Za Wikipedią:

José Mauro de Vasconcelos

(ur. 26 lutego 1920 w Rio de Janeiro, zm. 1984 w São

Paulo) - pisarz brazylijski. Syn ojca Portugalczyka i indiańskiej matki. Jeden z
najpopularniejszych za granicą pisarzy brazylijskich, w kraju nie uzyskał uznania. Studiował
prawo, medycynę, filozofię, malarstwo. Był trenerem, handlarzem, rybakiem, nauczycielem i
pielęgniarzem w dżungli.

Znany z serii, opartej na motywach autobiografii, o chłopcu Zezé - Moje drzewko
pomarańczowe, Chodź, obudzimy słońce. Opowiada w niej z punktu widzenia dziecka o
biedzie, dorastaniu, wyobraźni.

Dzieła

(tytułu portugalskie):

•

Banana Brava (1942)

•

Barro Blanco (1945)

•

Longe da Terra (1949)

•

Vazante (1951)

•

Arara Vermelha (1953)

•

Arraia de Fogo (1955)

•

Rosinha, Minha Canoa (1962)

•

Doidão (1963)

•

O Garanhão das Praias (1964)

•

Coração de Vidro (1964)

•

As Confissões de Frei Abóbora (1966)

•

O Meu Pé de Laranja Lima (1968) - Moje drzewko pomarańczowe

•

Rua Descalça (1969)

•

O Palácio Japonês (1969)

•

Farinha Órfã (1970)

•

Chuva Crioula (1972)

•

O Veleiro de Cristal (1973)

•

Vamos Aquecer o Sol (1974) - Chodź, obudzimy słońce

Pozdrawiam, lukaszkuch.

Historia małego chłopca,

który poznał cierpienie

Jose M. de Vasconcelos

Moje drzewko pomarańczowe

Z portugalskiego tłumaczyła Helena Czajka

KSIĄŻKA i WIEDZA • WARSZAWA 1976

Tytuł oryginału
O Meu Pe de Laranja Lima
Okładkę, obwolutę i strony tytułowe
Projektowała Elżbieta Sikorska
Redaktor Halina Ruszkiewicz
Redaktor techniczny Ewa Leśniak
Korektor Irena Kula

1968 Comp. Melhoramentos de Sau Paulo

Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza
„Prasa—Książka—Ruch"
Wydawnictwo „Książka i Wiedza",
Warszawa, styczeń 1976 r.
Wyd. I. Nakład 19 650 + 350 egz.
Obj. ark. wyd. 6,7. Obj, ark. druk. 13,5 (9,6)
Papier druk. mat. kl. V, 70 g, 92 X 114 cm
Oddano do składu 2 VI 1975 r.
Podpisano do druku w listopadzie 1975 r.
Druk ukończono w styczniu 1976 r.
Zakłady Graficzne „Dom Słowa Polskiego",
Warszawa ul. Miedziana 13. Zam. nr 39B5/a/75.
B-55. Cena zł 15.—.

Dziewięć tysięcy dwieście pięćdziesiąta publikacja „KiW"

CZĘŚĆ PIERWSZA

Czasami

w Boże Narodzenie

rodzi się diabełek

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Odkrywca

Trzymaliśmy się za ręce i wcale się nie śpiesząc szliśmy ulicą. Totoca uczył
mnie żyć. A ja byłem szczęśliwy, bo starszy brat trzymał mnie za rękę i uczył
mnie różnych rzeczy. Ale nie tych domowych. Bo w domu ja sam wszystko
odkrywałem i sam robiłem, a że robiłem źle, to w końcu zawsze wlepiali mi
parę klapsów. Jeszcze nie tak dawno nikt mnie nie bił. Ale od jakiegoś czasu
wszystko wychodziło na jaw i zaczęli mnie sztorcować. Wymyślali mi ciągle od
psów, od czortów, od parszywych rudych kotów. Nie przejmowałem się tym. Jak
nie byłem na ulicy, zaczynałem śpiewać. Śpiewanie to piękna rzecz. Totoca
umiał nie tylko śpiewać, ale i gwizdać. A mnie, żebym go nie wiem jak
naśladował, nic nie wychodziło. Totoca pocieszał mnie, mówił, że tak musi być,
bo ja jeszcze nie mam ust gwizdacza. A jak nie mogłem śpiewać na głos,
śpiewałem do środka. To było z początku trochę dziwne, ale potem zrobiło się
bardzo przyjemne. Przypomniała mi się jedna piosenka, którą mama śpiewała,
jak byłem jeszcze maleńki. Mama stała przy balii z głową obwiązaną chustką
dla ochrony, przed słońcem. Na brzuchu miała fartuch i tak stała godzinami,
ręce wkładała do wody i z mydła robiło się mnóstwo piany. Potem wyżymała
bieliznę i szła do sznura. Rozwieszała wszystko na sznurze i podpierała sznur
kijem bambusowym. Z każdą bielizną tak robiła. Mama brała do prania bieliznę
od dra Faulhabera, aby zarobić na wydatki domowe. Mama była wysoka, chuda,
ale bardzo ładna. Miała śniadą cerę i czarne gładkie włosy. Jak rozpuszczała
włosy, to sięgały jej do pasa. Fajnie było, kiedy ona śpiewała, a ja stałem koło
niej i uczyłem się tej piosenki:

Marynarzu, marynarzu,
Marynarzu mój miły,
Przez ciebie, marynarzu,
Zejdę do mogiły.

Wzburzone morskie fale
Uderzają o skały.
Porzucił mnie marynarz,
Którego tak kochałam...

Bo miłość marynarza
Nietrwała jest i płocha.
Jutro ciebie zapomni
Ten, co dzisiaj cię
kocha...

Do dzisiaj robi mi się smutno, gdy słyszę tę piosenkę, sam nie wiem, dlaczego.
Totoca szturchnął mnie. Ocknąłem się.
— Co ci jest, Zezé?

— Nic. Śpiewałem.
— Śpiewałeś?
— No.
— To ja chyba jestem głuchy.
Czy on nie wie, że można śpiewać do środka? Milczałem. Jak nie wie, to mu nie
powiem.
Doszliśmy do szosy Rio—Sao Paulo. Czego tam nie było! Ciężarówki, fury,
samochody, rowery!
— Słuchaj, Zezé, to ważne. Najpierw dobrze się rozejrzeć. Popatrzeć w tę stronę
i w tamtą. No, teraz!
Pędem przebiegliśmy jezdnię.
— Miałeś pietra?
Pewnie, że miałem, ale pokręciłem głową, że nie.
— Jeszcze raz przejdziemy razem na drugą stronę. A później zobaczę, czyś się
nauczył.
Wróciliśmy.
— Teraz ty sam. I nie bój się, przecież jesteś mężczyzną.
Serce waliło mi jak młotem.
— No, teraz. Leć!
Popędziłem prawie bez tchu. Na drugiej stronie poczekałem chwilę, aż mi dał
znak żebym wrócił.
— Jak na pierwszy raz — doskonale. Ale zapomniałeś o jednej rzeczy. Trzeba
się rozglądać w obie strony, czy jaki wóz nie nadjeżdża. Ja tu nie będę zawsze
stał, żeby dawać ci znaki. Potrenujemy jeszcze, jak będziemy wracać. A teraz
chodźmy, bo chcę ci coś pokazać.
Wziął mnie za rękę i ruszyliśmy pomaleńku. A ja myślałem o jednej rozmowie.
— Totoca.
— Co?
— Czy wiek dojrzały się odczuwa?
— Co to znowu za głupoty?
— Bo wuj Edmundo tak mówił. Powiedział, że jestem „nad wiek" rozwinięty i
że wkrótce wejdę w wiek dojrzały. A ja nie czuję żadnej różnicy.
— Wuj Edmundo jest głupi. Zawraca ci głowę różnymi bzdurami.
— On nie jest głupi. On jest uczony. Jak dorosnę, to też chcę być uczony i chcę
być poetą, i nosić krawat-kokardę. I wtedy dam się sfotografować w krawacie-
kokardzie.
— Dlaczego w krawacie-kokardzie?
— Bo nie można być poetą i nie mieć krawata-kokardy. Wuj Edmundo pokazuje
mi w tygodniku ilustrowanym fotografie poetów, każdy ma krawat-kokardę.
— Zezé, nie wierz wszystkiemu, co on ci mówi. Wuj Edmundo jest trochę
stuknięty. On jest trochę kłamca.
— To znaczy, że on jest sukinsyn?

— Nie używaj takich słów, bo znowu oberwiesz. Powiedziałem tylko, że wuj
Edmundo jest trochę stuknięty. No, że ma lekkiego hyzia.
— Powiedziałeś, że jest kłamcą.
__ Jedno nie ma nic wspólnego z drugim.
— Właśnie, że ma. Przedwczoraj tato rozmawiał z panem Severino, tym, z
którym gra w manilhę, i on tak powiedział o panu Labonne: „Ten stary sukinsyn
kłamie jak najęty". I wcale nie dostał po gębie.
— Dorosły może mówić, co chce, to nie ma znaczenia.
Przerwaliśmy rozmowę.
— Wuj Edmundo nie jest... Totoca, co to znaczy stuknięty?
Totoca zakreślił palcem kółko na czole.
— O, nie, wcale nie. On jest dobry, on mnie uczy różnych rzeczy i tylko jeden
raz mnie sprał, i to nie bardzo mocno.
Totoca aż podskoczył.
— On ciebie sprał? Kiedy to było?
— Jak byłem niegrzeczny i Gloria posłała mnie do Dindinhi. On chciał czytać
gazetę i nie mógł znaleźć okularów. Szukał i szukał. Pytał Dindinhę i nic.
Razem przewrócili dom do góry nogami. To ja powiedziałem, że wiem, gdzie
są, i jak mi da dziesięć centavos na szklane kulki, to powiem. Sięgnął do
kamizelki i wyjął jednego tostao. „Jak znajdziesz, to ci dam". Podszedłem do
kosza z brudną bielizną i wyjąłem okulary.
Wtedy mnie zbeształ: „Ty łobuzie, sam je tam włożyłeś!" Dał mi raz po tyłku i
nie dał tostao. Totoca roześmiał się.
— Biegniesz do niego, żeby w domu nie oberwać, i tam dostajesz. Chodźmy
prędzej, bo nigdy nie dojdziemy.
. A ja wciąż myślałem o wuju Edmundzie.
— Totoca, czy dziecko jest rencistą?
— Że co?
— Wuj Edmundo nic nie robi, a bierze pieniądze. Nie pracuje, a magistrat co
miesiąc mu płaci.
— No to co?
— Dziecko też nic nie robi, je, śpi i bierze pieniądze od rodziców.
— Rencista to co innego, Zezé. Rencista to ten, co się już dosyć napracował i
ma siwe włosy, i chodzi pomalutku, jak wuj Edmundo. Ale nie myślmy o
trudnych rzeczach. Idź do niego, jak chcesz, żeby cię uczył. Ja cię uczył nie
będę. Ze mną masz być taki jak inni chłopcy. Możesz nawet mówić brzydkie
słowa, tylko nie napychaj sobie głowy trudnymi rzeczami. Bo więcej nie wezmę
cię ze sobą.
Trochę się naburmuszyłem i już nie chciałem z nim rozmawiać. Nie chciało mi
się też śpiewać. Mój mały ptaszek, co śpiewał do środka, odfrunął gdzieś w dal.
Zatrzymaliśmy się i Totoca pokazał mi dom.
— To ten. Podoba ci się?

Dom był całkiem zwyczajny. Biały z błękitnymi ramami okien. Zamknięty i
cichutki.
— Owszem. Ale dlaczego mamy się tu przenieść?
— Bo dobrze jest zmieniać mieszkanie. Przez parkan zobaczyliśmy drzewa.
Mangowiec z jednej strony, a tamaryszek z drugiej.
— Ty byś chciał wszystko wiedzieć, a nie widzisz, co się tam w domu dzieje.
Tato jest bez pracy, prawda? Już sześć miesięcy, jak się pokłócił z mister
Scottfieldem, i wyrzucili go. Nie wiesz, że Lala zaczęła pracować w fabryce?
Nie wiesz, że mama chodzi do pracy, do Angielskiego Młyna? No, widzisz, ty
głuptasie. A wszystko po to, aby zebrać trochę pieniędzy i zapłacić komorne za
ten nowy dom. W tamtym tato jest winien za osiem miesięcy. Jesteś jeszcze za
mały, żeby wiedzieć o takich smutnych rzeczach. A ja chyba w końcu przestanę
służyć do mszy w kościele, bo muszę pomóc w domu.
Umilkliśmy.
— Totoca, jak myślisz, czy zabierze się czarną panterę i obydwa lwy?
— Pewnie, że się zabierze. I mój mały niewolnik będzie musiał rozebrać kurnik.
Spojrzał na mnie jakoś łagodnie i ze współczuciem.
— Nie martw się. Zdemontuję nasz ogród zoologiczny i tutaj urządzę go na
nowo.
Zdjął mi kamień z serca. Bo inaczej musiałbym wymyślić coś nowego do
zabawy z najmłodszym braciszkiem Luisem.
— No, widzisz, Zezé, że trzymam z tobą sztamę. A teraz musisz mi
opowiedzieć, jak to było z tym.
— Daję słowo, Totoca, że nie wiem. Naprawdę nie wiem.
. — Kłamiesz. Ktoś cię nauczył.
— Nie, nie uczyłem się. Nikt mnie nie nauczył. Chyba ten diabeł, co to Jandira
mówi, że jest moim ojcem chrzestnym, nauczył mnie we śnie.
Totoca był zdumiony. Z początku nawet mnie szczypał, żeby mnie skłonić do
mówienia. Ale nie potrafiłem.
— Takich rzeczy nikt się sam nie uczy. Ale mnie naprawdę nikt nie uczył. To
była zagadka.
Przypomniało mi się coś, co się zdarzyło tydzień temu. Zadziwiłem całą
rodzinę. Zaczęło się u Dindinhi, kiedy siadłem koło wuja Edmunda, który czytał
gazetę.
— Wujku?
— Co, synku?
Zsunął okulary na koniec nosa, jak to robią wszyscy starsi ludzie.
— Kiedy wujek nauczył się czytać?
— Jak miałem sześć czy siedem lat.
— A jak się ma pięć lat, to można czytać?
— Móc, można. Ale komu się chce uczyć takie małe dziecko.
— A jak się wujek nauczył czytać?
— Tak jak wszyscy. Z elementarza B i A to razem BA.

— Czy wszyscy uczą się tak samo?
— Wszyscy, o ile mi wiadomo.
— Naprawdę wszyscy? Spojrzał na mnie z ciekawością.
— Dlaczego o to pytasz? Każdy musi zacząć w ten sposób. Pozwól mi teraz
poczytać gazetę. Idź do ogródka, zobacz, czy są guajawy.
Podniósł okulary do oczu i usiłował czytać w skupieniu. Ale nie ustąpiłem.
— Jaka szkoda!
Okrzyk był tak szczery, że wuj znowu zsunął okulary na koniec nosa.
— Nie ma na ciebie rady, jak ci się czegoś zachce...
—Bo ja tylko po to przyszedłem, żeby wujkowi coś opowiedzieć. I na próżno
przyszedłem.
— No więc mów.
—Nie. Tak nie. Najpierw muszę wiedzieć, kiedy wujek ma otrzymać rentę. -
Pojutrze.
Uśmiechnął się patrząc na mnie badawczo.
— A kiedy to będzie pojutrze?
— W piątek.
— No to w piątek wujek mi przyniesie z miasta Promyk Księżyca, prawda?
— Chwileczkę, Zezé. Co to jest ten Promyk Księżyca? — To taki biały konik.
Widziałem go w kinie. Jego pan nazywa się Fred Thompson. To jest tresowany
koń.
— Chcesz, żebym ci przyniósł konika na
kółkach?
— Nie, proszę wujka. Chcę takiego, co ma
drewnianą głowę z umocowanymi do niej lejcami. Przyczepię tylko kij i hajda,
pojadę. Muszę trenować, bo kiedyś będę pracował w kinie.
— Rozumiem — powiedział wuj ze śmiechem. — A co ja dostanę, jak ci
przyniosę
konika?
— Coś dla wujka zrobię.
— Dasz mi całusa?
— Nie lubię całusów.
— Popieścisz mnie?
Strasznie mi się zrobiło żal wuja Edmunda. Mój ptaszek tam w środku coś mi
powiedział. I przypomniałem sobie, że już to nieraz słyszałem... Wuj Edmundo
żył w separacji, a miał pięcioro dzieci... Żył samotnie i chodził powoli,
powolutku... Może dlatego tak powoli chodził, że tęsknił za swoimi dziećmi? A
te dzieci nigdy do niego nie przychodziły.
Wdrapałem mu się na kolana i mocno objąłem za szyję. Poczułem na twarzy
muśnięcie jego białych włosów.
— To nie za konika. Za konika będzie coś innego. Będzie czytanie.
— Umiesz czytać, Zezé? To niemożliwe. Kto cię nauczy!?
— Nikt.

— Ej, blagujesz.
Zsunąłem się z jego kolan i już od drzwi zawołałem:
— Przyniesie mi wujek w piątek konika, to się okaże, czy umiem czytać...
Potem, kiedy już był wieczór i Jandira zapaliła lampę, bo elektrownia miejska
wyłączyła światło z powodu niezapłaconego rachunku, stanąłem na palcach,
żeby zobaczyć „gwiazdę". To była gwiazda narysowana na papierze, a pod nią
modlitwa o opiekę nad domem.
— Jandira, weź mnie na ręce, chcę to przeczytać.
— Nie nudź, Zezé. Widzisz, że jestem zajęta.
— No, podnieś mnie, Jandira. Przekonasz się, że umiem czytać.
— Ale jak mi zrobisz jakiś kawał, Zezé, to zobaczysz...
Wzięła mnie na ręce i przy drzwiach podniosła do góry.
— No, czytaj. Chcę to widzieć. Zacząłem czytać. Czytałem modlitwę,
prośbę, aby niebiosa chroniły nasz dom i wypędziły złe duchy.
Jandira postawiła mnie na ziemi. Spuściła nos na kwintę.
— Mówiłeś to z pamięci, Zezé. Oszukujesz mnie.
— Mogę przysiąc, Jandira. Wszystko potrafię przeczytać.
— Nikt nie umie czytać, jeżeli się nie uczył. Kto cię nauczył? Wuj Edmundo?
Dindinha?
— Nikt.
Wzięła kawałek gazety i kazała mi czytać.
Czytałem. Czytałem płynnie. Jandira krzyknęła i zawołała Glorię. Gloria się
zdenerwowała i poszła po Alaidę. Po dziesięciu minutach zebrała się kupa ludzi.
Sąsiedzi chcieli zobaczyć ten cud.
To było to, o co dopytywał Totoca.
— On ci obiecał konika, jeśli się nauczysz czytać.
— Nie, wcale nie.
— Zapytam go.
— Możesz pytać. Naprawdę nie wiem, jak to się stało, Totoca. Gdybym
wiedział, powiedziałbym ci z całą pewnością.
— No, chodźmy. Ale spróbuj tylko poprosić mnie o coś...
Obrażony chwycił moją rękę i pociągnął!mnie z powrotem do domu. Myślał, jak
by się zemścić.
— To świetnie! Tak wcześnie nauczyłeś się czytać, głuptasie! W lutym będziesz
musiał pójść do szkoły.
To Jandira wpadła na ten pomysł. W domu całe przedpołudnie będzie spokój, a
ja się oduczę moich kawałów.
— Potrenujemy przechodzenie przez Rio—Sao Paulo. Bo nie myśl sobie, że jak
pójdziesz do szkoły, będę twoją służącą i stale będę cię prowadził za rękę. Jak
jesteś taki mądry, to i tego się prędko nauczysz.

— Masz tu Promyk Księżyca. Ą teraz pokaż, co potrafisz.

Wuj Edmundo rozłożył gazetę i wskazał mi reklamę jakiegoś lekarstwa.
— „Ten produkt można kupić w każdej aptece lub d r o g e r i i".
Wuj Edmundo wyszedł do ogródka, zawołał Dindinhę.
— Mamo! Nawet słowo drogerii dobrze przeczytał!
Zaczęli mi podawać różne rzeczy do czytania, a ja wszystko czytałem.
Babcia kiwała głową i mruczała, że świat się kończy.
Dostałem konika i jeszcze raz uścisnąłem wuja Edmunda. Ujął mnie pod brodę i
powiedział ze wzruszeniem:
— Daleko zajdziesz, urwisie. Nie na darmo nazywasz się Jose. Ty będziesz
słońcem i gwiazdy będą błyszczeć wokół ciebie.
Patrzyłem nic nie rozumiejąc i pomyślałem sobie, że wuj naprawdę jest
stuknięty.
— Nie rozumiesz tego. To jest historia Józefa z Egiptu. Jak jeszcze trochę uroś-
niesz, to ci ją opowiem.
Przepadałem za historiami. Im trudniejsze, tym bardziej je lubiłem.
Długo głaskałem mego konika, a potem podniosłem oczy i spytałem wuja
Edmunda:
— A jak wujek myśli, czy w przyszłym tygodniu będę już trochę urośnięty?...

ROZDZIAŁ DRUGI

O pewnym drzewku pomarańczy

Tam w domu każde starsze dziecko wychowywało młodsze. Jandira opiekowała
się Glorią i drugą siostrą, którą oddano na Północ, żeby wyszła na ludzi. Antonio
był jej ulubieńcem. Mną jeszcze do niedawna opiekowała się. Lala. Nawet mnie
lubiła, ale później chyba jej się znudziłem albo się zanadto zakochała w swoim
chłopcu, który był elegantem zupełnie jak ten z piosenki: miał szerokie spodnie i
króciutką marynarkę. Jak w niedzielę szliśmy na dworzec „poszwendać się" (jej
chłopiec tak mówił), to mi kupował pyszne cukierki. Żebym w domu o niczym
nie powiedział. Nawet wuja Edmunda nie mogłem zapytać, co to znaczy
„szwendać się", boby się dowiedzieli...
Jeden mój braciszek i siostrzyczka zmarli w maleńkości, znalem ich tylko ze
słyszenia. Mówiono o nich, że to byli mali Indianie Pinages. Smagli, o czarnych
i gładkich włosach. Dlatego dziewczynka nazywała się Aracy, a chłopczyk
Jurandyr.
Po nich przyszedł na świat mój braciszek Luis. Opiekowała się nim głównie
Gloria, a później także ja. Nie sprawiał żadnego kłopotu, bo był to chłopczyk
grzeczny, dobry i taki spokojny, że nie wiem.
Wystarczyło, żeby Luis tą swoją śliczną bezbłędną mową poprosił o coś,
musiałem mu ustąpić, nawet kiedy chciałem pójść się bawić na ulicy.
— Zezé, pójdziesz ze mną do ZOO? Dzisiaj przecież deszcz nie grozi,
nieprawdaż?
To było zabawne, jak on umiał mówić. Ten malec na pewno wyjdzie na ludzi.
Daleko zajdzie.
Dzień był piękny, niebo całe w błękicie. Nie miałem serca kłamać. Bo czasami,
jak nie miałem ochoty na zabawę, mówiłem:
— Głupiś, Luis. Zaraz będzie lało. Tym razem wziąłem go za rączkę i wyszli-
śmy do ogródka na poszukiwanie przygód.
W ogródku mieliśmy trzy zabawy. ZOO i pod porządnym parkanem koło domu
pana Julinho — Europa. Dlaczego Europa? Nawet mój ptaszek tego nie
wiedział. Tam bawiliśmy się w. tramwaje na Pao de Acucar. Brałem pudełko z
guzikami i nawlekałem wszystkie guziki na sznurek. Potem przywiązywałem
jeden koniec sznurka do parkanu, a drugi do palców Luisa. Przesuwałem

wszystkie guziki w górę i puszczałem pomaleńku jeden po drugim. W każdym
tramwaju siedzieli znajomi. Jeden guzik był czarny, to był tramwaj Murzyna
Biriquinho. Czasem odzywał się głos z sąsiedniego ogródka
— Nie zniszczysz mi parkanu, Zezé?
— Nie, dona Dimerinda. Proszę popatrzeć...
— Tak to lubię. Baw się grzecznie z braciszkiem. Czy tak nie jest lepiej?
Może i lepiej, ale jak mnie ten mój ojciec chrzestny, ten czort zaczynał
podjudzać, to już nie mogło być nic przyjemniejszego, niż zrobić jakiś kawał...
— Senhora da mi na Boże Narodzenie kalendarz, jak w ubiegłym roku?
— A co zrobiłeś z tym, co ci dałam?
— Może pani wejść i zobaczyć, dona Dimerinda. Wisi nad workiem na chleb.
Uśmiechnęła się i przyrzekła. Jej mąż pracował w sklepie u Chico Franco.
Trzecią zabawą był Luciano. Luis z początku strasznie się go bał i ciągnął mnie
za spodnie, żebym się cofnął. Ale Luciano to był mój przyjaciel. Zawsze, kiedy
mnie ujrzał, wydawał głośny pisk. Gloria także go nie lubiła, mówiła, że
nietoperz to wampir i że wysysa z dzieci krew.
- Nieprawda, Godoia. Luciano to nie żaden wampir. To mój przyjaciel. On mnie
zna, - Masz bzika z tymi zwierzakami i z tym gadaniem do siebie...
Trudno było ją przekonać, że Luciano nie jest zwierzakiem. Luciano był
samolotem i latał nad Campo dos Afonsos.
— Patrz, Luis!
Luciano, szczęśliwy, krążył dookoła nas, jak gdyby rozumiał, o czym się mówi.
Bo naprawdę rozumiał.
— To jest samolot. On robi...
Zająknąłem się. Muszę poprosić wuja Edmunda, żeby mi powtórzył to słowo.
Nie wiem, akorbacja, akrobacja czy arkobacja. Jedno z nich. Tylko że nie
powinienem się mylić przy braciszku.
A teraz Luis chce do ZOO.
Podchodzimy do starego kurnika. W kurniku dziobią dwie młode jasne kurki i
stara czarna kura, taka oswojona, że można ją nawet podrapać w głowę.
— Najpierw trzeba kupić bilety wstępu. Daj mi rękę, bo dziecko może się
zagubić w tym tłumie. Dziś niedziela, widzisz, jaki tłok?
i Luis rozgląda się na wszystkie strony i wszędzie widzi ludzi. Mocniej ściska
moją rękę.
Przy kasie wypinam brzuch i chrząkam dla dodania sobie powagi. Wkładam
rękę do kieszeni i pytam kasjerkę:
— Do ilu lat dzieci nie płacą?
— Do pięciu.
— To poproszę o jeden dorosły.
Listek drzewa pomarańczowego jest biletem. Wchodzimy.
__ Najpierw, synku, zobaczysz wspaniałe ptaki. Papugi kakadu i ara we
wszystkich kolorach. Te najbardziej kolorowe nazywają się ara — tęczowe.
Luis wytrzeszcza oczy w zachwycie.

Przechadzamy się powoli, oglądając wszystko po kolei. Widać tu mnóstwo
różnych rzeczy, widzę nawet, że Gloria i Lala siedzą na taborecie i obierają
pomarańcze. Lala patrzy na mnie jakoś tak... Może już wiedzą? Jeżeli wiedzą, to
ta wycieczka do ZOO skończy się tym, że na czyimś tyłku wyląduje pantofel. A
ten tyłek będzie mój,
— A co teraz zobaczymy, Zezé? Znowu chrząknięcie i odpowiednia poza.
— Teraz przejdziemy do klatek z małpami.
Kupujemy parę" bananów i rzucamy je zwierzętom. Wiemy, że nie wolno tego
robić, ale w tym tłumie strażnicy nie upilnują.
— Nie zbliżaj się zanadto, dziecino, bo małpy obrzucą cię skórkami od bananów
— Teraz chcę do lwów.
— Zaraz pójdziemy. Pokazuję palcem dwie żółte lwice, na pewno afrykańskie.
Luis chce pogłaskać czarną
panterę...
- Coś ty! Ta czarna pantera to postrach ZOO. Dali ją tutaj, bo wyrwała
poskramiaczom osiemnaście ramion i zjadła je. Luis robi przerażoną minę i cofa
rękę.
— Przysłali ją z cyrku?
— Z cyrku.
— Z jakiego cyrku, Zezé? Nigdy mi o tym nie mówiłeś.
Myślę i myślę. Kto ze znajomych ma nazwisko dobre do cyrku? Mam!
— Z cyrku Rozemberga.
— Ale przecież Rozemberg ma piekarnię. Ten mały nie da się już oszukać.
Zaczyna być zanadto mądry.
To inny Rozemberg. Lepiej siądźmy na chwilę i zjedzmy drugie śniadanie.
Siadamy i udajemy, że jemy. Nadstawiam uszu, żeby usłyszeć rozmowę sióstr.
Powinniśmy się u niego uczyć, Lala. popatrz tylko, ile ma cierpliwości i jak
grzecznie bawi się z braciszkiem.
Tak, ale nikt nie robi takich rzeczy. T o już nie jest kawał. To jest złośliwość.
To prawda, Zezé to diabeł wcielony, ale mimo to jest uroczy. Nie można się na
niego gniewać, żeby nie wiem co zrobił...
— To mu na sucho nie ujdzie. Musi dostać nauczkę.
W oczach Glorii szukam błysku litości. Zawsze mnie żałuje, a ja zawsze jej
przyrzekam, że już nigdy więcej...
— Ale nie teraz. Później. Tak grzecznie
się bawią...
Ona już wie. Wie, że przeszedłem przez rynsztok i dostałem się do ogródka
dony Celiny. Urzekła mnie bielizna rozwieszona na sznurze: mnóstwo
kołyszących się na wietrze ramion i nóg. Diabeł mnie podkusił i kazał tę całą
bieliznę strącić na ziemię. Posłuchałem, bo to bardzo śmieszne. Znalazłem w
rynsztoku ostry odłamek szkła, wdrapałem się na pomarańczę i zacząłem cier-
pliwie przecinać sznur.

Wszystko spadło na dół, a ja omal nie rymnąłem z drzewa. Rozległ się krzyk i
zrobiło się zbiegowisko.
— Ludzie, na pomoc, sznur się urwał! Ktoś, nie wiadomo skąd, zawołał jeszcze
głośniej:
— To ta cholera, ten dzieciak seu Paula Sama widziałam, jak właził na
pomarańczę z kawałkiem szkła...
— Zezé!
— Co, Luis?
— Opowiedz mi, skąd ty wiesz to wszystko o ZOO.
— Widziałem już w życiu niejedno ZOO To było kłamstwo, wszystko, co
wiedziałem, opowiedział mi wuj Edmundo, obiecał nawet, że kiedyś mnie z
sobą zabierze. Ale on tak powoli chodzi, że zanim byśmy doszli, nic już tam nie
będzie. Totoca był raz w ZOO z tatą.
— Najlepiej lubię ulicę Barao de Drumond w Vila Isabel. Nie wiesz, kto to był
Barao de Drummond? Pewnie, że nie wiesz. Jesteś jeszcze za mały, żeby
wiedzieć takie rzeczy. Ten baron to był chyba przyjaciel Pana Boga. Bo to on
pomógł Panu Bogu stworzyć loterię zwierząt i ZOO. Jak trochę podrośniesz...
Tamte dwie wciąż trajkocą.
— Jak trochę podrosnę, to co?
— Och, nie nudź mnie. Jak będziesz większy, to cię nauczę grać na loterii
zwierząt, poznasz ich numery. Aż do dwudziestu. Od dwudziestu do dwudziestu
pięciu to wiem, że jest krowa, byk, niedźwiedź, jeleń i tygrys. Tylko nie wiem,
które ma jaki numer, ale się nauczę, żebym ci nie skłamał. Luis zaczyna być
zmęczony zabawą.
— Zezé, zaśpiewaj mi „Chatkę maleńką".
— Tu, w ZOO? Za dużo ludzi.
— Nie, ludzie już sobie poszli...
— To strasznie długa piosenka. Zaśpiewam kawałek, ten, co tak lubisz, z cyka-
dami:

Ty wiesz, skąd do ciebie przychodzę,
Z chatki, co stoi przy drodze,
A obok chatki jest sad...
Chatka maleńka na wzgórzu,
Kwitną tam białe róże,
A droga prowadzi w świat...

Przeskoczyłem kilka zwrotek.

Wszystkie śpiewają cykady,
Gdy księżyc wschodzi blady
Nad wierzchołkami palm.
I cichy szmer strumyka,
I tkliwy śpiew słowika,

Co w sercu budzi żal.

Przerywam. One tam uparcie czekają na mnie. Wpadam na pomysł: będę
śpiewał aż do wieczora. Skończą gadać i zrezygnują.
Gdzie tam. Zaśpiewałem całą „Chatkę

”

dwa razy, potem „Niewierną miłość" i

nawet „Ramonę". Dwie zwrotki z „Ramony", te, które umiałem... i nic.
Wściekła rozpacz mnie bierze. Lepiej już z tym skończyć.
Podchodzę.
— Lala, jak chcesz, to możesz mnie sprać
Odwracam się plecami i nadstawiam, co trzeba. Zaciskam zęby, bo w pantoflu
Lal jest piekielna siła.

To był pomysł mamy.
— Pójdziemy dziś wszyscy obejrzeć dom Totoca odwołał mnie na bok i
powiedział
szeptem:
— Jak się wygadasz, żeśmy już tam byli to tak dostaniesz, że popamiętasz.
Ani mi to było w głowie.
Cała kompania wysypała się na ulicę. Gloria trzymała mnie za rękę, miała
polecenie nie puszczać mnie ani na chwilę. Ja prowadziłem za rękę Luisa.
- Mamo, kiedy się przeprowadzimy?
Mama odpowiedziała Glorii z pewnym smutkiem!:
— W dwa dni po świętach musimy zacząć pakować manatki.
Mówiła zmęczonym, bardzo zmęczonym głosem. Strasznie mi jej było żal.
Mama pracuje od urodzenia. Od szóstego roku życia, jak wybudowano fabrykę,
oddali ją do pracy. Posadzili mamę na stole i musiała czyścić i wycierać żelazka.
Była taka maleńka, że robiła siusiu na stole, bo nie mogła zejść sama... Dlatego
nie chodziła nigdy do szkoły i nie nauczyła się czytać. Jak usłyszałem tę jej
historię, tak mi się zrobiło smutno, że przyrzekłem, że jak będę poetą i
uczonym, to będę jej czytał moje poezje...
W sklepach i magazynach czuło się już bliskość Bożego Narodzenia. Gdzie
tylko była jakaś szyba, wymalowano na niej świętego Mikołaja. Ludzie
kupowali pocztówki, aby później w ostatniej chwili nie cisnąć się do sklepu.
Miałem cichą nadzieję, że tym razem Dzieciątko Jezus urodzi się także dla
mnie. W końcu, jak osiągnę wiek dojrzały, to może się trochę poprawię.
— To tutaj.
Wszyscy byli zachwyceni. Dom był trochę mniejszy. Mama z pomocą Totoki
zerwała z furtki drut kolczasty i weszliśmy całą hurmą. Gloria puściła moją rękę
i zapomniała, że już jest prawie dorosłą panną.
Puściła się biegiem i ramionami objęła mangowiec.
— Mangowiec będzie mój. Ja byłam pierwsza.

