sporządzaniem opinii na potrzeby sądów oceniła ze-
znania pochodzące z testu Diogenesa podobnie jak grupa studentów
— na poziomie trafności bliskim przypadkowego zgadywania. Okaza-
ło się, że kłamstwo i prawdomówność najlepiej rozpoznają chłopcy,
którzy popadli już w konflikt z prawem, wywodzący się ze środowisk,
w których stosowana jest przemoc fizyczna i występują różne formy
patologii społecznej (Dreheim 2004).

Joanna Ulatowska, doktorantka na Wydziale Psychologii Szko-

ły Wyższej Psychologii Społecznej, posługując się kwestionariuszem
dotyczącym przejawów, po których można rozpoznać kłamstwo prze-
badała więźniów (skazanych za przemoc w rodzinie, gwałt, zabój-

Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem

173

stwo, rozbój i kradzież z włamaniem), pracowników służby więziennej
oraz uczniów liceum dla dorosłych. Wyniki badań pokazały, że wie-
dza ludzi na temat rzeczywistych wskaźników kłamstwa jest bardzo
stereotypowa i okazuje się mało trafna — badani mieli tendencję
do łączenia z kłamaniem zachowań będących oznakami nerwowości,
którą nawet wymieniano jako bezpośredni przejaw kłamstwa. Gru-
pą o najtrafniejszych przekonaniach okazali się więźniowie, osiągając
najwyższy wskaźnik prawidłowych odpowiedzi, wynoszący 33% (Ula-
towska 2005).

Autorzy przytoczonych wyników badań tłumaczą je, za autorami

amerykańskimi, hipotezą informacji zwrotnej, według której samo do-
świadczenie w wydawaniu sądów na temat wiarygodności wypowiedzi
innych nie wystarcza do zwiększenia trafności w wykrywaniu wskazó-
wek kłamstwa (Ekman i O’Sulivan 1991, Vrij i Semin 1996), ponieważ
nawet osoby zawodowo zajmujące się demaskowaniem kłamstwa nie
otrzymują najczęściej adekwatnej, systematycznej i szybkiej informa-
cji zwrotnej na temat swoich podejrzeń, mają małą możliwość po-
twierdzania swoich podejrzeń (DePaulo, Stone i Lassiter, 1985, za:
Ulatowska 2005). Z kolei osoby przebywające w specyficznym, za-
grażającym środowisku, takie jak więźniowie, młodzież z zakładów
poprawczych, placówek opiekuńczych, ale również pracownicy służby
więziennej, zmuszone są do utrzymywania stanu wysokiej czujności
na sygnały w postaci wskazówek behawioralnych, które mogą zwia-
stować nadchodzące zagrożenie i dzięki stosunkowo często i szybko
otrzymywanej adekwatnej informacji zwrotnej na temat swoich podej-
rzeń, uczą się i zwiększają poziom swoich umiejętności dotyczących
trafnego rozpoznawania kłamstwa i prawdomówności.

Wyniki uzyskane przez Ulatowską ujawniły również, że przestęp-

cy mający większy kontakt ze swoimi ofiarami, i których przestępcze
czyny zawierają elementy manipulowania innymi, lepiej znają wskaź-
niki kłamania (Ulatowska 2005).

Podjęto wiele prób weryfikujących przekonanie o domniemanym

związku między posługiwaniem się kłamstwem a skłonnością do ma-
nipulowania innymi oraz jego rzeczywistymi przejawami, jednak ich
rezultaty nie są jednoznaczne. Andrzej Szmajke, kierownik Zakła-
du Eksperymentalnej Psychologii Społecznej w Instytucie Psychologii
Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Katrzyna Serafińska-Kleczyk, ad-
iunkt w tejże jednostce, podjęli się sprawdzenia, czy osoby z inklinacją

