Leszek Wojciechowski

Katolicki Uniwersytet Lubelski

Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów

w Polsce średniowiecznej

Zarys problematyki

Pracownikom

Sekcji

Historii

Katolickiego

Uniwersytetu

Lubelskiego

w podziękowaniu za

ich solidarność

1. Dzień Rozesłania-Rozdzielenia Apostołów (Divisio, Separatio Apostolo-

rum),

obchodzony 15 lipca, odnotowują kalendarze kościelne zachodniego

chrześcijaństwa począwszy od 1 połowy X wieku; najwcześniej pojawił się
on w jednym z kodeksów biblioteki w Sankt-Gallen

1

. Divisio Apostolorum,

znana w następnym stuleciu w Niemczech, Francji, Niderlandach i w Cze­
chach, stanowiła szczególny przejaw rozwoju kultu Apostołów

2

. Jak

wskazują ówczesne przekazy, upamiętniała ona uniwersalny charakter
działalności misyjnej Dwunastu po Wniebowstąpieniu Chrystusa - mieli
oni rozdzielić się i głosić Dobrą Nowinę całemu światu. W tym wypadku
Divisio Apostolorum

odnosiła sie więc do podstawowego znaczenia słowa

apostolus

(z gr. „wysłannik")

3

.

1

J. F i j a t e k,

Historia święta Rozesłania apostołów w Kościele rzymsko-katolickim,

„Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PAU", 25 (1920), nr 6, s. 4 (jest to streszczenie
odczytu J. Fijałka. Wygiosił on nadto odczyt: Cześć Rozesłania apostołów w Krakowie i w
Kościele Polskim od w. XIII aż do r. 1914, o

ile mi wiadomo, nie opublikowany; por. też J.

Fijałka informację zawartą w zestawionej przez niego własnej bibliografii: „Sprawozdania
Towarzystwa Naukowego we Lwowie", 1(1921), s. 157, pοz. 20: „Zaprzepaszczone święto
w Nowej Polsce: Rozesłanie Apostołów w dniu 15 lipca"); A. K a t z e n e l l e n b o g e n ,
The Separation of the Apostles,

„Gazette des beaux-arts", 91(1941), nr 2, s. 89 n.; H. W ą s o

w i c z, Kalendarz ksiąg liturgicznych Krakowa do pol. 16 wieku, Lublin 1995, s. 363.

2

O wczesnochrześcijańskim kulcie Apostołów zob. np. Dictionnaire d'archéologie

chrétienne et de liturgie,

red. F. Cabrol, t. VII, Paris 1905, szp. 2631 nn.;

K a t z e n e l l e n ­b o g e n , dz. cyt., s. 83; J. Ν. D. Κ e 1 1 y, Poczafki doktryny
chrześcijańskiej, Warszawa 1988, s. 43; o kulcie liturgicznym: P. J o u n e 1, Le sanctoral
romain du VIII

e

au XII

e

s., „Maison Dieu", 52(1957), s. 75 nn.; t e n ż e , Le culte des

Apôtres à Rome et dans la liturgie romaine,

[w:]

Saints

et sainteté dans

la

liturgie.

Con-

férences

saint-Serge,

XXXIII' Semaines d'Etudes Liturgiques, Paris 22 - 26 juin 1986, red. A. M.

Triacca, A. Pis, R o m a 1987, s. 167-188; W. D a n i e l s k i,

Apostołowie w liturgii,

[w:] Encyklopedia Katolicka, t. I, Lublin 1973, szp. 833 n., tam też literatura.