Antonio zrobił to samo z tamaryszkiem. Dla mnie nic nie zostało. Niemal z
płaczem spojrzałem na Glorię.
— A ja, Godoia?
— Leć na tyły domu! Na pewno są tam drzewa!
Pobiegłem, ale znalazłem tylko zachwaszczony trawnik i kilka drzew
pomarańczy, starych i kolczastych. Nad rynsztokiem rosło jeszcze małe drzewko
pomarańczy lima. Byłem rozczarowany. Wszyscy poszli oglądać pomieszczenia
i wyznaczać, który pokoik do kogo będzie należał.
Pociągnąłem Glorię za spódnicę.
— Nie ma więcej drzew.
— Bo nie umiesz szukać. Poczekaj, już coś dla ciebie znajdę.
Wkrótce potem poszliśmy razem. Obejrzała pomarańcze.
— A ta ci się nie podoba? Przecież to piękna pomarańcza.
Żadna mi się nie podobała. Ani ta ani tamta. W ogóle żadna. Wszystkie miały
dużo kolców.
— Jak mam wybrać takie paskudztwo, to już wolę pomarańczę lima
— Gdzie? Poszliśmy.
— Jakie piękne drzewko! Popatrz, nie ma ani jednego kolca. Z daleka już
poznać, że to lima. Gdybym była taka mała jak ty, to bym tę wybrała.
— Ale ja chciałbym mieć wielkie drzewo.
— Zastanów się, Zezé. Ono jest jeszcze młode. Kiedyś to będzie wspaniała
pomarańcza. I będzie sobie rosła razem z tobą. Ty i to drzewko będziecie jak
dwaj bracia. Spójrz na tę gałąź, wprawdzie jest jedyna, ale wygląda jak konik, w
sam raz dla ciebie.
Czułem się najnieszczęśliwszy w świecie. Przypomniałem sobie flaszkę po
wódce, na etykietce były obrazki ze szkockimi aniołkami. Lala powiedziała, że
ten jeden to ona. Gloria pokazała drugiego, który był nią. Trzeci był Totoką. A
ja? Ja miałem być tą główką z tyłu, prawie bez skrzydeł. Ten czwarty szkocki
anioł to był tylko kawałek anioła... Ja zawsze muszę być ostatni. Niech no tylko
dorosnę, wtedy im pokażę! Kupię sobie dżunglę nad Amazonką i wszystkie
drzewa, co rosną aż do nieba, będą moje. Kupię sklep z flaszkami z aniołami i
nikt nie dostanie ani kawałka skrzydła.
Naburmuszony siadłem na ziemi i oparłem się o pień pomarańczy lima. Gloria
oddaliła się uśmiechnięta.
— Twój gniew nie potrwa długo, Zezé. W końcu przyznasz, że ja miałam rację.
Pogrzebałem patykiem w ziemi i gniew zaczął powoli mijać. Koło mego serca,
nie wiadomo skąd, odezwał się jakiś głos:
__ Myślę, że twoja siostra ma rację.
— Wszyscy zawsze mają rację! A ja nigdy.
— To nieprawda. Przypatrz mi się dobrze, a przekonasz się.
Wstałem przestraszony i spojrzałem na drzewko. To było dziwne, bo ja
rozmawiałem z każdą rzeczą, ale zawsze myślałem, że to mój ptaszek we mnie
urządza te rozmowy.

— To ty mówisz?
— Przecież słyszysz.
Drzewko roześmiało się cichutko. Podniosłem wrzask i już miałem odejść, ale
ciekawość trzymała mnie na miejscu.
— Czym ty mówisz?
— Drzewo mówi wszystkim. Liśćmi, gałęziami, korzeniami. Chcesz posłuchać?
Przyłóż ucho tu do pnia i posłuchaj, jak mi serce bije.
Nie mogłem się zdecydować, ale drzewko było takie małe, że przestałem się
bać. Przytknąłem ucho i usłyszałem: tik... tik...
— Słyszysz?
— Powiedz mi coś. Czy wszyscy wiedza, że ty mówisz?
— Nie. Tylko ty.
— Naprawdę?
— Mogę przysiąc. Dobra wróżka mi powiedziała, że jak jeden chłopczyk, taki
jak ty, zostanie moim przyjacielem, to będę mówić i będę bardzo szczęśliwe.
— A poczekasz?
— Na co?
— Aż się tu przeprowadzę. Bo to jeszcze potrwa dłużej niż tydzień. Chyba nie
zapomnisz przez ten czas mówić?
— Nigdy. To znaczy tylko do ciebie. Chodź, sprawdź, jak tu miękko.
— Jak co?...
— Wleź na gałąź. Usłuchałem.
— A teraz zamknij oczy i pohuśtaj się. No, jak? Czy miałeś kiedyś lepszego ko-
nika?
— Nie miałem. To coś cudownego. Teraz mogę podarować Promyk Księżyca
memu młodszemu bratu. On ci się na pewno spodoba, wiesz?
Pełen zachwytu zlazłem z mojej pomarańczy.
— Wiesz, co zrobię? Zanim się przeniesiemy, będę tu wpadał na pogawędkę,
kiedy tylko będę mógł... A teraz muszę już odejść, oni już wychodzą, tamtędy od
frontu.
— Tak się żegnasz z przyjacielem?
— Pss! Ona idzie!
Akurat w chwili, kiedy obejmowałem drzewko, nadeszła Gloria.
— Bądź zdrów, przyjacielu. Jesteś najśliczniejszy na świecie.
— No i co? Nie mówiłam?
— Mówiłaś. Teraz bym już nie wziął ani mangowca, ani tamaryszka za moje
drzewko.
Gloria pogłaskała mnie czule po włosach.
— Co ty jeszcze wymyślisz! Wyszliśmy na drogę, trzymając się za ręce.
— Godoia, prawda, że ten mangowiec jest trochę głupkowaty?
— Jeszcze go dobrze nie znam, ale chyba jest.
— A ten tamaryszek Totoki?
— Także jest jakiś niewydarzony. A dlaczego?

— Nie wiem, czy mogę ci to powiedzieć. Ale kiedyś opowiem ci o cudzie,
Godoia.

ROZDZIAŁ TRZECI

Chude palce ubóstwa

Przedstawiłem mój problem wujowi Edmundowi. Wysłuchał mnie z powagą.
— I to cię tak martwi?
— Martwi mnie, wujku. Boję się, że Luciano nie pójdzie z nami do nowego
domu.
— Myślisz, że nietoperz cię lubi?
— Pewnie, że mnie lubi.
— Że tak bardzo cię lubi?
— No.
— Więc możesz być spokojny, że pójdzie. Być może, potrwa trochę, zanim się
pokaże, ale kiedyś cię odnajdzie.
— Już mu powiedziałem, na jakiej ulicy będziemy mieszkać i pod którym
numerem.
— To mu pomoże trafić. Jeżeli sam nie będzie mógł pójść za tobą, bo mu coś
przeszkodzi, pośle brata, kuzyna czy jakiegoś innego krewnego, nawet tego nie
poznasz.
Ciągle jeszcze byłem niespokojny. I co z tego, że podałem ulicę i numer,
przecież Luciano nie umie czytać. Zapyta może ptaszków albo motyli.
— Nie bój się, Zezé, nietoperze mają zmysł orientacyjny.
— Co mają, wujku?

Wytłumaczył mi, co to jest zmysł orientacyjny, a ja coraz bardziej podziwiałem
jego mądrość.
Kiedy mój problem został rozwiązany, wyszedłem na ulicę opowiedzieć
wszystkim, że czeka nas przeprowadzka. Dorosłych na ogól ucieszyła ta
wiadomość. Okazując radość mówili:
— Przeprowadzacie się, Zezé? To świetnie!... Znakomicie!... Co za ulga!...
Jedynym, który nie bardzo się ucieszył, był Biriquinho.
— Dobrze przynajmniej, że niedaleko. Będziemy bliziutko siebie. A ta rzecz, o
której ci mówiłem...
— Kiedy to ma być?
— Jutro, o ósmej. U wejścia do Kasyna Bangu Personel powiedział, że
właściciel fabryki kazał zakupić całą ciężarówkę zabawek. Pójdziesz?
- Pójdę. Zabiorę Luisa. Może coś wygramy, jak myślisz?
-Na pewno. Luis to taki mały brzdąc. A ty myślisz, ze jesteś już mężczyzna?
Stanął koło mnie i spostrzegłem, że jestem jeszcze mały. Mniejszy, niż
myślałem. — Jak coś wygram... Ale teraz muszę iść, bo mam robotę. Jutro się
tam spotkamy. Wróciłem do domu i zacząłem krążyć dookoła Glorii. — Czego
chcesz, Zezé? — Poszłabyś z nami, Godoia. Z miasta przyjechała ciężarówka
pełna zabawek. — Nie, Zezé. Mam mnóstwo rzeczy do zrobienia. Muszę
prasować, pomóc Jandirze przed przeprowadzką. I dopilnować garnków na
kuchni.
— Mają przyjechać kadeci z Realengo. Gloria zbierała i wklejała do zeszytu fo-
tosy Rudolfa Valentino, którego nazywała Rudi, a oprócz tego miała słabość do
kadetów.
— Słyszane rzeczy, kadeci o ósmej z rana? Nie rób ze mnie idiotki, Zezé. Idź się
bawić.
Nie poszedłem.
— Wiesz, Godoia, to nie o mnie chodzi. Przyrzekłem Luisowi, że go
zaprowadzę. Jest jeszcze taki mały. Dzieciakowi w tym wieku tylko Gwiazdka
w głowie.
— Już ci powiedziałam, że nie pójdę. Ot, gadanie, tobie przecież o siebie
chodzi. Masz jeszcze dość czasu w życiu na prezenty
gwiazdkowe.
— A jak umrę? Umrę i nic nie dostanę na Gwiazdkę?
— Nie umrzesz tak prędko, staruszku Będziesz żył dwa razy dłużej niż wuj
Edmundo i pan Benedito. No, dosyć tego. Idź się bawić.
Nie poszedłem. Robiłem wszystko, żeby Gloria się na mnie co chwila
„natykała". Podeszła do komody, by coś wziąć, a ja siedziałem na bujaku i
robiłem błagalne oczy. Weszła do pokoju po bieliznę do prania. Ja siedziałem na
łóżku z rękami pod brodą i patrzyłem...
Tego już było za wiele.
— Przestań, Zezé. Powiedziałam, że nie, to nie. Na miłość boską, nie nadużywaj
mojej cierpliwości. Idź się bawić.

Nie poszedłem. To znaczy; myślałem, że nie pójdę. Bo Gloria złapała mnie,
wyniosła za drzwi i postawiła w ogródku na ziemi. Potem weszła do domu i
zamknęła drzwi do kuchni i do pokoju. Nie ustąpiłem. Siedziałem przed każdym
oknem, za którym ona miała przejść. Bo teraz Gloria zaczęła zamiatać izbę i
ścielić łóżka. W końcu zamknęła calutki dom. aby mnie nie widzieć.
- Stara diablica! Ruda parszywa kotka!
Żeby się żaden kadet z Tobą nie ożenił! Żebyś się ożeniła z prostym żołnierzem
bez
grosza przy duszy! Traciłem czas na próżno. Wściekły, wyszedłem na nowo
zdobywać świat ulicy. Na ulicy zobaczyłem Nardinho, który się czymś bawił.
Siedział w kucki i wpatrywał się w coś jak urzeczony. Zbliżyłem się. Z pudełka
od zapałek zrobił wózek i zaprzągł do niego żuka. Tak wielkiego żuka jeszcze
nie widziałem. — Ach, jaki żuk!
— Ogromny, prawda?
— Zamienisz?
— Na co?
— Może na obrazki?
— Ile?
— Dwa.
— Chyba żartujesz. Taaki żuk, a ty dajesz dwa obrazki.
— Mnóstwo takich żuków jest w rynsztoku u wuja Edmunda.
— Mogę zamienić za trzy.
— Niech będzie za trzy, ale bez wybierania.
— Tak to nie. Przynajmniej dwa wybiorę.
Dałem jedną Laurę La Plante, których miałem kilka. A on wybrał jednego Hoot
Gibsona i jedną Patsy Ruth Miller. Wziąłem żuka, włożyłem do kieszeni i
poszedłem sobie.
— Szybciutko, Luis, Gloria poszła kupić chleb, a Jandira siedzi na bujaku i
czyta.
Wyśliznęliśmy się przez sień. Pomogłem mu przy siusianiu.
— Zrób dużo, bo na ulicy w dzień nie można.
Potem umyłem mu twarz pod kranem. Sam również się umyłem i wróciliśmy do
pokoju.
Ubrałem go po cichutku. Włożyłem mu buciki. Okropność, ile te skarpetki
sprawiają kłopotu. Zapiąłem na nim niebieskie ubranko i wziąłem grzebień. Ale
jego włosy nie dały się przygładzić. Trzeba było coś z nimi zrobić. Niczego
nigdzie nie było. Ani brylantyny, ani olejku. Poszedłem do kuchni i wróciłem z
odrobiną smalcu na koniuszkach palców. Roztarłem smalec na dłoni, ale
przedtem powąchałem.
— Wcale nie czuć.
Namaściłem włosy Luisa i zacząłem go czesać. Jego głowa zrobiła się taka
śliczna, pełna kędziorków, wyglądał jak święty Jan z barankiem na plecach.
— A teraz stój, żebyś się nie wymiął. Ja się ubiorę.

Wkładając spodnie i białą koszulkę patrzyłem na braciszka. Był śliczny.
Najładniejszy w całym Bangu.
Włożyłem tenisówki, które miały mi służyć aż do czasu, kiedy pójdę do szkoły
w przyszłym roku. Przypatrywałem się Luisowi.
Był taki ładny i czyściutki, niczym trochę doroślejszy Jezusek. Założę się, że
dostanie masę podarków. Jak go zobaczą...
Zadrżałem. Gloria wróciła i położyła chleb na stole. Zaszeleścił papier, jak
zawsze w
te dni, kiedy był chleb.
Weszliśmy trzymając się za ręce i stanęliśmy przed nią.
— Prawda, że Luis jest śliczny? To ja go ubrałem.
Zamiast się pogniewać, Gloria oparła się o drzwi i spojrzała w górę. Kiedy
spuściła głowę, miała mokre oczy.
— Ty także jesteś śliczny. Och, Zezé!...
Uklękła i przycisnęła moją głowę do piersi.
— Mój Boże! Dlaczego życie musi być dla niektórych ludzi takie ciężkie...
Uspokoiła się i zaczęła poprawiać na nas ubranka.
— Powiedziałam, że nie mogę z wami pójść. Naprawdę nie mogę, Zezé. Tyle
mam roboty. Wypijemy kawę, a ja tymczasem coś wymyślę. Nawet gdybym
chciała, nie miałabym czasu się ubrać...
Postawiła przed nami kubki z kawą i ukroiła chleb. Patrzyła na nas strapiona.
— Tyle zachodu, aby dostać jakieś tam dziadowskie zabawki. Bo rzeczywiście
oni nie mogą dać nic dobrego. Za dużo jest tej biedoty.
Przerwała i po chwili rzekła:
— Może to jedyna okazja. Nie mam serca wam zabronić: Ale, mój Boże, takie
jesteście maleństwa.
— Ja go zaprowadzę. Cały czas będę go trzymał za rękę. Nie trzeba przechodzić
przez szosę Rio—Sao Paulo.
— I tak jest niebezpiecznie.
— Nie, wcale nie. Ja mam zmysł orientacyjny.
Uśmiechnęła się mimo smutku.
— Kto znowu nauczył cię tego?
— Wuj Edmundo. Powiedział, że Luciano ma zmysł orientacyjny, a jak ma
Luciano, mniejszy ode mnie, to ja mam go znacznie więcej...
— Pomówię z Jandirą.
— Szkoda czasu. Ona na pewno pozwoli. Jandira nic, tylko czyta powieści i
myśli o swoich chłopcach. Jej jest wszystko jedno...
— Zrobimy tak: wypijecie kawę i staniemy u wejścia. Jak ktoś ze znajomych
będzie szedł w tamtą stronę, poproszę, żeby was zabrał.
Nie chciałem jeść chleba, aby się nie spóźnić. Stanęliśmy przed furtką do
ogrodu.
Nikt nie przechodził, a czas mijał. Ale wreszcie ktoś nadszedł. Był to listonosz
seu Paixao. Pozdrowił Glorię, zdjął kepi i oświadczył, że nas odprowadzi.

Gloria pocałowała Luisa i mnie pocałowała. Wzruszona zapytała z uśmiechem:
— A jak to będzie z tym prostym żołnierzem bez grosza?...
— To nieprawda. Tak mi się wyrwało. Ty się ożenisz z majorem od aeroplanów
z mnóstwem gwiazdek na ramieniu.
— Dlaczego nie poszliście z Totoką?
— Totoca powiedział, że tam nie idzie. I że nie ma zamiaru taskać „bagaż".
Wyszliśmy. Seu Paixao kazał nam iść przodem, sam roznosił listy po domach.
Później przyśpieszał kroku i doganiał nas. Ciągle tak robił. Kiedy doszliśmy do
Rio—Sao Paulo, uśmiechnął się i powiedział:
— No, chłopaki. Strasznie mi się śpieszy. Przez was opóźniam się w pracy.
Pójdziecie teraz tędy, nie ma niebezpieczeństwa.
Odszedł spiesznie z paczką listów i papierów pod pachą.
Pomyślałem oburzony: — Podlec! Zostawił dwoje dzieci na drodze, a przyrzekł
Glorii, że nas odprowadzi! Mocniej ująłem rączkę Luisa i poszliśmy dalej. Luis
zaczął okazywać zmęczenie. Stawiał coraz mniejsze kroki.
— Chodźmy, Luis. Już niedaleko. A tam są fajne zabawki.
Zaczął iść trochę szybciej, po chwili znowu zwolnił kroku.
— Zezé, jestem zmęczony.
— Poniosę cię trochę, chcesz?
Luis uniósł ramiona, przez chwilę niosłem go. Ależ był ciężki, jak ołów.
Kiedyśmy doszli do Rua do Progresso, dyszałem jak miech.
— Teraz pójdziesz sam kawałek drogi. Zegar na wieży kościoła wybijał ósmą.
— I co teraz? Mieliśmy tam być o pół do ósmej. Ale zabawek starczy. Jest pełna
ciężarówka.
— Zezé, noga mnie boli. Nachyliłem się.
— Rozluźnię trochę sznurowadło, to będzie lepiej.
Szliśmy coraz wolniej. Chyba nigdy nie dojdziemy do Rynku. A potem mamy
jeszcze minąć szkołę powszechną i skręcić na prawo w Rua do Cassino Bangu.
Najgorsze, że czas leciał jak wariat.
Przybyliśmy na miejsce ledwo żywi. Nie było tu nikogo. Wcale nie wyglądało
na to, że rozdawano zabawki. Ale rozdawano. Na ulicy pełno było
wymiętoszonej bibułki. Ulica była kolorowa od podartej bibułki.
Zacząłem się niepokoić.
Kiedy stanęliśmy przed Kasynem, seu Coąuinho zamykał bramę.
— Seu Coąuinho, już po wszystkim?
— Po wszystkim, Zezé. Spóźniliście się. Było tu mnóstwo ludzi.
Przymknął połowę bramy i dobrotliwie się uśmiechnął.
— Nic nie zostało. Nawet dla moich siostrzeńców.
Zamknął bramę i wyszedł na ulicę.
— W przyszłym roku musicie wcześniej przyjść, śpiochy!
— Nic nie szkodzi.
Oj, szkodziło. Byłem taki smutny i rozczarowany, że wolałbym umrzeć, żeby
tego nie przeżywać.

— Siądziemy sobie tutaj. Trzeba trochę
odpocząć.
— Chce mi się pić, Zezé.
— Wstąpimy po drodze do pana Rozemberga i poprosimy o szklankę wody.
Wystarczy dla nas obu.
Dopiero teraz Luis pojął całą tragedię. Nic nie powiedział. Spojrzał na mnie ze
skrzywioną do płaczu buzią i mokrymi oczami.
— Nie martw się, Luis. Dam ci mojego konika, wiesz, Promyk Księżyca.
Powiem Totoce, żeby dorobił nowy kij, i daruję ci go na Gwiazdkę.
Luis wciąż pochlipywał. — Nie płacz, Luis. Ty jesteś królem. Tato powiedział,
że dlatego dał ci na chrzcie imię Luis, bo to jest imię króla. A król nie może
płakać na ulicy, wobec ludzi, no nie? Przytuliłem jego głowę do piersi i zaczą-
łem gładzić jego kędzierzawą czuprynkę.
— Jak dorosnę, kupię ci piękny samochód, taki jak ma seu Manuel Yaladares.
Ten Portugalczyk, pamiętasz? Ten, co nas minął, kiedyśmy byli na dworcu i
patrzyli na pociąg Mangaratiba... No, więc kupię ci wspaniały samochód z
mnóstwem podarków, wyłącznie dla ciebie... Ale nie płacz, bo królowi nie
wolno płakać.
Chwycił mnie straszny żal.
— Przysięgam, że kupię. Choćbym miał mordować i kraść.
To nie był mój ptaszek tam w, środku, co tak powiedział. To chyba było serce.
Na pewno serce. Dlaczego Dzieciątko Jezus mnie nie lubi? Lubi nawet wołu i
osiołka z szopki. A mnie nie. Mści się na mnie bo mam diabła pod skórą. Mści
się i nie daje mojemu bratu podarku na Gwiazdkę. A Luis na to nie zasłużył,
Luis to anioł. Żaden aniołek z nieba nie może być od niego lepszy...
Nie mogłem powstrzymać łez.
— Ty płaczesz, Zezé...
— To zaraz minie. Przecież ja nie jestem królem jak ty. Jestem do niczego, nic
nie jestem wart. Jestem niedobry chłopiec, bardzo niedobry... Tylko to.

— Totoca, chodziłeś do nowego domu?
— Nie. A ty chodziłeś?
— Zaglądam tam zawsze, jak tylko mogą.
— A po co?
— Chcę wiedzieć, czy Maluch dobrze się miewa.
— Co to za diabeł, ten Maluch?
— To moje drzewko pomarańczy.
— Wymyśliłeś mu odpowiednie imię.
Masz cholerną smykałkę do takich rzeczy. Totoca zaostrzał właśnie kij, który
miał się siać nowym ciałem Promyka Księżyca. Roześmiał się.
— No i jak się miewa?
— Nic nie urosło.

— I nie urośnie, jak się na nie wciąż gapisz. Ładny ten kij? Taki chciałeś mieć?
— Taki. Totoca, dlaczego ty wszystko umiesz robić? Robisz klatkę, kurnik, par-
kan, furtkę...
— Dlatego, że nie każdy może zostać poetą i mieć krawat-kokardę. Ale jakbyś
chciał, to i ty byś się nauczył.
— Ej, nie. Do tego trzeba mieć inklinację.
Totoca na chwilę przerwał robotę i spojrzał na mnie ni to śmiejąc się, ni to
karcąc tę nowość pochodzącą zapewne od wuja
Edmunda.
W kuchni była Dindinha, przyszła zrobić rabanadę. Grzanki moczone w winie
miały stanowić wieczerzę wigilijną. Nic więcej. Powiedziałem do Totoki: —
Spójrz. Są ludzie, co nawet tego nie mają. To wuj Edmundo dał pieniądze na
wino i na owoce do sałaty na jutrzejszy
obiad.
Totoca robił tę robotę za darmo, bo znał historię z Kasynem Bangu.
Przynajmniej Luis coś dostanie. Starą rzecz, używaną, ale bardzo dobrą i ja ją
bardzo lubiłem.
— Totoca.
— No?
— Czy my nic a nic nie dostaniemy na Gwiazdkę?
— Chyba nie.
— Powiedz mi, czy ty serio uważasz, że ja jestem taki niedobry, taki zły, jak
wszyscy mówią?
— Zły nie jesteś. Tylko masz diabła pod skórą.
— A tak bym chciał go nie mieć, jak nadchodzi Boże Narodzenie. Tak bym
chciał żeby choć raz w życiu, zanim umrę, narodziło się dla mnie Dzieciątko
Jezus, a nie Dzieciątko Diabeł.
— Kto wie, może w przyszłym roku. Powinieneś się nauczyć robić tak jak ja.
— A co ty robisz?
— Niczego się nie spodziewam. I człowiek nie jest później rozczarowany. Bo
nawet Dzieciątko Jezus nie jest takie dobre jak wszyscy mówią. Jak mówi
ksiądz i jak pisze w katechizmie...
Przerwał, wahając się, czy ma powiedzieć do końca, co myślał, czy nie.
— Więc jakie ono jest?
— No, powiedzmy, że ty jesteś bardzo niegrzeczny i nie zasłużyłeś na prezent.
Ale Luis?
- Luis to anioł. - A Gloria? - Gloria także. - A ja?
— Och, ty lubisz czasem złapać jakąś moją rzecz, ale tak to jesteś dobry.
— A Lala?
— Lala strasznie mocno bije, ale jest dobra. Ona mi uszyje krawat-kokardę.
— A Jandira?
— Jandira jest jakaś taka, ale zła nie jest.
— A mama?

— Mama jest strasznie dobra. Jak mnie bije, to leciutko i pomaleńku.
— A tato?
— A, tego to nie wiem. On zawsze ma pecha. On był chyba taki jak ja,
najgorszy z całej rodziny.
— No, widzisz. Wszyscy są dobrzy w rodzinie. A dlaczego Dzieciątko Jezus nie
jest dobre dla nas? Idź do dra Faulhabera i spójrz na ten ogromny stół, ile na nim
różnych rzeczy. U państwa Villas-Boas tak samo. U dra Adaucto Luz to już
nawet nie ma co mówić.
Po raz pierwszy zauważyłem, że Totoca jest bliski płaczu.
— Dlatego zdaje mi się, że Dzieciątko Jezus urodziło się ubogie tylko na pokaz.
Potem zobaczyło, że jedynie bogaci coś znaczą... Ale nie mówmy już o tym.
Może to, co powiedziałem, jest strasznym grzechem.
Totoca posmutniał tak, że już nawet nie chciał rozmawiać. I nawet oczu nie
chciał podnieść znad konika, którego zaczął głaskać.
Wieczerza była taka smutna, że myśleć się nie chce. Wszyscy jedli w milczeniu,
a tato ledwo skosztował rabanady. Nie chciał się ogolić i w ogóle nic. Nawet nie
poszli na pasterkę. Najgorsze, że nikt do nikogo nic nie mówił. Wyglądało to
bardziej na stypę niż na Boże Narodzenie.
Tato wziął kapelusz i wyszedł. Wyszedł tak, jak stał, w drewniakach, i nie
powiedział do widzenia, i nie złożył życzeń. Pewnie dlatego, że nie życzył
nikomu wesołych świąt, Dindinha wyjęła chusteczkę i wytarła oczy, i
przeprosiła, że już sobie pójdą oboje z wujem Edmundem. Wuj Edmundo
wsunął mi do ręki srebrny pieniążek, pięćset reis, a drugi do ręki Totoki. Może
chciałby dać nam więcej, ale nie miał. Może zamiast nam dawać, wolałby dać
swoim dzieciom tam, w mieście. Właśnie dlatego uścisnąłem go. Był to jedyny
uścisk w ten wigilijny wieczór. Nikt się nie całował i nic miłego nie powiedział.
Mama poszła do swego pokoiku. Mogę przysiąc, że płakała w ukryciu. I
wszyscy mieli ochotę zrobić to samo. Lala odprowadziła wuja Edmunda i
Dindinhę do wyjścia i powiedziała, patrząc, jak się oddalają powolutku,
powolutku:
— Są już za starzy do życia i zmęczeni tym wszystkim...
A najsmutniejsze było to, że dzwony kościelne wypełniły wieczór radosnym
brzmieniem. Kilka ogni sztucznych wzniosło się w
niebiosa, żeby Bóg wiedział, jak niektórym ludziom jest wesoło.
Kiedyśmy znowu weszli, Gloria i Jandira zmywały naczynia. Gloria miała oczy
zaczerwienione, jakby okropnie płakała.
Udając, że nic się nie stało, powiedziała do Totoki i do mnie:
— Już późno, czas, żeby dzieci poszły spać.
Tak rzekła i popatrzyła na nas. A wiedziała, że w tej chwili nie było wśród nas
dzieci. Wszyscy byli dorośli, dorośli i smutni, i wigilijną ich wieczerzą był
smutek.
Może winne wszystkiemu było mdłe światło lampy, co zastąpiła elektryczność,
którą wyłączyła elektrownia. Może.

Szczęśliwe było tylko małe królewiątko, śpiące z palcem w buzi. Postawiłem
konika koło jego łóżka. Musiałem przy tym lekko dotknąć rękami jego włosów.
Mój głos był ogromną rzeką czułości.
— Moje maleństwo!
Kiedy już cały dom pogrążył się w ciemności, zapytałem po cichutku:
— Dobra była rabanada, Totoca?
— Nie wiem. Nie próbowałem.
— Dlaczego?
— Coś mnie ściskało za gardło, tak, że nic nie mogło przez nie przejść... Spijmy.
We śnie człowiek zapomina o wszystkim.
Wstałem i narobiłem hałasu. — Dokąd idziesz, Zezé?
— Wystawię moje tenisówki na dwór przed drzwi.
— Nie wystawiaj. Lepiej nie.
— Wystawię. Kto wie, może stanie się cud. Wiesz, Totoca, tak bym chciał
dostać podarek. Choćby tylko jeden. Ale żeby to była jakaś nowa rzecz.
Wyłącznie dla mnie.
Totoca obrócił się na drugi bok i wsunął głowę pod poduszkę.

Ledwie się obudziłem, zawołałem Totokę.
— Chodź, popatrzymy. Ja powiadam, że jest.
— A ja bym wcale nie szedł.
Otworzyłem drzwi — ku memu rozczarowaniu tenisówki były puste. Totoca
zbliżył się przecierając oczy.
— A nie mówiłem?
W mojej duszy wszystko się zmieszało. Nienawiść, smutek, bunt. Nie mogłem
się powstrzymać i zawołałem:
— Jak to źle mieć biednego ojca!
Przeniosłem oczy z tenisówek na drewniaki obok mnie. Tato stał i patrzył na
nas. Jego oczy były ogromne od smutku. Zdawało się, że jego oczy strasznie
urosły, ale tak urosły, że zajęłyby cały ekran kina Bangu. W jego oczach był tak
bolesny smutek, że gdyby chciał zapłakać, toby nie mógł. Patrzył tak na nas
nieskończenie długą chwile, a potem przeszedł obok milcząc. Byliśmy
jak porażeni i nie mogliśmy się odezwać. Tato wziął kapelusz leżący na
komodzie i znowu wyszedł na ulicę. Dopiero wtedy Totoca szturchnął mnie w
ramię.
— Jesteś zły, Zezé. Zły jak kobra. Dlatego on...
Zamilkł wstrząśnięty. — Nie zauważyłem, że on tu jest.
— Jesteś podły. Bez serca. Wiesz przecież, że tato od dawna chodzi bez pracy.
To dlatego nie mogłem wczoraj nic przełknąć, bo patrzyłem na jego twarz. Ty
też kiedyś
będziesz ojcem i wtedy się dowiesz, jak to
boli.

Rozpłakałem się.
— Ależ ja nie widziałem, Totoca, ja go nie widziałem...
— Idź ode mnie, łobuzie jeden! Precz! Miałem ochotę pędem biec przez ulicę
i płacząc uczepić się nóg taty. I powiedzieć, że byłem podły, bardzo podły. Ale
stałem jak słup, nie wiedząc, co zrobić. Musiałem j usiąść na łóżku. I stamtąd
wpatrywałem się w tenisówki stojące w tym samym miejscu, puste! Puste jak
moje bijące nieopanowanie
serce.
— Dlaczego to zrobiłem, mój Boże? Właśnie dzisiaj! Dlaczego musiałem być
tak podły, kiedy wszystko i tak już jest smutne? Jak spojrzę mu w oczy przy
obiedzie? Nawet sałatki z owoców nie będę mógł przełknąć.
A jego oczy, ogromne jak ekran w kinie, nie opuszczały mnie ani na chwilę.
przymknąłem oczy, ale to nic nie pomagało.
Uderzyłem piętą o skrzynkę ze szczotkami do butów i wtedy przyszedł mi do
głowy pewien pomysł. Jeśli mi się uda, może mi tato przebaczy tę moją złość.
Otworzyłem skrzynkę Totoki i pożyczyłem sobie pudełko czarnej pasty, bo moja
się skończyła. Z nikim nie rozmawiałem. Smutny szedłem ulicą nie czując
ciężaru skrzynki. Zdawało mi się, że depcę po jego oczach. Że przeze mnie bolą
go oczy.
Było bardzo wcześnie i pewnie wszyscy jeszcze spali po pasterce. Mnóstwo
dzieci na ulicy pokazywało sobie i porównywało zabawki. To mnie przygnębiło
do reszty. To były dobre dzieci. Żadne z nich nie zrobiłoby tego, co ja.
Zatrzymałem się przed „Głodem i Nędzą" spodziewając się znaleźć jakiegoś
klienta. Sklepik był otwarty nawet w ten dzień. Nie na darmo dali mu taką
nazwę. Przychodzili ludzie w piżamach, w pantoflach, w drewniakach;
porządnych butów nie miał nikt
Nie wypiłem nawet kawy, ale nie czułem głodu. Ból był większy od głodu.
Przeszedłem aż do Rua do Progresso. Okrążyłem Rynek. Siadłem na chodniku
przed piekarnią seu Rozemberga. I nic.
Mijała godzina za godziną, a ja nic nie zarobiłem. Ale musiałem zarobić.
Musiałem.
Upał był coraz większy i rzemyk od skrzynki boleśnie uwierał ramię, trzeba by-
ło zmienić pozycję skrzynki. Miałem pragnienie i poszedłem napić się wody z
kranu na Rynku.
Usiadłem na stopniu u wejścia do szkoły powszechnej, która wkrótce powinna
mnie przyjąć. Postawiłem skrzynkę na ziemi. Opuściła mnie cała odwaga.
Oparłem głowę na kolanach niczym jakaś lalka, nic mi się nie chciało. Potem
schowałem twarz między kolana i ukryłem głowę w ramionach. Lepiej umrzeć
niż wrócić do domu nie osiągnąwszy tego, co chciałem.
Czyjaś stopa lekko uderzyła o skrzynkę i znajomy przyjazny głos zawołał:
— Ej, panie pucybucie, śpioch forsy nie
zarobi!

Nie dowierzając sobie podniosłem głowę. To był seu Coquinho, portier kasyna.
Postawił jedną stopę. Najpierw przetarłem but szmatką. Potem zwilżyłem go i
wytarłem do sucha. Następnie zacząłem ostrożnie
smarować pastą.
— Może pan będzie łaskaw podnieść trochę nogawkę.
Uczynił to.
— Pracujesz dzisiaj, Zezé?
— Dzisiaj bardziej potrzebuję pieniędzy niż kiedykolwiek.
— Jak wypadła Gwiazdka?
— Normalnie.
Uderzyłem szczotką o skrzynkę i seu Coquinho postawi! drugą stopę.
Oczyściłem but i zacząłem nadawać mu połysk. Skończywszy uderzyłem o
skrzynkę i seu Coquinho cofnął stopę.
— Ile się należy, Zezé?
— Dwieście reis.
— Dlaczego tylko dwieście? Wszyscy biorą po czterysta.
— Jak będę dobrym pucybutem, zażądam więcej. Na razie nie.
Wyjął pięćset reis i podał mi.
— Może mi pan później zapłaci? Bo nie mam reszty, dotychczas nic nie
zarobiłem,
— Zatrzymaj resztę na Gwiazdkę. Do widzenia.
— Wesołych świąt, seu Coquinho.
Może dał sobie oczyścić buty tylko z powodu tego, co się stało przed trzema
dniami...
Pieniążek w kieszeni dodał mi otuchy, ale nie na długo; minęła już druga po po-
łudniu, ludzie kręcili się po ulicach i nic Nikomu nawet do głowy nie przyszło
wydać tych parę groszy.
Stanąłem pod latarnią przy szosie Rio—Sao Paulo i co chwila wołałem cienkim
głosem:
— Buuty czyszczę! Buty czyszczę, szefie! Na pomoc gwiazdkową dla ubogich!
Zatrzymał się samochód jakiegoś bogacza. Krzyknąłem, niewiele się
spodziewając:
— Grosika, panie doktorze! Na pomoc gwiazdkową dla ubogich!
Pięknie ubrana pani i dzieci na tylnym siedzeniu gapiły się na mnie i gapiły.
Pani się wzruszyła.
— Biedaczek, taki mały i taki biedny. Daj mu coś, Arturze.
Lecz mężczyzna przypatrywał mi się nieufnie.
— To chytry kłamczuch. Korzysta ze święta i z tego, że jest mały.
— Dam mu mimo to. Chodź, mały. Otworzyła torebkę i wystawiła rękę przez
okno.
— Nie, senhora, dziękuję. Ja nie kłamię. W święto pracuje tylko ten, co
naprawdę musi.