174

Wojciech Wypler

makiaweliczną — osoby o skłonnościach do manipulowania innymi —
równie często i skutecznie posługują się kłamstwem, jak je odczytują
(Serafińska-Kleczyk i Szmajke 2005). Na potrzeby badań, w których
udział wzięli studenci wrocławskich uczelni wyższych, skonstruowano
„Zadanie Dekodowania Kłamstwa”, którego konstrukcję zaczerpnię-
to z badań Ekmana nad odczytywaniem kłamstwa (Ekman, Friesen
i Hager 1974, Ekman i in. 1980). Zadanie to miało postać dwumi-
nutowych fragmentów filmów z osobami kłamiącymi lub mówiącymi
prawdę. Poziom makiawelizmu mierzono za pomocą skali Mach IV.
Rezultaty przeprowadzonych badań wskazują m.in., że zdolność wy-
krywania kłamstwa i prawdomówności to najpewniej dwie różne, nie-
powiązane lub słabo powiązane sprawności społeczne, na co zwra-
cał już wcześniej uwagę Ekman (Ekman 2007). Zdolność do trafnego
rozpoznawania prawdomówności nie jest równoznaczna ze zdolnością
do prawidłowego rozpoznawania kłamstwa. Innym ważnym wynikiem
wydaje się być ustalenie przez badaczy, że poziom inklinacji makia-
welicznej jest w zasadzie nieznaczący jako determinanta sprawności
w detekcji prawdomówności i kłamstwa w odniesieniu do kobiet, ale
stanowi taką determinantę w przypadku mężczyzn.

Uzyskane wyniki Serafińska-Kleczyk oraz Szmajke tłumaczą spe-

cyficznym „treningiem kulturowym”, w wyniku którego formułowane
są odmienne oczekiwania wobec kobiet i mężczyzn. Tradycyjny wzo-
rzec „roli kobiecej” wymaga od płci żeńskiej większej ufności w sto-
sunku do innych, silniejszego zorientowania na relacje społeczne oraz
wspólnotowość. Możliwe więc, że tendencja do przypisywania innym
prawdomówności nieco silniej ujawniła się u kobiet niż u mężczyzn
i stanowi w większym stopniu charakterystykę funkcjonowania pierw-
szej grupy. Zdaniem autorów efekty badań stanowią nawet przesłan-
kę do postawienia bardziej ogólnej hipotezy, która mówiłaby, że siła
inklinacji makiawelicznej może być bardziej znaczącym regulatorem
społecznego funkcjonowania mężczyzn niż kobiet.

Badacze formułują również hipotezę dotyczącą stosowania przez

kobiety i mężczyzn odmiennych strategii okłamywania, które byłyby
stosowne do odgrywanych przez nich ról i których należałoby poszu-
kiwać w następnych badaniach (Serafińska-Kleczyk i Szmajke 2005).

Relacjami między makiawelizmem a wysokimi predyspozycjami

do skutecznego kłamania zajmował się również wspominany wcześniej
Szymon Emilia Draheim, badając znaczenie osobowości niepełnolet-

Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem

175

niego świadka dla zdolności złożenia fałszywego zeznania (Draheim
2004). Wysunął hipotezę o występowaniu u dzieci w późnym wieku
szkolnym dwóch typów niezauważonych dotąd wymiarów osobowości
makiawelicznej — zimnej (ZIMACH) i gorącej (GOMACH), z któ-
rych tylko zimny charakteryzuje się syndromem chłodu — wykazuje
deficyt w zakresie zdolności do przeżywania stanów współczucia, sym-
patii dla innych, a także poczucia winy i wyrzutów sumienia oraz praw-
dopodobnie posiada wysokie predyspozycje do umiejętnego kłamania
(Draheim 2004).

Na potrzeby prowadzonych przez siebie badań Draheim skon-

struował skalę ZGMACH-22 do badania metodą samoopisową oso-
bowości makiawelicznej w okresie dorastania oraz polską wersję testu
Diogenesa, na którą składają się krótkie filmy pochodzące z ekspery-
mentu, w którym niepełnoletnie dziewczęta składały zeznania praw-
dziwe lub fałszywe w okolicznościach zbliżonych do rozmowy ze świad-
kiem. Seria badań kwestionariuszowych oraz eksperymentalnych po-
twierdziła, że zarówno u dziewcząt, jak i u chłopców u których stwier-
dzono zimny typ osobowości, cechy związane z tym typem umożliwia-
ją im skuteczne wprowadzanie w błąd psychologów i prokuratorów
(Draheim 2004).