3

Por. hymn na dzień Rozesłania ułożony w XI wieku dla kościoła w Akwizgranie -

K a t z e n e l l e n b o g e n , dz. cyt., s. 88 n.; Johannis Beleth Summa de ecclesiasticis
officiis,

ed. H. Douteil, Turnhout 1976, s. 273 (Corpus Christianorum. Continuatio mediae-

valis,

71A). O liturgicznym obchodzie święta zob. np. Der älteste Liber Ordinarius der Trierer

Domkirche, London, Brit. Mus., Harley 2958, Anfang 14. Jh.,

wyd. A. Kurzeja, Münster 1970,

308 Leszek Wojciechowski

Jednakże istniało jeszcze inne pojmowanie divisionis Apostolorum,

znane nam z dwunastowiecznych źródeł:

Sequitur de diuisione apostolorum de quo festo multi autentici uiri dissen-

tire uidentur. Quidam enim uolunt, quod sit de illa diuisione que facta est in

Jerusalem post duodecim annos, quando separati sunt ad predicandum in gen-

tibus. Alii dicunt hoc festum esse de diuisione ossium Petri et Pauli

4

.

W tekście tym Jan Beleth, liturgista związany z Chartres, zestawił dwa

różne uzasadnienia obchodu dnia Rozesłania-Rozdzielenia, z dwojakim
odniesieniem do terminu divisio Apostolorum. Tak więc Divisio miała bądź
wspominać rozdzielenie Apostołów po całym świecie dla przepowiadania
Ewangelii, o czym wyżej była mowa: „divisio ad predicandum in gentibus",
bądź też miała ona głosić rozdzielenie kości (relikwii) Apostołów Piotra
i Pawła: „divisio ossium". W pierwszym przypadku wskazywałaby ona na
całe Kolegium, w drugim natomiast - jedynie na Dwóch.

2. Owa, jak ją określa Jan Beleth, „divisio ad predicandum in gentibus"

wypływała z długotrwałej tradycji, kształtującej się od pierwszych wieków
istnienia chrześcijaństwa na bazie przekazów ewangelicznych, mówiących
o przesłaniu misyjnym skierowanym do Apostołów przez Zmartwychwsta­
łego

5

, jak też w nawiązaniu do wcześniejszego posłania uczniów - dimis-

sio

- przez Chrystusa, iżby głosili Królestwo Boże ludowi Izraela

6

. Zręby

tej tradycji tworzyły się na Wschodzie w okresie od II do IV wieku. Można
w niej wyróżnić dwa wątki, początkowo nie powiązane ze sobą. Pierwszy,
podstawowy, dotyczył rozejścia się Apostołów i ich działalności misyjnej

w rożnych częściach świata, drugi objaśniał powstanie Symbolu-Składu
Apostolskiego.

Czas rozejścia się Apostołów określił szczegółowiej w II wieku Klemens

Aleksandryjski, powołując się na „Kerygmat Piotra" - miało ono nastąpić
po dwunastu latach od Wniebowstąpienia

7

. Krainy, w których nauczali

s. 532; Divisio Apostolorum wymieniono wśród świąt „que sollempnes sunt vel apud nos pro
sollempnibus observantur" (tamże, s. 432).

4

Johannis Beleth Summa de ecclesiasticis officiis,

s. 273.

5

Mt 28, 19; Mk 16, 15; J 20, 21; Dz

1,

8.

6

Mt 10, 5-42; Mk 6, 7-13; Łk 9, 1-6; 10, 1-16; por. J 17, 18.

7

K l e m e n s A l e k s a n d r y j s k i , Kobierce, VI, 43,3; 48, 1-2 (tłum. J . Niemir-

ska-Pliszczyńska, t. II, Warszawa 1994, s. 136, 139 n.); por. E u z e b i u s z z C e z a r e i ,

Historia Kościelna,

V, 18 (tłum. A. Lisiecki, Poznań 1924 [Kraków 1993], s. 233). Zob. też:

R. A. L i p s i u s, Die apokryphen Apostelgeschichten und Apostollegenden, t. I, Braun­
schweig 1883 [Amsterdam 1976], s. 13 n.

Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej

309

Rozesłańcy, wymieniały z jednej strony Dzieje Apostolskie, z drugiej zaś

tworzone w okresie wczesnochrześcijańskim apokryficzne Akta Apostołów

8

.