Wziąłem skrzynkę, zawiesiłem na ramieniu i zacząłem powoli iść. Dzisiaj nie
miałem już sił się złościć.
Ale drzwiczki samochodu- otworzyły się i jakiś malec zaczął biec ku mnie.
— Weź, chłopcze. Mama kazała ci powiedzieć, że nie wierzy, że jesteś kłamczu-
chem. — Włożył mi do kieszeni pięćset reis i nie czekał nawet na
podziękowanie. Usłyszałem tylko warkot motoru.
Już minęła czwarta, a mnie wciąż dręczyły oczy mego taty.
Ruszyłem z powrotem. Dziesięć tostóes nie wystarczą, ale „Głód i Nędza" może
mi da taniej albo pozwoli później zapłacić resztę.
Jakaś rzecz na parkanie zwróciła moją uwagę. To była damska pończocha,
czarna i dziurawa. Zabrałem ją. Wciągnąłem na rękę, okazało się, że jest
cieniuchna. Schowałem pończochę do skrzynki myśląc: „Będzie z niej piękna
kobra".
Lecz zaraz sam siebie zbeształem: „Kiedy indziej. Dzisiaj nie wolno!"
Doszedłem do domu państwa Villas-Boas. Dom stał w wielkim ogrodzie, a
wszystkie ścieżki były wybetonowane. Serginho jeździł między klombami na
ślicznym rowerze. Przycisnąłem twarz do sztachet i patrzyłem.
Rower cały był czerwony, a pedały i szprychy miał żółte i niebieskie. Metal aż
się świecił. Serginho zauważył mnie i zaczął się popisywać. Jeździł, brał
zakręty, hamował, że aż piszczało. W końcu zbliżył się do mnie.
— Podoba ci się?
— Strasznie. Jeszcze nie widziałem tak pięknego roweru.
— Podejdź do furty, to mu się lepiej przyjrzysz.
Serginho był w tym samym wieku i w tej samej klasie co Totoca.
Zawstydziłem się moich bosych nóg, bo on miał lakierki, białe pończochy i
czerwone gumowe podwiązki. W błyszczących lakierkach wszystko się
odbijało, nawet oczy me-
go taty zaczęły ma mnie spoglądać w tym blasku. Przełknąłem ślinę.
— Co ci się stało, Zezé? Jesteś taki dziwny.
— Nic. Z bliska jest jeszcze ładniejszy.
Dostałeś na Gwiazdkę?
— No.
Zsiadł z roweru, aby mu było wygodniej rozmawiać, i otworzył furtkę.
— Mnóstwo rzeczy dostałem. Patefon, trzy ubrania, cały stos książek z bajkami,
pudełko kolorowych ołówków, tych dużych. Pudło z różnymi grami, samolot
poruszający śmigłami. Dwie łodzie z białymi żaglami...
Spuściłem głowę i przypomniałem sobie Dzieciątko Jezus, co lubiło tylko ludzi
bogatych, jak mówił Totoca.
— Co ci jest, Zezé?
— Nic.
— A ty... dużo dostałeś podarków?
Nie mogłem odpowiedzieć i poruszyłem głową, że nie.
— Nic? Naprawdę nic?

— W tym roku nie było u nas Gwiazdki. Tato jest jeszcze bezrobotny.
— Niemożliwe. Nie mieliście kasztanów ani orzechów, ani wina?...
— Była tylko rabanada. Dindinha zrobiła.
No i kawa.
Serginho zamyślił się.
— A gdybym cię zaprosił, Zezé? Przyjmiesz zaproszenie?
Zaczynał się domyślać, jak to jest. Ale nie miałem ochoty, mimo że nic nie
jadłem
— Wejdźmy do domu. Mama ci nałoży. na talerz. Jest tyle dobrych rzeczy,
mnóstwo słodyczy...
Nie chciałem ryzykować. Dosyć mi nadokuczano w tych dniach. Niejeden raz
słyszałem: „Już ci mówiłam, żebyś nie przyprowadzał uliczników do domu".
— Nie. Bardzo dziękuję.
— Szkoda. A jeżeli poproszę mamę, żeby zapakowała trochę kasztanów i innych
rzeczy dla twojego braciszka, to weźmiesz?
— Nie. Także nie mogę. Muszę teraz iść, popracować jeszcze.
Wtedy dopiero Serginho zauważył moją skrzynkę.
— Przecież w święto nikt nie pracuje...
— Cały dzień chodziłem i uzbierałem tylko dziesięć tostóes, a i z tych pięć mi
podarowano. Muszę zarobić jeszcze dwa tostóes.
— Na co?
— Nie mogę powiedzieć. Ale koniecznie muszę.
Uśmiechnął się; wpadł na szlachetny pomysł.
— Może mi oczyścisz buty? Dam ci dziesięć tostóes.
— Także nie mogę. Od przyjaciół nie biorę.
— A gdybym ci dał, to znaczy, gdybym ci pożyczył dwieście reis?
— Na jak długo?
— Oddasz, kiedy zechcesz. Możesz też zapłacić kulkami.
— Tak to dobrze.
Włożył rękę do kieszeni i podał mi pieniądz.
— Nie musisz się spieszyć, bo dostałem kupę forsy. Mam pełną kasetę.
Przesunąłem ręką po kole roweru.
— Naprawdę piękny.
— Jak trochę podrośniesz i potrafisz jeździć, pozwolę ci pojeździć, dobra?
— Dobra.
Stukając moją skrzynką puściłem się biegiem do sklepu „Głód i Nędza".
Wpadłem jak huragan, przerażony, że już zamykają.
— Czy dostanę papierosy? Wie pan, te
droższe?
Wyjął dwa pudełka, gdy zobaczył, że trzymam w dłoni pieniądze.
— Nie dla siebie kupujesz, Zezé? Odezwał się jakiś głos z zaplecza:
— Też coś! Taki malec! Nie odwracając się, odparł:
— Nie znasz tego klienta. Ten andrus do wszystkiego jest zdolny.

— To dla taty.
Czułem się ogromnie szczęśliwy, obracając w rękach pudelka.
— To czy to?
— Sam musisz wybrać.
— Cały dzień pracowałem, żeby kupić dla taty ten podarunek na Gwiazdkę.
— Naprawdę, Zezé? A ty co dostałeś od niego?
— Nic. Tato niestety jeszcze nie pracuje, pan wie.
Przejął się tym i ludzie w barze zamilkli.
— A pan które by wolał?
— Obydwa są piękne. Każdy ojciec ucieszyłby się takim podarunkiem.
— Proszę mi to pudełko zapakować, senhor.
Zapakował, ale był trochę dziwny, gdy podawał mi paczkę. Wyglądał, jakby
chciał coś powiedzieć, a nie mógł.
Podałem pieniądze i uśmiechnąłem się.
— Dziękuję, Zezé.
— Wesołych świąt, senhor! Znowu pobiegłem, aż do domu. Nadszedł już
wieczór. Świeciło się tylko w kuchni. Wszyscy wyszli, a tato siedział przy stole i
patrzył na pustą ścianę. Twarz opierał na dłoni, a łokieć na stole.
— Tato.
— Co, synu? — Wcale nie było gniewu w jego głosie. — Gdzie byłeś przez cały
dzień?
Pokazałem skrzynkę ze szczotkami. Postawiłem ją na ziemi i z kieszeni spodni
wyjąłem paczkę.
— Spójrz, tatusiu, kupiłem coś pięknego dla taty.
Uśmiechnął się, rozumiejąc, co to znaczy.
— Podoba się tatusiowi? To było najładniejsze.
Otworzył pudełko i powąchał z uśmiechem, ale nic nie zdołał powiedzieć.
— Zapal sobie jednego, tatusiu. Podszedłem do pieca po zapałkę. Potarłem i
zapaliłem mu papierosa.
Odsunąłem się, chcąc mu asystować przy pierwszym pociągnięciu. I nagle coś
się ze mną stało. Rzuciłem zgaszoną zapałkę na ziemię. I poczułem, że
wybucham. Ze cały w środku pękam. Ze pęka ten ogromny ból, co mnie od rana
męczył.
Spojrzałem na tatę. Na twarz zarośniętą, na oczy.
Mogłem tylko szeptać:
— Tato... Tato...
Bo mój głos zamarł w łkaniu i we łzach. On rozwarł ramiona i objął mnie z
czułością.
— Nie płacz, synu. Sporo się jeszcze napłaczesz w życiu, jeżeli będziesz zawsze
taki uczuciowy.
— Ja nie chciałem, tatusiu... Nie chciałem powiedzieć... tego.
— Wiem. Ja wiem. Nie pogniewałem się, bo właściwie miałeś rację.

Przytulił mnie mocniej do siebie. Potem podniósł moją twarz i wytarł ja ścierką
do talerzy, która leżała w pobliżu.
— Już jest lepiej?
Podniosłem ręce i zacząłem głaskać go po twarzy. Lekko przesuwałem palcami
po jego oczach, pragnąc zatrzymać je w miejscu i usunąć ten wielki ekran.
Bałem się, że jak tego nie zrobię, jego oczy będą mnie ścigać przez całe życie.
— No, dokończmy tego papierosa. Głosem drżącym jeszcze od wzruszenia
wyjąkałem:
— Wiesz, tatusiu, jeżeli tatuś zechce mnie zbić, to nie będę się sprzeciwiał...
Proszę mnie zbić, tatusiu...
— Dobrze, już dobrze, Zezé.
Postawił mnie z resztką moich łez na ziemię. Wyjął z kredensu talerz.
— Gloria schowała dla ciebie trochę owocowej sałatki.
Nie mogłem nic przełknąć. On siadł i zaczął karmić mnie łyżką.
— A teraz poszło, synu?
Skinąłem głową, że tak, ale pierwsze łyżki miały słony smak. Przełknąłem osta-
tek łez.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Ptaszek, szkoła i kwiat

Nowy dom. Nowe życie i nowe, skromne nadzieje.
Oto ja, wesół jak słoneczny dzień, na szczycie fury, między seu Aristidesem i je-
go pomocnikiem.
Wkrótce z niebrukowanej ulicy wjechaliśmy na szosę Rio—Sao Paulo i było cu-
downie, fura zaczęła się posuwać miękko i przyjemnie.
Minął nas piękny samochód.
— To wóz Portugalczyka Manuela Valadares.
Kiedy skręciliśmy w Rua dos Acudes, daleki gwizd wypełnił powietrze poranka.
— Seu Aristides, tam jedzie Mangaratiba.
— A ty musisz wszystko wiedzieć.
— Znam ten gwizd.
Teraz słyszeliśmy tylko tok-tok wystukiwane przez nogi koni na szosie.
Zauważyłem, że fura nie była nowa. Ale była mocna i pojemna. Jeszcze dwa
kursy i przewiezie wszystkie nasze graty. Osioł nie wyglądał na bardzo silnego.
Ale postanowiłem być miły:
— Pan ma piękną furę, seu Aristides.
— Do tego celu wystarczy.
— Osioł też jest fajny. Jak mu na imię?
— Cygan. Nie okazywał chęci do rozmowy.
— Dzisiaj jest dla mnie dzień szczęśliwy. Pierwszy raz jadę furą. Widziałem
samochód Portugalczyka i słyszałem gwizd Mangaratiby.
Milczenie. Nic.
— Seu Aristides, prawda, że Mangaratiba to najważniejszy pociąg w całej
Brazylii?
— Nie. Najważniejszy na tej linii. Wszystko na nic. Trudno jest czasem zro-
zumieć dorosłego.
Gdyśmy dotarli do celu, wręczyłem seu Aristidesowi klucz i starałem się
zawrzeć z nim bliższą znajomość.
— Może panu pomóc?
— Pomożesz, jeżeli nie będziesz nudził i przeszkadzał. Idź się bawić, zawołam
cię, jak będę wracał.
Pobiegłem co tchu.

— Maluchu, teraz będziemy już zawsze razem. Tak pięknie cię wystroję, że
żadne drzewo ci nie dorówna. Wiesz. Maluchu, jechałem teraz furą, taką wielką
i wygodną
niczym dyliżans z kina. Zobaczysz, będę ci opowiadać wszystko, co wiem,
chcesz?
Zbliżyłem się do trawnika nad rynsztokiem i ujrzałem strugę brudnej wody.
— Jak umówiliśmy się wtedy, że nazwiemy tę rzekę?
— Amazonka.
— Tak jest, Amazonka. Tam niżej powinny na niej być czółna dzikich Indian,
prawda, Maluchu?
— Ma się rozumieć. Na pewno.
Nie zdołaliśmy jeszcze porozmawiać ze sobą, a seu Aristides już zdążył
zamknąć dom. Zawołał:
— Zostajesz czy jedziesz ze mną?
— Zostanę. Mama i siostry chyba zaraz przyjdą.
Zostałem i zacząłem wszystko oglądać ze wszystkich stron.
Z początku, dla formy albo dlatego, że chciałem zrobić wrażenie na sąsiadach,
zachowywałem się dobrze. Ale pewnego popołudnia wpadła mi w ręce ta czarna
damska pończocha. Nawinąłem ją na sznurek i obciąłem koniec stopy. Potem
wziąłem długi sznurek od latawca i przywiązałem tam, gdzie była stopa.
Ciągniona pomaleńku po ziemi wyglądała z daleka jak kobra. Po ciemku
zabawa na pewno się uda.
Wieczorem każdy zajmował się swoimi sprawami. Wydawało się, że nowy dom
na wszystkich dobrze podziałał. W rodzinie od dawna nie było tak wesoło jak
teraz.
Cichutko stałem u wejścia i czekałem Ulicę ożywiało tylko słabe światło latarni
a wysokie żywopłoty rzucały na rogach cienie. W fabryce są zapewne ludzie, co
pracują na drugą zmianę, a druga zmiana nie wychodzi później niż o ósmej.
Nigdy po dziewiątej. Chwilę myślałem o fabryce. Nie lubiłem jej. Jej smutny,
poranny gwizd najpaskudniej brzmiał o piątej. Fabryka to smok, co w dzień
pożera ludzi, a wieczorem wymiotuje zmęczoną załogą. Nie lubiłem jej także za
to, co mister Scottfield zrobił z tatą...
Uwaga! Nadchodzi jakaś kobieta. Pod pachą ma parasolkę, w ręku trzyma
torebkę. Słychać już nawet stukanie drewniaków o ziemię.
Szybko chowam się w bramie i wypróbowuję linkę kobry. Funkcjonuje
znakomicie. Ukrywam się w cieniu żywopłotu i stoję z linką w palcach.
Drewniaki zbliżają się, zbliżają, zbliżają i... bomba! Zaczynam pociągać
sznurek. Kobra wije się powoli na środku ulicy.
Tego jednak nie oczekiwałem. Kobieta wrzasnęła tak głośno, że poruszyła ulicę.
Rzuciła przed siebie torebkę i parasolkę i z krzykiem przycisnęła ręce do
brzucha.
— Gwałtu! Rety!... Kobra! Ludzie, kobra! Pootwierały się drzwi, a ja rzuciłem

wszystko, przemknąłem pod ścianą domu i od tyłu wszedłem do kuchni. Czym
prędzej zdjąłem pokrywę z kosza od brudnej bielizny, wlazłem do środka i
przykryłem kosz. Serce biło mi ze strachu, wciąż słyszałem krzyk kobiety:
— Boże mój, Boże, co się stanie z moim dzieckiem? Jestem w szóstym
miesiącu ciąży!
Teraz to już zacząłem się trząść ze strachu.
Sąsiedzi wprowadzili ją do domu, a skargi i łkania nie ustawały.
— Nie wytrzymam, nie wytrzymam! Ja się tak okropnie boję kobry!
— Wypij trochę wody pomarańczowej. Uspokój się, kobieto, uspokój,
mężczyźni wyszli już z siekierą i z pałkami i świecą sobie latarnią...
Taka cholerna awantura przez małą szmacianą kobrę! A najgorsze, że i z domu
cała trójka wyszła zobaczyć, co się dzieje. Jandira, mama i Lala.
— Ależ to nie kobra, moi ludzie. To stara damska pończocha.
W strachu zapomniałem usunąć „kobrę". Byłem ugotowany.
Za kobrą ciągnęła się linka, a linka wychodziła z naszego ogródka.
Trzy znajome głosy zawołały jednocześnie:
— To on!
Teraz zaczęło się polowanie, ale nie na kobrę. Zaglądały pod łóżka. Nic.
Przechodziły koło mnie, a ja wstrzymywałem oddech. Wyszły na dwór i
oglądały domek od zewnątrz.
Jandirze nagle przyszło coś do głowy.
— Zdaje mi się, że już wiem! Uniosła pokrywę kosza i pociągnęła mnie
za uszy aż do jadalni.
Tym razem mama nie żałowała mi lania. Pantofel aż dudnił i musiałem beczeć,
aby złagodzić ból i aby przestała mnie walić.
— Ty nie wiesz, bydlaku, jak to ciężko nosić w brzuchu sześciomiesięczne
dziecko!
Lala zauważyła z ironią:
— Długo czekał, zanim urządził to przedstawienie na ulicy.
— A teraz do łóżka, łobuzie!
Wyszedłem, trzymając się za tyłek. Położyłem się na brzuchu. Szczęście, że tato
poszedł grać w manilhę. W ciemności połykałem resztki łez i stwierdziłem, że
łóżko jest najlepszym lekarstwem na cięgi.
Nazajutrz wstałem wcześnie. Miałem załatwić dwie ważne rzeczy. Najpierw
jakby od niechcenia rozejrzeć się. Jeżeliby kobra jeszcze tam była, tobym ją
wziął i schował pod
koszulę. Mógłbym jej jeszcze użyć gdzie indziej. Ale nie było jej. Niełatwo
będzie znaleźć drugą tak wspaniałą kobrę.
Obróciłem się na pięcie i poszedłem do Dindinhi Musiałem pomówić z wujem
Edmundo. Jak na emeryta, było jeszcze wcześnie. Pewnie nie zdążył wyjść z
domu po gazetę czy żeby zagrać na loterii.
Rzeczywiście, siedział w jadalni i układał nowego pasjansa.
— Dzień dobry, wujku!

Nie odpowiedział. Udawał głuchego. Tam w domu wszyscy mówili, że on lubi
udawać głuchego, jak mu się nie chce rozmawiać.
Ze mną mu się to nie uda. Zresztą (strasznie lubiłem słowo "zresztą") przy mnie
nigdy nie był aż tak głuchy. Pociągnąłem go za rękaw koszuli i jak zawsze
zwróciłem uwagę na śliczne szelki w czarną i białą kratkę.
— Ach! To ty...
Udawał, że przedtem mnie nie zauważył.
— Jak się nazywa ten pasjans, wujku?
— Zegarowy.
— Piękny pasjans.
Znałem już wszystkie karty z talii. Waletów nie cierpiałem. Nie wiem, dlaczego
wyglądały jak lokaje króla.
— Wie wujek, mam do wujka interes.
— Już kończę, porozmawiamy, jak skończę.
Ale od razu przemieszał wszystkie karty.
— Wyszedł?
— Nie. Zrobił z kart stosik i odłożył go na bok
— Wiesz, Zezé, jeżeli to jest interes pieniężny — potarł palce — to jestem goły.
— Ani jednego grosika na szklane kulki. Uśmiechnął się.
— Jeden może się znajdzie. Zobaczymy. Już wkładał rękę do kieszeni, ale mu
przeszkodziłem.
— Żartuję, wujku. Nie o to chodzi.
— A więc o co? Czułem, że on rozkoszuje się moimi „mądrościami", zwłaszcza
od kiedy umiałem czytać bez uczenia się.
— Chciałbym coś wiedzieć. Coś bardzo ważnego. Czy wujek potrafi śpiewać
bez śpiewania.
— Jak to? Nie rozumiem.
— No, tak — i zaśpiewałem strofę z „Chatki maleńkiej".
— Ale ty przecież śpiewasz?
— Właśnie o to chodzi. Bo ja mogę to samo robić do środka, nie śpiewając na
głos.
Uśmiechnął się poczciwie, ale nie rozumiał, do czego zmierzam.
— Bo wie wujek, jak byłem mały, myślałem, że mam w środku ptaszka, który
śpiewa. Że to on śpiewał.
— No, cóż. To było cudownie, żeś miał takiego ptaszka.
— Wujek nie zrozumiał. Bo teraz to już trochę nie wierzę w tego ptaszka. A jak
mówię i patrzę do środka...
Zrozumiał. Rozśmieszyło go moje zakłopotanie.
— Wytłumaczę ci, Zezé. Wiesz, co to jest? To znaczy, że ty rośniesz. A to, co
powiadasz, że mówisz i patrzysz, nazywa się myśleniem. Myśleć to jest to, o
czym ci kiedyś powiedziałem, że będziesz wkrótce czynił.
— W wieku dojrzałym?

— To dobrze, że pamiętasz. I wtedy staje się cud. Myślenie rośnie i rośnie i za-
garnia całą naszą głowę i nasze serce. Żyje w naszych oczach i we wszystkim,
co jest kawałkiem naszego życia.
— Rozumiem. A ten ptaszek?
— Tego ptaszka stworzył Bóg, aby pomógł małym dzieciom odkrywać różne
rzeczy. Później, jak chłopczyk nie potrzebuje już ptaszka, oddaje go Bogu. A
Bóg umieszcza go w innym chłopczyku, inteligentnym jak ty. Prawda, że to
ładne?
Uśmiechnąłem się, szczęśliwy, bo przyszła mi ,,myśl".
— No. Teraz sobie pójdę.
— A ten grosik?
— Dzisiaj nie. Nie będę miał czasu na
kulki.
Szedłem ulicą myśląc o tym wszystkim. Ale coś mi się przypomniało i strasznie
się zasmuciłem. Totoca miał ślicznego ptaszka...
Był tak oswojony, że siedział mu na palcu przy karmieniu. Totoca mógł nawet
zostawić drzwi otwarte i ptaszek nie uciekał Kiedyś Totoca zapomniał o nim i
zostawił go na dworze, na słońcu. Gorąco go zabiło. Przypomniało mi się, jak
Totoca stał, trzymał go w ręce i płakał, i płakał, i tulił martwego ptaszka do
twarzy. I powiedział:
— Już nigdy, ale to nigdy nie złapię żadnego ptaszka.
Stałem koło niego i powiedziałem:
— Ja także nie, Totoca.
Wróciwszy do domu od razu pobiegłem do Malucha.
— Xururuca, chcę coś zrobić.
— Co takiego?
— Poczekamy chwilkę?
— Poczekamy.
Siadłem i oparłem głowę o pieniek.
— Na co mamy czekać, Zezé?
— Aby jakaś ładna chmurka pokazała się na niebie.
— Po co?
— Chcę wypuścić mojego ptaszka. Już mi nie jest potrzebny.
Spojrzeliśmy na niebo. Powoli nadpływała chmurka, odcinała się na niebie
niczym duży biały liść.
— To ta, Maluchu.
Wstałem przejęty i rozpiąłem koszulę. Poczułem, że ptaszek wyfruwa z mojej
chude piersi.
— Leć, mój ptaszku. Leć wysoko do nieba i spocznij na palcu Pana Boga. Bóg
odda cię innemu chłopczykowi i będziesz mu pięknie śpiewał, jak zawsze dla
mnie śpiewałeś. Bywaj, moja piękna ptaszyno!
Poczułem w sobie nieskończoną pustkę.
— Spójrz, Zezé. On usiadł na palcu tej chmurki.

Oparłem głowę o serce Malucha i patrzyłem, jak chmurka odpływa.
— Ja mu nigdy nie dokuczyłem... Xururuca, czy to by było brzydko, gdybym
zapłakał?
— Nigdy nie jest brzydko płakać, głuptasie. Dlaczego?
— Nie wiem. Jeszcze się nie przyzwyczaiłem. Chyba ta klatka we mnie w
środku zanadto opustoszała.

Z samego rana zawołała mnie Gloria.
— Pokaż paznokcie. Pokazałem ręce. Była zadowolona.
— A teraz uszy. Fe, Zezé!
Wzięła mnie do zlewu, namydliła szmatkę i oczyściła mi uszy.
— To niesłychane, żeby ktoś mówił, że jest wojownikiem Pinage, i stałe chodził
brudny! Idź, włóż buciki, a ja poszukam ci czegoś przyzwoitego do ubrania.
Zaczęła grzebać w mojej szufladzie. Im więcej grzebała, tym mniej mogła
znaleźć.
Wszystkie spodenki były dziurawe albo podarte. Łatane i cerowane.
— Nie trzeba nawet nikomu mówić. Wystarczy zaglądnąć do tej szuflady, a już
się wie, jaki z ciebie straszny chłopiec. Włóż te, są najmniej zniszczone. I
wyszliśmy na odkrycie nowego „cudu". Przed szkolą czekała spora gromadka
ludzi. Każdy z dorosłych trzymał za rękę dziecko, które miało zostać zapisane
do szkoły.
— Nie rób smutnej miny i niczego nie zapomnij, Zezé.
Siedzieliśmy w sali wypełnionej dziećmi, a jedno patrzyło na drugie. Aż
przyszła kolej na nas i weszliśmy do pokoju dyrektorki.
— To braciszek?
— Tak jest, senhora. Mama nie mogła przyjść, bo pracuje w mieście.
Dyrektorka przyglądała mi się bacznie, jej oczy były duże i czarne, bo miała
bardzo grube okulary. Wydawało mi się śmieszne, że miała wąsy jak
mężczyzna. Pewnie dlatego była dyrektorką.
— Czy nie jest on jeszcze za mały?
— Jest wątły na swój wiek. Ale już umie czytać.
— Ile lat masz, chłopczyku?
— Dwudziestego szóstego lutego skończyłem sześć lat, senhora.
— Pięknie. Założymy kartę. Jak się nazywają twoi rodzice?
Gloria podała nazwisko taty. Kiedy przyszło podać nazwisko mamy,
powiedziała tylko: Estefania de Vasconcelos. Nie wytrzymałem, musiałem
poprawić:
— Estefania Pinage de Vasconcelos.
— Jak?
Gloria trochę się zaczerwieniła.
— Pinage. Mama jest córką Indian. Byłem strasznie dumny, bo chyba jedyny
w tej szkole miałem indiańskie nazwisko.
Potem Gloria podpisała jakiś papier. Stała w miejscu niezdecydowana.

— Jeszcze coś, panienko?
— Chciałabym się zapytać, jak to będzie z mundurkami. Pani wie... Tatuś jest
bezrobotny, a my jesteśmy niezamożni.
To zostało udowodnione, kiedy dyrektorka, chcąc poznać moje wymiary, kazała
mi się obrócić i w końcu zobaczyła te wszystkie łaty.
Napisała na papierze jakąś liczbę i kazała nam przejść dalej do dony Eulalii.
Dona Eulalia także się zdziwiła, że jestem taki mały. Mundurki, jakie miała,
były dla mnie dużo za duże.
— To są jedyne w małym rozmiarze, jakie mamy, ale są za duże... Jakiż to
maleńki chłopczyk!
— Wezmę te i skrócę.
Wyszedłem ogromnie zadowolony z dwoma darowanymi mundurkami.
Wyobrażałem sobie, jaką minę zrobi Maluch, jak mnie zobaczy jako ucznia w
nowym ubranku.
W następnych dniach wszystko mu opowiadałem. Jak tam było i jak nie było.
— Najpierw uderzają w wielki dzwon. Ale on nie jest taki wielki jak dzwon
kościelny. I wiesz co? Całą hurmą wchodzimy na wielki dziedziniec i każdy
patrzy, gdzie stoi jego pani. A pani każe się ustawić czwórkami w szeregu i
wszystkie dzieci niczym barany ładują się do klasy. Siadamy w ławkach, co
mają pokrywę do otwierania i do zamykania, i tam się wszystko chowa. I wiesz
co? Będę się musiał wyuczyć kilku hymnów, bo pani powiedziała, że każdy
dobry Brazylijczyk i „patriota" musi znać hymn naszego kraju. Jak się nauczę,
to ci zaśpiewam, chcesz, Maluchu?
Następnie szły nowości. Bójki. Odkrywanie świata, gdzie wszystko było nowe.
— Dziewczynko, dokąd idziesz z tym kwiatem?
Mała jest schludnie ubrana i w ręce niesie książkę i zeszyt w papierowych
okładkach. Ma dwa warkocze.
— Niosę kwiatek dla mojej pani.
— Dlaczego?
— Bo moja pani lubi kwiaty. Wszystkie dobre uczennice przynoszą jej kwiaty.
A uczeń także może przynieść?
— Jeżeli lubi swoją panią, to może. Pewnie, że może.
Mojej nauczycielce, doni Cecilii Paim, nikt jeszcze nie przyniósł kwiatka. Może
dlatego, że jest brzydka. Jakby nie ta plamka na oku, toby nie była taka brzydka.
Ona daje mi czasem parę tostao, abym podczas pauzy kupił sobie u sprzedawcy
pączka z nadzieniem.
Zacząłem zaglądać do innych klas, w każdej stała na stole szklanka z kwiatami.
Tylko szklanka mojej pani była pusta.

A teraz o największej przygodzie.
— Wiesz, Maluchu, dzisiaj złapałem nietoperza.
— To ten jakiś Luciano, o którym mówiłeś, że tu będzie mieszkał?

— Nie, głuptasku. Nietoperz od samochodu. Czepiam się samochodu, który
przejeżdża powoli koło szkoły, i trzymam się tego koła, co jest tam z tyłu.
Powiadam ci: fajnie się jedzie. A jak dojeżdża do skrzyżowania i staje na chwilę,
żeby przepuścić inny wóz, wtedy trzeba zeskoczyć. Ale ostrożnie. Bo jak
zeskoczysz w biegu, to rymniesz tyłkiem o ziemię i potłuczesz się.
Opowiadałem mu o wszystkim, co się zdarzyło w szkole podczas lekcji i
podczas przerwy. Trzeba było widzieć, jaka rozpierała go duma, kiedy mu
powiedziałem, że na lekcji czytania dona Cecilia Paim oświadczyła, że czytam
najlepiej ze wszystkich. Najlepszy„czytacz". Miałem pewne wątpliwości i
postanowiłem przy pierwszej okazji zapytać| wuja Edmunda, czy mówi się
„czytacz".
— Ale wróćmy do nietoperza, Maluchu. Żebyś miał pojęcie, jak to jest: to jest
prawie tak dobrze, jak na tobie jeździć konno,
— Ale na mnie nie jest niebezpiecznie.
— Nie jest niebezpiecznie? A kiedy galopujesz ze mną jak wariat przez Dziki
Zachód, na polowanie na bizony i bawoły Czyś ty zapomniał?
Musiał się zgodzić, bo nigdy nie umiał pokonać mnie w dyskusji.
— Ale jest jeden samochód, wiesz, Maluchu, jest jeden taki, do którego nikt nie
odważy się przyczepić. Wiesz, który to? Ten ogromny samochód Portugalczyka
Manuela Valadares. Słyszałeś, żeby ktoś się tak brzydko nazywał? Manuel
Valadares...
— To prawda. Ale ja sobie coś pomyślałem.
— Myślisz, że nie wiem, o czym ty myślisz? Wiem doskonale. Ale teraz jeszcze
nie. Pozwól mi jeszcze trochę potrenować.. Że się narażam...

I tak mijały dni pełne wesołości. Pewnego ranka przyszedłem z kwiatami dla
mojej pani. Ogromnie się wzruszyła i powiedziała, że jestem rycerzem.
— Co to znaczy rycerz? Wiesz, Maluchu?
__Rycerz to jest człowiek dobrze wychowany i podobny do księcia.
Z dnia na dzień coraz bardziej lubiłem szkołę i byłem coraz pilniejszy. Stamtąd
nigdy nie przychodziła skarga na mnie. Gloria mówiła, że zostawiam mego
diabełka w szufladzie i staję się innym chłopcem.
— Myślisz, Maluchu, że to prawda?
— Chyba tak myślę.
— Chciałem ci powierzyć sekret, ale jeśli tak myślisz, nic ci nie powiem.
Odszedłem pogniewany. Ale on sobie z tego nic nie robił, bo wiedział, że mój
gniew długo nie potrwa.
Ten sekret był zaplanowany na wieczór i z niepokoju serce omal mi nie
wyskoczyło z piersi. Nie mogłem się doczekać gwizdka i ludzi idących z pracy.
W letnie dnie późno nadchodzi wieczór. Siedziałem przed domem, patrzyłem
przed siebie i wcale nie myślałem o kobrze ani o niczym. Siedziałem grzecznie i
czekałem na mamę. Nawet Jandira się zdziwiła i spytała, czy może boli mnie
brzuch, bo jadłem niedojrzale owoce.

Postać mamy pojawiła się na rogu. To ona. Nikt na świecie nie był do niej
podobny. Zerwałem się z miejsca i pobiegłem. — Dobry wieczór, mamo. —
Pocałowałem
ją w rękę.
Nawet w ciemnej ulicy zauważyłem, ze ma zmęczoną twarz.
— Bardzo się dzisiaj napracowałaś, mamo?
— Bardzo, synku. Tak było gorąco w warsztacie, że nikt nie mógł wytrzymać.
— Proszę mi dać torbę, mamusiu. Jest mamusia zmęczona.
Wziąłem od niej torbę z próżną menażka
— A ty dużo dziś narozrabiałeś?
— Wcale nie, mamusiu.
— Dlaczego wyszedłeś mi naprzeciw? Mama zaczęła się czegoś domyślać.
— Czy mamusia mnie kocha chociaż odrobinę?
— Kocham cię, tak jak was wszystkich kocham. Dlaczego pytasz?
— Mamusia przecież zna Nardinho? Tego, co jest siostrzeńcem Pata Choca?
Uśmiechnęła się.
— Przypominam go sobie,
— Bo wie mamusia, jego matka zrobiła dla niego ubranko, śliczne. Zielone w
białe paseczki. Z kurteczką zapinaną pod szyję. Ale dla niego jest za małe. A on
nie ma młodszego brata, żeby mógł nosić to ubranko. Ona powiedziała, że
chciałaby sprzedać... Kupi mamusia?
— Oj, synku. Tak nam teraz ciężko!
— Ale ona sprzeda na dwie raty. I wcale niedrogo. Samo uszycie więcej
kosztuje.
To były słowa handlarza Jacoba, który sprzedawał na raty. Mama milczała.
Pewnie robiła rachunek.
— Mamo, ja jestem najpilniejszym uczniem w całej klasie. Pani mówi, że
dostanę wyróżnienie... Proszę mi kupić, mamusiu. Już tak dawno nie miałem nic
nowego do
ubrania... Milczenie zaczynało być niepokojące.
— Wiesz, mamo, bo jak nie teraz, to już chyba nigdy nie będę ubrany jak poeta.
Lala zrobi mi taki duży krawat-kokardę, ona już nawet ma kawałek jedwabiu na
ten krawat...
— No, dobrze, synku. Tydzień popracuję na nocną zmianę i kupię ci to ubranko.
Pocałowałem mamę w rękę i aż do domu szedłem tuląc twarz do jej dłoni.
W taki to sposób otrzymałem strój poety. Był tak piękny, że wuj Edmundo
zaprowadził mnie do fotografa i kazał zrobić zdjęcie.