W świetle wyników przeprowadzonych badań Draheim, podob-

nie jak inni cytowani badacze, wyraża poważne obawy wobec polega-
nia psychologów sądowych dokonujących oceny wiarygodności zeznań
świadków na intuicji, która miałaby wynikać ze stażu zawodowego i du-
żej liczby rozmów przeprowadzonych ze świadkami. Badacz ten twier-
dzi, że poleganie na intuicji obarczone jest dużym ryzykiem popełnie-
nia zarówno błędu przyjęcia zeznania fałszywego, jak i błędu odrzuce-
nia zeznania autentycznego (Draheim 2004). Poszukując empirycznie
metod mogących wspomagać ocenę wiarygodności świadków Draheim
uzyskał wyniki świadczące o zdecydowanej przewadze skonstruowane-
go przez Ekmana „Systemu Kodowania Ruchów Twarzy” (FACS) nad
„Analizą treści opartą na kryteriach” (CBCA). Wyniki wskazują, że
na podstawie mimicznych wskazówek mierzonych przy wykorzystaniu
FACS można wykryć większość kłamstw — wskaźnik trafności wyniósł
78% poprawnych identyfikacji osób prawdomównych i kłamiących.
Wykorzystanie analizy treściowych kryteriów prawdomówności zale-
ca Dreheim jako uzupełnienie metod opartych na analizie zachowań
niewerbalnych, ale nie odwrotnie (Draheim 2004).

176

Wojciech Wypler

Rafał Ohme, profesor Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, od

blisko dekady zajmuje się badaniami nad odczytywaniem informacji
mimicznych (Ohme 2003). W serii badań, które dotyczyły komunika-
cyjnej roli mikroekspresji sformułował ogólną hipotezę, iż pojawie-
nie się w procesie komunikacji podprogowych sygnałów emocjonal-
nych (zdjęcia ekspresji mimicznej wstrętu, strachu oraz złości mo-
delujących mikroekspresje) powinno modyfikować sądy o nadawcy
i/lub osoby o przekazywanych treściach. Następnie wraz ze współ-
pracownikami testował, czy podprogowa informacja mimiczna sta-
nie się mikrosygnałem mimicznym, który zostanie uwzględniony przy
formułowaniu reakcji. Wyniki badań wskazują, że w przypadku, gdy
nadawca komunikatu „wysyłał” mikroekspresje emocji, postawa od-
biorcy wobec treści komunikatu i/lub osoby nadawcy była mody-
fikowana zgodnie z wysyłaną przez niego podprogowo mikroeks-
presją.

Ohme zaproponował koncepcję samoczynnej komunikacji mi-

micznej postulując, że w toku samoczynnej automatycznej komunika-
cji mimicznej sygnały wysyłane (ekspresja) i odbierane (percepcja) bez
udziału świadomości w sposób istotny modyfikują przebieg interak-
cji, wpływając na ocenę osoby nadawcy oraz komunikatu werbalnego
(Ohme 2003).

Zakończenie

Podsumowując zaprezentowany przegląd niektórych wyników

badań prowadzonych przez autorów zajmujących się problematyką
kłamstwa, należy zauważyć, że zdecydowanym liderem w tym obsza-
rze badań naukowych pozostaje Paul Ekman, będący nie tylko zaan-
gażowanym badaczem i popularyzatorem rzetelnej wiedzy naukowej
na temat zjawiska kłamstwa, ale również wizjonerem, który wyzna-
cza nowe kierunki badań i pokazuje nowe możliwości praktycznych
zastosowań wiedzy o behawioralnych wskazówkach kłamstwa.

Nie bez znaczenia dla jego pozycji naukowej jest międzynarodo-

wy rozgłos, który zdobył dzięki swoim badaniom, pozyskane dotacje
rządowe, a także zespół oddanych współpracowników, którzy uczest-
niczą w jego projektach badawczych, doradczych i szkoleniowych oraz
przygotowywaniu komercyjnych produktów sprzedawanych pod egidą

Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem

177

firmy „Paul Ekman Group” (np. multimedialne kursy on-line — Micro
Expression Training Tool oraz Dangerous Demeanor Detector).

Wyniki badań, które nie są spójne ze stanowiskiem Ekmana zwy-

kle bardzo szybko doczekują się zdecydowanej repliki, jak np. przy-
taczana wcześniej metaanaliza DePaulo i Bonda, która natychmiast
spotkała się z druzgocącą krytyką zastosowanej metodologii oraz do-
boru studiów badawczych, a także przytoczeniem pominiętych w me-
taanalizie badań, z których wynika, że w wykrywaniu kłamstw pewne
grupy profesjonalistów oraz pojedyncze osoby osiągają trafność zde-
cydowanie przekraczającą przypadek (O’Sullivan 2008).