Ten motyw znalazł też swoje miejsce w Historii Kościelnej Euzebiusza

z Cezarei (1 połowa IV wieku). Źródłem zawartego w niej przekazu o dzia­

łalności misyjnej Apostołów na różnych terenach, które przypadły im za­
pewne drogą losowania, było jedno z pism Orygenesa (1 połowa III wieku),
co historyk zaznaczył. Natomiast Orygenes mógł opierać się w tym wypad­
ku m.in. na jakiejś starszej tradycji pochodzenia syryjskiego; przydział
krain poprzez losowanie łączył się, oczywiście, ze sposobem powołania
Macieja do grona Dwunastu (Dz 1, 26)

9

.

Wraz z tłumaczeniem Historii Kościelnej na łacinę, dokonanym przez

Rufina z Akwilei na początku V wieku, ów przekaz Euzebiusza, nieco
przez tłumacza rozbudowany, stał się szerzej znany na Zachodzie

1 0

.

W świetle interpretacji Rufina, zamieszczonej w jego kontynuacji Historii
Euzebiusza, Apostołowie rzucając losy dokonali podziału świata na obszary
działalności misyjnej: „In ea divisione orbis terrae, quae ad praedicandum
verbum Dei sorte per Apostolus celebrata est cum aliae alii provinciae

obvenissent [...]". Występujące w tekście wyrażenie divisio nie odnosiło się

więc bezpośrednio do Apostołów, lecz do świata („divisio orbis terrae"),
Apostołowie byli jednak sprawcami „divisionis"

1 1

.

8

L i p s i u s, dz. cyt, t. I, s. 27-32; J.-D. Κ a e s t l i, Les scènes d'attribution des

champs de mission et de depart de l'Apôtre dans les actes apocryphes, [w:] Les actes apocry-

phes des Apôtres. Christianisme et monde païen (Publications de Faculté de Theologie de

l'Université de Genève, nr 4), Genève 1981, s. 249-267.

9

E u z e b i u s z z C e z a r e i , Historia

Kościelna,

III, 1 (s. 91); E. J u n o d, Ori-

gène, Eusèbe et la tradition sur la repartition des champs de mission des Apôtres (Eusèbe, Hi-
stoire ecclésiastique, III, 1, 1-3), [w:] Les actes apocryphes, s. 242 nu., 248.

Odnośnie powoła­

nia Macieja zob. uwagi Pseudo-Dionizego Areopagity: O hierarchii kościelnej, 5, [w:] t e n ż e ,

Dzieła,

przeł. E. Bułhak, Kraków 1932, s. 228 n. Uwagi te stały się znane na Zachodzie w IX

wieku wraz z tłumaczeniem pism Pseudo-Dionizego dokonanym przez Eriugenę.

10

E u s e b i u s , Die Kirchengeschichte mit der lateinischen Übersetzung des Rufinus,

ed. E. Schwartz, t. I, (Die griechischen christlichen Schriftsteller, Bd. IX, Tl. 1) Leipzig 1903,
s. 189. Do Euzebiuszowego wykazu pięciu Apostołów i ewangelizowanych przez nich krain
(Tomasz, Andrzej, Jan, Piotr, Paweł) Rufin dołączył jeszcze dwie postaci: Mateusza (Etiopia)
i Bartłomieja (Indie bliższe), umieszczając je między Tomaszem a Andrzejem. Wykaz Rufina
przejął w pierwszej połowie V wieku Eucheriusz z Lyonu (S. Eucherii Lvgdvnensis Instructio-

num libri duo,

[w:] Opera omnia, ed. C. Wotke, t. I, Pragae 1894, s. 135). Zapożyczył go także

od Rufina ówczesny grecki historyk Kościoła Sokrates Scholastyk (Historia Kościoła, przeł.
S. Kazikowski, Warszawa 1972, s. 69).