Szkoła. Kwiat. Kwiat. Szkoła...
Wszystko było dobrze, dopóki Godofredo nie wszedł pewnego razu do mojej
klasy. Przeprosił i powiedział coś doni Cecilii Paim. Wiem tylko, że wskazał na
szklankę z kwiatem. Potem wyszedł. Pani spojrzała na mnie

ze smutkiem.
— Chcę z tobą porozmawiać, Zezé. Poczekaj chwilkę.
Zaczęła coś układać w torebce. Bardzo długo to trwało. Widać było, że wcale
nie ma ochoty ze mną rozmawiać i że w ten sposób szuka odwagi. W końcu
zdecydowała się
— Godofredo powiedział mi o tobie coś bardzo brzydkiego. Czy to prawda,
Zezé?
Kiwnąłem głową, że tak.
— Chodzi o kwiat? To jest prawda, senhora.
— Jak ty to robisz?
— Wstaję trochę wcześniej i wstępują do ogrodu Serginha. Furtka jest tylko
przymknięta, więc szybko wchodzę i kradnę kwiat. Ale tam jest tyle kwiatów, że
nie widać braku.
— Tak. Ale to nie jest uczciwe. Nie powinieneś tego robić. Nie jest to wielka
kradzież, ale mała nieuczciwość na pewno.
— Nie, wcale nie, dona Cecilia. Przecież świat należy do Boga, no nie? I
wszystko, co jest na świecie, należy do Boga. To i kwiaty należą do Boga...
Przeraziła ją moja logika.
— Tylko tak mogłem je zdobyć, proszę pani. Tam w domu nie ma ogrodu, a
kwiaty drogo kosztują. Nie chciałem, żeby na pani stole zawsze stała pusta
szklanka.
Przełknęła ślinę.
— Przecież pani daje mi czasem pieniądze, żebym sobie kupił pączek z
nadzieniem, no nie?
— Mogłabym ci dawać codziennie. Ale ty znikasz...
— Codziennie nie mógłbym brać...
— Dlaczego?
— Bo są inne biedne dzieci, co także nie przynoszą śniadania.
Wyjęła z torebki chusteczkę i ukradkiem otarła oczy.
— Pani wie, na przykład ta Sówka.
— Jaka Sówka?
— Ta Murzynka, taka mała jak ja, co jej mama zwija włosy w kółeczka i
przewiązuje sznurkiem.
— Wiem, Dorotilia.
— No, Dorotilia jest uboższa ode mnie. Inne dziewczynki nie chcą się z nią
bawić, bo jest czarna i bardzo biedna. Ona zawsze zostaje sama w kącie. Ja się z
nią dzielę tym pączkiem, co mi pani daje.
Tym razem pani długo trzymała chusteczkę przy nosie.
— Zamiast dawać mnie, mogłaby pani czasem jej dać. Jej matka bierze pranie, a
ma jedenaścioro dzieci. Wszystkie jeszcze małe. Moja babka, Dindinhą, daje im
w każdą sobotę trochę fasoli i ryżu. Chce im pomóc. A ja dzielę się pączkiem,
bo mama mówiła, że powinniśmy dzielić naszą biedę z tymi, co są jeszcze
biedniejsi. Łzy zabłysły w jej oczach.

— Ja nie chciałem, żeby pani płakała. Przyrzekam, że już nie będę kradł
kwiatów i że się będę jeszcze pilniej uczył.
— To nie dlatego. Chodź tu, Zezé. Wzięła moje ręce w swoje.
— Przyrzekniesz mi coś, bo masz bardzo dobre serduszko, Zezé.
— Przyrzeknę, ale nie chcę pani oszukiwać. Wcale nie mam dobrego serduszka.
Pani tak mówi, bo nie wie, jaki ja jestem w domu,
— To nieważne. Dla mnie masz. Od dzisiaj nie będziesz mi przynosił kwiatów.
Chyba że je od kogoś dostaniesz. Przyrzekasz?
— Przyrzekam, senhora. No, a szklanka? Zawsze ma stać pusta?
— Ta szklanka nigdy nie będzie pusta. Kiedy na nią spojrzę, zawsze zobaczę w
niej najpiękniejszy kwiat. I pomyślę: ten kwiat dal mi mój najlepszy uczeń.
Zgoda?
Uśmiechnęła się. Uwolniła moje ręce i rzekła łagodnie:
— A teraz możesz odejść, złote serduszko...

ROZDZIAŁ OSTATNI CZĘŚCI PIERWSZEJ

... I skonasz w kryminale

Pierwszą i bardzo pożyteczną rzeczą, jakiej nauczyłem się w szkole, były

dni tygodnia. A znając dni tygodnia, wiedziałem, że „on" przychodzi we wtorek.
Później odkryłem też, że w jeden wtorek on chodzi ulicami po tamtej stronie
dworca, a w drugi po naszej stronie.
Toteż w ten wtorek prysnąłem ze szkoły. Nie chciałem, żeby Totoca o tym
wiedział, bobym musiał zapłacić mu szklanymi kulkami, żeby nie powiedział w
domu. Było wcześnie, a że „on" powinien się pojawić, kiedy zegar na kościele
wybije dziewiątą, poszedłem się trochę powałęsać. Po bezpiecznych ulicach
oczywiście. Najpierw wstąpiłem do kościoła i pooglądam sobie świętych.
Trochę mnie strach obleciał na widok stojących figur z mnóstwem świec.
Świece mrugały, to i święci także mrugali. Nie wiedziałem, czy to jest dobrze
być świętym i wciąż stać i stać.
Wstąpiłem do zakrystii, gdzie seu Zacarias wyjmował stare świece z lichtarzy i
wstawiał nowe. Na stole leżała kupka ogarków.
— Dzień dobry, seu Zacarias. Przerwał pracę, przesunął okulary na koniec nosa,
pociągnął nosem, odwrócił się i odrzekł:
— Dzień dobry, chłopcze.
— Czy mogę panu pomóc? Oczyma pożerałem ogarki.
— Owszem, jeżeli chcesz dostać w skórę. Dlaczego nie poszedłeś do szkoły?
— Poszedłem. Tylko pani nie przyszła. Zęby ją bolą.
— Ach, tak.
Znowu się odwrócił i przesunął okulary na koniec nosa.
— Ile masz lat, mały?
— Pięć. Nie, sześć. Nie, nie sześć. Pięć.
— Więc ile? Pięć czy sześć? Pomyślałem o szkole i skłamałem:

— Sześć.
— Mając sześć lat trzeba by już zacząć się uczyć katechizmu.
— To ja już mogę?
— Dlaczego by nie? Musisz tylko przychodzić w każdy czwartek o trzeciej po
południu. Przyjdziesz?
— To zależy. Jeżeli da mi pan te ogarki, to przyjdę.
— A do czego ci ogarki?
Diabeł znów mnie podkusił. Znowu skłamałem.
— Nawoskuję sznurek mego latawca. Będzie mocniejszy.
— No to bierz.
Zabrałem ogarki i wrzuciłem do torby z zeszytami i kulkami. Szalałem ze
szczęścia.
— Dziękuję, seu Zacarias.
— No więc pamiętaj. W czwartek. Poleciałem. Było wcześnie, jeszcze za
wcześnie. Pędziłem aż do kasyna, a nie widząc nikogo na ulicy przeszedłem na
drugą stronę i szybciutko wyrzuciłem woskowe ogarki na chodnik. W te pędy
wróciłem i siadłem na chodniku przed jedną z czterech zamkniętych bram
kasyna. Chciałem widzieć z daleka, kto pierwszy się pośliźnie.
Już mi się prawie odechciało czekać. I raptem, pluft! Dona Corinha, matka
Nanzeazeny, wyszła z domu w chustce z książeczką do nabożeństwa i ruszyła w
stronę kościoła. — O Matko Boska!
Przecież to przyjaciółka mojej matki, a jej córka Nanzeazena to najlepsza
przyjaciółka Glorii. Nie chciałem tego widzieć. Pobiegłem do rogu ulicy i
zatrzymałem się, bo jednak chciałem zobaczyć. Dona Corinha wywaliła się na
ziemię i klęła, na czym świat stoi.
Zebrała się kupa ludzi, byli ciekawi, czy jej się coś stało, ale ona tak mocno
klęła, że chyba się tylko trochę potłukła.
— To te bezczelne chłopaczyska, co się tu kręcą.
Odetchnąłem. Ale nie aż tak, żeby nie zauważyć, że jakaś ręka z tylu trzyma
moją torbę.
— To twoja sprawka, co, Zezé? Seu Orlando Rudowłosy. Ten, co tak długo
był naszym sąsiadem. Straciłem mowę.
— Ty czy nie ty?
— Pan nie opowie tam w domu, prawda?
— Nie opowiem. Chodź no tu, Zezé. Tym razem ujdzie ci na sucho, bo ta stara
to strasznie pyskata baba. Ale więcej tego nie rób, bo ktoś może złamać nogę.
Zrobiłem skruszoną minę i puścił mnie.
Wróciłem na Rynek i czekałem na „niego". Przedtem wstąpiłem do cukierni seu
Rozemberga, uśmiechnąłem się i powiedziałem:
— Dzień dobry, seu Rozemberg. Odpowiedział chłodno dzień dobry i nic.
Żadnych słodyczy. Sukinsyn! Daje tylko, jak przychodzę z Lalą.
A oto i ,,on".

W tej chwili zegar wybił dziewiątą. "On" nigdy nie zawodzi. Idę w ślad za nim
w pewnym oddaleniu. On wchodzi w Rua do Progresso i zatrzymuje się na rogu.
Kładzie torbę na ziemi i narzuca marynarkę na lewe ramię. Ach, jaka fajna
koszula w kratkę! Jak będę mężczyzną, tylko takie będę nosił. I jeszcze do tego
ma czerwoną chustkę na szyi i kapelusz zsunięty do tyłu. I zaczyna wołać
tak grubym głosem, że na ulicy robi się wesoło:
— Przebój stolicy! Najnowsze piosenki!
Kupujcie, póki starczy!
Głos także ma piękny. Głos Bahijczyka.
— Najnowsze piosenki! „Claudionor"!... Gwiazda tygodnia Chico Viola!
Ostatni przebój Vicente Celestino!
Tak pięknie wymawia słowa, prawie jakby śpiewał. Stoję jak urzeczony.
Chciałbym, żeby zaśpiewał „Fanny". Zawsze to śpiewa, a ja chcę się nauczyć.
Kiedy dochodzi do miejsca „skonasz w kryminale", to aż mnie ciarki
przechodzą, takie to piękne. Ale on zaczyna wyśpiewywać „Claudionor":

Wybrałem się na sambę, na wzgórzu, tam wysoko,
Wtem patrzę, a czarnula robi do mnie perskie oko
Nie pójdę, bo mi coś złego stać się może.
Jej mąż to silny chłop, gotów mnie zadźgać nożem.
Nie będę jak Claudionor na kredyt brał w sklepiku,
Na utrzymanie żony sposobów jest bez liku.

Przerwał i zaczął wołać: — Ostatnie przeboje! Sześćdziesiąt najnowszych
piosenek! Od jednego tostao do czterystu reis! Kupujcie, moi państwo! I z kolei
moja ulubiona „Fanny":

Czekałeś na tę chwilę, kiedy sama została,
I nawet sąsiadki wezwać nie zdołała.
Przebiłeś ja sztyletem i krwią się zalała
Ta biedna, biedna Fanny, co dobre serce miała.

Jego głos był teraz tak delikatny, tak słodki, że zmiękczyłby nawet serce z
kamienia.

Lecz klnę się tu na Boga, a nie żartują wcale,
Że gorzko pożałujesz i skonasz w kryminale.
Przebiłeś ją sztyletem i krwią się zalała,
Ta biedna, biedna Fanny, co dobre serce miała.

Ludzie wychodzili z domów i po dłuższym wybieraniu kupowali piosenkę, którą
uważali za najładniejszą. Z powodu tej „Fanny" przykleiłem się do niego na
dobre.

Obrócił się do mnie z szerokim uśmiechem.
— Kupisz piosenkę, mały?
— Nie, senhor. Nie mam forsy.
— Od razu poznałem.
Wziął swoją torbę i ruszył ulicą, wykrzykując coraz głośniej:
— Walc „Pardon", „Żegnajcie, chłopcy" - tango jeszcze piękniejsze niż
„Królewska noc"!
I zaśpiewał:

Oczy twe niczym gwiazdy
Na nocnym niebie błyszczące.
Lecz nawet światło gwiazd
Nie jest tak urzekające
Jak twoje cudne oczy...

Wyliczył jeszcze parę piosenek, sprzedał kilka i natknął się na mnie. Stanął i
skinął na mnie dłonią.
— Chodź tu, smyku. Zbliżyłem się z uśmiechem.
Przestaniesz w końcu za mną łazić?
— Nie przestanę, senhor. Nikt na świecie nie śpiewa tak ładnie jak pan.
To mu pochlebiło. Poczułem, że go rozbroiłem i że zaczynam wygrywać tę
rundę.
— Przyczepiłeś się do mnie jak rzep.
— Bo chciałem wiedzieć, czy pan śpiewa jeszcze lepiej niż Vicente Celestino i
Chico Viola. I naprawdę lepiej.
Uśmiechnął się od ucha do ucha.
— A ty wiesz, jak oni śpiewają, smyku?
— No. Syn doktora Adaucto Luz ma gramofon. U niego słuchałem.
— Pewnie płyta była stara albo igła popsuta.
— Wcale nie. Płyta była nowiutka, właśnie nadeszła. Pan naprawdę lepiej
śpiewa. Ja sobie nawet coś pomyślałem.
— Gadaj, co.
— Ja i tak wciąż za panem chodzę. Pan mnie wyuczy, ile kosztuje każdy
przebój. I pan będzie śpiewał, a ja będę sprzedawał. Ludzie lubią kupować u
dziecka.
— Niezła myśl, smyku. Ale musisz mi powiedzieć, że robisz to, bo tak ci się
podoba. Płacić ci nie mogę.
— A ja wcale nie chcę.
— Więc o co chodzi?
— Bo ja strasznie lubię śpiewać. Lubię się uczyć. A „Fanny" to chyba
najładniejsza piosenka, jaką znam. No, a jak pan bardzo dużo sprzeda, to mi da
dla mojej siostry jakąś starą broszurkę, której nikt nie chciał kupić.
Zdjął kapelusz i podrapał się w głowę ostrzyżoną na jeża.

— Mam starszą siostrę, na imię jej Gloria. To dla niej.
— No to chodźmy.
I zaczęliśmy chodzić i sprzedawać. On śpiewał, a ja się przy nim uczyłem.
Kiedy wybiła dwunasta w południe, spojrzał na mnie trochę zaniepokojony.
— Nie pójdziesz do domu na obiad?
— Dopiero jak skończymy pracować. Znów podrapał się w głowę.
— Chodź ze mną.
Usiedliśmy w kawiarence przy ulicy Ceres i on sięgnął do swego worka po
kanapkę. Zza pasa wyjął nóż. Taki nóż, że strach. Odkroił kawałek kanapki i
podał mi go. Potem wypił łyk wódki i zamówił dwie lemoniady dla uzupełnienia
posiłku. Podnosząc kanapkę do ust spoglądał na mnie badawczo i miał bardzo
zadowolone oczy.
— Wiesz, smyku, przynosisz mi szczęście. Mam całą chmarę dzieciaków, a
nigdy mi nie wpadło na myśl, żeby wziąć któregoś do pomocy.
Pociągnął wielki łyk lemoniady.
— Ile masz lat?
— Pięć. Sześć... Pięć.
— Pięć czy sześć?
— Sześć. Nieukończonych.
— Bardzo z ciebie inteligentny i dobry
chłopiec.
__To znaczy, że w przyszły wtorek mamy się spotkać?
Roześmiał się.
— Jeżeli zechcesz.
— Pewnie, że zechcę. Ale muszę to załatwić z moją siostrą. Ona zrozumie. To
nawet dobrze, bo po tamtej stronie dworca jeszcze nigdy nie byłem.
— Skąd wiesz, że ja tam idę?
— Bo ja co wtorku na pana czekam. W jeden wtorek pan przychodzi, a w drugi
nie. To sobie tak pomyślałem, że pan idzie na tamtą stronę toru.
— Ależ spryciarz z ciebie. Jak ci na imię?
— Zezé.
— A mnie Ariovaldo. Trzymamy sztamę?
Wziął moją rękę między swoje stwardniałe dłonie i zostaliśmy przyjaciółmi na
śmierć i życie.
Gloria dosyć łatwo dała się przekonać. — W każdy wtorek, Zezé? A co będzie
ze szkołą?
Pokazałem jej zeszyt. Dyktanda miałem pięknie wykaligrafowane i bez błędów.
Same piątki. To samo w zeszycie rachunkowym.
- I z czytania, Godója. Jestem najlepszy.
Mimo to wahała się.
— Jak się czegoś uczymy, to potem tę rzecz powtarza się przez sześć miesięcy.
Zanim się te osły nauczą, można pypcia dostać.
Roześmiała się.

— Fe! Jak ty się wyrażasz, Zezé!
— Powiem ci nawet, że śpiewając lepiej się człowiek uczy. Ile ja się nowych
słów nauczyłem! Wuj Edmundo mi wytłumaczył: sztylet, urzekający. I jeszcze
do tego co tygodnia przynoszę ci broszurkę i uczysz się najpiękniejszych
piosenek.
— Tak. Ale co powiem tatusiowi, jak zauważy, że we wtorki nie przychodzisz
na obiad?
— Nie zauważy. A jak kiedyś zapyta, to się skłamie. Powiesz, że poszedłem do
Dindinhi. Albo że posłałaś mnie z czymś do Nanzeazeny i zostałem tam na
obiedzie.
Panno święta! Dobrze choć, że umiem udawać, bo gdyby ta stara wiedziała, co
ja zrobiłem!...
W końcu Gloria się zgodziła, bo wiedziała, że to był jedyny sposób, abym nie
wymyślił nowego psikusa i nie dostał porządnego lania. A zresztą przyjemnie
było siedzieć we środę pod pomarańczą i uczyć się nowej piosenki.
Nie mogłem doczekać się wtorku. Poszedłem na dworzec oczekiwać seu
Ariovaldo. Jeżeli nie spóźni się na pociąg, przyjedzie o wpół do dziewiątej.
Kręciłem się wokół dworca i wszystko oglądałem. Lubiłem wejść do cukierni i
popatrzyć na ludzi wychodzących z dworca schodami. Świetne miejsce dla
pucybuta. Ale Gloria nie pozwoliła. Bo policja ściga i zabiera skrzynkę. I w
dodatku są pociągi. Wolno mi tylko iść z seu Ariovaldo i mam trzymać się jego
ręki nawet przy przechodzeniu pomostem nad torami.
Oto śpiesznie nadchodzi. Po „Fanny" przekonał się, że wiem, co ludzie lubią ku-
pować.
Siadaliśmy zwykle na murze przed dworcem naprzeciwko ogrodu fabryki i seu
Ariovaldo otwierał najważniejszą broszurkę i zaczynał śpiewać melodię. Jak mi
się nie podobała, zaczynał inną.
— To jest ostatnia nowość. „Serenada"! Jeszcze raz zaśpiewał.
— Jeszcze raz, proszę. Powtórzył ostatnią zwrotkę.
— Ta piosenka, seu Ariovaldo, i „Fanny", i tanga, wszystko pójdzie jak woda.
I szliśmy ulicami pełnymi słońca i kurzu. Byliśmy jak te wesołe ptaki, co
wielbią lato.
— Przebój sezonu! „Serenada" nagrana przez Chico Viola!

O piękna kobieto, o której me serce marzy
Tyś jest jak obraz i jak te gwiazdy na niebie.
Gdybym mógł, postawiłbym cię na ołtarzu,
Boś jest leniuszek i praca nie jest dla ciebie.

To był dopiero szlagier! Dziewczęta zlatywały się jak pszczoły do miodu, żeby
kupić piosenki. Chłopcy i dorośli mężczyźni, ludzie różnych zawodów, młodzi i
starsi.

Najbardziej lubiłem sprzedawać broszurki po czterysta i po pięćset reis. Jak
trafiłem na kobietę, to już wiedziałem, jak mam postąpić.
— Oto reszta, dona.
— Zatrzymaj ją i kup sobie cukierków. Nabierałem nawet takiego sposobu mó-
wienia jak seu Ariovaldo.
W południe — już wiadomo. Wchodziliśmy do pierwszej z brzegu kawiarenki i
chrup, chrup, pożeraliśmy kanapkę i popijali oranżadą lub sokiem
porzeczkowym,
— Forsa, seu Ariovaldo. — Podsuwałem mu drobne.
Uśmiechał się z aprobatą.
— Porządny z ciebie malec, Zezé.
— Seu Ariovaldo, dlaczego początkowo mówił pan zawsze do mnie „smyku"?
— W mojej ojczyźnie, w Bahii, zwracamy się tak do dzieci, kiedy są bardzo
małe.
Podrapał się w głowę i zakrył usta ręką bo mu się odbiło. Przeprosił i zaczął
dłubać w zębach wykałaczką. A forsa wciąż leżała na tym samym miejscu.
— Rozmyśliłem się, Zezé. Od dzisiaj możesz zatrzymywać resztę dla siebie.
Przecież tworzymy teraz duet.
— Co to jest duet?
— Jak dwie osoby razem śpiewają.
— To mogę sobie kupić loda?
— Pieniądze są twoje. Możesz z nimi zrobić, co zechcesz.
— Dziękuję, „kulego".
— Czy naprawdę jesteśmy duetem?
— Teraz tak.
— No to niech pan pozwoli, żebym ja śpiewał z „Fanny" ten kawałek od serca.
Pan zacznie głośno, a ja wejdę z tym sercem cichutko i delikatnie.
— Niezła myśl, Zezé.
— Więc jak po południu przyjdziemy, zaczniemy od „Fanny", bo zawsze
przynosi nam szczęście. I w słonecznym upale zaczęliśmy znowu pracować.
Śpiewaliśmy „Fanny" na cały regulator, kiedy zdarzyło się nieszczęście.
Pod parasolką szła nabożna dona Maria da Penha z twarzą białą od pudru.
Usłyszawszy naszą „Fanny", stanęła jak wryta. Seu Ariovaldo przeczuł tragedię
i szturchnął mnie, abym nie przerywał śpiewu i ruszył z miejsca.
Gdzie tam! Byłem tak zafascynowany sercem Fanny, że nie zwróciłem na to
uwagi i stałem.
Dona Maria da Penha zamknęła parasolkę i zaczęła uderzać jej szpicem o nosek
pantofla. Kiedy skończyłem, zrobiła diabelnie wściekłą minę i zawołała:
— Ładnie, nie ma co mówić, bardzo ładnie! Żeby dziecko śpiewało takie
niemoralności!
— Dona, w mojej pracy nie ma żadnej niemoralności. Każda uczciwa praca jest
pracą i nie mam się czego wstydzić.

Nie widziałem jeszcze seu Ariovalda tak rozwścieczonego. Chciała awantury,
więc ją miała.
— To jest pana syn, to dziecko?
— Niestety nie, senhora.
— Siostrzeniec? Krewny?
— Ani siostrzeniec, ani krewny.
— Ile ma lat?
— Sześć.
Zmierzyła mnie wzrokiem z niedowierzaniem.
— Nie wstyd panu eksploatować takie dziecko?
— Wcale nikogo nie eksploatuję, dom Śpiewa ze mną, bo to lubi i tak mu się
chce. Zresztą ja mu płacę, prawda, że ci płacę?
Kiwnąłem głową, że tak. Strasznie podobała mi się ta awantura. Brała mnie
ochota, żeby stuknąć głową w brzuch dony Marii da Penha i usłyszeć, jak pada
na ziemię. Buch!
— Otóż oświadczam panu, że poczynię odpowiednie kroki. Porozmawiam z
księdzem. Pójdę do sądu dla nieletnich. Nawet na policję pójdę.
Tu zamilkła i wytrzeszczyła przerażone oczy. Seu Ariovaldo wyciągnął swój
ogromny nóż i przyskoczył ku niej. Jeszcze chwila, a padnie zemdlona.
— A idźże sobie, dona. Ale już! Ja jestem dobry człowiek, ale mam taką manię,
że obcinam języki pyskatym wiedźmom, co się pchają do cudzego życia...
Odeszła sztywna jak miotła, a gdy była daleko, odwróciła się i zaczęła wygrażać
parasolką.
— Jeszcze pan zobaczy!...
— Won, stara wiedźmo z Croxóxó! Otworzyła parasolkę, oddaliła się szybko
i znikła z naszego życia.
Pod wieczór seu Ariovaldo obliczał zysk.
— Poszło wszystko, Zezé. Miałeś rację. Przynosisz mi szczęście.
Przypomniałem sobie donę Marię da Penha.
— Czy ona nam coś zrobi?
— Gdzie tam. Co najwyżej pójdzie do księdza i ksiądz jej poradzi: „Lepiej dać
temu spokój, dona Maria. Z tymi ludźmi z Północy lepiej nie zaczynać".
Włożył pieniądze do kieszeni i zwinął worek.
Potem, jak to zwykle czynił, włożył rękę do kieszeni spodni i wyjął złożoną
broszurkę.
— A to dla twojej siostrzyczki Glorii, Przeciągnął się.
— Ależ to był dzień! Chwilkę odpoczywaliśmy.
— Seu Ariovaldo?
— No?
— Co to jest „wiedźma z Croxóxó"?
— Czy ja wiem. Wymyśliłem ją z wściekłości. — Roześmiał się.
— Czy pan ją naprawdę chciał zadźgać?
— Skąd. Chciałem ją tylko nastraszyć.

— Jakby ją pan dźgnął, to wyszłyby z niej kiszki czy takie siano jak z lalki?
Ariovaldo roześmiał się i po przyjacielska podrapał mnie w głowę.
— Wiesz, co ci powiem, Zezé! Z niej to by chyba gówno wyszło.
Roześmieliśmy się obaj.
— Nic się nie bój. Ja nie jestem taki, żebym miał zabijać. Nawet kury nie
potrafiłbym zabić. A przed żoną mam takiego stracha, że nieraz nawet miotłą
mnie zdzieli.
Wstaliśmy i poszliśmy na dworzec. Ariovaldo uścisnął moją rękę i powiedział:
— Na wszelki wypadek parę razy ominiemy tę ulicę.
Mocniej ścisnął moją rękę.
— Do następnego wtorku, „kulego". Kiwnąłem głową na znak zgody. On tym-
czasem powoli, stopień po stopniu, pokonywał schody.
Z góry zawołał:
_ Poczciwy z ciebie chłopiec, Zezé!
Pomachałem ręką na pożegnanie i zacząłem się śmiać.
Poczciwy! Gdyby on wiedział...

CZĘŚĆ DRUGA

I wtedy ukazało się

Dzieciątko Jezus,

i było bardzo smutne

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Zabawa w nietoperza
— Pośpiesz się, Zezé, bo się spóźnisz do szkoły!
Siedziałem przy stole i nie śpiesząc się, piłem kawę z mojego garnuszka i
zagryzałem suchym chlebem. Jak zawsze opierałem łokcie o stół i wpatrywałem
się w kalendarz na ścianie.
Gloria była zdenerwowana i niecierpliwa. Nie mogła się doczekać chwili, kiedy
wszyscy wyjdą z domu i zostawią ją w spokoju przy zajęciach domowych.
— Idź już, ty mały diable. Nawet się nie uczesałeś; czemu nie jesteś taki jak
Totoca, on zawsze jest gotów na czas.
Wzięła grzebień i przyczesała moją jasną czuprynkę.
— Tego rudego kota nie można nawet uczesać.
Zsadziła mnie z krzesła i obejrzała krytycznie od stóp do głów, czy kurteczka i
spodnie są w porządku. — Teraz idź już, Zezé. Totoca i ja przewiesiliśmy torby
przez ramię. W środku tylko książki, zeszyty i ołówek. Żadnego śniadania,
musiało starczyć dla tamtych dzieci.
Gloria dotknęła dna mojej torby, pod palcami poczuła kulki i uśmiechnęła się;
tenisówki mieliśmy w rękach, wkładaliśmy je dopiero w pobliżu szkoły, na
Rynku.
Ledwo wyszliśmy na ulicę, Totoca puszczał się biegiem, a mnie, idącego
powoli, zostawiał samego. I oto mój psotny diabeł zaczynał się budzić. Lubiłem
nawet, kiedy się we mnie na dobre rozpanoszył. Szosa Rio — Sao Paulo kusiła
mnie do złego. Nietoperz, oczywiście nietoperz. Przyczepić się do samochodu i
pędzić niczym wiatr — to najlepsza rzecz na świecie. Wszyscyśmy to robili;
Totoca mnie tego nauczył, nakazując po tysiąc razy, żebym się mocno trzymał,
bo inne wozy, co z tyłu nadjeżdżają, są niebezpieczne. Z czasem nauczyłem się
pokonywać strach, a chęć przygody pchała mnie do łapania najtrudniejszych

nietoperzy. Stałem się tak bezczelny, że przyczepiałem się nawet do wozu seu
Ladislau, tylko tego pięknego samochodu Portugalczyka brakowało mi do
szczęścia. To był ładny wóz i wspaniale utrzymany. Koła zawsze jak
nowiuteńkie. Wszystko, co było z metalu, błyszczało tak, że człowiek oglądał
się w tym jak w lustrze. I jaki fajny klakson! Ryczał jak krowa na pastwisku, A
on, właściciel tego cudu, przejeżdżał koło mnie z nachmurzoną miną. Nikt nie
miał odwagi przejechać się na gapę na tylnym kole. Mówili, że Portugalczyk
bije, morduje i że się odgraża, iż kości połamie, zanim zabije. Żaden chłopiec z
naszej szkoły nie ośmielił się zrobić nietoperza, przynajmniej dotychczas.
Rozmawiałem o tym z Maluchem, powiedział:
— Naprawdę żaden, Zezé?
— Żaden. Żaden się nie odważył. Czułem, że Maluch się śmieje, że prawie
odgadł, o czym w tej chwili myślę.
— Ale ty masz straszną ochotę, prawda?
— Oj, mam, co prawda, to prawda. Wydaje mi się...
— Co ci się wydaje?
Teraz ja zacząłem się śmiać.
— No, powiedz.
— Jesteś taki ciekawy, że aż strach,
— Zawsze mi wszystko opowiadasz, zawsze w końcu opowiesz, nie wytrzy-
masz.
— Wiesz co, Maluchu? Wychodzę z domu o siódmej, no nie? O siódmej pięć
jestem na rogu. A o siódmej dziesięć — Portugalczyk zatrzymuje wóz na rogu
przed sklepikiem „Głód i Nędza" i kupuje paczkę papierosów. Kiedyś zbiorę na
odwagę, poczekam, aż on wsiądzie, i hop!...
— Nie starczy ci odwagi.
— Nie starczy? Zobaczysz, Maluchu.
Czekałem z bijącym sercem. On przyhamował i wysiadł. Wyzwanie Malucha
przemieszało się we mnie ze strachem i z odwagą, nie chciałem pójść, ale
popychała mnie próżność. Obszedłem bar i stanąłem na pół ukryty na rogu pod
ścianą. Szybciutko schowałem do worka tenisówki. Serce biło tak głośno, że się
bałem, czy tam w środku w barze nie usłyszą; on wyszedł i nawet mnie nie
zauważył. Słyszałem, jak otwierał drzwiczki...
— Teraz albo nigdy, Maluchu!
Jeden skok i uczepiłem się zapasowego koła z całej siły, jaką może dać lęk. Wie-
działem, że stąd do szkoły jest ogromny kawał drogi. Czułem już przedsmak
mojego zwycięstwa wobec kolegów...
-Aj!
Krzyknąłem tak głośno i przenikliwie, że przed sklepem zbiegli się ludzie, aby
sprawdzić, czy kogoś nie przejechano.
Zawisłem pół metra nad ziemią i kołysałem się. Uszy płonęły mi jak ogień. Coś
zawiodło w moich planach. W zdenerwowaniu zapomniałem nasłuchiwać, czy
motor pracuje.

Gęba Portugalczyka jeszcze chyba wyolbrzymiała. Oczy sypały iskry.
- To ty, łobuziaku bezczelny? Taki pędrak i taki bezczelny!...
Postawił mnie na ziemi. Uwolnił jedno moje ucho i grubym ramieniem zaczął
mi wygrażać przed nosem.
— Myślisz, łobuziaku, że nie widziałem, jak się od tygodni gapisz na mój
samochód! Dam ci taką nauczkę, że raz na zawsze stracisz ochotę czepiać się
mego wozu.
Wstyd bardziej bolał niż ból. Chciałem poczęstować tego chama wiązanką słów.
Ale nie puszczał mnie i wolną ręką wygrażał, jak gdyby odgadywał moje myśli.
— No, krzycz! Klnij! Czemu nic nie mówisz?
Oczy napełniły mi się łzami z bólu, z poniżenia wobec ludzi, co oglądali tę
sceną i złośliwie się śmiali.
Portugalczyk jak na złość prowokował mnie:
— No i czemu nie klniesz, łobuziaku? Obudził się we mnie straszliwy bunt i pe-
łen wściekłości rzuciłem:
— Teraz nie mówię, ale za to myślę. A jak dorosnę, to pana zabiję.
Portugalczyk roześmiał się, wszyscy obecni mu zawtórowali.
— A rośnij sobie, brzdącu. Ja poczekam. A tymczasem dam ci nauczkę.
Nagle puścił moje ucho i przechylił mnie na swoje kolano. Trzepnął mnie tylko
jeden jedyny raz, ale tak mocno, że myślałem, że tyłek przylepi mi się do
żołądka. Dopiero wtedy mnie puścił.
Odurzony, oddaliłem się pośród śmiechów i drwin. Nie oglądając się,
przeszedłem na drugą stronę szosy Rio—Sao Paulo i przesunąłem ręką po tyłku,
aby trochę złagodzić ból po otrzymanym ciosie. Sukinsyn! Przekona się jeszcze,
co ja potrafię! Przysiągłem zemstę. Przysiągłem, że... Lecz w miarę jak się
oddalałem od tych wstrętnych ludzi, bolało mnie coraz mniej. Gorzej, jeżeli się
dowiedzą w szkole. A co powiem Maluchowi? Przez cały tydzień, kiedy będę
przechodził kolo „Głodu i Nędzy", będą mnie wyśmiewać ci dorośli tchórze.
Trzeba wychodzić wcześniej i w innym miejscu przechodzić przez szosę...
W tym stanie ducha przyszedłem na Rynek. Umyłem nogi pod kranem i
włożyłem tenisówki. Totoca czekał na mnie z niecierpliwością. Nie opowiem
mu o moim niepowodzeniu.
— Zezé, musisz mi pomóc.
— Coś ty znowu zrobił?
— Pamiętasz Biego?
— Tego drągala z ulicy Barao de Capanema?
— No. On mnie zaczepi po wyjściu ze szkoły. Nie chciałbyś się z nim bić
zamiast mnie?
— Ależ on mnie zabije.
— Coś ty, przecież ty jesteś odważny i lubisz się bić.
— No dobra. Po wyjściu?
— Po wyjściu.