Jednak nawet w tak wymagających warunkach, wkład polskich

autorów w aktualny stan badań nad problematyką kłamstwa wydaje
się wykraczać poza powielanie i reinterpretowanie badań prowadzo-
nych w laboratoriach liderów tego obszaru badawczego. Szczególny-
mi osiągnięciami polskich badaczy są prace Szymona Emilii Draheima
oraz Rafała Ohme. Draheim odkrył dwa niezauważone dotąd wymiary
osobowości makiawelicznej — gorący i zimny, który wykazuje tenden-
cję do manipulacji innymi ludźmi oraz dowiódł, że u niepełnoletnich
przedstawicieli tych dwóch typów osobowości znaleźć można różnice
w zakresie ekspresji emocji towarzyszących opowiadaniu o fikcyjnym
lub prawdziwym zdarzeniu (Draheim 2004). Potwierdził również, że
występowanie zimnego typu osobowości u niepełnoletniego świadka
składającego fałszywe zeznanie wiąże się z dużym ryzykiem wpro-
wadzenia przez niego w błąd psychologów sądowych i prokuratorów
(Draheim 2004).

Poza stworzeniem i wprowadzeniem do badań nad powyższym

skali ZGMACH-22 oraz polskiej wersji testu Diogenesa, Draheim
wykorzystał w warunkach polskich narzędzia do oceny wrażliwości
niewerbalnej, m.in. JACBART (Japanese and Caucasian Brief Affect
Recognition Test) oraz wykrywania kłamstwa — FACS (Facial Action
Coding System) i CBCA (Criteria-Based Content Analysis), a także zwe-
ryfikował ich przydatność do oceny wiarygodności świadków (Drahe-
im 2004).

Rafał Ohme w badaniach nad percepcją ekspresji mimicznych

w sposób nowatorski wykorzystał metodę podprogowego poprzedza-
nia oraz materiał dynamiczny i sparametryzowany pod względem in-
tensywności. Jego eksperymenty nad podprogowymi informacjami mi-
micznymi zdają się przełamywać impas, w jakim znajdowały się do tej

178

Wojciech Wypler

pory rozważania nad zjawiskiem mikroekspresji, a to z powodu niedo-
skonałości metodologicznych dotychczasowych badań oraz brakiem
szerszego kontekstu teoretycznego, w którym można umieścić feno-
men mikroekspresji. Zaproponowana przez niego koncepcja samo-
czynnej komunikacji mimicznej otwiera nowe perspektywy i wyzwania
dla teoretyków oraz badaczy — zgodnie z ustaleniami Ohme wymiana
niewerbalnych sygnałów między uczestnikami interakcji może zacho-
dzić bez świadomego spostrzegania przez nich tych sygnałów i mieć
doniosłe znaczenia dla adaptacyjnego charakteru ludzkich zachowań
społecznych (Ohme 2003).

Bibliografia

Akehurst L., Kohnken G., Vrij A., Bull R. (1996), Lay persons’ and police

officers’ beliefs regarding deceptive behaviour, „Applied Cognitive Psy-
chology”, 10, s. 461–471.

Biehl M., Matsumoto D., Ekman P., Hearn V., Heider K., Kudoh T., Ton V.

(1997), Japanese and Caucasian facial expressions of emotions: Relia-
bility data and cross-national differences, „Journal of Nonverbal Beha-
vior”, 21 (1), s. 3–23.

Bond C. F. Jr., DePaulo B. M. (2006), Accuracy of deception judgments, „Per-

sonality and Social Psychology Review”, 10, s. 214–234.

Bond C. F. Jr., DePaulo B. M. (2008), Individual Differences in Judging De-

ception: Accuracy and Bias, „Psychological Bulletin”, 134 (4), s. 477–
–492.

Bugental D. B., Shennum W., Frank M., Ekman P. (2001), “True Lies”: Chil-

dren’s abuse history and power attributions as influences on deception
detection, w: V. Manusov, J. H. Harvey (red.), Attribution, communi-
cation behavior and close relationships. New York: Cambridge University
Press.