1 1

Rufin powołuje się tutaj na rozszerzony przez siebie Euzebiuszowy wykaz Apostołów

i krain (zob. przypis poprzedni). Por. E u s e b i u s , Die Kirchengeschichte, t. II, s. 971;

Rufini Aquileiensis presbyterii Historiae ecclesiasticae libri duo,

PL 21, 478. Por. L e o n

W i e l k i , Mowy, 82, przeł. Κ. Romaniuk, Poznań 1958, s. 390.

310 Leszek Wojciechowski

Inne ujęcie przydziału krain przedstawił w tym czasie św. Hieronim,

podobnie jak Rufin znawca i tłumacz pism Orygenesa i Euzebiusza. Oto
- jak czytamy w jego Komentarzu do Księgi Izajasza - Apostołom zgroma­
dzonym podczas Pięćdziesiątnicy Duch Święty dał działy (sortes), w których
mieli nauczać (por. Dz 2, 1-11). Hieronim odrzucił zatem losowanie - choć
użył łączącego się z nim wyrazu sors, to umieścił go w innej kategorii
znaczeniowej, przydając mu jednocześnie wymiar nadprzyrodzony. Z nada­
nia działów wynikało rozdzielenie Apostołów, ich divisio. Nie była to jed­
nak, jak u Rufina, „divisio orbis terrae", uczyniona przez Apostołów, lecz
„divisio" Apostołów dokonana przez Ducha Świętego. Hieronim zaznaczył

przy tym jej odniesienie geograficzne, wymieniając obszary działalności
misyjnej Apostołów; sięgnął on w tym przypadku zapewne do tradycji
wskazującej na miejsca, gdzie znajdowały się groby niektórych z Dwu­
nastu:

Et Spiritus illius congregauerit eos dederitque eis sortes atque diuiserit, ut

alius ad Indos, alius ad Hispanias, alius ad Illyricum, alius ad Graeciam perge-

ret; et unusquisque in euangelii sui atque doctrinae prouincia requiesceret

12

.

Geograficzny aspekt divisionis Apostolorum rozpowszechnił się na Za­

chodzie w VI-VIII wieku, w dużej mierze za pośrednicwem pism Rufina
i Hieronima, jak i apokryfów przedstawiających dzieje Apostołów, zwłasz­
cza dzieła Pseudo-Abdiasza Historie Apostolskie (Virtutes Apostolorum,

VI wiek)

1 3

. W rezultacie kompilowania informacji pochodzących z tych

źródeł, każdy z Rozesłańców został złączony z jakimś obszarem misji.
Należy zaznaczyć, że wykaz Apostołów i krain zamieszczono i wyodręb­
niono jako część wstępną (Festa Apostolorum) w martyrologium hieroni-
miańskim; być może zainspirował on - zważywszy na wpływ, jaki wywie-

1 2

Jest to komentarz do fragmentu Księgi Izajasza, gdzie wspomina się m.in. o rzuceniu

losu i podziale ziemi przez Ducha Jahwe (Iz 34, 1-17); św. Hieronim wskazał w tym miejscu
także na frazę Mt 28, 19 - S. Hieronymi presbyteri Commentariorum in Esaiam łibri, 10, 34,
ed. M. Adriaen, (CCL 73), t. I, Turnhout 1963, s. 423; por. tamże, t. II, s. 483: „in omnem
terram exiit apostolorum sonus". O duchowym znaczeniu divisionis w tym tekście por. uwagę
J. Fijałka (dz. cyt., s. 7 n.).