Taki był Totoca, zawsze wszczynał bójki i wpakowywał mnie. Ale to nawet
dobrze. Wszystką złość na Portugalczyka wyładuję na Bie.
Co prawda, tego dnia porządnie oberwałem. Wyszedłem z walki z czerwonym
okiem i posiniaczonymi ramionami. Totoca siedział razem z innymi na ziemi, z
moimi i swoimi książkami na kolanach. Dopingowali mnie i dawali dobre rady:
— Wal go głową! W brzuch, Zezé! Gryź, drap paznokciami, przecież to sam
tłuszcz! Kopnij go w jaja!
Mimo tego całego dopingowania i doradzania, gdyby nie seu Rozemberg z
cukierni, źle byłoby ze mną. Wyszedł zza lady, chwycił Biego za kołnierz
koszuli i dał mu parę razy po gębie.
— Nie wstyd ci? Żeby takie chłopisko biło się z takim malcem!
Seu Rozemberg żywił ukrytą namiętność — jak mówili tam w domu — do mo-
jej siostry Lali. Znał nas wszystkich i za każdym razem, kiedy Lala przychodziła
z jednym z nas, dawał słodycze i cukierki z najmilszym uśmiechem, w którym
błyszczało kilka złotych zębów.
Nie mogłem się powstrzymać i w końcu opowiedziałem Maluchowi o moim
fiasku. Z tym czerwonym i podbitym okiem nie mogłem go zresztą zataić.
Choćby dlatego, że tato, jak mnie zobaczył, przylał mi jeszcze parę razy, a
Totoce palnął kazanie. Tato nigdy nie bił Totoki. Mnie tak, bo we mnie było
wszystko, co najgorsze.
Maluch na pewno to słyszał. Jakże więc miałem mu nie powiedzieć? Słuchał
wzburzony i dopiero kiedy skończyłem, zauważył z gniewem:
— Co za tchórz!
— Ta bójka to jeszcze nic, gdybyś wiedział...
I tak gadu, gadu opowiedziałem całą tę historię z nietoperzem. Maluch nie mógł
się nadziwić mojej odwadze i jeszcze mi dogadywał:
— Zemścisz się kiedyś.
— Na pewno się zemszczę. Od Toma Mixa wezmę pistolet, a od Freda
Thompsona konia i z Indianami ze szczepu Komanczów zastawię zasadzki;
zdobędę jego skalp, a jego głowa będzie jeszcze paradować na bambusowym
kiju.
Ale wściekłość szybko minęła, zaczęliśmy rozmawiać o innych rzeczach.
— Bo ty nic nie wiesz, Xururuca. Czy pamiętasz, że w ubiegłym tygodniu
dostałem jako nagrodę za dobre stopnie książkę z bajkami „Czarodziejska
róża"?
Maluch był szczęśliwy, jak go nazywałem Xururuca; czuł wtedy, że bardzo go
lubię.
— Pamiętam.
— Ale ci nie mówiłem, że już ją przeczytałem. Jest tam bajka o jednym księciu,
który dostał od wróżki różę, czerwonobiałą. Otóż ten głupi książę jeździł na
pięknym koniu przyozdobionym złotem; tak stoi w książce. No więc, na tym
koniu przyozdobionym złotem jeździł w poszukiwaniu przygody. Kiedy znalazł
się w niebezpieczeństwie, potrząsał czarodziejską różą i robił się okropny dym, i

książę mógł uciec. Mówiąc prawdę, Maluchu, mnie się ta bajka wydaje dosyć
głupia, no nie? Nie takie przygody chciałbym mieć w życiu. Prawdziwe
przygody mają Tom Mix i Buck Jones. I Fred Thompson, i Richard Talmadge.
Bo oni walczą jak diabli, strzelają, biją się... A jakby taki facet zaczął w
niebezpieczeństwie wywijać czarodziejską różą, toby było przecież śmieszne.
Nie uważasz?
— Pewnie, że byłoby śmieszne.
— Ale nie o to chodzi. Chcę wiedzieć, czy ty naprawdę wierzysz, że róża może
robić takie cuda?
— Rzeczywiście, to by było dziwne.
— Wypisują różne takie rzeczy i myślą że dziecko wszystkiemu uwierzy.
— No właśnie.
Usłyszeliśmy jakiś hałas, nadchodził Luis. Mój braciszek robił się coraz
ładniejszy. Nie był płaksiwy ani kłótliwy. Choć miałem obowiązek opiekować
się nim, prawie zawsze chętnie to robiłem. Szepnąłem Maluchowi:
— Zmieńmy teraz temat, opowiem mu tę bajkę, jemu się na pewno spodoba.
Nie trzeba dziecku odbierać złudzeń.
— Zezé, będziemy się bawić?
— Ja się właśnie bawię. A w co chcesz
się bawić?
— Chciałbym się przejść po ZOO.
Z niechęcią spojrzałem na kurnik z czarną kurą i parą młodych kurcząt.
— Już późno. Lwy poszły spać i bengalskie tygrysy także. Wszystko jest
zamknięte o tej porze. Nie sprzedają wejściówek.
— No to pojedźmy do Europy.
Ten mały urwis wszystkiego się świetnie uczył i powtarzał wszystko, co słyszał.
Ale ja nie miałem chęci podróżować po Europie. Najchętniej pozostałbym tutaj,
przy Maluchu. Maluch nie drwił ze mnie i nie zwracał uwagi na moje podbite
oko.
Siadłem koło braciszka i powiedziałem spokojnie:
— Poczekaj, zaraz wymyślę jakąś zabawę. Wtem dobra wróżka przyfrunęła z
białej
chmurki i poruszyła liśćmi drzew, trawą nad rynsztokiem i liśćmi Xururuki. Na
mojej zmaltretowanej twarzy zabłysnął uśmiech.
— To twoje dzieło, Maluchu?
— Nie, nie moje.
— Ach, jak pięknie, więc to już pora wiatrów nadchodzi.
Na naszej ulicy każda rzecz miała swoją porę. Pora na szklane kulki. Pora na
zbieranie fotosów artystów filmowych. Pora na latawce, najładniejsza ze
wszystkich pór. Całe niebo jest pełne latawców we wszystkich kolorach. Śliczne
latawce o najróżnorodniejszych kształtach. Wojna w powietrzu. Zderzenia,
walki, rozsupływanie splątanych linek.

Żyletka przecina sznurek i oto latawiec krąży w przestworzu i ogonem zawadza
o słup telegraficzny. To wszystko jest piękne. Cały świat staje się własnością
dzieci. Dzieci ulicy, wszystkich ulic Bangu. Potem nadchodzi taki jeden z trupią
czaszką i zwojem drutów. Taki, co to jeździ ciężarówką elektrowni. Mężczyźni,
wściekli, przychodzą odrywać martwe latawce zaplątane w druty. Wiatr...
wiatr...
Z wiatrem przyszedł mi pewien pomysł.
— Będziemy się bawić w polowanie, Luis?
— Nie umiem wsiąść na konia.
— Zaraz dorośniesz i potrafisz. Siądziesz sobie tutaj i zobaczysz, jak się to robi.
Nagle z Malucha robi się najpiękniejszy koń świata, wiatr się wzmaga, a
wyłysiały trawnik nad rynsztokiem przemienia się w bezkresną zieloną prerię.
Mój strój kowboja
jest przyozdobiony złotem. Na piersi błyszczy gwiazda szeryfa.
— Wio, koniku! Spiesz się, śpiesz!... Klip-klap — klip-klap — i już dogoniłem
Toma Mixa i Freda Thompsona. Buck Jones tym razem nie chciał wziąć udziału,
a Richard Talmadge pracuje w innym filmie.
— Spiesz się, śpiesz, koniku! Bo już nasi
przyjaciele Apacze wzniecają kurz na gościńcu. Klap-klip-klip! Konni Indianie
robią okropny hałas.
— Wio, koniku, w prerii jest mnóstwo bizonów i bawołów. Będziemy strzelać.
Pif! Paf! Teko, teko, teko!... Fium, fium, fium! Świszczą strzały...
Wiatr, galopada, szaleńczy wyścig, chmury kurzu i... głos, niemal krzyk Luisa:
— Zezé! Zezé!
Powoli zatrzymuję konia i zeskakuję na ziemię, rozgrzany moim wyczynem.
— Co się stało? Czy napadł cię bizon?
— Nie. Bawmy się w coś innego. Jest tak dużo Indian. Ja się boję...
— Ale to są Apacze. Nasi przyjaciele.
— Ja się boję. Takie tłumy Indian.

ROZDZIAŁ DRUGI

Podbój

Z początku wychodziłem z domu trochę wcześniej, aby się nie natknąć na
Portugalczyka w chwili, kiedy wysiadał z samochodu i wchodził do sklepu po
papierosy. Ponadto byłem tak ostrożny, że przemykałem drugą stroną ulicy,
niemal ukryty w cieniu żywopłotu, który łączył wszystkie domy. Dotarłszy do
Rio—Sao Paulo, natychmiast przechodziłem przez jezdnię i z tenisówkami w
ręce szedłem prawie przylepiony do wielkiego muru fabryki. Ta cała ostrożność
z upływem czasu stawała się niepotrzebna. Ulica ma krótką pamięć i nikt już nie
pamiętał o psotach „tego andrusa, syna seu Paula". Tak właśnie nazywano mnie
najczęściej: to zrobił ten nieznośny andrus seu Paula. Raz nawet wymyślili coś
okropnego: kiedy klub sportowy Bangu dostał lanie od Andarai, powiadali,
podśmiewając się: nawet ten andrus seu Paula tak nie bierze w skórę...
Widywałem czasem z daleka ten przeklęty samochód stojący na rogu i szedłem
wówczas powoli, aby nie patrzeć, jak Portugalczyk, którego na pewno zabiję,
gdy tylko dorosnę, mija mnie z chamską miną właściciela najpiękniejszego
samochodu na całym świecie i w całym Bangu. Kilka dni nie pokazywał się.
Jakaż to była ulga! Może wyjechał gdzieś daleko albo wziął urlop. Znowu
zacząłem chodzić do szkoły ze spokojnym sercem i już trochę się wahałem, czy
warto będzie kiedyś tego człowieka zamordować. Jedno było pewne: za każdym
razem, kiedy miałem zrobić nietoperza przy jakimś mniej ważnym
samochodzie, nie odczuwałem już dawnego entuzjazmu i okropnie zaczynały
mnie piec uszy.
A życie nasze i życie ulicy szło swoim trybem. Nadeszła pora latawców i „ulicy
dla każdego, kto chce". Lazurowe niebo roziskrzało się za dnia ślicznymi
kolorowymi gwiazdami. W porze wiatrów zaniedbywałem trochę Malucha,
odwiedzałem go tylko wtedy, kiedy miałem stać za karę po dobrym laniu. Nie
próbowałem uciekać choćby dlatego, że jedno lanie po drugim cholernie boli. W
takich chwilach zaczynałem z Luisem ubierać, „przyozdabiać" — podobało mi
się to wyrażenie — moje drzewko. Zresztą Maluch szalenie szybko rośnie i
wkrótce chyba zacznie mi dawać kwiaty i owoce Inne pomarańcze nie śpieszyły

się tak. Moja była „przedwczesna", jak mówił wuj Edmundo o mnie. Potem mi
wytłumaczył, co to znaczy: że niektóre rzeczy zaczynały się wcześniej niż inne.
Ale mnie się wydaje, że on nie umiał tego dobrze wytłumaczyć. To znaczyło po
prostu wszystko, co występuje przed właściwym czasem.
Otóż brałem kawałki sznurka, resztki linki, przedziurawiałem całą kupę
blaszanych kapsli i szliśmy przyozdabiać Malucha. Trzeba było widzieć, jaki się
robił piękny. Na wietrze jedna kapsla uderzała o drugą, miałem wrażenie, że to
są ostrogi Freda Thompsona jadącego na Promieniu Księżyca...
Świat szkoły powszechnej także był dobry. Umiałem na pamięć wszystkie
hymny narodowe. Ten wielki, to jest ten prawdziwy, i inne hymny „Sztandaru" i
„Wolności". „Wolności, pod twoimi skrzydłami..." Co do mnie, to ten ostatni
lubiłem najbardziej, i chyba Tom Mix również. Kiedy jeździliśmy konno, tak
sobie, bez wojny i bez polowania, on prosił mnie grzecznie:
— Ejże, wojowniku Pinage, zaśpiewaj mi hymn „Wolności".
Mój niezbyt mocny głos niósł się po bezkresnej prerii i brzmiał o wiele piękniej,
niż kiedy śpiewałem z seu Ariovaldo jako jego wtorkowy pomocnik.
We wtorki urywałem się jak zwykle ze szkoły i oczekiwałem pociągu, którym
miał przyjechać mój kompan Ariovaldo. Juz na schodach wymachiwał
broszurkami do sprzedania. Przywoził jeszcze dwie pełne torby jako rezerwę.
Prawie zawsze sprzedawał wszystko i to była dla nas obydwóch
wielka radość...
W przerwach, jeśli starczyło czasu, graliśmy w kulki. Ja byłem tym, co się nazy-
wało myszką, i trafiałem zawsze do celu. Prawie nigdy nie wracałem do domu z
próżnym woreczkiem, przeważnie było w nim trzy razy więcej kulek niż na
początku.
Wzruszająca była moja pani, dona Cecilia Paim. Choćby jej naopowiadali, że
jestem najgorszym chłopcem na całej ulicy, ona nie wierzyła. Nie wierzyła
także, że znam najwięcej ordynarnych słów. Że żaden ulicznik nie dorówna mi
w robieniu psikusów. Nigdy by w to nie uwierzyła. W szkole byłem jak anioł.
Nigdy nie dostałem nagany, a że jak dotąd byłem jednym z najmłodszych dzieci,
stałem się ulubieńcem nauczycielek. Dona Cecilia Paim wiedziała o naszym
ubóstwie i podczas śniadania, Kiedy wszyscy jedli, zawsze odwoływała mnie na
bok i posyłała do sprzedawcy po pączek z nadzieniem. Miała dla mnie tak wiele
czułości, że pewnie byłem grzeczny tylko dlatego, żeby się na mnie nie
zawiodła.
I raptem stało się. Szedłem powoli, jak zawsze, drogą Rio—Sao Paulo, kiedy
spokojnie minął mnie samochód Portugalczyka Klakson zatrąbił trzy razy i
zauważyłem, że ten potwór patrzy na mnie z uśmiechem. To na nowo wzbudziło
we mnie wściekłość i chęć zamordowania go, jak dorosnę. Przybrałem wyniosłą
minę i udałem, że go nie znam.

— Tak jak ci mówiłem, Maluchu. Tak jest codziennie. Zdaje mi się, że on czeka,
aż będę przechodził, i wtedy trąbi. Trąbi trzy razy. Wczoraj nawet pomachał
ręką.
— A ty?
— Nie zwracam uwagi. Udaję, że go nie widzę. On chyba zaczyna mieć stracha
przede mną; przecież mam już prawie sześć lat i wkrótce będę mężczyzną.
— Więc ty uważasz, że on chce być twoim przyjacielem ze strachu?
— Nie wątpię w to. Chwileczkę, przyniosę tylko skrzynkę.
Maluch porządnie urósł. Chcąc wleźć na siodło, trzeba było podstawić skrzynkę.
— No, teraz możemy porozmawiać.
Stąd, z wysokości, czułem się panem świata. Rzucałem spojrzenia wokoło, na
trawnik nad rynsztokiem, na ptaszki, które tu przylatywały po żywność.
Wieczorem, zaledwie zapadł zmrok, ten drugi Luciano zaczynał
krążyć wokół mojej głowy, wesoły, jakby był samolotem znad Campo dos
Afonsos.
Z początku Maluch dziwił się nawet, że ja się nie boję nietoperza, bo na ogół
wszystkie dzieci umierają ze strachu przed nim. Zresztą od kilku dni Luciano się
nie pokazywał. Pewnie znalazł sobie gdzie indziej inne lotnisko.
— Widziałeś, Maluchu, guajawy przed domem wróżbiarki Eugenii zaczynają
żółknąć. Owoce już prawie dojrzały. Żeby tylko ona mnie nie przyłapała. Dzisiaj
już trzy razy dostałem lanie. Właśnie dlatego tu jestem, bo mnie postawili za
karę...
Ale diabeł podał mi rękę, pomógł zleźć i popchnął na żywopłot. Popołudniowy
wietrzyk niósł mi prosto w nos prawdziwy — albo może mi się tylko zdawało
— zapach guajawy. Tu się rozglądnij, tam odchyl gałązkę, uważaj, czy w
pobliżu czegoś nie słychać... i diabeł podpowie: „Idź, głuptasie, przecież nikogo
tu nie ma. O tej porze ona na pewno poszła po warzywa do Japonki. A seu
Benedito? Coś ty, on jest prawie ślepy i głuchy. Nic nie widzi. Jak zauważy,
będziesz miał czas uciec..."
Szedłem wzdłuż płotu aż do rynsztoka i zdecydowałem się. Przedtem dałem
znak Maluchowi, żeby nie hałasował. Już teraz serce omal nie wyskoczyło mi z
piersi. Z wróżbiarką Eugenią nie ma żartów. Jeden Bóg wie, jaki ona ma jęzor.
Szedłem po cichutku noga za nogą, wstrzymując oddech, gdy wtem z
kuchennego okna huknęło:
— Co ty tu robisz, łobuzie jeden?
Nie wpadło mi nawet na myśl, żeby skłamać, że przyszedłem po piłkę. Dałem
drapaka i buch, skoczyłem do rynsztoka. Ale tam w środku czekało na mnie
nowe nieszczęście. Poczułem ból tak okropny, że byłbym może zaczął krzyczeć,
lecz gdybym krzyczał, dostałbym podwójnie: raz, że uciekłem od stania za karę,
drugi raz, że kradłem guajawy u sąsiada i że w końcu odłamek szkła wbił mi się
w lewą stopę.
Jeszcze odurzony bólem zacząłem wyrywać z nogi odłamek flaszki. Jęczałem
po cichutku, patrząc, jak krew miesza się z brudną wodą z rynsztoka. I co teraz?

Zalewając się łzami zdołałem wyjąć szkło, ale nie wiedziałem, jak mam
zatamować krew. Z całej siły ścisnąłem kostkę chcąc stłumić ból. Musiałem
dzielnie znieść cierpienie, Niebawem zapadnie wieczór i przyjdą tata, mama i
Lala, któreś z nich złapie mnie i spierze. Może nawet dostanę trzy oddzielne
lania. Nie wiedząc, co robić, przelazłem przez płot i skacząc na jednej nodze
dotarłem pod moją pomarańczę. Jeszcze mocno bolało, ale już nie zbierało mi
się na wymioty.
— Zobacz, Maluchu. Maluch przeraził się. Był taki jak ja, nie
znosił widoku krwi.
— Co robić, mój Boże?
Totoca by mi pomógł, ale gdzie go szukać o tej porze? Gloria, Gloria powinna
być w kuchni. Ona jedna nie lubi, kiedy mnie tak strasznie tłuką. Może
pociągnie mnie za uszy albo na nowo postawi za karę. Ale trzeba spróbować.
Dowlokłem się do kuchennych drzwi, rozmyślając, w jaki sposób rozbroić
Glorię. Obrębiała ścierki. Siadłem trochę niezręcznie i tym razem Bóg mi
dopomógł. Spojrzała na mnie i zauważyła, że zwiesiłem głowę. Postanowiłem
nic nie mówić, bo przecież miałem stać za karę. Siedziałem z mokrymi oczami i
pochlipywałem. Natrafiłem na
spojrzenie Glorii. Jej ręce przestały obrębiać.
— Co ci jest, Zezé?
— Nic, Godóia. Dlaczego nikt mnie nie lubi?
— Bo za dużo psocisz.
— Dzisiaj już trzy razy dostałem, Godóia.
— Może nie zasłużyłeś?
— To nie to. Bo nikt mnie nie lubi i dlatego mnie biją za byle co.
Piętnastoletnie serce Glorii zaczęło się
wzruszać. A ja to czułem.
— Najlepiej będzie, jak mnie jutro na Rio—Sao Paulo przejedzie samochód i
umrę. Teraz łzy zaczęły mi ciurkiem płynąć z oczu.
— Nie mów głupstw, Zezé. Ja bardzo ciebie lubię.
— Wcale mnie nie lubisz. Jakbyś lubiła, tobyś im nie pozwoliła, żeby mnie
dzisiaj sprali.
— Już się ściemnia i nie starczy ci czasu na zrobienie jakiegoś kawału, więc cię
nie spiorą...
— Ale ja już zrobiłem... Wypuściła z rąk ścierkę i pochyliła się nade mną.
Krzyknęła na widok kałuży krwi pod moją nogą:
— O mój Boże! Gum, co się stało? Tę partię wygrałem. Nazwała mnie Gum,
a więc byłem ocalony.
Podniosła mnie i posadziła na krześle. Szybko przyniosła miskę z soloną wodą i
klękła u moich stóp.
— Będzie bardzo bolało, Zezé.
— Już bardzo boli.
— Boże mój, rana na trzy palce. Jak ty to zrobiłeś, Zezé?

— Nie mów nikomu, Godóia. Nikomu nie pozwól mnie bić.
— No, dobrze, nie powiem. Więc jak zrobimy? Wszyscy będą widzieli, że masz
zabandażowaną nogę. Jutro nie będziesz mógł pójść do szkoły. W końcu się do-
wiedzą.
— Ja pójdę do szkoły... Buty włożę dopiero na rogu. Tak będzie łatwiej.
— Powinieneś się położyć i wyciągnąć nogę, inaczej nie będziesz jutro mógł
chodzić.
Pomogła mi dowlec się do łóżka.
__Przyniosę ci coś do zjedzenia, zanim
wszyscy przyjdą. Kiedy wróciła z jedzeniem, nie mogłem się powstrzymać i
dałem jej całusa. To mi się rzadko zdarzało.
Wszyscy zebrali się przy kolacji i mama zauważyła, że mnie nie ma.
— A gdzie Zezé?
— Położył się. Od samego rana skarży się
na ból głowy.
Słuchałem uszczęśliwiony, zapominając nawet o piekącej ranie. To dobrze, że
tak się stało. Gloria postanowiła wziąć mnie w obronę. Powiedziała tonem
oskarżycielskim i zarazem żałosnym:
— Wszyscy go wciąż biją. Dzisiaj był zupełnie zmaltretowany. Trzy razy to za
dużo.
— Bo nie można z nim wytrzymać. Nie uspokoi się, dopóki go nie spiorą.
Powiesz może, że ty go nie bijesz?
— Skąd. Co najwyżej pociągnę za uszy.
Wszyscy zamilkli. Ty1ko Gloria nie przestawała mnie bronić:
W końcu, moi drodzy, on jeszcze sześciu lat nie skończył. Jest bardzo żywy, ale
to małe dziecko.
Ta rozmowa była dla mnie szczęściem.

Gloria z niepokojem ubierała mnie i pomagała włożyć tenisówki.
— Potrafisz iść?
— Potrafię, na pewno.
— A nie będziesz robił głupstw na Rio—Sao Paulo?
— Nie będę.
— A to, co powiedziałeś, to było na serio?
— Nie było. Bo byłem bardzo nieszczęśliwy, bo myślałem, że nikt mnie nie
lubi.
Przesunęła ręką po mojej jasnej grzywce i wyprawiła do szkoły.
Wiedziałem, że trudno mi będzie dojść do szkoły. Miałem nadzieję, że jak
zdejmę buty, będzie mniej bolało. Lecz kiedy nie obutą stopą dotknąłem ziemi,
musiałem iść powoli i opierać się o mur fabryki. Tym sposobem chyba nigdy
bym nie doszedł.
I wtedy stało się. Klakson zatrąbił trzy razy! Podłość! Nie dosyć, że człowiek
umiera z bólu, on jeszcze kpi sobie...

Samochód zatrzymał się tuż obok mnie. On wychylił się i zapytał:
— Skaleczyłeś nogę, pędraku? Chciałem powiedzieć, że to nikogo nie obchodzi.
Ale on mnie przecież nie nazwał ulicznikiem, więc zmilczałem i szedłem
jeszcze jakieś pięć metrów, Zapuścił motor, minął mnie i zatrzymał wóz,
nieomal przylepił się do muru, trochę w poprzek ulicy, zagradzając mi drogę.
Potem otworzył drzwiczki i wyszedł. Jego wielkie ciało przyparło mnie do
muru.
— Bardzo boli, pędraku?
To niemożliwe, żeby człowiek, który mnie zbił, przemawiał do mnie teraz tak
łagodnym i prawie przyjacielskim tonem. Podszedł do mnie jeszcze bliżej,
całkiem nieoczekiwanie pochylił swoją grubą postać i spojrzał mi prosto w
twarz. Uśmiechał się tak słodko, że po prostu rozsiewał pieszczotę.
— Jak widzę, mocno się skaleczyłeś. Co to było?
Zacząłem chlipać i odrzekłem:
— Odłamek szkła.
— Głęboko?
Pokazałem na palcach, jak głęboko.
— Ach! To niebezpieczne. Dlaczego nie zostałeś w domu? Bo przecież idziesz
do szkoły, prawda?
— W domu nie wiedzą, że się skaleczyłem. Jakby się dowiedzieli, jeszcze by mi
przyłożyli na dokładkę, żebym się nauczył nie kaleczyć.
— Chodź, to cię odwiozę.
— Nie, senhor, dziękuję.
— Dlaczego?
— Cała szkoła wie, co się zdarzyło niedawno.
— Ale ty nie możesz dalej tak iść. Spuściłem głowę, przyznając mu słuszność
i czułem, że jeszcze chwila, a moja duma się rozwieje. Wziął mnie pod brodę i
podniósł moją głowę do góry.
— Zapomnijmy o pewnych rzeczach. Jeździłeś już kiedyś samochodem?
— Nigdy, senhor.
— To ja cię odwiozę.
— Nie mogę. Jesteśmy nieprzyjaciółmi.
— To nic, mnie to nie przeszkadza. Jeżeli się wstydzisz, to wysiądziesz trochę
dalej, nie przed samą szkołą. Dobrze?
Byłem tak podniecony, że nawet nie odpowiedziałem. Kiwnąłem tylko głową na
znak zgody. Podniósł mnie, otworzył drzwi i ostrożnie posadził mnie na
siedzeniu. Przeszedł na drugą stronę i zajął swoje miejsce. Zanim zapuścił
motor, jeszcze raz się do mnie uśmiechnął.
— Widzisz, tak jest lepiej.
To było wspaniałe — siedzieć wygodnie na miękkim siedzeniu! Przymknąłem
oczy i przy lekkich wstrząsach zacząłem śnić. Tu było znacznie lepiej i
przyjemniej niż na Promieniu Księżyca. Ale niestety trwało to krótko, bo kiedy
otworzyłem oczy, byliśmy już w pobliżu szkoły. Ujrzałem hurmę uczniów

wchodzących głównym wejściem. Przerażony, ześliznąłem się z siedzenia i
ukryłem się. Powiedziałem nerwowo:
— Pan obiecał zatrzymać się trochę dalej.
— Zmieniłem zamiar. Nie możesz tak zostać z tą nogą. Możesz dostać tężca.
Nie mogłem nawet spytać, co to za śliczne i trudne słowo. Wiedziałem też, że na
próżno bym mówił, że nie chcę. Samochód ruszył ulicą Das Casinhas, a ja
wróciłem do poprzedniej pozycji.
— Wydajesz mi się dzielnym małym mężczyzną. Zaraz się pokaże, czy
naprawdę tak
jest.
Zatrzymał wóz przed apteką i znowu wziął mnie na ręce. Przeraziłem się, kiedy
nas przyjął dr Adaucto Luz. To był lekarz fabryki i dobrze znał tatę. Jeszcze mo-
cniej się przeraziłem, kiedy mi spojrzał w twarz i zapytał:
— Jesteś synem Paula Vasconcelos, prawda? Czy ojciec już sobie załatwił jakąś
pracę?
Musiałem odpowiedzieć, chociaż strasznie się zawstydziłem, bo Portugalczyk
się dowiedział, że tato jest bezrobotny.
— Właśnie ma dostać. Obiecują mu różne rzeczy...
— A teraz do roboty. Rozwinął bandaż i znacząco chrząknął. Zacząłem krzywić
usta do płaczu. Ale Portugalczyk przyszedł mi z pomocą stanąwszy za moimi
plecami.
Posadzili mnie na stole pełnym białych prześcieradeł. Pojawiła się kupa jakiegoś
żelastwa. A ja drżałem. Zaraz przestałem drżeć, bo Portugalczyk oparł moje
plecy o swoją pierś i trzymał mnie mocno, a przy tym z czułością.
— Nie będzie bardzo bolało. A potem pojedziemy napić się czegoś zimnego i
zjeść coś słodkiego. Jak nie będziesz płakał, to ci kupię cukierki z fotosami
artystów.
Wówczas zdobyłem się na największą odwagę. Wylewałem łzy, lecz dałem z
sobą robić, co chcieli. Zszywali skaleczenie, a nawet zaaplikowali mi zastrzyk
przeciwtężcowy. Przezwyciężyłem również chęć wymiotów. Portugalczyk
trzymał mnie tak mocno, jakby chciał przejąć ode mnie trochę bólu. Chusteczką
wycierał mi spocone włosy i twarz. Wydawało się, że to się nigdy nie skończy.
Ale w końcu się skończyło.
Zaniósł mnie do samochodu i był zadowolony. Spełnił wszystko, co przyrzekł.
Tylko że ja nie miałem na nic ochoty. Zdawało mi się, że duszę mi wyrwali
przez nogi...
— Teraz nie możesz pójść do szkoły, pędraku.
Siedziałem koło niego, przy jego ramieniu, nieomal przeszkadzając mu w
kierowaniu.
__Wysadzę cię niedaleko domu. Musisz coś wymyślić. Możesz powiedzieć, że
podczas przerwy się skaleczyłeś i że pani posłała cię do apteki...
Spojrzałem na niego z wdzięcznością.
— Dzielny z ciebie malec, pędraku.

Uśmiechnąłem się, choć bolało, ale właśnie w tym bólu odkryłem pewną ważną
rzecz. Portugalczyk stał się teraz człowiekiem najbardziej kochanym na świecie.

ROZDZIAŁ TRZECI

Przyjacielskie rozmówki

— Wiesz, Maluchu, ja już wszystko odkryłem. Wszyściutko. On mieszka przy
ulicy Barao de Capanema. Na samym końcu. Samochód stoi koło domu. Ma też
dwie klatki, w jednej jest kanarek, a w drugiej jakiś niebieski ptak. Zaszedłem
tam wcześnie rano niby to przypadkiem, wziąłem ze sobą skrzynkę ze
szczotkami. Szedłem z taką ochotą, że nawet tym razem nie odczuwałem
ciężaru skrzynki. No i obejrzałem sobie ten dom, i uważam, że dla jednej
samotnej osoby jest dużo za duży. On był z tyłu za domem przy zlewie. Golił
się.
Klasnąłem w ręce.
— Oczyścić buty?
Wyszedł z twarzą całą w pianie. Kawałek już był ogolony. Uśmiechnął się i
powiedział:
— Och! To ty? Wejdź, pędraku.
Poszedłem za nim.
__ Poczekaj, zaraz skończę.
I dalej robił brzytwą po twarzy rekete, rekete. Pomyślałem sobie, że jak dorosnę
i będę mężczyzną, to także będę się tak fajnie golić brzytwą rekete, rekete,
rekete...
Siadłem na mojej skrzynce i czekałem. On ujrzał mnie poprzez lustro.
— A co ze szkołą?
— Dzisiaj mamy święto narodowe. Dlatego wyszedłem, żeby trochę zarobić.
— Ach!

Golił się dalej. Potem schylił się nad zlewem i umył twarz. Wytarł ją
ręcznikiem. Twarz miał czerwoną i błyszczącą. Potem się jeszcze raz
uśmiechnął.
— Chcesz się ze mną napić kawy? Chociaż chciałem, powiedziałem, że nie
chcę.
— Wejdź.
— Chciałbym, Maluchu, żebyś zobaczył, jak tam jest porządnie i czysto. Na
stole to nawet leżał obrus w czerwoną kratę. I stała filiżanka. Nie żadne blaszane
kubki, jak tam w domu. Mówił, że codziennie, kiedy on idzie do pracy,
przychodzi stara Murzynka „robić porządki".
— Jeśli chcesz, zrób tak jak ja, zamocz bułkę w kawie. Ale nie połykaj tak
głośno. To nieładnie.
Spojrzałem na Malucha, milczał jak zaklęty.
— Co się stało?
— Nic. Słucham.
— Wiesz, Maluchu, ja nie lubię się kłócić ale jak ci się coś nie podoba, to lepiej
powiedz od razu.
— Bo ty się teraz wciąż bawisz w Portugalczyka, a ja nie mogę się w to bawić.
Zamyśliłem się. To prawda. Nie przyszło mi do głowy, że on nie może się w to
bawić.
— Pojutrze mamy się spotkać z Buckiem Jonesem. Przesłałem mu wiadomość
przez jednego kacyka. Buck Jones jest daleko, na polowaniu w sawannie. Nie
wiem, czy sawanna się pisze przez jedno n, czy przez dwa? Jak będę u Dindinhi,
zapytam wuja Edmunda.
Znowu milczenie.
— O czym to ja mówiłem?
— O zamoczeniu kawy w bułce.
— Nie kawy w bułce, tylko bułki w kawie, głuptasie. No, więc siedzieliśmy
cicho i on patrzył na mnie badawczo.
— A zatem dowiedziałeś się w końcu, gdzie mieszkam.
Zrobiło mi się trochę głupio. Postanowiłem powiedzieć prawdę.
— Pan się nie pogniewa, jak coś powiem?
— Nie. Przyjaciele nie powinni mieć tajemnic...
— Wcale tu nie przyszedłem, by czyścić buty.
— Wiedziałem.
— Ale strasznie chciałem... Tu po tej stronie nikt nie czyści butów przez ten
kurz. Tylko ci, co mieszkają w pobliżu Rio—Sao Paulo.
— Więc mogłeś przyjść bez tej ciężkiej skrzynki.
— Jakbym nie wziął skrzynki, toby mnie nie puścili. Wolno mi bawić się tylko
koło domu. Co i raz muszę się pokazać w domu, pan rozumie? Jak chcę gdzieś
dalej pójść, to muszę udawać, że idę pracować.
Rozśmieszyła go moja logika.