DePaulo B. (2009), Deception Research. Pobrano: 25 marca 2009, z:

http://www.belladepaulo.com/deception.htm

DePaulo B. M., Pfeifer R. L. (1986), On-The-Job Experience and Skill at

Detecting Deception, „Journal of Applied Social Psychology”, 16, s. 249–
–267.

DePaulo B., Kashy D. A. (1996), Who lies?, „Journal of Personality and Social

Psychology”, 70, s. 1037–1051.

DePaulo B., Kashy D. A. (1998), Everyday lies in close and casual relationships,

„Journal of Personality and Social Psychology”, 74, s. 63–79.

Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem

179

DePaulo B., Kashy D. A., Kirkendol S. E., Wyer M. M., Epstein J. A. (1996),

Lying In everyday life, „Journal of Personality and Social Psychology”, 70,
s. 979–995.

DePaulo B., Stone J. I., Lassiter G.D. (1985), Telling ingratiating lies: effect

of target sex and target attractiveness on verbal and nonverbal deceptive
success, „Journal of Personality and Social Psychology”, 48 (5), s. 323–
–370.

Draheim S. E. (2001), System Kodowania Ruchów Twarzy (FACS) jako metoda

mierzenia zachowań mimicznych: procedura — rzetelność — zastosowania,
„Psychologia — Etologia — Genetyka”, 3/4, s. 97–113.

Draheim S. E. (2004), Makiaweliczna osobowość niepełnoletniego świadka.

Poznań: Wydawnictwo UAM.

Draheim S. E. (2007), Jak oczy mogą zdradzać kłamstwo? Osobowość makia-

weliczna a dwa rodzaje mrugania jako korelaty procesów emocjonalnych
i poznawczych, „Psychologia — Etologia — Genetyka”, 15, s. 31–44.

Ekman P., Friesen W. V. (1971), Constants across cultures in the face and

emotion, „Journal of Personality and Social Psychology”, 17, s. 124–129.

Ekman P. (1980), Asymmetry in facial expression, „Science”, 209, s. 833–834.
Ekman P. (2007), Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie.

Warszawa: PWN.

Ekman P. (2009), Dr Paul Ekman. Current projects. Pobrano: 31 marca 2009,

z http://www.paulekman.com/current.html

Ekman P., Friesen W. V., O’Sullivan M., Scherer K. (1980), Relative Importance

of Face, Body, and Speech in Judgments of Personality and Affect, „Journal
of Personality and Social Psychology”, 2, s. 270–277.

Ekman P., Davidson R. J., Friesen W. V. (1990), The Duchenne Smile: Emo-

tional Expression and Brain Physiology II, „Journal of Personality and
Social Psychology”, 58 (2), s. 342–353.

Ekman P., Friesen W. V., Hager J. (1974), Detecting Deception from the Body

or Face, „Journal of Personality and Social Psychology”, 3, s. 288–298.

Ekman P., Friesen W., Hager J. (2002), Facial Action Coding System.

CD-ROM. Salt Lake City: Network Information Research Corporation.

Ekman P., Hager J., Friesen W. (1981), The Symmetry of Emotional and De-

liberate Facial Actions, „Psychophysiology”, 18 (2), s. 101–106.

Ekman P., Levenson R. W., Friesen W. V. (1983), Autonomic nervous system

activity distinguishes among emotions, „Science”, 221, s. 1208–1210.

Ekman P., O’Sullivan M. (1991), Who Can Catch a Liar, „American Psycho-

logist”, 46, s. 913–920.

Ekman P., O’Sullivan M., Frank M. (1999), A few can catch a liar, „Psycholo-

gical Science”, 10, s. 263–266.

180

Wojciech Wypler

Ekman P., O’Sullivan M., Friesen W. F., Scherer K. C. (1991), Face, Voice, and

Body in Detecting Deceit, „Journal of Nonverbal Behavior”, 15, s. 203–
–215.

Ekman P., Roper G., Hager J. (1980), Deliberate Facial Movement, „Child

Development”, 51, s. 886–891.

Frank M. G., Ekman P., Friesen W. V. (1993), Behavioral markers and recog-

nizability of the smile of enjoyment, „Journal of Personality and Social
Psychology”, 64, s. 83–93.