— Bo jak idę pracować, to tam w domu wiedzą, że nie będę rozrabiał. Tak jest
lepiej, bo nie obrywam tak często lania.
— Nie wierzę, że jesteś takim urwisem, jak mówisz.
Spoważniałem.
— Ja nie jestem dobrym chłopcem. Jestem zły. Bardzo zły. Dlatego na Boże
Narodzenie dla mnie rodzi się diabeł i nic nie dostaję. Jestem zaraza, tak o mnie
mówią. Ordynarny darmozjad. Jedna moja siostra powiedziała, że taki jak ja nie
powinien się był urodzić...
Podrapał się w głowę zdumiony.
— Już w tym tygodniu dostałem kilka razy w skórę. I to mocno. Dostaję nawet
wtedy, kiedy nie zawiniłem. Ja zawsze jestem winien. Przyzwyczaili się mnie
tłuc.
— A cóż ty takiego złego robisz?
— To chyba naprawdę ten diabeł. przychodzi chętka i... robię. W tym tygodniu
podłożyłem ogień pod parkan wróżbiarki Eugenii. Powiedziałem do dony
Cordelii „stara kwoko" i ona się wściekła. Kopnąłem szmacianą piłkę, a ta
idiotka wpadła przez okno i stłukła wielkie lustro dony Narcisy...
— Dosyć już, dosyć!
Zasłonił usta ręką, żebym nie widział, że się uśmiecha.
— Ale to jeszcze nie wszystko. Dona Tentena posadziła kwiaty w swoim
ogródku, a ja wszystkie sadzonki wyrwałem. A kotu dony Roseny dałem
połknąć szklaną kulkę.
— Ach! Tego to za wiele. Nie cierpię, jak się ktoś pastwi nad zwierzęciem.
— Ale to nie była duża kulka. Była maleńka. Dali kotu na przeczyszczenie i
wyszła. Zamiast zwrócić mi tę kulkę, spuścili mi okropne lanie. A najgorzej było
wtedy, kiedy spałem, a tato wziął drewniaka i wytłukł mnie. Nawet nie
wiedziałem, za co.
— A za co to było?
— Poszliśmy raz, cała paczka chłopców, do kina. Weszliśmy w połowie, bo tak
jest taniej. I tam zachciało mi się, pan wie?... Stanąłem w kącie pod ścianą i
zrobiłem. No i ta woda zaczęła spływać. Głupio było wyjść i stracić kawałek
filmu. Ale pan przecież wie, jakie są chłopaki. Wystarczy, żeby jeden zrobił, a
wszystkim się chce. Więc jeden po drugim szedł do kąta i zrobiła się rzeka.
W końcu wykryli i wiadomo: to ten nieznośny andrus seu Paula. Wtedy mi
zabronili przez calutki rok, dopóki nie zmądrzeję, wchodzić do kina Bangu.
Wieczorem właściciel opowiedział o wszystkim tatusiowi i jemu się to nie
podobało... no, właśnie. Maluch wciąż był jakiś obrażony.
— Nie bądź taki, Maluchu. On jest moim największym przyjacielem. A ty jesteś
absolutnym królem drzew, tak jak Luis jest absolutnym królem moich braci i
sióstr. Powinieneś wiedzieć, że ludzkie serce musi być wielkie i musi w nim być
miejsce na wszystko, co człowiek lubi.
Milczenie.
— Wiesz co, Maluchu? Pójdę zagrać w kulki. Jesteś dzisiaj nudny.

Z początku był to sekret tylko dlatego, że wstyd mi było, żeby mnie widzieli w
samochodzie z człowiekiem, który mnie sprał po tyłku. A potem tak zostało, bo
zawsze jest dobrze mieć jakiś sekret. Portugalczyk robił wszystko, co chciałem.
Przysięgliśmy sobie na śmierć i życie, że nikt nie dowie się o naszej przyjaźni.
Przede wszystkim dlatego, że nie chciał wozić na gapę całej dzieciarni. Jak
przechodził ktoś znajomy albo nawet Totoca, to się schylałem. Po drugie —
żeby nikt nie przeszkadzał nam w rozmowach, bo mieliśmy mnóstwo spraw do
omówienia.
— Pan nigdy nie widział mojej matki? Ona jest Indianką. Naprawdę, ona jest
córką Indian. Tam w domu wszyscy są na pół Indianami.
— A ty skąd się wziąłeś taki jasny? I jeszcze w dodatku te blond włosy, prawie
białe?
— To ze strony portugalskiej. Bo mama jest Indianką. Ciemna brunetka o
gładkich włosach. Tylko Gloria i ja wyszliśmy jak te rude koty. Mama pracuje w
warsztatach w Angielskim Młynie, żeby móc zapłacić komorne. Raz podniosła
ciężką skrzynię i poczuła okropny ból. Musiała pójść do lekarza. Lekarz dał jej
pas, bo jej pękła przepuklina. Mama jest nawet dobra dla mnie. Kiedy mnie bije,
to bierze miękkie gałązki i uderza mnie tylko po łydkach. Jest zawsze taka
zmęczona, że jak wraca wieczorem do domu, nawet się jej nie chce rozmawiać.
Samochód toczył się raźnie, a ja paplałem.
— Najgorsza to ta moja starsza siostra. Ma całą kupę chłopców. Jak mama
posłała ją z nami na spacer i kazała nas pilnować, to nie pozwoliła jej pójść ulicą
na prawo, bo wiedziała, że tam na rogu czeka jej chłopiec. No to ona poszła na
lewo i tam czekał jej drugi chłopiec. Wszystkie ołówki giną, bo ona wciąż pisze
listy do swoich chłopców.
— Wysiadka...
Jesteśmy w pobliżu Rynku i on zatrzymuje wóz w umówionym miejscu.
— Do widzenia do jutra, pędraku. On wie, że ja tak potrafię wszystko urządzić,
żebyśmy mogli na chwilkę wstąpić do baru przy parkingu i napić się oranżady, i
dostać obrazki. Wiedziałem już nawet, o jakich porach dnia on ma mniej zajęć.
Ta zabawa trwała już przeszło miesiąc. O, znacznie dłużej. Teraz już nie
mogłem sobie wyobrazić jego z taką smutną twarzą jak wtedy, kiedy mu
opowiedziałem tę historię o Bożym Narodzeniu. Bo wtedy prawie płakał i
głaskał moje włosy, i przyrzekł, że nigdy już tak nie będzie, żebym w ten dzień
nie dostał podarku.
A dnie mijały niespiesznie, a przede wszystkim bardzo szczęśliwie. Tam w
domu zaczęli zauważać, że się zmieniłem. Nie robiłem już takich psikusów i
żyłem w moim światku w ogrodzie za domem. Co prawda, parę razy diabeł
zwyciężał moje dobre chęci. Ale nie mówiłem już takich brzydkich słów jak
dawniej i sąsiadów zostawiałem w spokoju.

Zawsze, gdy tylko mógł, Portugalczyk wymyślał jakąś przejażdżkę. Kiedyś
zatrzymał nagle wóz i uśmiechnął się.
— Lubisz tak jeździć naszym samochodem?
— Samochód jest także mój?
— Wszystko, co moje, jest i twoje. Jak u dwóch prawdziwych przyjaciół.
Byłem upojony szczęściem. Ach! Gdybym mógł wszystkim opowiedzieć, że do
mnie należy pół najpiękniejszego w świecie samochodu!
— To znaczy, że teraz jesteśmy prawdziwymi przyjaciółmi?
— Jesteśmy. Więc tak sobie myślę, że chyba już nie masz zamiaru zabić mnie,
jak dorośniesz.
— Nie. Nigdy bym tego nie zrobił.
— A przecież powiedziałeś?
— Powiedziałem, bo byłem zły. Ja nigdy nikogo nie zabiję, bo jak tam w domu
zarzynają kurę, to ja nie mogę na to patrzeć. Potem odkryłem, że pan wcale nie
jest taki, jak mówią. Pan nie jest żadnym antropofagiem ani nic...
On prawie że podskoczył.
— Coś ty powiedział?
— Powiedziałem: antropofag.
— A wiesz, co to znaczy?
— Wiem. Wuj Edmundo mi wytłumaczył.
On jest uczony. Jeden pan w mieście namawiał go, żeby zrobił słownik. On
wszystko umie. Dotychczas nie umiał mi tylko powiedzieć, co to jest karborund.
— Odbiegasz od tematu. Chcę, żebyś mi wyjaśnił dokładnie, co to jest
antropofag.
— Antropofagowie to byli Indianie, co jedli ludzkie mięso. W historii Brazylii
jest taki obrazek, na którym oni zdejmują z Portugalczyków skórę, przed
zjedzeniem. Oni zjadali też wojowników z nieprzyjacielskich plemion. To jest to
samo co kanibale. Tylko że kanibale są w Afryce i bardzo lubią jeść brodatych
misjonarzy. Roześmiał się tak serdecznie, jak żaden Brazylijczyk nie potrafi.
— Masz złotą główkę, pędraku. Czasami aż się o ciebie boję.
Potem zaczął mi się z powagą przypatrywać.
— Powiedz mi, pędraku, ile ty masz lat?
— Na niby czy naprawdę?
— Naprawdę oczywiście. Nie chcę mieć przyjaciela kłamcy.
— To jest tak: naprawdę to jeszcze mam Pięć lat. Na niby — sześć. Bo inaczej
nie mógłbym chodzić do szkoły.
— A dlaczego posłali cię do szkoły tak wcześnie?
— Och, bo tam w domu każdy chciał mieć trochę spokoju beze mnie przez parę
godzin. A pan wie, co to jest karborund?
— Skąd ci się to wzięło? Włożyłem rękę do kieszeni i zacząłem
grzebać wśród kamyków od procy, obrazków, sznurków od bąka i szklanych
kulek.
— To jest to.

Pokazałem medal z głową Indianina. Indianin z Ameryki Północnej, z
mnóstwem piór we włosach. Po drugiej stronie było napisane jakieś słowo.
Zaczął obracać medal na obie strony.
— Wiesz, że ja też nie wiem. Gdzie to znalazłeś?
— To należało do zegarka taty. Było na rzemyku, bo miało być zawieszone przy
kieszeni od spodni. Tato powiedział, że ja dostanę zegarek w spadku. Ale
potrzebował pieniędzy i sprzedał zegarek. Taki fajny zegarek. Dał mi resztę tego
spadku i to jest właśnie to. Rzemyk odciąłem, bo strasznie śmierdział jakimś
kwasem.
Znowu jął przygładzać moje włosy.
— Trudny z ciebie chłopaczek, ale musze. przyznać, że rozweselasz moje stare
serce.
Jedziemy?
— Tu jest wspaniale. Jeszcze chwileczkę..
Mam coś bardzo ważnego do powiedzenia.
— No więc mów.
— Prawda, że jesteśmy takimi przyjaciółmi, że już bardziej nie można?
— Naturalnie.
— Że nawet połowa samochodu jest moja?
— Kiedyś w całości będzie twój.
— Bo...
Nie mogłem wykrztusić.
— Mów, nie krępuj się.
— A pan się nie pogniewa?
— Gwarantuję.
— Bo w naszej przyjaźni dwie rzeczy mi
się nie podobają.

Ale nie szło mi tak łatwo, jak myślałem.
— Jakie to są rzeczy? - Po pierwsze, jeśli jesteśmy takimi przyjaciółmi, to czy
ciągle mam mówić „pan"?
Roześmiał się. — Możesz do mnie mówić, jak ci się podoba. Najlepiej bądźmy
na ty. - Trochę mi będzie trudno. I muszę to wszystko opowiedzieć Maluchowi.
— Dlaczego trudno? To nawet zupełnie słuszne żądanie. Kto to jest ten Maluch?
Nigdy o nim nie słyszałem.
— Maluch to Xururuca.
— Maluch to Xururuca, a Xururuca to
Maluch. Dalej nic nie wiem.
— Maluch to jest moje drzewko pomarańczy. Jak je bardzo kocham, to mówię
do
niego Xururuca.
— To znaczy, że posiadasz drzewko pomarańczy, które się nazywa Maluch?

— To jest cudowne drzewko. Rozmawia ze mną, przemienia się w konia i
jedziemy. I Buck Jones, i Toni Mix ze mną jadą. I Fred Thompson. A ty...
(Początkowo to „ty" trudno mi było wydusić, ale już postanowiłem...) Ty lubisz
Kena Maynarda?
Gestem pokazał, że nie zna się na kinowych kowbojach.
— Fred Thompson mi go kiedyś przedstawił. Bardzo mi się podoba jego
skórzany kapelusz. Ale on tak wygląda, jakby nie umiał się śmiać...
— Już mi się w głowie mąci od tych twoich wszystkich znajomych. A ta druga
rzecz?
— Ta druga rzecz jest jeszcze trudniejsza. Ale jeżeli się nie pogniewałeś, że
mówię ty.. Nie podoba mi się twoje imię. Nie, że mi się nie podoba, ale między
przyjaciółmi...
— O Boże, czego ci się jeszcze zachciewa?
— Jak myślisz, czy mógłbym do ciebie mówić Valadares?
— Rzeczywiście, to nie brzmi najlepiej.
— Bo Manuel także mi się nie podoba. Nie możesz sobie wyobrazić, jak mnie to
złości, kiedy tato opowiada dowcipy o Portugalczykach. „O Manuele!"... — Od
razu widać, że taki syn nigdy nie miał przyjaciela Portugalczyka...
— Coś ty powiedział?
— Że mój ojciec przedrzeźnia Portugalczyków?
— Nie... Coś innego. Coś bardzo brzydkiego.
— Taki syn jest równie brzydki jak ten inny syn?
— Prawie tak samo.
— To już więcej nie będę tak mówił. Więc co?
— To ja ciebie pytam. Jaki wyciągnąłeś wniosek? Nie chcesz mnie wołać
Valadares i Manuel także ci nie odpowiada.
— Jest takie imię, które mi się podoba.
— Jakie?
Zrobiłem strasznie bezczelną minę.
__Tak cię wszyscy nazywają w cukierni.
Seu Ladislau i inni. Żartobliwie pogroził mi pięścią.
— Jesteś najbezczelniejszy pędrak, jakiego znam. Chcesz mnie nazywać
Portuga, prawda?
— Tak będzie bardziej po przyjacielsku.
— I to już wszystko, czego pragniesz? Dobra, pozwalam ci. A teraz jedziemy?
Zapuścił motor i chwilę prowadził wóz w milczeniu. Wychylił głowę przez okno
i spojrzał na drogę. Nikt nie nadjeżdżał.
Otworzył drzwiczki i powiedział:
— Złaź.
Wysiedliśmy. On wskazał na tył wozu z wystającym zapasowym kołem.
— Teraz się mocno chwyć. Ale uważaj. Chwyciłem się koła, szczęśliwy, że
mogę

zrobić nietoperza. On wsiadł i wóz powoli się potoczył. Po kilku minutach
przyhamował i zszedł do mnie.
— Dobrze było?
— Cudownie!
— A teraz dosyć tego. Jedźmy, bo zaczyna się ściemniać.
Cichutko zapadł wieczór i gdzieś daleko na drzewach grały cykady,
zapowiadając letnie upały.
Samochód toczył się gładko.
— No, dobra. Od dzisiaj nie będzie się już mówiło o tej sprawie. Zgoda?
— Już nigdy.
— Chciałbym słyszeć, co powiesz po powrocie do domu, gdzie byłeś przez cały
czas.
— Już myślałem o tym. Powiem, że byłem na lekcji katechizmu. Przecież
dzisiaj jest czwartek.
— Z tobą nikt nie wygra. Zawsze znajdziesz wyjście.
Przysunąłem się i przytuliłem głowę do jego ramienia.
— Portuga!
— Hmm...
— Wiesz, ja już nie chcę odejść od ciebie.
— Dlaczego?
— Bo ty jesteś najlepszy na całym świecie. Jak jestem z tobą, nikt mi nie
dokucza. Z tobą mi jest dobrze...

ROZDZIAŁ CZWARTY

Dwa pamiętne lania

— Tutaj zagnij. A teraz w tym zagięciu przetnij papier nożem.
Cichy szelest przecinanego ostrzem papieru.
— Teraz posklejaj równo, ale zostaw ten brzeg.
Totoca uczył mnie robić balon.
Kiedy wszystko posklejał, szczypczykami od bielizny przyczepił balon górnym
końcem do sznura.
— Dopiero jak całkiem wyschnie, zrobimy ustnik. Potrafisz już, ośle jeden?
— Potrafię. Siedzieliśmy na progu kuchni wpatrzeni w kolorowy balon, który
tak długo schnął. Totoca świadom swego mistrzostwa tłumaczył:
— Balon-mandarynkę będziesz mógł zrobić dopiero po dłuższej praktyce; na
razie musisz połączyć dwie części, bo to łatwiej.
— Totoca, jeżeli ja sam skleję balon, to ty mi zrobisz ustnik?
— To zależy.
Totoca lubił ubijać interesy. Zarabiać na moich kulkach i na mojej kolekcji
fotosów artystów kinowych, która „nie wiadomo skąd się bierze".
— Wiesz, Totoca, jak ty mnie prosisz, to ja się nawet biję za ciebie.
— No, dobra. Pierwszy zrobię ci za darmo, a jak sam nie potrafisz, to następne
tylko na zasadzie wymiany.
— Zgoda.
Przysiągłem sobie w tej chwili, że tak dobrze się nauczę, że mu nie pozwolę
nawet palcem dotknąć moich balonów.
Balon zaprzątał wszystkie moje myśli. Musiał to być „mój" balon. Wyobrażałem
sobie dumę Portugi, kiedy mu opowiem o tym wyczynie. I podziw Xururuki, jak
zobaczy w moich rękach balon.
Pochłonięty tą myślą wsunąłem do kieszeni sporo kulek i trochę fotosów, z tych,
których miałem po kilka egzemplarzy, i wyszedłem w świat ulicy. Chciałem

tanio sprzedać kulki i fotosy, bylebym" tylko mógł kupić przynajmniej dwa
arkusze bibułki.
— Komu kulki! Pięć kulek za jednego tostao! Nowe kulki prosto ze sklepu!
— Dziesięć obrazków za jednego tostao! Taniocha! Nawet w sklepie
galanteryjnym dony Loty nie ma takich!
Nic. Banda urwisów była kompletnie bez grosza. Reklamując towar
przemierzyłem Rua do Progresso od góry do dołu. Przeleciałem niemal kłusem
przez ulicę Barao de Capanema; wszystko na nic. A gdyby tak pójść do
Dindinhi? Poszedłem, ale moja babka nie okazała zainteresowania.
— Nie kupię ani fotosów, ani kulek. Lepiej je zatrzymaj. Bo jutro znowu
zaczniesz mnie nudzić, żebym ci kupiła.
Dindinha była na pewno bez grosza.
Wyszedłem na ulicę i spojrzałem na moje nogi. Były brudne od tego chodzenia
w kurzu. Spojrzałem na słońce, które już zaczynało opadać. I wówczas stał się
cud.
— Zezé! Zezé! Biriquinho biegł ku mnie jak wariat.
— Wszędzie ciebie szukam. Masz coś
sprzedania? Potrząsnąłem kulkami w obu kieszeniach.
— Siądźmy. Usiedliśmy jednocześnie, wysypałem towar na ziemię.
— Ile?
— Pięć kulek za jednego tostao. Albo dziesięć fotosów.
— Za drogo.
Złość mnie wzięła. Podły krwiopijca. Za drogo, kiedy za tę cenę sprzedaje się
pięć fotosów albo trzy kulki. Już miałem schować towar do kieszeni.
— Poczekaj. Mogę wybrać?
— Ile masz?
— Trzysta reis. Dwieście mogę wydać.
— Dobra, dam ci sześć kulek i dwanaście fotosów.
W te pędy pobiegłem do sklepiku „Głód i Nędza". Nikt już nie pamiętał ,,tej
sceny". Był tylko seu Orlando, który rozmawiał przy ladzie. Dopiero jak fabryka
zagwiżdże, cała załoga zleci się na piwo i nie będzie można wejść.
— Ma pan bibułkę?
— A ty masz pieniądze? Bo na rachunek ojca nic już nie dostaniesz.
Nie obraziłem się. Pokazałem tylko dwa drobniaki po jednym tostao.
— Jest tylko różowa i kremowa.
— Innych nie ma?
— W porze latawca wykupiliście wszystko. Zresztą jaka różnica? Taki czy
owaki, każdy latawiec poleci do góry, no nie?
— Ale to nie na latawiec. Po raz pierwszy mam zrobić balon. Chcę, żeby ten
mój pierwszy balon był najpiękniejszym balonem na świecie.
Nie miałem czasu do stracenia. Gdybym pobiegł do sklepu Chico Franco,
straciłbym mnóstwo czasu.
— Wezmę tę, jaka jest.

Teraz sprawy wyglądały inaczej. Przystawiłem krzesło do stołu i posadziłem
króla Luisa, żeby się przyglądał.
— Będziesz grzeczniutko siedział? Zezé ma zrobić bardzo trudną rzecz. Jak
trochę podrośniesz, to cię nauczę i nic za to nie wezmę.
Zaczynało się raptownie ściemniać, a ja wciąż pracowałem. Fabryka
zagwizdała. Trzeba się pośpieszyć. Jandira postawiła już talerze na stole. Miała
taki zwyczaj, że nam dawała wcześniej jeść, abyśmy się starszym
nie naprzykrzali.
— Zezé!... Luis!...
Wrzasnęła tak głośno, jakbyśmy byli na krańcu świata. Zsadziłem Luisa z
krzesła
i powiedziałem:
— Idź najpierw ty, ja zaraz przyjdę.
— Zezé!... Chodź już, bo dostaniesz.
— Zaraz przyjdę! Za chwileczkę! Diablica była w złym humorze. Musiała się
pokłócić z którymś ze swoich chłopców. Z tym z końca ulicy albo z tym z
początku.
Teraz, jak na złość, klej zaczął schnąć i mąka przylepiała się do palców i
utrudniała robotę.
Wrzasnęła jeszcze głośniej. A ja pracowałem prawie że po ciemku.
— Zezé!...
Koniec! Byłem zgubiony. Jandira weszła, wściekła jak szatan.
— Co ty sobie myślisz? Że jestem twoją służącą? W tej chwili marsz do stołu!
Zaciągnęła mnie za uszy aż do jadalni i popchnęła na stół. Ogarnęła mnie pasja.
— Nie będę jadł! Nie będę jadł! Nie będą jadł! Chcę dokończyć mój balon!
Wymknąłem się i pędem wróciłem na dawne miejsce.
Jandira wpadła w furię. Zamiast do mnie, podeszła prosto do stołu. I rozwiał się
piękny sen. Mój niedokończony balon podarła na strzępy. Nie poprzestając na
tym (a ja osłupiały siedziałem bez słowa), złapała mnie za łydki i za ramiona i
cisnęła na środek jadalni.
— Masz słuchać, jak do ciebie mówię! Diabeł obudził się we mnie. Rozsadzał
mnie
bunt. Wybuchnąłem niczym huragan:
— Wiesz, kto ty jesteś? Jesteś kurwa! Przylepiła twarz do mojej twarzy. Z jej
oczu posypały się iskry.
— Powtórz, jeżeli starczy ci odwagi. Powtórzyłem, wyraźnie rozdzielając zgłos-
ki:
— Kur-wa!

Jandira chwyciła skórzaną rękę

wiszącą nad komodą i zaczęła mnie bić

niemiłosiernie. Odwróciłem się plecami i schowałem twarz między dłonie. Ból
był mniejszy niż moja wściekłość.
— Kurwa! Kurwa! Kurwa twoja mać!... Jandira biła bez przerwy, a ja płonąłem.
W tym momencie wszedł Totoca. Przybiegł z pomocą siostrze, którą to walenie
zaczęło męczyć.
— Zabij mnie, ty kurwo! Do więzienia pójdziesz za moją krzywdę!...
A ona biła i biła tak, że w końcu padłem na kolana opierając się o komodę.
— Kurwa! Kurwa! Kurwa twoja mać!...
Totoca podniósł mnie i odwrócił do przodu.
— Zamknij się, Zezé, tak nie wolno mówić do siostry.
I sam zaczął mnie bić po twarzy, po oczach, po nosie i po ustach. Zwłaszcza po
ustach.
Uratowała mnie Gloria. Wyszła na pogaduszki do sąsiadki, dony Roseny, i teraz
przybiegła zwabiona krzykiem. Wpadła do jadalni jak huragan. Z Glorią nie ma
żartów, widząc moją krwią zalaną twarz odepchnęła Totokę na bok, a Jandirze,
mimo że starsza, wymierzyła siarczysty policzek. Ja leżałem na ziemi nie mogąc
prawie otworzyć oczu i ledwo oddychałem. Zaniosła mnie do pokoiku. Nie
płakałem, ale za to król Luis schował się w pokoiku mamy i wrzeszczał na całe
gardło. Ze strachu i dlatego, że się nade mną znęcali.
Gloria zaczęła urągać:
— Jeszcze kiedyś zabijecie to dziecko, zobaczycie, wy potwory bez serca!
Położyła mnie na łóżku i przyniosła tę sławetną miskę z soloną wodą. Totoca
wszedł do pokoiku zbity z tropu. Gloria go wypchnęła.
— Precz stąd, ty tchórzu!
— Nie słyszałaś, jak on do niej mówił?
— On nie robił nic złego. To wyście go sprowokowali. Jak wychodziłam,
siedział grzecznie i sklejał balon. Nie macie serca. Jak można tak bić własnego
brata?
Zmywała ze mnie krew, a ja wyplułem do miski kawałek zęba. To spowodowało
wybuch wulkanu.
— Popatrz, coś ty narobił, ty tchórzu! Jak masz się z kimś bić, to dostajesz
pietra i wołasz jego. Gówniarz! Dziewięć lat i jeszcze siusia do łóżka!
Wszystkim pokażę twój materac i twoje posiusiane majtki. Do szuflady je
chowasz co dzień z rana.
Potem wyrzuciła wszystkich z pokoju i zamknęła drzwi. Zapaliła światło, bo
tymczasem zapadł wieczór. Zdjęła ze mnie koszulę i zaczęła zmywać krew z
mojego ciała.
— Boli, Gum?
— Tym razem bardzo boli.

Ręka ze skóry lub z drewna uchodzi w Brazylii za talizman przynoszący

szczęście. Wisi na ścianie niemal w każdym domu. — Przyp. tłum.

— Myję leciutko, mój diabełku kochany. Poleżysz chwilkę na brzuchu, żeby
wyschło, inaczej koszula się przyklei i będzie bolało.
Ale najmocniej bolała twarz. Bolała z bólu i z gniewu za tak wiele złości bez
powodu.
— Sama widziałaś, Godóia. Ja nic złego nie robiłem. Jak zasłużę, to mi nie
zależy, niech biją. Ale ja nic złego nie zrobiłem.
Gloria przełknęła ślinę.
— Najbardziej mnie martwi ten mój balon. Byłby taki fajny! Zapytaj Luisa.
— Ja ci wierzę. Na pewno byłby śliczny. Ale nie martw się. Jutro pójdziemy do
Dindinhi i kupimy bibułkę. Pomogę ci zrobić najpiękniejszy balon. Taki będzie
piękny, że gwiazdy mu pozazdroszczą.
— Nie warto, Godóia. Tylko pierwszy balon może być taki piękny. Jak ten się
nie uda, to już później żaden, i nawet człowiekowi nie chce się już innego robić.
— Kiedyś... Kiedyś... pójdziemy sobie z tego domu. Zamieszkamy...
Zacięła się. Na pewno pomyślała ze u Dindinhi, ale tam byłoby to samo piekło.
Wtedy przypomniało jej się moje drzewko pomarańczowe i pogrążyła się w
świecie marzeń.
— Będziemy mieszkać na rancho Toma Mixa albo Bucka Jonesa.
— Ja bym wolał u Bucka Jonesa.
— Dobrze Pojedziemy na rancho...
I jak dwoje opuszczonych dzieci zaczęliśmy razem płakać po cichutku...

Przez dwa dni, pomimo tęsknoty, nie odwiedzałem Portugalczyka. Nie pozwolili
mi pójść do szkoły. Nikt nie chciał wystawić sobie świadectwa takiej
brutalności. Kiedy zniknie opuchlizna twarzy i usta się zagoją podejmę znowu
normalny tryb życia. Tymczasem spędzałem dni siedząc z braciszkiem obok
Malucha. Nie miałem chęci do rozmowy. Wszystkiego się bałem. Tato przysiągł,
że mnie stłucze na miazgę, jak jeszcze raz powtórzę to, co powiedziałem do
Jandiry. Tak że nawet bałem się oddychać. Lepiej było schronić się w małym
cieniu mojego drzewka. Oglądać góry obrazków, które mi darował Portuga, i
cierpliwie uczyć króla Luisa grać w szklane kulki. Nie bardzo mu się udawało,
ale kiedyś się w końcu nauczy. Tymczasem strasznie tęskniłem. Portuga dziwił
się zapewne mojej nieobecności i gdyby wiedział, gdzie mieszkam, mógłby
nawet przyjść do mnie. Moim uszom, moim czułym uszom brakowało jego
trochę niezwykłego sposobu mówienia do mnie ty. Dona Cecilia Paim
powiedziała, że trzeba zjeść beczkę soli, żeby być z kimś na ty. Moim
stęsknionym oczom brakowało jego smagłej twarzy, jego ciemnego ubrania,
zawsze nieskazitelnie czystego, zawsze sztywnego kołnierzyka u koszuli, jakby
w tej chwili wyjął ją z szuflady, jego kamizelki w kratkę, a nawet złotych spinek
w kształcie kotwicy.
Ale jeszcze parę dni i będę zdrów. U dziecka skaleczenie zabliźnia się znacznie
szybciej
niż w tym powiedzeniu, które zwykle przytaczają: do wesela się zagoi.

Tego wieczora tato nie wyszedł z domu. Nikogo w domu nie było, z wyjątkiem
Luisa, który już spał. Mama powinna wkrótce wrócić z miasta. Czasem
pracowała w Angielskim Młynie dodatkowo na nocną zmianę i widzieliśmy ją
tylko w niedzielę.
Postanowiłem trzymać się blisko taty, bo w ten sposób nie zrobię żadnego
kawału. Tato usiadł na bujaku i zadumany patrzał w ścianę. Stale był
nieogolony. Koszulę nie zawsze miał czystą. Oczywiście nie ma pieniędzy, więc
nie pójdzie grać z przyjaciółmi w manilhę. Biedny tato, pewnie mu jest przykro,
że mama pracuje, żeby pomóc w utrzymaniu domu. Lala już została przyjęta do
fabryki. Musi mu być ciężko szukać wciąż w różnych miejscach pracy i słyszeć
zawsze tę samą odpowiedź: Potrzeba nam kogoś młodszego...
Siedząc na progu przed drzwiami liczyłem białawe jaszczurki na ścianie.
Rzuciłem spojrzenie na tatę.
Tak smutnego widziałem go tylko w tamten gwiazdkowy poranek. Musiałem
coś dla niego zrobić. A gdybym zaśpiewał? Mógłbym coś po cichutku
zaśpiewać, z pewnością poprawiłoby mu to humor. Przejrzałem w pamięci
repertuar i przypomniała mi się ostatnia piosenka, jakiej się nauczyłem u seu
Ariovaldo. Tango. Tango to jedna z najładniejszych rzeczy, jakie słyszałem.
Zacząłem po cichutku:

Pragnę mieć kobietę nagą,
Całkiem nagą chcę ją mieć...
W nocy przy księżycu bladym
Nagie ciało pieścić chcę...

— Zezé!
— Słucham, tato. Podniosłem się usłużnie. Tacie pewnie się
podobało i chce, żebym zaśpiewał z bliska.
— Co ty śpiewasz?
Powtórzyłem.

Pragnę mieć kobietę nagą…

— Kto cię tego nauczył? W jego oczach pojawił się matowy błysk,
jakby miał dostać ataku szału.
— Seu Ariovaldo.
— Już ci mówiłem, że nie chcę, żebyś z nim chodził.
Nic mi nie mówił. Chyba nawet nie wiedział, że pracuję jako pomocnik
śpiewaka.
— Jeszcze raz powtórz tę piosenkę.
— To jest najmodniejsze tango:

Pragnę mieć kobietą nagą...

Z całych sił palnął mnie w twarz.
— Jeszcze raz zaśpiewaj!

Pragnę mieć kobietę nagą...

Jeszcze jeden cios i jeszcze jeden, i jeszcze jeden. Łzy trysnęły mi z oczu
niepowstrzymanie.
- Dalej, jeszcze raz zaśpiewaj!

Pragnę mieć kobietę nagą...

Nie mogłem poruszyć ustami. Byłem porażony. To otwierałem oczy, to je
zamykałem pod nawałą ciosów. Nie wiedziałem, czy mam przestać, czy
posłusznie śpiewać dalej... Lecz w tym bólu coś sobie postanowiłem. To będzie
moje ostatnie lanie, ostatnie, choćbym miał od tego umrzeć.
Kiedy na chwilę przestał i kazał śpiewać, nie zaśpiewałem. Spojrzałem na tatę z
ogromną pogardą i rzekłem:
— Morderca!... Lepiej od razu mnie zabij. Do więzienia pójdziesz za moją
krzywdę!
Wtedy dopiero w przystępie furii podniósł się z bujaka. Rozpiął pas. Ten pas, co
miał dwa metalowe kółka, i zaczął mnie lżyć nieprzytomnie. Od psów, od świń,
od darmozjadów, bo czy tak się mówi do ojca.
Pas świstał nade mną, jakby miał tysiąc palców, co trafiały we wszystkie części
ciała. Upadłem i skuliłem się w kąciku pod ścianą. Byłem pewien, ze naprawdę
mnie zabije. Usłyszałem jeszcze głos Glorii. Gloria, jedyna jak ja ruda, weszła,
żeby mnie uratować. Chwyciła rękę ojca i powstrzymała go od uderzenia.
— Tato! Tato! Na miłość boską, bij mnie tylko tego dziecka już nie bij!
Cisnął pas na stół i rękami przesunął po twarzy. Zapłakał za siebie i za mnie.
— Straciłem głowę. Myślałem, że drwi sobie ze mnie. Że mnie lekceważy.
Kiedy Gloria mnie podniosła, zemdlałem.
Gdy wróciłem do przytomności, płonąłem w gorączce. Mama i Gloria siedziały
przy moim łóżku i coś do mnie mówiły pieszczotliwie. W jadalni panował ruch,
było mnóstwo ludzi. Nawet Dindinhę zawołali. Bolało mnie każde poruszenie.
Potem się dowiedziałem, że chcieli zawołać lekarza, ale że to nie byłoby dobrze.
Gloria przyniosła rosół, który dla mnie zrobiła, i usiłowała mi podać kilka łyżek.
Nie mogłem prawie oddychać, cóż dopiero przełknąć. Strasznie mi się chciało
spać, a jak się budziłem, bolało coraz mniej. Ale mama i Gloria wciąż przy mnie
czuwały. Mama była przy mnie całą noc i dopiero nad ranem wstała, żeby się
przygotować do pójścia do pracy. Przyszła się ze mną pożegnać, a ja objąłem ją
za szyję.
— Wszystko będzie dobrze, syneczku. Jutro będziesz zdrów.
— Mamusiu...

Mówiłem po cichutku. Było to chyba największe oskarżenie przeciw życiu:
Mamo, ja nie powinienem się był urodzić. Powinienem tak jak mój balon...
Mama ze smutkiem pogłaskała mnie po głowie.
— Wszyscy powinni się byli urodzić, jeśli się urodzili. Ty także. Tylko że ty,
Zezé, jesteś zanadto żywy...

ROZDZIAŁ PIĄTY

Mała, a dziwna prośba

Cały tydzień minął, zanim zupełnie wydobrzałem. Nie ból i nie bicie były
przyczyną mojego przygnębienia. Co prawda, tam w domu zaczęli się ze mną aż
podejrzanie dobrze obchodzić. Ale czegoś mi brakowało. Czegoś ważnego, co
by sprawiło, że znowu byłbym taki sam jak dawniej, i może znowu uwie-
rzyłbym w ludzi i w ich dobroć. Byłem spokojny, nic mi się nie chciało, ciągle
siedziałem pod Maluchem, zapatrzony przed siebie, zagubiony w obojętności.
Żadnych z nim rozmówek ani wysłuchiwania jego historii. Co najwyżej
pozwalałem braciszkowi być przy mnie. Robić z guzików tramwaje na Pao de
Acucar, co on ubóstwiał, i przez cały dzień posuwać w górę i spuszczać na dół
setki tramwaików. Spoglądałem na niego z ogromną czułością, bo kiedy byłem
dzieckiem, jak on, także to lubiłem...
Gloria była zaniepokojona moją niemotą. Kładła koło mnie góry moich
obrazków, mój woreczek ze szklanymi kulkami, a ja ich czasem nawet nie
tknąłem. Nie miałem chęci pójść do kina ani wyjść czyścić buty. Musiałem
wciąż podsycać moje cierpienie. Cierpienie zwierzątka złośliwie bitego nie
wiadomo z jakiej przyczyny...
Gloria pytała o mój świat fantazji.
— Nie ma ich. Poszli sobie...
Na pewno odnosiło się to do Freda Thompsona i innych moich przyjaciół.
Ona jednak nie wiedziała o rewolucji, jaka się we mnie dokonywała... O tym, co
postanowiłem. Że do kina będę chodził na inne filmy. Już nie na te kowbojskie,
indiańskie i im podobne. Od teraz zacznę oglądać wyłącznie filmy „miłosne",
jak je nazywają dorośli. Filmy, w których jest dużo pocałunków, dużo uścisków
i gdzie wszyscy się kochają. Jeżeli jestem tylko do tego, żeby brać lanie, to
niech przynajmniej popatrzę, jak inni się kochają.

Nadszedł dzień, kiedy już miałem iść do szkoły. Poszedłem, ale nie do szkoły.
Wiedziałem, że Portuga czekał na mnie cały tydzień z „naszym" samochodem i
naturalnie znowu zacznie mnie oczekiwać, jako go zawiadomię. Był chyba
mocno zaniepokojony moją nieobecnością. Nawet gdyby był wiedział,
że jestem chory, nie przyszedłby do mnie. Daliśmy sobie słowo, zawarliśmy
pakt na życie i śmierć, że to będzie nasz sekret.
Nikt, tylko jeden Bóg powinien wiedzieć o naszej przyjaźni.
Przed cukiernią, naprzeciwko dworca, stał ten piękny ogromny wóz. Błysnął
pierwszy słoneczny promień radości. Oto miałem się spotkać z przyjacielem.
Moje stęsknione serce wybiegło mu naprzeciw.
Nagle zadrżałem: koło dworca rozbrzmiał wspaniały gwizd. To pociąg
Mangaratiba. Gwałtowny, dumny, władca wszystkich torów. Przemknął,
chybocąc wagonami, w całej swej okazałości. Pasażerowie wyglądali z okienek,
a wszyscy byli szczęśliwi. Kiedy byłem dzieckiem, lubiłem patrzeć na przejazd
Mangaratiby i machać ręką na pożegnanie. Machałem, dopóki pociąg nie
zniknął na horyzoncie. Obecnie w tej fazie był Luis. Szukałem pośród stolików
w cukierni i ujrzałem go. Przy ostatnim. Siedział odwrócony plecami, bez
marynarki, w tej swojej pięknej kamizelce w kratkę, z białymi rękawami
czyściutkiej koszuli.
Tak mi się zrobiło słabo, że ledwo zdołałem się zbliżyć i stanąć za jego plecami.
Seu Ladislau uderzył na alarm:
— Popatrz, Portuga, kto tu przyszedł. Odwrócił się pomalutku i twarz mu zajaś-
niała uśmiechem szczęścia. Rozwarł ramiona i długo mnie ściskał.
— Moje serce mi powiedziało, że dzisiaj
przyjdziesz.
Potem przyglądał mi się przez chwilę.
-Więc jesteś, uciekinierze. Gdzie się podziewałeś przez cały ten czas?
- Byłem bardzo chory.
Przysunął krzesło.
— Usiądź. Pstryknął palcami na kelnera, który już wiedział, co ja lubię. Podał
oranżadę i ciastka ale ich nawet nie tknąłem. Oparłem głowę na jego ramieniu i
siedziałem zamyślony i smutny.
— Nie chcesz? Ponieważ nie odpowiedziałem, Portuga uniósł w górę moją
twarz. Mocno przygryzałem wargi i oczy miałem pełne łez.
— Co ci się stało, pędraku? Opowiedz twemu przyjacielowi.
— Nie mogę. Tutaj nie mogę.
Seu Ladislau kiwał głową, jakby niczego nie rozumiał. Musiałem coś
powiedzieć.
— Portuga, czy naprawdę twój samochód jeszcze jest nasz wspólny?
— Naturalnie. Wątpisz w to?
— A miałbyś ochotę wybrać się ze mną na przejażdżkę?
Zdumiała go ta prośba.
— Jeżeli chcesz, to już jedźmy.

Na widok łez kapiących ciurkiem z moich oczu wziął mnie za ramię,
zaprowadził do wozu i posadził na przednim siedzeniu.
Wrócił zapłacić rachunek i wówczas usłyszałem, jak rozmawiał z seu Ladislau i
innymi:
U nich w domu nikt tego dziecka nie rozumie. Nie widziałem jeszcze tak
wrażliwego chłopca.
— Powiedz prawdę, Portuga. Bardzo lubisz tego wisusa?
— Bardziej, niż myślisz. To jest uroczy i inteligentny pędrak.
Wrócił i zasiadł przy kierownicy.
— Dokąd chcesz jechać?
— Byle dalej stąd. Możemy jechać aż do drogi do Murundu. To niedaleko i
niewiele zużyjesz benzyny.
Roześmiał się.
— Nie jesteś jeszcze za mały, aby rozumieć problemy dorosłych ludzi?
Tam w domu taka była bieda, że wcześnie nauczyłem się nie wydawać
pieniędzy na nic. Wszystko kosztowało dużo pieniędzy. Było drogie.
Nic nie mówił podczas krótkiej przejażdżki. Pozwolił mi ochłonąć. Lecz kiedy
wszystko było poza nami i wokół roztaczała się cudowna zieleń, zatrzymał wóz,
spojrzał na mnie i uśmiechnął się z tak wielką dobrocią, że wypełnił nią cały ten
świat, któremu tak brakowało dobroci.
— Portuga, spójrz na moją twarz. Nie na twarz, na mordę. W domu mówią, że ja
mam mordę, bo nie jestem człowiekiem, jestem stworem, jestem Indianinem
Pinage, jestem synem diabła.
- A ja chcę patrzeć na twoją twarz.
— Więc patrz. Zobacz, jaki jestem jeszcze spuchnięty od bicia.
Oczy Portugi przybrały wyraz litości i niepokoju.
— Dlaczego tak cię urządzili?
Opowiedziałem, opowiedziałem wszystko, nie przesadziłem ani słóweczkiem.
Gdy skończyłem, miał wilgotne oczy i nie wiedział, co ma robić.
— Przecież im nie wolno bić takiego dziecka. Sześciu lat jeszcze nie
ukończyłeś. O Najświętsza Panno z Fatimy!
— Ja wiem, dlaczego. Bo ja nic nie jestem wart. Taki jestem niedobry, że jak
przychodzi Boże Narodzenie, to rodzi się diabełek zamiast Jezuska!...
— Bzdura, ty sam jeszcze jesteś aniołeczek. Może trochę za dużo psocisz...
Nie przestała mnie dręczyć tamta myśl.
— Taki zły jestem, że nie powinienem się był urodzić. Kiedyś powiedziałem to
mojej mamie.
Nie mógł ukryć zmieszania.
— Nie powinieneś był mówić takich rzeczy.
— Prosiłem, żebyś ze mną rozmawiał, bo strasznie tego potrzebowałem. Ja
wiem, że to źle, że tato w tym wieku nie może dostać pracy. Wiem, że to musi
być bolesne. Mama musi wychodzić o świcie, żeby mieć na za płacenie
komornego. Mama pracuje w warsztatach w Angielskim Młynie. Nosi pas, bo

podniosła ciężką skrzynię i dostała przepukliny. Lala jest już dorosłą
dziewczyną i nawet się sporo uczyła, a ma zostać robotnicą w fabryce... To nie
jest dobrze. Ale też on nie musiał mnie tak strasznie zbić. Wtedy, na Boże
Narodzenie, to mu powiedziałem, że może mnie tłuc, ile zechce, ale tym razem
to już było za wiele.
Spoglądał na mnie osłupiały.
— Najświętsza Panno z Fatimy! Jak może dziecko tak rozumieć problemy ludzi
dorosłych i tak przez nie cierpieć! To straszne.
Był tak wzburzony, że na chwilę zamilkł.
— Jesteśmy przyjaciółmi, prawda? Porozmawiamy jak mężczyzna z
mężczyzną? Chociaż czasami dostaję dreszczy, jak mówię. z tobą o pewnych
rzeczach. No cóż, uważam, że ty nie powinieneś był tak brzydko mówić do
swojej siostry. Zresztą nigdy nie powinieneś używać brzydkich słów, rozumiesz?
— Ale ja jestem mały. Tylko tak mogę się mścić.
— Wiesz, co te słowa znaczą?
Przytaknąłem ruchem głowy.
— Więc nie wolno ci tak mówić. Przerwaliśmy rozmowę.
— Portuga!
— Hm.
— Ty nie lubisz, jak ja brzydko mówię?
— Nie lubię.
— No to ci przyrzekam, że jeżeli nie umrę, to nigdy już nie będę tak mówił.
— To dobrze. A co to znów za interes z tym umieraniem?
— Trochę później ci opowiem. Jak przyjedziemy na miejsce.
Znowu milczenie. Portuga się zadumał.
— Masz do mnie zaufanie, więc jeszcze coś mi powiedz. Jak to było z tą
piosenką? Z tym tango? Czy ty wiedziałeś, co śpiewasz?
— Nie chcę ci kłamać. Dokładnie nie wiedziałem. Nauczyłem się, bo
wszystkiego się uczę. Bo to jest bardzo ładna melodia. Nie wiedziałem, co te
słowa znaczą... A on mnie tak okropnie zbił, Portuga. Ale to nic...
Zacząłem pochlipywać.
— To nic, ja go zabiję.
— Co to ma znaczyć, chłopcze, własnego ojca zabijesz?
— Tak jest. Już nawet zacząłem. Zabiję, to nie znaczy, że złapię pistolet Bucka
Jonesa i zrobię bum! To nie jest tak. Zabija się w sercu. Przestaje się kochać. No
i w końcu ta osoba umiera.
— O czym się to roi w tej główce. Tak powiedział, lecz nie mógł ukryć
wzruszenia.
— A przecież powiedziałeś także, że mnie zabijesz?
— Powiedziałem, na początku. A potem było przeciwnie. Najpierw umarłeś w
moim sercu a potem się urodziłeś. Ty jesteś jedynym człowiekiem, którego
kocham. Jedynym moim przyjacielem. Nie dlatego, że mi dajesz fotosy,
oranżadę, ciastka i szklane kulki... Przysięgam, że mówię prawdę.

— Przecież ciebie wszyscy kochają. Twoja matka i nawet twój ojciec. Twoja
siostra Gloria, król Luis... A czy przypadkiem nie zapomniałeś twojej
pomarańczy? Tego jakiegoś Malucha czy...
— Xururuca.
— No, widzisz.
— Teraz to już jest inaczej, Portuga. Xururuca to jest zwyczajne drzewko,
pomarańcza, co nawet zakwitnąć nie umie... Tak to jest. Ty to co innego. Ty
jesteś moim przyjacielem i dlatego cię prosiłem o przejażdżkę naszym
samochodem, który wkrótce będzie tylko twój. Przyszedłem się z tobą
pożegnać.
— Pożegnać?
— Mówię serio. Sam widzisz, ja nic nie jestem wart, jestem zmęczony tym
biciem i tym ciąganiem za uszy. Będzie o jedną gębą mniej...
Zacząłem odczuwać bolesne dławienie w gardle. Trzeba było sporo odwagi,
abym powiedział wszystko do końca.
— Zamierzasz uciec?
— Nie. Ten cały tydzień o tym myślałem. Dzisiaj wieczorem rzucę się pod
Mangaratibę.
Nic nie powiedział. Z całych sił chwycił mnie w ramiona i tak mnie tym
pokrzepił, jak tylko on jeden umiał.
— Nie! Na miłość boską, nie mów tak! Masz przed sobą piękne życie. Z taką
głową i z taką inteligencją... Nie mów tak, bo to grzech. Nie chcę, żebyś tak
myślał i żebyś tak mówił. A ja? Nie kochasz mnie? Jeżeli mnie kochasz i nie
kłamiesz, to tak już nie mów.
Odsunął się i spojrzał mi w oczy. Wierzchem dłoni otarł moje łzy.
— Bardzo ciebie kocham, pędraku. Znacznie bardziej, niż myślisz. No,
uśmiechnij się.
Uśmiechnąłem się, wyznanie trochę mi ulżyło.
— To wszystko minie. Wkrótce będziesz znowu panem ulicy z twoimi
latawcami, będziesz królem gry w kulki, kowbojem takim mocnym jak Buck
Jones... A poza tym, coś sobie pomyślałem. Chcesz wiedzieć, co?
— Chcę.
— W sobotę nie pojadę do mojej córki do Encantado. Ona wyjechała z mężem
na wyspę Paqueta na kilka dni. Pomyślałem sobie, że przy takiej pogodzie
wybiorę się na ryby do Guandu. A że nie mam dorosłego przyjaciela, aby mi
towarzyszył, pomyślałem o tobie.
Oczy mi zabłysły.
— Wziąłbyś mnie?
— Jeżeli zechcesz. Ale nie musisz...
W odpowiedzi otoczyłem jego szyję ramionami i przytuliłem twarz do
jego ogolonej twarzy.
Roześmieliśmy się i taki był koniec tej tragedii.
— Jest jedno piękne miejsce. Zabierzemy coś do jedzenia. Co najlepiej lubisz?

— Ciebie, Portuga.
— Mówię o kiełbasie, jajach, bananach,..
— Wszystko lubię. Tam w domu człowiek się uczy lubić wszystko, co jest i ile
jest.
— Więc pojedziemy?
— Chyba nie usnę dzisiaj, jak będę o tym myślał.
Lecz istniał pewien trudny problem, który mącił nasze szczęście.
— A co powiesz w domu, jak cały dzień ciebie nie będzie?
— Coś wymyślę.
— A jeśli cię potem złapią?
— Do końca miesiąca nikt nie może mnie zbić. Przyrzekli to Glorii, a Gloria to
bestia. Jedyna ruda, podobna do mnie.
— Naprawdę?
— No. Mogę dostać dopiero za miesiąc, jak „wydobrzeję".
Zapuścił motor i ruszyliśmy w powrotną drogę.
— To znaczy, że o tym już się więcej nie mówi?
— O tym, to jest o czym?
— O Mangaratiba.
— Poczekam jeszcze trochę, zanim to zrobię...
— No to dobrze. Potem się dowiedziałem, od seu Ladislau, że mimo mojej
obietnicy Portuga pojechał do domu dopiero wtedy, kiedy Mangaratiba wrócił.
Późną nocą.
Jeździliśmy pięknymi drogami. Szosa była niezbyt szeroka, nieasfaltowana ani
brukowana, ale za to drzewa i łąki — cudne. Już nie mówię o słońcu i o niebie,
takim pogodnym i błękitnym. Dindinha kiedyś powiedziała, że radość „to jest
słońce w sercu". I że słońce wszystko budzi do szczęścia. Jeśli to prawda, to
moje słońce w piersi wszystko upiększyło...
Zaczęliśmy znowu rozmawiać o pewnych rzeczach, a tymczasem samochód
sunął wcale się nie spiesząc. Jak gdyby chciał się przysłuchiwać naszej
rozmowie.
— No, cóż, przy mnie jesteś grzeczny i miły jak jedwab. Powiadasz, że twoja
pani... jak ona się nazywa?
— Dona Cecilia Paim. Wiesz, ona ma białą plamkę na oku.
— Powiadasz, że dona Cecilia Paim nie uwierzyłaby, że ty tak rozrabiasz poza
szkołą. Z braciszkiem i Glorią także jesteś grzeczny. Więc dlaczego tak się
zmieniasz?
— Tego właśnie nie wiem. Wiem tylko, że wszystko co robię, kończy się jakąś
psotą... Cała ulica zna mnie z tego. Chyba jakiś diabeł szepce mi coś do ucha.
Bo sam nie potrafiłbym wymyślić takich psich figli, jak powiada mój wuj
Edmundo. Wiesz, co ja mu raz zrobiłem? Opowiadałem ci już?
— Nie opowiadałeś.

— Było to sześć miesięcy temu. Z Północy przysłano mu hamak i wuj ze
szczęścia dostał bzika. Nawet mnie nie pozwalał się huśtać w tym hamaku, ten
sukinsyn...
— Coś ty powiedział?
— No, że ten nieszczęsny ledwo wstawał ze snu, zdejmował hamak i nosił go
pod pachą. Jakby mu ktoś chciał ukraść kawałek hamaka. Byłem raz u Dindinhi,
ona wcale nie zauważyła, że wszedłem. Pewnie miała okulary na końcu nosa i
czytała anonse. Obszedłem dom, oglądnąłem guajawy i nic. Aż tu widzę wuja
Edmunda chrapiącego w hamaku rozpiętym między parkanem a pniem
pomarańczy. Chrapał jak wieprz. Usta miał półotwarte. Gazeta spadła na ziemię.
Wtedy diabeł mi coś powiedział i zauważyłem, że wuj miał w kieszeni pudełko
z kilkoma zapałkami. Po cichutku oddarłem skrawek gazety. Skręciłem knot i
podpaliłem resztę gazety. Kiedy buchnął płomień
pod samą...
Przerwałem i zapytałem poważnie:
— Portuga, czy wolno mówić dupa?
— No, to jest niezbyt eleganckie słowo i nie trzeba go często używać.
— A co się powinno powiedzieć, jak się chce powiedzieć dupa?
— Pośladki.
— Że co? Muszę się nauczyć tego słowa, bo trudne.
— Pośladki. Po-ślad-ki.
— Wiec jak się zaczęło palić pod pośladkami jego dupy, czmychnąłem przez
furtkę i przez dziurę w parkanie patrzyłem co będzie dalej. Był straszliwy
wrzask. Stary zeskoczył i podniósł do góry hamak. Przybiegła Dindinha i
jeszcze go objechała. ,,A tyle razy ci mówiłam, że nie wolno w hamaku
palić papierosów". I miała pretensję, że gazeta się spaliła, bo jej nie zdążyła
przeczytać.
Portuga zdrowo się uśmiał, a ja byłem rad, że go rozweseliłem.
— Nie przyłapali ciebie?
— Nie. Opowiedziałem o wszystkim tylko Maluchowi. Jakby mnie złapali,
dopiero bym dostał w du...
— Co byś dostał?
— No, lanie.
Roześmiał się znowu. Patrzyliśmy na szosę. Nasz wielki samochód wznosił
tumany żółtego kurzu. A ja nad czymś medytowałem.
— Portuga, czy ty mnie nie okłamałeś?
— Dlaczego, pędraku?
— Bo wiesz, nie słyszałem nigdy, żeby ktoś powiedział: dostał kopniaka w
pośladki. A ty słyszałeś?
Znowu śmiech.
— Ależ z ciebie szczwany lis! Ja także nie słyszałem. Mniejsza o to. Zmieńmy
temat, bo w końcu nie będę wiedział, co ci mam odpowiedzieć. Oglądaj
krajobraz, zaraz będzie więcej tych wielkich drzew. Zbliżamy się do rzeki.

Skręcił na prawo, na skróty. Wóz toczył się, toczył i zatrzymał się w szczerym
polu. Było tu tylko jedno wielkie drzewo z mnóstwem ogromnych korzeni.
Ze szczęścia zacząłem klaskać w ręce.
— Jak tu pięknie! Co za cudowna okolica! Jak się spotkam z Buckiem Jonesem,
to mu powiem, że jego prerie nie umywają się do
tego miejsca.
Portuga przesunął dłonią po mojej głowie.
— Takim chciałbym cię widzieć zawsze. W dobrym humorze, a nie z jakimiś
głupstwami w głowie.
Wysiedliśmy. Pomogłem mu zanieść rzeczy w cień, pod drzewo.
— Zawsze przyjeżdżasz tu sam, Portuga?
— Prawie zawsze. Widzisz? Ja także mam drzewo.
— Jak ono się nazywa, Portuga? Jak się ma takie wielkie drzewo, to trzeba je
ochrzcić.
Pomyślał, pomyślał i uśmiechnął się.
— To mój sekret, ale tobie powiem. Nazywa się Królowa Carlota.
— Ona z tobą rozmawia?
— Rozmawiać nie rozmawia. Bo królowa nigdy nie rozmawia wprost ze swoimi
poddanymi. Ale ja zawsze mówię do niej: jej
królewska mość.
— Co to są poddani?
— To lud, który słucha rozkazów królowej
— To ja będę twój poddany? Wybuchnął tak serdecznym śmiechem, że
aż poruszyły się źdźbła trawy na łące.
— Nie będziesz, bo nie jestem królem i nie rozkazuję. Jeśli będę czegoś
potrzebował, zawsze będę cię prosił.
— Ale ty mógłbyś być królem. Masz wszystko, żeby być królem. Wszyscy
królowie są grubi jak ty. Król kier, król trefl, król pik i król karo. Wszyscy
królowie z kart są tak ładni jak ty, Portuga.
— Chodźmy. Trzeba się wziąć do roboty, bo przez to długie gadanie nic nie
złowimy.
Wziął wędkę, puszkę z całą kupą glist, zdjął buty i kamizelkę. Bez kamizelki był
jeszcze grubszy. Wskazał na rzekę:
— Do tego miejsca możesz wejść i pluskać się. Jest płytko. Na drugą stronę nie,
bo tam jest bardzo głęboko. Ja tu zostanę i będę łowił ryby. Jeżeli chcesz zostać
ze mną, nie możesz rozmawiać. Bo ryby uciekną.
Zostawiłem go i poszedłem królować. Odkrywać światy. Taki piękny był ten
kawałek rzeki. Zamoczyłem nogi i ujrzałem ławice małych rybek pluskających
we wszystkie strony. Patrzyłem na piasek, na białe kamienie, na liście unoszone
prądem. Pomyślałem o Glorii.

Nie zrywaj mnie, rzeki ze smutkiem
Do strumienia kwiat.

W górach się urodziłem,
Nie w morzu jest mój świat.

Tu się kołyszę na wietrze,
Na wietrze kołyszę się,
Tu jasne rosy kropelki
O świcie karmią mnie.

Lecz strumień dźwięczny i chłodny
Zaszumiał drwiną złą,
Porwał błękitny kwiatek,
Popłynął w drogę swą...

Gloria miała rację. To było najładniejsze na świecie. Szkoda, że nie mogłem jej
opowiedzieć, że widziałem żywą poezję. Nie w kwiatku, ale w tych wszystkich
listkach, co spadały z drzew i szły do morza. Czyżby rzeka, ta rzeka, także szła
do morza? Zapytałbym o to Portugę. Nie, przeszkodziłbym mu w łowieniu ryb.
Ale łowienie skończyło się dwiema plotkami, aż żal było, że je złowił.
Słońce stało wysoko. Twarz mi się rozpaliła od tej wielkiej zabawy i rozmowy z
życiem. Wtedy przyszedł Portuga i zawołał mnie. Pobiegłem jak kózka.
— Ale jesteś umorusany, pędraku.
— Bawiłem się we wszystko. Leżałem na ziemi. Chlapałem się w wodzie...
— Teraz coś zjemy, Ale nie możesz zasiąść do jedzenia taki brudny jak prosiak.
Rozbierz się i wykąp tu, w tym płytkim miejscu.
Ale ja się wahałem i nie chciałem go słuchać.
— Kiedy nie umiem pływać.
— To nie szkodzi. Ja tu jestem blisko.
Stałem nieporuszony. Nie chciałem, żeby on widział...
— Chyba nie wstydzisz się, przy mnie rozebrać.
— Nie. To nie to.
Nie miałem wyboru: odwróciłem się plecami i zacząłem się rozbierać. Najpierw
koszulę, potem spodnie ze szmacianymi szelkami.
Cisnąłem wszystko na ziemię i obróciłem się do niego. Nic nie mówiłem, ale w
oczach miałem błaganie, przerażenie i bunt. Nie chciałem, żeby on widział sińce
i blizny po cięgach.
Przejęty, szepnął ledwo dosłyszalnie:
— Jeśli cię boli, nie wchodź do wody.
— Teraz już nie boli.

Jedliśmy jaja, banany, salami, chleb i mariole

. Mariole były tylko dla mnie, bo

on ich nie lubił. Poszliśmy napić się wody z rzeki i wróciliśmy pod Królowe
Carlotę.
Miał już usiąść, ale dałem znak, żeby stał na miejscu.
Złożyłem rękę na piersi i ukłoniłem się drzewu.

Ciasteczka. – przyp. tłum.

— Kawaler Manuel Valadares, poddany jej królewskiej mości, jest największym
wojownikiem narodu Pinage... Chcielibyśmy usiąść pod senhorą...
Usiedliśmy śmiejąc się.
Portuga wyciągnął się na ziemi, przykrył kamizelką wielki korzeń drzewa i
powiedział:
— A teraz utnij sobie drzemkę.
— Kiedy mnie się nie chce spać.
— Nie szkodzi, taki urwis nie może się tu wałęsać samopas.
Położył mi rękę na piersi i uwięził mnie. Przez pewien czas spoglądaliśmy na
chmury umykające spomiędzy gałęzi drzewa. Nadeszła odpowiednia chwila.
Jeżeli nie powiem teraz, to już nigdy nie powiem.
— Portuga!
— Hm...
— Śpisz już?
— Jeszcze nie.
— Czy to prawda, co powiedziałeś w cukierni do seu Ladislau?
— Och, niejedno się mówiło w cukierni do seu Ladislau.
— O mnie. Ja słyszałem. Z samochodu słyszałem.
— I co usłyszałeś?
— Że mnie bardzo lubisz.
— Pewnie, że cię lubię. No i co z tego? Obróciłem się, nie uwalniając się z jego
ramion. Spojrzałem w jego półprzymknięte
oczy. W ten sposób miał twarz jeszcze grubszą i jeszcze bardziej był podobny do
króla.
— Nic, tylko ja chciałbym na pewno wiedzieć, czy ty mnie lubisz.
— Oczywiście, głuptasku.
Dla potwierdzenia przytulił mnie mocniej do siebie.
— Poważnie o tym myślałem. Ty masz tylko jedną córkę w Encantado, prawda?
— Tak, tylko jedną.
— I powiedziałeś, że nie masz wnuków, prawda?
— Tak, nie mam.
— I powiedziałeś, że mnie lubisz, prawda?
— Tak, powiedziałem.
— Więc dlaczego nie pójdziesz tam do domu i nie poprosisz tatę, żeby mnie
tobie
podarował?
Był tak przejęty, że usiadł i wziął moją twarz między swoje obydwie dłonie.
— Chciałbyś być moim synem?
— Człowiek nie może wybrać sobie ojca przed urodzeniem. Ale jakbym mógł,
tobym chciał ciebie.
— Naprawdę, pędraku?
— Mogę nawet przysiąc. No i byłoby o jedną gębę mniej do jedzenia- Obiecuję,
że me będę już mówić brzydkich słów ani słowa dupa Będę ci czyścił buty.

Będę dbał o te ptaszki w klatce. Będę grzeczny. Będę najlepszym uczniem w
całej szkole. Wszystko a wszystko będę robił dobrze.
Nie wiedział, co ma odpowiedzieć.
— Tam w domu wszyscy by oszaleli z radości, gdyby mogli mnie podarować.
To będzie ulga. Ja mam siostrę między Glorią a Totoką, dali ją na Północ do
bogatej kuzynki, żeby się uczyła i wyszła na ludzi...
Milczenie trwało. Oczy Portugi były pełne łez.
— Jak nie zechcą dać, to mnie kup. Tato zupełnie nie ma forsy. Zaręczam, że
mnie sprzeda. Jak zechce za drogo, możesz mnie kupić na raty, tak jak sprzedaje
seu Jacob...
Nic nie powiedział, więc wróciłem do dawnej pozycji i on także.
— Wiesz, Portuga, jeżeli mnie nie chcesz, to nie szkodzi. Nie chciałbym, żebyś
przeze mnie płakał.
Długo gładził moje włosy.
— Nie, synku. To nie to. Nie można tak jednym poruszeniem ręki rozstrzygać o
życiu. Ale ja ci coś zaproponuję. Nie będę mógł zabrać ciebie z domu, od
rodziców. Jakkolwiek bardzo chętnie bym to zrobił. To nie byłoby słuszne. Ale
od dzisiaj będę cię traktował tak, jakbyś był moim prawdziwym synem, bo
kocham ciebie jak synka.
Podniosłem się, uradowany.
— Naprawdę, Portuga?
— Mogę nawet przysiąc, jak ty powiadasz.
Zrobiłem coś, co robiłem rzadko i niechętnie z moją rodziną. Pocałowałem jego
grubą poczciwą twarz...

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Jak się rodzi czułość

— I nie rozmawiały z tobą, i nie mogłeś na nich jeździć konno?
— Nie mogłem.
— No to nie byłeś nigdy dzieckiem?
— Byłem. Ale nie każde dziecko ma jak ty szczęście, że rozumie mowę drzew.
Zresztą
nie wszystkie drzewa lubią rozmawiać.
Uśmiechnął się szczerze i ciągnął:
— To nie były drzewa, lecz winne
latorośle. Zanim mnie zapytasz, wytłumaczę ci: winne latorośle to są krzewy na
których rosną winogrona. Właściwie to są wielkie pnącza. Jak to było ładnie,
kiedy nadchodziło winobranie (wytłumaczył, co to takiego) i robiło się wino w
kadziach. (Znowu wytłumaczył).
Wiele mądrych rzeczy umiał wytłumaczyć. Równie dobrze jak wuj Edmundo.
— Mów dalej.
— Podoba ci się?
— Strasznie. Mógłbym z tobą rozmawiać osiemset pięćdziesiąt dwa tysiące
kilometrów bez zatrzymania.
— A benzyna?
— Benzyna jest na niby.
Zaczął opowiadać o trawie, co się przemienia w siano, i o fabrykacji serów. Nie
serów, „syrów". Mocno zmieniał melodię słów, lecz ja uważałem, że one stają
się przez to bardziej melodyjne...

Przestał opowiadać i westchnął głęboko...
— Chciałbym tam wkrótce wrócić. Może po to, aby w cichej uroczej
miejscowości spokojnie czekać na starość. Moja Folhadela, koło Monrealu.
Pięknie tam w Tras-os-Montes. Wtedy dopiero zauważyłem, że Portuga był
starszy od taty, choć jego gruba, zawsze błyszcząca twarz była mniej poorana
zmarszczkami. Coś dziwnego działo się we mnie.
— Mówisz poważnie?
Dopiero wtedy spostrzegł, że jestem zawiedziony.
— Głupiątko, to będzie jeszcze nie tak prędko. Może nawet w ogóle tego nie
będzie.
— A ja? Więc nie jesteś dla mnie taki, jak myślałem.
Oczy napełniały mi się łzami.
— Jednak musisz mi pozwolić czasami pomarzyć.
— Tak, ale mnie nie wprowadziłeś do swoich marzeń.
Uśmiechnął się.
— A ja ciebie wprowadzam do wszystkich moich marzeń. Jak jadę z Tomem
Mixem przez prerię, to wynajmuję dla ciebie dyliżans żebyś się zanadto nie
męczył w podróży Jesteś wszędzie, gdzie ja jestem. Czasami w szkole w czasie
lekcji patrzę na drzwi i zdaje mi się, że nadchodzisz i machasz do mnie ręką...
— Święty Boże, nie widziałem jeszcze duszyczki tak spragnionej czułości jak
ty. A wiesz, nie powinieneś tak się do mnie przywiązywać...
O tym właśnie opowiadałem Maluchowi. Maluch był jeszcze gorszy ode mnie z
tą chęcią do rozmówek.
— Mówiąc prawdę, Xururuca, mój ojciec po tym, co zrobił, stał się jak miód
Wszystko, co zrobię, uważa, że jest dobre. Ale dobre inaczej. Nie tak jak inni, co
mówią: ten malec zajdzie daleko. Zajdzie daleko, a ja nigdy nie wyjdę poza
Bangu.
Spoglądałem z czułością na Malucha. We wszystko, co lubiłem, wkładałem
czułość.
— Wiesz, Maluchu, chcę mieć dwunastu synów i jeszcze raz dwunastu. Ci
pierwsi to będą małe dzieci i nigdy nie będą brały lania. Tamtych dwunastu
wyrośnie na mężczyzn. Zapytam: Czym chcesz być, mój synu? Drwalem?
Dobra, masz tu siekierę i koszulę w kratę. A ty chcesz być pogromcą
w cyrku? Doskonale, oto jest bat i mundur...
— A co zrobisz na Gwiazdkę z taką kupą dzieci?
Ależ ten Maluch łapie za słowa! Przerywać mi w takiej chwili!
— Na Gwiazdkę będę miał dużo forsy. Kupię całą ciężarówkę kasztanów i
migdałów. Orzechy, figi i rodzynki. Tyle zabawek, że oni nawet podarują i
pożyczą ubogim dzieciom. I będę miał dużo forsy, bo odtąd chcę być bogaty,
strasznie bogaty, i jeszcze wygram na loterii.
Spojrzałem wyzywająco na Malucha i zbeształem go.

100

— Nie przerywaj mi i pozwól mi skończyć, zostało jeszcze kilku synów. Więc
ty chcesz być kowbojem, synu? Oto jest siodło i lasso. A ty chcesz być
maszynistą Mangaratiby? Masz tu czapkę i gwizdek...
— Po co ci gwizdek, Zezé? W końcu dostaniesz kręćka od tego gadania do
siebie.
Nadszedł Totoca i siadł koło mnie. Obejrzał z przyjaznym uśmiechem moje
drzewko, pełne kokard i kapsli od piwa. Czegoś ode mnie chciał.
— Zezé, pożyczysz mi czterysta reis?
— Nie.
— Ale przecież masz?
— Mam.
— Więc właściwie dlaczego nie chcesz mi pożyczyć?
— Chcę być bardzo bogaty, żebym mógł wyjechać do Tras-os-Montes.
— Co to znowu za wariactwo?
— Nie powiem ci.
— To się udław.
— Udławię się, a nie pożyczę.
— Przecież ty jesteś myszka, zawsze trafiasz w cel. Jutro będziesz grał i
wygrasz nowe kulki Będziesz je mógł sprzedać. W jednej chwili odbierzesz
sobie tych czterysta reis.
— Wszystko jedno, i tak ci nie pożyczę, i nie przychodź tu się ze mną kłócić,
jak jestem grzeczny i sam z nikim nie zaczynam.
— Wcale nie chcę się kłócić. Ja ciebie najlepiej lubię ze wszystkich braci i
sióstr. I raptem wyłazi z ciebie taki potwór bez serca...
— Nie żaden potwór. Teraz jestem troglodyta bez serca.
— Że jak?
— Troglodyta. Wujek Edmundo pokazał mi fotografię w tygodniku. To była
ogromna włochata małpa z maczugą w ręce. Troglodyci to byli ludzie z
początku świata, co mieszkali w jaskiniach w Ne... Ne... Nie wiem gdzie. Nie
zapamiętałem tej nazwy, bo była obca i strasznie trudna.
— Wuj Edmundo nie powinien napychać ci głowy takimi bzdurami. No,
pożyczysz? - Nawet nie wiem, czy mam.
— Fe, Zezé, ile to razy idziemy razem czyścić buty, ty nic nie robisz i ja się z
tobą dzielę. Ile razy kiedy jesteś zmęczony, ja taskam twoją skrzynkę...
To prawda. Totoca rzadko bywał niedobry dla mnie. Wiedziałem też doskonale,
że w końcu mu pożyczę.
— Jak mi pożyczysz, to ci powiem dwie cudowne rzeczy.
Milczałem,
— Powiem, że twoja pomarańcza jest znacznie ładniejsza niż mój tamaryszek.
— Naprawdę powiesz?
— Już powiedziałem.
Włożyłem rękę do kieszeni i potrząsnąłem drobniakami.
— A tamte dwie rzeczy?