Frank M., Ekman P. (1997), The Ability to detect deceit generalizes across de-

ception situations, „Journal of Personality and Social Psychology”, 72,
s. 1429–1439.

Johnson H. G., Ekman P., Friesen W. V. (1975), Communicative Body Move-

ments: American Emblems, „Semiotica”, 15, s. 335–353.

Levenson R. W., Ekman P., Friesen W. V. (1990), Voluntary facial action gener-

ates emotion-specific autonomic nervous system activity, „Psychology and
Aging”, 6, s. 28–35.

Levenson R. W., Ekman P., Friesen W. V. (1991), Emotion, physiology, and

expression in old age, „Psychology and Aging”, 6, s. 28–35.

Matsumoto D., Ekman P. (1989), American-Japanese cultural differences in

intensity ratings of facial expressions of emotion, „Motivation and Emo-
tion”, 16, s. 363–368.

Memon A., Vrij A., Bull R. (2003), Prawo i psychologia. Wiarygodność zeznań

i materiału dowodowego. Gdańsk: GWP.

O’Sullivan M. (2008), Home runs and humbugs: Comment on Bond and De-

Paulo, „Psychological Bulletin”, 134, s. 493–497.

O’Sullivan M., Ekman P., Friesen W. V. (1988), The Effect of Comparisons on

Detecting Deceit, „Journal of Nonverbal Behavior”, 12, s. 203–215.

Ohme R. K. (2003), Podprogowe informacje mimiczne. Ujęcie psychologii eks-

perymentalnej. Warszawa: Wydawnictwo IP PAN i SWPS.

Rosenblatt D. (2008), Behavioral screening — the future of airport security? Po-

brano: 28 marca 2009, z http://www.cnn.com/2008/TECH/12/02/airport.
security/index.html

Serafińska-Kleczyk K., Szmajke A. (2005), Inklinacja makiaweliczna a umie-

jetność odczytywania kłamstwa w komunikowaniu się, w: J. Klebaniuk
(red.), Psychologiczne konteksty komunikacji (s. 69–98). Wrocław: Oficy-
na Wydawnicza ATUT.

Tsiamyrtzis P., Dowdall J., Shastri D., Pavlidis I. T., Frank M. G., Ekman P.

(2007), Imaging Facial Physiology for the Detection of Deceit, „Internatio-
nal Journal of Computer Vision”, 71 (2), s. 197–214.

Ulatowska J. (2005), Deklarowana wiedza „ekspertów” i „laików” na temat

przejawów kłamstwa, „Psychologia jakości życia”, 4, s. 175–180.

Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem

181

Vrij A. (2009), About Prof. Aldert Vrij. Pobrano 23 marca 2009, z: http://www.

port.ac.uk/departments/academic/psychology/staff/title,50475,en.html

Vrij A., Taylor R. (2003), Police officers’ and students beliefs about telling and

detecting trivial and serious lies, „International Journal of Police Science
and Management”, 5, s. 41–49.

Vrij A., Leal S., Granhag P. A., Mann S., Fisher R. P., Hillman J., Sperry K.

(2009), Outsmarting the liars: The benefit of asking unanticipated questions,
„Law and Human Behavior”, 33, s. 159–166.

Vrij A., Mann S., Fisher R., Leal S., Milne R., Bull R. (2008), Increasing

Cognitive Load to Facilitate Lie Detection: The Benefit of Recalling an
Event in Reverse Order, „Law and Human Behavior”, 32, s. 253–265.

Vrij A., Mann S., Kristen S., Fisher R. P. (2007), Cues to Deception and Ability

to Detect Lies as a Function of Police Interview Styles, „Law and Human
Behavior”, 31 (5), s. 499–518.

Vrij A., Semin G. R. (1996), Lie experts’ beliefs about nonverbal indicators of

deception, „Journal of Nonverbal Behavior”, 20, s. 65–80.

Vrij A., Semin G. R., Bull R. (1996), Insight in behavior displayed during

deception, „Human Communication Research”, 22, s. 544–562.

Witkowski T. (2006). Psychologia kłamstwa. Taszów: Wyd. Moderator.
Zuckerman M., De Paulo B., Rosenthal R. (1981), The verbal and nonverbal

communication of deception, w: L. Berkowitz (red.), Advances experimen-
tal social psychology (s. 1–59). New York: Academic Press.