101

— Wiesz, Zezé, nasza bieda się skończy. Tato dostał posadę jako kierownik
fabryki w Santo Aleixo. Będziemy znowu bogaci. Ue! Nie cieszysz się?
— Cieszę się za tatę. Ale ja się nie wyprowadzę z Bangu. Zostanę u Dindinhi.
Stąd wyjadę tylko do Tras-os-Montes...
— Aha, więc ty wolisz zostać u Dindinhi i co miesiąc brać na przeczyszczenie
niż z nami wyjechać?
— Wolę. I nie wiesz dlaczego... A tamta rzecz?
— Tutaj ci nie powiem. Bo „ktoś" nie powinien usłyszeć.
Oddaliliśmy się w stronę wychodka. Ale nawet tam mówił po cichu:
— Muszę cię uprzedzić, Zezé. Żebyś się zaczął przyzwyczajać. Magistrat będzie
rozszerzał ulice. Zasypie wszystkie rynsztoki i przejmie ogródki.
— No i co z tego?
— Jesteś taki inteligentny i nie rozumiesz. Jak ma poszerzyć ulice, to wszystko
musi zburzyć. Wskazał miejsce gdzie rosła moja pomarańcza.
Skrzywiłem się, jakbym miał się rozpłakać.
— To nieprawda, prawda, Totoca, powiedz, że to nieprawda.
— Nie musisz robić takiej smutnej miny. To jeszcze długo potrwa.
Moje palce nerwowo liczyły pieniądze w
kieszeni.
— To nieprawda, Totoca?
— Nie. To święta prawda. A ty jesteś mężczyzną czy nie jesteś?
— No, jestem..
Ale łzy spływały mi ukradkiem po twarzy.
Błagalnie objąłem jego brzuch.
— Ty będziesz po mojej stronie, prawda, Totoca? Skrzyknę ludzi i zrobię wojnę.
Nie pozwolę ściąć mojej pomarańczy...
— Nie. My nie pozwolimy. A teraz pożyczysz mi forsy?
— A na co?
— Tobie nie wolno wejść do kina Bangu, a tam idzie film z Tarzanem. Potem ci
wszystko opowiem.
Wyjąłem pieniążek, pięćset reis, i podałem mu, wycierając oczy połą koszuli.
— Resztę możesz zatrzymać. Na kulki. Wróciłem pod drzewko, ale nie chciało
mi
się rozmawiać, myślałem tylko o filmie z Tarzanem. Widziałem go już wczoraj.
Poszedłem i powiedziałem Portudze.
— Chciałbyś pójść?
— Pewnie, że bym chciał, ale mnie nie wolno wejść do kina Bangu.
Przypomniałem, dlaczego nie wolno. Roześmiał się.
— Czy ta główka przypadkiem nie zmyśla?
— Daję słowo, Portuga. Ale sądzę, że jakby ktoś dorosły ze mną poszedł, nic by
nie powiedzieli.
— I ja mam być tym dorosłym? O to ci chodzi?
Oczy mi zajaśniały ze szczęścia.

102

— Ale ja muszę pracować, synku.
— O tej porze nigdy nie ma ruchu. Zamiast żebyś z kimś rozmawiał albo uciął
sobie drzemkę w samochodzie, poszedłbyś lepiej zobaczyć, jak Tarzan walczy z
lampartem, z kajmanem i z gorylami. Wiesz, kto gra? Frank Merrill.
Nie mógł się zdecydować.
— Spryciarz z ciebie. Znajdziesz sposób na wszystko.
— To tylko dwie godziny. I tak już jesteś bardzo bogaty, Portuga.
— No to chodźmy. Pójdziemy pieszo. Wóz zaparkuję na stacji benzynowej.
I poszliśmy. Ale kasjerka powiedziała, że ma wyraźne polecenie, żeby nie
wpuszczać mnie przez cały rok.
— Ja za niego odpowiadam. To było dawniej, teraz on już zmądrzał.
Bileterka spojrzała na mnie, a ja się do niej uśmiechnąłem i koniuszkami palców
posłałem jej całusa.
— Pamiętaj, Zezé, jak się źle zachowasz, wyleją mnie z pracy.
Nie miałem ochoty opowiadać o tym wszystkim Maluchowi, ale to nie trwało
długo i w końcu mu opowiedziałem.

103

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Mangaratiba

Kiedy dona Cecilia Paim spytała, czy ktoś chce pójść do tablicy i napisać
zdanie, ale żeby uczeń sam to zdanie wymyślił, to nikt się nie odważył. A ja
sobie coś pomyślałem i podniosłem palec.
— Zgłaszasz się, Zezé?
Wyszedłem z ławki do tablicy i z dumą słuchałem jej komentarza.
— Widzicie? A jest najmłodszy w klasie. Nie sięgałem nawet do połowy tablicy.
Wziąłem kredę i zacząłem kaligrafować: „Za kilka dni będą wakacje".
Spojrzałem na nią, czy nie zrobiłem błędu. Uśmiechnęła się zadowolona, a na
stole stała pusta szklanka. Pusta, ale z wyobrażoną różą, jak ona mówiła. Może
dlatego, że dona Cecilia Paim nie była ładna, tak rzadko się zdarzało, żeby jej
ktoś przyniósł kwiat.
Wróciłem do ławki zadowolony z mojego zdania. Zadowolony, bo jak nadejdą
wakacje, będę jeździł z Portuga, że hej.
Potem inni się zgłosili do tablicy. Ale bohaterem byłem ja.
Ktoś wszedł do klasy i przeprosił za spóźnienie. To był Jeronimo. Wszedł
zdenerwowany i usiadł za mną. Ze stukiem położył książki i zaczął coś mówić
do sąsiada. Nie zwracałem na to uwagi. Chciałem pilnie pracować, ażeby zostać
uczonym. Ale jedno wyszeptane słowo przykuło moją uwagę. Mówili o
Mangaratiba.
— Uderzył w samochód?
— W ten wielki, taki piękny wóz seu Manuela Valadares.
Odwróciłem się wzburzony.
— Co powiedziałeś?

104

— Powiedziałem, że Mangaratiba uderzył w wóz Portugalczyka na. przejeździe
przy Rua da Chita. Dlatego się spóźniłem. Wóz został zdruzgotany przez pociąg.
Ludzi tam jest do cholery... Wezwali nawet strażaków z Realengo.
Oblał mnie zimny pot i czarno mi się zrobiło przed oczami.
Jeronimo odpowiadał na pytanie sąsiada.
— Nie wiem, czy zginął. Dzieciom nie pozwolili się zbliżać.
Bezwiednie wstałem. Zebrało mi się na wymioty, ciało miałem mokre od
zimnego potu. Wyszedłem z ławki i zdążałem do drzwi wyjściowych. Nie
widziałem twarzy dony Cecilii Paim, która wyszła mi naprzeciw, może
przestraszona moją bladością.
— Co się stało, Zezé?
Nie mogłem odpowiedzieć. Oczy zaczęły mi się napełniać łzami. Raptem
ogarnął mnie jakiś szał, zacząłem biec i nie myśląc o niczym biegłem dalej i
dalej. Znalazłem się na ulicy, nie myślałem o Rio—Sao Paulo ani o
samochodach. Chciałem tylko biec, biec i być tam. Serce bardziej mnie bolało
niż żołądek, całą ulicę das Casinhas przeleciałem bez zatrzymania. Koło
cukierni obrzuciłem spojrzeniem samochody, aby się przekonać, czy Jeronimo
nie skłamał. Ale naszego wozu tam nie było. Z piersi wyrwał mi się jęk i znowu
zacząłem biec. Chwyciły mnie mocne ramiona seu Ladislau.
— Dokąd lecisz, Zezé?
— Idę tam.
— Tam nie pójdziesz.
Zacząłem wierzgać jak szalony, lecz nie mogłem uwolnić się z jego ramion.
— Uspokój się, synu. Nie pozwolę ci tam pójść.
— Czy on zginął?
— Nie. Przyjechało już pogotowie. Tylko samochód został mocno uszkodzony.
— Pan nie mówi prawdy, seu Ladislau.
— Po co miałbym kłamać? Przecież powiedziałem, że pociąg najechał na
samochód. Jak go będzie można odwiedzić w szpitalu,
pójdę z tobą, przyrzekam ci. A teraz napijemy się czegoś orzeźwiającego. Wziął
chustkę i otarł pot z mojej twarzy
— Muszę trochę zwymiotować. Oparłem się o ścianę, a on podtrzymał mi
głowę.
— Już ci lepiej, Zezé? Skinąłem głową, że tak.
— Odprowadzę cię do domu, dobrze? Głową dałem znak, że nie, i oszołomiony,
pomaluśku wyszedłem na drogę. Znałem całą prawdę. Z Mangaratibą nie ma
żartów. To najsilniejszy pociąg, jaki istnieje. Zwymiotowałem jeszcze dwa razy,
ale nikogo to nie obchodziło. Nie miałem już nikogo, kto by się o mnie
troszczył. Nie wróciłem do szkoły robiłem. co mi serce kazało. Od czasu do
czasu chlipałem i wycierałem twarz bluzą mundurka. Już nigdy nie zobaczę
mojego Portugi. Nigdy, jego już nie ma. Szedłem i szedłem. Zatrzymałem się na
szosie, tam gdzie mi pozwolił mówić "ty" i "Portuga", i gdzie mi pomógł zrobić
nietoperza. Siadłem na pniaku i skulony oparłem twarz na kolanach.

105

Poczułem ogromną ulgę.
— Niedobry jesteś, Jezusku. Myślałem, że tym razem narodzisz się jako Bóg, a
ty jak postępujesz ze mną? Dlaczego innych chłopców lubisz, a mnie nie?
Przecież byłem grzeczny. Już się nie biłem, uczyłem się lekcji, przestałem
mówić brzydkie słowa. Nawet dupa już nie mówiłem. Dlaczego mi to zrobiłeś,
Jezusku? Mają ściąć moją pomarańczę i nawet o to się nie pogniewałem.
Popłakałem trochę i tyle... A teraz... A teraz... Nowy potok łez.
— Chcę mieć mojego Portugę, Jezusku. Musisz mi zwrócić mojego Portugę...
I oto jakiś słodki, cichy głos przemówił do mojego serca. Chyba był to
przyjacielski glos drzewa, na którym usiadłem.
— Nie płacz, chłopcze. On poszedł do nieba.
Pod wieczór odnalazł mnie Totoca. Bezsilny, nie mogąc już nawet wymiotować
ani płakać, siedziałem na stopniu u wejścia do domu Heleny Villas-Boas.
Mówił do mnie, a ja tylko jęczałem.
— Co ci jest, Zezé? Powiedz mi. Ale ja wciąż jęczałem po cichutku.
Totoca położył mi rękę na czole.
— Jesteś rozpalony, masz gorączkę. Co się stało, Zezé? Chodź ze mną do domu.
Pomogę ci pójść pomaleńku.
Zdołałem wykrztusić wśród jęków:
— Zostaw mnie, Totoca. Ja już tam nie pójdę, do tego domu.
— Pójdziesz. To jest nasz dom.
— Ja już tam nic nie mam. Wszystko się skończyło.
Próbował mi pomóc wstać, ale zrozumiał, że nie mam już sił.
Otoczył swoją szyję moimi ramionami i poniósł mnie na rękach. Wszedł do
domu i położył mnie na łóżku.
— Jandira! Gloria! Gdzie one są?
Znalazł Jandirę u sąsiadki.
— Jandira, Zezé jest bardzo chory.
Przyszła, burcząc pod nosem:
— Pewnie znowu jakiś film. Dostanie pantoflem po tyłku...
Lecz Totoca wszedł do pokoju, wzburzony.
— Nie, Jandira. Tym razem jest bardzo chory. On umrze...

Trzy dni i trzy noce leżałem. Nic mi się nie chciało. Zżerała mnie gorączka i
męczyły wymioty, kiedy chcieli mi dać coś do jedzenia albo do picia.
Marniałem, marniałem. Godzinami leżałem nieruchomo i wlepiałem
oczy w ścianę.
Słyszałem, co mówili wokół mnie. Wszystko rozumiałem, ale nie chciałem
odpowiadać. Nie chciałem mówić. Miałem jedno pragnienie: pójść do nieba.
Gloria spędzała przy mnie noce. Nie pozwalała gasić światła. Wszyscy byli mili
i uprzejmi. Nawet Dindinha przyszła do nas na parę dni.

106

Totoca godzinami siedział z wybałuszonymi oczami i od czasu do czasu coś do
mnie mówił.
— To było kłamstwo, Zezé. Możesz mi wierzyć. To wszystko było ze złości.
Nie będą poszerzać ulicy ani nic...
Dom okrył się milczeniem, jak gdyby śmierć nadchodziła ledwie słyszalnymi
krokami. Starali się unikać hałasu. Wszyscy mówili po cichu. Mama była prawie
całą noc przy mnie. A ja tylko jego miałem w pamięci. Jego śmiech. Jego sposób
mówienia. Nawet świerszcze tam na dworze naśladowały, jak on się golił:
rekete, rekete. Nie mogłem przestać myśleć o nim. Teraz wiedziałem naprawdę,
co to ból. Ból to nie znaczy brać w skórę aż do nieprzytomności. To nie znaczy
skaleczyć nogę odłamkiem szkła i dostać zastrzyk w aptece. Ból to znaczy, że
boli calutkie serce i że człowiek od tego umrze, i nikomu nie może powierzyć
swojej tajemnicy. Ból to nie chcieć poruszyć ręką ani głową, i nawet nie mieć
ochoty odwrócić głowy na poduszce.
I było, coraz gorzej. Zostały ze mnie skóra i kości. Wezwali lekarza. Przyszedł
dr Faulhaber i zbadał mnie. Szybko znalazł przyczynę choroby.
— To był wstrząs. Bardzo silny szok. Będzie żył, jeżeli potrafi przezwyciężyć
ten szok.
Gloria wyprowadziła lekarza na dwór i powiedziała:
— To był rzeczywiście wstrząs, panie doktorze. To stało się wtedy, kiedy się
dowiedział, że zetną jego drzewko.
— Musicie go więc przekonać, że to nieprawda.
— Staramy się na wszystkie sposoby, ale on nie wierzy. Dla niego to drzewko
jest żywą istotą. To bardzo dziwny chłopiec. Strasznie wrażliwy i nad wiek
dojrzały.
Ja to wszystko słyszałem i ciągle nie chciało mi się żyć. Chciałem pójść do
nieba, a żywy tam nie idzie.
Kupili lekarstwo, ale ja wciąż wymiotowałem
Wtedy nastąpiło cos pięknego. Cała ulica się ruszyła, aby mnie odwiedzić.
Zapomnieli, że byłem dla nich diabłem wcielonym. Przyszedł seu „Głód i
Nędza" i przyniósł mi słodycze. Wróżbiarka Eugenia przyniosła mi
jajka i zamówiła mi brzuch, żebym przestał wymiotować.
— Syn seu Paula jest umierający...
Mówili mi przyjemne rzeczy.
— Musisz wyzdrowieć, Zezé. Bez ciebie i twoich figli ulica jest smutna.
Dona Cecilia także mnie odwiedziła. Przyniosła moją torbę i kwiatek. Skutek
był taki, że znowu zacząłem płakać. Opowiadała, jak wyszedłem z klasy, bo
tylko to wiedziała.
A najsmutniej było, jak przyszedł seu Ariovaldo. Poznałem go po głosie i
udałem, że śpię.
Usiadł i zaczął mówić do Glorii:
— Oj, dono, tyle żem się nachodził, zanim się dopytałem, gdzie jest wasz dom.
Głośno się wysmarkał.

107

— Nie dajcie mu umrzeć, dono. To aniołeczek. To dla pani przynosił moje
piosenki co?
Gloria nie mogła odpowiedzieć.
— Nie dajcie umrzeć, dona, temu małemu. Jeśli mu się, uchowaj Boże, coś
stanie, to ja już nigdy nie przyjdę do tej przeklętej dzielnicy.
Wszedł do pokoju, usiadł przy łóżku i przytulił twarz do mojej ręki.
— Słuchaj, Zezé, musisz być zdrów i chodzić ze mną śpiewać. Prawie nic nie
sprzedałem. Wszyscy pytają: „Ej, Ariovaldo, gdzie się podział twój
kanareczek?" Obiecujesz mi, że będziesz zdrów, co?
Miałem jeszcze dość siły w oczach, żeby z nich łzy pociekły, a Gloria, wiedząc,
że nie wolno mi się wzruszać, odprawiła seu Ariovaldo.
Zaczęło być lepiej. Już mogłem przełknąć cośkolwiek, żołądek zatrzymywał
jedzenie. Tylko kiedy zacząłem sobie tamto przypominać, podnosiła się
gorączka i wracały wymioty z drgawkami i zimnym potem. Co i raz stawał mi
przed oczyma przelatujący Mangaratiba druzgocący jego. Błagałem Jezuska,
jeżeli chciał coś dla mnie zrobić, żeby on chociaż nie był cierpiał. Przyszła
Gloria i pogłaskała mnie po głowie.
— Nie płacz, Gum. To wszystko minie, jeśli chcesz, podaruję ci mój
mangowiec. Jego nikt nie tknie.
A po co mi jakiś stary, bezzębny mangowiec, co już nie może dawać owoców?
Nawet moja pomarańcza wkrótce straci swój czar i stanie się drzewem jak każde
inne... Oczywiście, jeśli pozwolą doczekać biedaczce...
Jak niektórym łatwo jest umrzeć. Nadjedzie tylko pociąg i koniec. A jak mnie
nie było trudno pójść do nieba. Wszyscy mnie trzymali za nogi, abym tam nie
poszedł.
Dobroć i poświęcenie Glorii sprawiły, że zacząłem po trochu rozmawiać. Nawet
tato przestał wychodzić wieczorem. Totoca tak schudł od wyrzutów sumienia, że
aż Jandira zrobiła mu wymówkę:
— Nie dosyć, że jeden choruje?
— Jakbyś była na moim miejscu, czułabyś tak samo. To ja mu powiedziałem.
Nawet jak śpię, widzę jego zapłakaną twarz...
— Tylko mi nie zacznij beczeć. Jesteś już dorosły, a on będzie żył. Przestań już i
idź do "Głodu i Nędzy" kupić puszkę mleka skondensowanego.
— To daj mi forsę, bo tato już nie ma kredytu.
Z osłabienia wciąż mi się chciało spać. Nie wiedziałem już, kiedy był dzień, a
kiedy noc. Gorączka i moje drgawki i niepokoje zaczęły powoli ustępować.
Otwierałem oczy i w półmroku widziałem Glorię, która nie odchodziła ode
mnie. Przyniosła sobie do pokoiku krzesło na biegunach i często zasypiała ze
zmęczenia.
— Godóia, czy już jest po południu?
— Już wkrótce, kochanie.
— Chcesz otworzyć okno?
— Ale nie będzie cię bolała głowa?

108

— Chyba nie.
Wpadło światło i zobaczyłem skrawek jasnego nieba. Spojrzałem na niebo i
znowu zacząłem płakać.
— Dlaczego płaczesz, Zezé? Takie piękne niebo zrobił dla ciebie Jezusek, takie
błękitne. On mi dzisiaj powiedział...
Nie rozumiała, co dla mnie znaczyło niebo. Siadła koło mnie, ujęła moje ręce i
zaczęła do mnie mówić. Chciała mi dodać otuchy. Miała smutną, wychudłą
twarz.
— Wkrótce wyzdrowiejesz, Zezé. Będziesz puszczał latawce i grał w kulki,
będziesz wspinał się na drzewa. Maluch, twój konik, czeka na ciebie. Chcę cię
widzieć takim, jakim byłeś, chcę, żebyś śpiewał i przynosił mi piosenki. Tyle
jest pięknych rzeczy. Widziałeś, jak ulica się martwi? Wszystkim brakuje twojej
żywości i twojej wesołości. Ale ty musisz pomóc. Musisz żyć, żyć, żyć!
- Wiesz, Godóia, mnie się już nie chce Jak wyzdrowieję, znowu będę zły. Ty
tego nie rozumiesz. Ale ja już nie mam dla kogo być grzeczny.
Wcale nie musisz być taki grzeczny. Bądź chłopcem, bądź dzieckiem, jak
dawniej byłeś.
- Po co, Godóia? Żeby mnie wszyscy bili?
Żeby każdy mi dokuczał?...
Palcami podtrzymała moją twarz i powiedziała zdecydowanie:
- Słuchaj, Gum. Jedno ci mogę przysiąc. Jak wyzdrowiejesz, to nikt, ale to nikt
nawet Bóg, nie podniesie na ciebie ręki. Chyba po moim trupie. Wierzysz mi?
Mruknąłem potakująco.
- Co to znaczy po trupie? Po raz pierwszy twarz Glorii zajaśniała
wielką radością. Wybuchła śmiechem, bo zrozumiała, że jeśli zaczynam się
interesować nieznanym słowem, to znaczy, że chcę żyć.
- Trup to jest zmarły, nieboszczyk. Ale nie mówmy teraz o tym, bo nie czas na
to.
I ja tak uważałem, ale nie mogłem się pozbyć myśli, że on już od wielu dni jest
trupem. Gloria mówiła dalej, przyrzekała coś, lecz ja teraz myślałem o tych
dwóch ptaszkach w klatkach.
Co z nimi zrobią? Być może, umarły ze smutku jak ten pijak, o którym
opowiadał Orlando Rudowłosy. Może otworzyli klatki i zwrócili im wolność.
Ale to by znaczyło to samo co śmierć. One nie umiały już latać. Siedziałyby
głupiątka na pomarańczy, dopóki by dzieciarnia ich nie zabiła strzałami z
wiatrówek. Kiedy Zico nie miał pieniędzy na utrzymanie ptaszarni i otworzył
klatki, to właśnie zrobili takie świństwo. Ani jeden ptaszek się nie uchronił
przed strzelaniną chłopaków.
Dom zaczynał powoli nabierać normalnego rytmu. Już się ze wszystkich stron
rozlegał hałas. Mama wróciła do pracy. Krzesło na biegunach powróciło na
swoje miejsce do jadalni. Tylko Gloria została na posterunku. Nie ruszy się,
dopóki nie zobaczy mnie na nogach.

109

— Zjedz trochę rosołu, Gum. Jandira specjalnie zarżnęła czarną kurę, żeby
zrobić dla ciebie ten rosołek. Spróbuj, jak pachnie.
Podmuchała na gorącą łyżkę.

„Jeśli chcesz, zrób tak jak ja, zamocz bułkę w kawie. Ale nie połykaj tak głośno.
To nieładnie".

— Co ci się znowu stało, Gum? Przecież nie będziesz płakał, że zarżnięto
czarną kurę. Ona była stara. Taka stara, że już nie składała jaj...

„A zatem dowiedziałeś się w końcu, gdzie mieszkam..."

— Rozumiem, ta kura była czarną panterą z ZOO, ale kupimy inną czarną
panterę, znacznie dzikszą od tamtej.

„Gdzie byłeś przez ten cały; czas, mały uciekinierze?"

- Teraz nie, Godóia. Gdybym zjadł, znowu zacząłbym wymiotować.
- A jak ci dam później, to zjesz?
Straciłem nad sobą kontrolę i zacząłem
wyrzucać z siebie słowa:

„Obiecuję, że będę grzeczny, że już więcej nie będę się bił, nie będę mówił
brzydkich słów. Nawet dupa już nie powiem. Ale chcę zawsze być z tobą"...

Patrzyli na mnie zmartwieni, bo myśleli, że znowu rozmawiam z Maluchem...

Z początku było to tylko lekkie pukanie w okno, lecz później przekształciło się
w walenie. Zza okna dochodził cieniutki głosik:
— Zezé!... Wstałem i oparłem głowę o futrynę okna.
— Kto tam?
- To ja. Otwórz! Pociągnąłem zasuwkę, bezszelestnie, żeby
nie obudzić Glorii. W ciemności, niczym cud zabłysnął „przyozdobiony"
Maluch.
- Mogę wejść? _ Możesz. Tylko nie rób hałasu, bo ona się zbudzi. - Zaręczam,
że się nie zbudzi. Wskoczył przez okno do pokoiku, a ja wróciłem do łóżka.
— Zobacz, kogo ci przyniosłem. On także koniecznie chciał ciebie odwiedzić.
Wysunął ramię do przodu i zobaczyłem coś, co wyglądało jak posrebrzany ptak.
— Nie widzę dokładnie, Maluchu.
— Patrz dobrze, bo to niespodzianka. Przyozdobiłem go całego srebrnymi
piórami. Prawda, że piękny?
— Luciano! Jaki jesteś śliczny! Szkoda, że zawsze nie jesteś taki. Myślałem, że
to sokół z tej bajki o kalifie.

110

Głaskałem go po głowie ze wzruszeniem i po raz pierwszy poczułem, że jest
mięciutka i że nawet nietoperz lubi czułość.
— Pewnej rzeczy nie zauważyłeś! Patrz uważnie.
Obrócił się, aby się pokazać.
— Mam ostrogi Toma Mixa. Kapelusz Kena Maynarda. Dwa pistolety Freda
Thompsona. Pas i buty Richarda Talmadge. I w dodatku seu Ariovaldo pożyczył
mi tę koszulę w kratkę, którą tak lubisz.
— Nie widziałem jeszcze czegoś równie pięknego, Maluchu. Jak ty to wszystko
zebrałeś do kupy?
— Po prostu wiedzą, że jesteś chory, więc mi pożyczyli.
— Jaka szkoda, że zawsze nie możesz być taki wystrojony.
Spoglądałem na Malucha z obawą. Czy on wie, jaki go los czeka? Ale nic nie
powiedziałem.
Po chwili przysiadł na brzegu łóżka, a z oczu patrzyła mu tylko słodycz i
zatroskanie. Przysunął twarz do moich oczu.
— Co ci jest, Xururuca?
— Przecież Xururuca to ty, Maluchu.
— A czy mnie nie wolno kochać ciebie, tak jak ty mnie, i okazywać ci czułości?
— Nie mów tak. Lekarz mi zabronił wzruszać się i płakać.
— I ja tego nie chcę. Przyszedłem, bo strasznie tęskniłem, i chcę, żebyś znowu
był zdrów i wesół. W życiu wszystko mija. Więc przyszedłem, żeby cię wziąć
na przechadzkę. Pójdziemy?
— Jestem bardzo osłabiony. - Trochę świeżego powietrza dobrze ci zrobi.
Pomogę ci wyskoczyć przez okno. I wyszliśmy.
— Dokąd pójdziemy?
— Przespacerujemy się po rurach wodociągowych.
— Ale ja nie chcę pójść ulicą Barao de Capanema. Ja już nigdy tam nie pójdę
— Pójdziemy na ulicę dos Acudes aż do końca.
I oto Maluch przeobraził się w latającego konia, a Luciano, szczęśliwy, kołysał
się na moim ramieniu.
Potem Maluch podał mi rękę, abym nie stracił równowagi chodząc po rurach. To
było śmiesznie, kiedy woda tryskająca z jakiejś dziury niczym źródełko
oblewała mnie i łaskotała w pięty. Trochę mi się kręciło w głowie, ale wesołość
Malucha i mnie się udzieliła i miałem wrażenie, że już jestem zdrów,
Przynajmniej na sercu było mi lżej. Raptem gdzieś daleko rozległ się gwizd.
— Słyszałeś, Maluchu?
— To gwizd pociągu, z daleka. Wzmagał się jakiś dziwny hałas i znowu
dały się słyszeć gwizdy. Zgroza mnie zdjęła.
— To on, Maluchu! To Mangaratiba! Morderca!
Stukot kół na szynach przeraźliwie narastał.
— Właź na rurę, Maluchu! Szybko na rurę!
Maluch nie potrafił utrzymać się na rurze, przeszkadzały mu błyszczące ostrogi.

111

— Właź, Maluchu, podaj mi rękę. On cię zabije! On cię zabije! On cię
zmiażdży! Rozszarpie cię na kawałki!
Ledwie zdążył wdrapać się na rurę, gdy okrutny pociąg przeleciał koło nas
gwiżdżąc i buchając kłębami dymu.
— Morderca!... Morderca!...
Tymczasem pociąg mknął spiesznie po szynach. Spośród stukotu i wybuchów
śmiechu dochodziły mnie słowa:
— Jam nie winien... Jam nie winien... Jam nie winien... Jam nie winien...
Wszystkie światła w domu zabłysły, do mojego pokoiku wtargnęły na pół senne
twarze.
— Miał zły sen.
Mama wzięła mnie na ręce i tuląc do piersi próbowała mnie uspokoić.
— To był tylko zły sen, dziecino... Koszmar.
Znowu chwyciły mnie wymioty, a tymczasem Gloria opowiadała Lali: - Zbudził
mnie jego krzyk: „Morderca!" Mówił coś o zabiciu, zmiażdżeniu, rozszarpa-
niu... Mój Boże, kiedy się to wszystko skończy?

A jednak po kilku dniach się skończyło. Byłem skazany na życie. Na życie.
Pewnego ranka Gloria weszła rozpromieniona. Siedziałem na łóżku i patrzyłem
przed siebie ze smutkiem.
— Spójrz, Zezé!
W jej rękach jaśniał biały kwiatuszek.
— Pierwszy kwiatek Malucha. Wkrótce będzie dorosłym drzewem i zacznie
rodzić pomarańcze.
Palcami popieściłem kwiatek. Nie będę już płakał o byle co. Może Maluch chce
mi dać ten kwiat na pożegnanie: odchodzi ze świata moich marzeń w świat
rzeczywistości i bólu.
— A teraz zjemy trochę kaszki i przejdziemy się po domu jak wczoraj. No
chodź.
Lecz oto król Luis wdrapał się na moje łóżko. Teraz już mu pozwolili do mnie
przychodzić. Z początku nie chcieli go zasmucać
— Zezé!...
— Co, moje królątko?
Właściwie to on jeden był królem. Pik, kier, karo i trefl to były tylko figury,
brudne od palców graczy. A tamten nie zdążył zostać prawdziwym królem.
— Zezé, bardzo ciebie kocham.
— I ja ciebie też, braciszku.
— Będziesz się dzisiaj ze mną bawił?
— Dzisiaj będę. A w co chcesz się bawić?
— Chcę pójść do ZOO, a potem do Europy. Potem bym poszedł do dżungli nad
Amazonką i pobawiłbym się z Maluchem.
— Jeśli nie będę bardzo zmęczony, to zrobimy to wszystko.

112

Po śniadaniu, odprowadzani szczęśliwym spojrzeniem Glorii, wyszliśmy,
trzymając się za ręce, do ogródka. Gloria uradowana oparła się o drzwi. Zanim
doszliśmy do kurnika, obróciłem się i pomachałem do niej ręką. W jej oczach
zabłysło szczęście. A ja, w tej mojej dziwnej przedwczesnej dojrzałości,
odgadłem, co się dzieje w jej sercu: „On powrócił do swoich marzeń, dzięki
Bogu!"
— Zezé...
— Hmm.
— Gdzie jest czarna pantera? Niełatwo zacząć wszystko od nowa, nie
wierząc. Miało się ochotę powiedzieć, jak to jest naprawdę. „Głuptasku, czarna
pantera nigdy nie istniała. To była tylko stara czarna kura, którą zjadłem w
rosole".
— Zostały tylko obydwie lwice, Luis. Czarna pantera wyjechała na wakacje do
dżungli nad Amazonką.
Niech zachowa złudzenia, jak długo się da. Kiedy byłem mały, ja również
wierzyłem w takie rzeczy. Królątko wytrzeszczyło oczy.
— Tu, do tej dżungli?
— Nie bój się. Pojechała tak daleko, ze nie odnajdzie powrotnej drogi.
Uśmiechnąłem się gorzko. Dżungla nad Amazonką to było tych pół tuzina
drzew pomarańczy, kolczastych i wrogich.
— Wiesz, Luis, Zezé jest jeszcze słabiutki trzeba wracać. Jutro pobawimy się
dłużej. W tramwaiki na Pao de Acucar i w co zechcesz.
Zgodził się i zaczął ze mną pomaleńku wracać. Był jeszcze za mały, żeby
odgadnąć prawdę. Nie chciałem zbliżać się do rynsztoka, czyli do rzeki
Amazonki. Nie chciałem się spotkać z odczarowanym Maluchem.
Luis nie wiedział, że ów biały kwiatuszek był naszym pożegnaniem.

113

ROZDZIAŁ OSTATNI

Wyznanie końcowe

Minęły lata, mój drogi Manuelu Valadares. Dzisiaj mam czterdzieści osiem lat, a
czasem, kiedy ogarnia mnie tęsknota, wydaje mi się, że wciąż jestem dzieckiem.
Że ty pojawisz się lada chwila i przyniesiesz mi fotosy artystów filmowych albo
jeszcze trochę szklanych kulek. To ty nauczyłeś mnie czułości, mój kochany
Portugo. Dzisiaj ja próbuję rozdawać kulki i fotosy, bo życie bez uczucia
niewiele jest warte. Czasami to, co robię, daje mi szczęście, czasami się mylę, a
zdarza się to nierzadko.
To było dawno. W tamtych naszych czasach nie wiedziałem, że przed laty
pewien głupi książę ukląkłszy przed ołtarzem zapytał ikonę, z oczyma pełnymi
łez:

DLACZEGO MAŁYM DZIECIOM OPOWIADA SIĘ TAKIE RZECZY?

Zaprawdę, mój drogi Portugo, mnie takie rzeczy opowiadano bardzo wcześnie.

Żegnaj!

Ubatuba, 1967

114

SPIS TREŚCI

CZĘŚĆ PIERWSZA

Czasami w Boże Narodzenie rodzi się diabełek

ROZDZIAŁ PIERWSZY
Odkrywca......

ROZDZIAŁ DRUGI
O pewnym drzewku pomarańczy

ROZDZIAŁ TRZECI
Chude palce ubóstwa

ROZDZIAŁ CZWARTY
Ptaszek, szkoła i kwiat

ROZDZIAŁ OSTATNI CZĘŚCI PIERWSZEJ
I skonasz w kryminale

CZĘŚĆ DRUGA

I wtedy ukazało się
Dzieciątko Jezus, i było bardzo smutne

ROZDZIAŁ PIERWSZY
Zabawa w nietoperza

ROZDZIAŁ DRUGI
Podbój

ROZDZIAŁ TRZECI
Przyjacielskie rozmówki

ROZDZIAŁ CZWARTY
Dwa pamiętne lania

115

ROZDZIAŁ PIĄTY
Mała, a dziwna prośba

ROZDZIAŁ SZÓSTY
Jak się rodzi czułość

ROZDZIAŁ SIÓDMY
Mangaratiba

ROZDZIAŁ OSTATNI
Wyznanie końcowe

116

Document Outline

Dzieła

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Jose Mauro de Vasconcelos Moje drzewko pomarańczowe
Jose Mauro de Vasconcelos Moje drzewko pomarańczowe 2
Moje drzewko pomarańczowe
Espronceda, Jose de Cancion del pirata
Espronceda, Jose de El sol
Espronceda, Jose de El estudiante de Salamanca
Espronceda, Jose de A XXX dedicandole estas poesias
Espronceda, Jose de A Jarifa en una orgia
Espronceda, Jose de Poesias
de grammatica (moje zestawienie)
O Legitimo e Necessario Toma La Enio Jose de Resende
Larra, Mariano Jose de El doncel de don Enrique el doliente
Larra, Mariano Jose de Articulos de costumbres
Espronceda, Jose de A la muerte de Torrijos y sus companeros
Larra, Mariano Jose de El casarse pronto y mal
De Mono Moje miasto nocą
Larra, Mariano Jose de El dia de difuntos de 1836
drzewka na dzialke final, Ogrod, Moje Pliki

więcej podobnych podstron

Jose M de Vasconcelos Moje Drzewko Pomaranczowe

Document Outline