13

Dwunastu. Pseudo-Abdiasza Historie Apostolskie,

przeł. E. Nowak, M. Starowieyski,

Kraków 1995, passim (Z dzieła Pseudo-Abdiasza korzystał Jakub de Voragine w XIII wieku,
tworząc bardzo popularną w Średniowieczu Ztota

c

legendę);

warto zaznaczyć, że wedle Historii

Apostolskich

przydział krain dokonał się poprzez losowanie (Dwunastu, s. 287, 380, ale por.

tamże, s. 357). Nadto obszerne streszczenie apokryficznych Aktów Andrzeja zostawił Grzegorz
z Tours (2 połowa VI wieku). Zob. Georgii Florentii Gregorii Liber de miraculis beati Andreae

Apostoli,

ed. M. Bonnet, (Corpus Christianorum. Series apocryphorum, 6), Turnhout 1989,

s. 569. W Dekretach pseudogalezjańskich, w części z V/VI wieku, wspomniano dzieło Sortes

apostolorum (Apokryfy Nowego Testamentu,

red. M. Starowieyski, t. I, cz. 1, Lublin 1986,

s. 59).

Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej

311

rało to martyrologium na kształtowanie się kultu świętych - powstanie
w późniejszym czasie swego liturgicznego odniesienia

1 4

. Zestawienia Apo­

stołów i obszarów ich misji znalazły odzwierciedlenie we wczesnośrednio­

wiecznych kartograficznych obrazach świata

1 5

.

Tradycja związana z Apostołami wyjaśniała też charakter i powstanie

Wyznania Wiary-Symbolu, które postrzegała, zarówno na Wschodzie jak
i na Zachodzie, jako pochodzące od Dwunastu

1 6

. W latach osiemdziesią­

tych IV wieku wyraził to wprost Św. Ambroży, zaznaczając konsekwent­
nie, że Symbol dzieli się na 12 artykułów, i dokonując jego podziału

1 7

.

W późniejszym czasie wspomniany już Rufin z Akwilei w swej Expositio
Symboli (404 rok) połączył wątek rozejścia się Apostołów z ułożeniem
przez nich Wyznania Wiary. Rufin, podobnie jak Hieronim, związał w tym
dziele dany Apostołom nakaz głoszenia Słowa Bożego z Pięćdziesiątnicą,
powołując się przy tym na Tradycję. Przed rozejściem się Apostołowie, aby
nie utracić jedności w wierze, ułożyli pod natchnieniem Ducha Świętego
wskaźnik, zarys (indicium) tego, co mieli przepowiadać; każdy z Dwunastu

14

Martyrologium

vetustissimum s.

Hieronymi presbyteri insignitum, PL 30, 435 un.;

Martyrologium Hieronymianum, ed. J. B. de Rossi, L. Duchesne, [w:] Acta Sanctorum
Novembris, t. II, cz. 1, Bruxelles 1894, s. 1 nn. Na znaczenie zamieszczonego w martyr-
ologium hieronimiańskim wykazu świąt Apostołów zwraca uwagę P. Jounel (Le culte
des Apôtres, s. 177 n.). Zob. też np. Bedae Venerabilis presbyteri Martyrologium, PL 94, 847,
895, 900, 926, 1084 i w innych miejscach. O wykazach Apostołów i krain w świetle
apokryfów zob. L i p s i u s, dz. cyt., t. I, s. 210-216.

1 5

Takie zestawienie podaje np Beatus z Liebany (Hiszpania, 2

połowa VIII wieku)

w swym Komentarzu do Apokalipsy (Beati in Apocalipsim libri duodecim, II, 3. Ed. A. H. San­
ders, (Papers and Monographs of the American Academy in Rom, t. VII), Roma 1930, s. 117).
Zob. też tamże, Credo apostolskie, II, 10, s. 151. Podany tu podział krain między Apostołów
por. z dziełem Izydora z Sewilli (560-636) De ortu et obitu Patrum (PL 83, 129 nn.). W zacho­
wanych rękopisach Komentarza Beatusa znajdują się mapy świata obrazujące związek każ­
dego z Apostołów z jakimś obszarem; zob. R. K n a p i ń s k i ,

Imago mundi. Związek

ikonograficznych i literackich modeli świata w wyobraźni średniowiecznej,

[w:]

Wyobraźnia

średniowieczna,

red. T. Michałowska, Warszawa 1996, s. 40 n.

1 6

Zob. np. A. B r e k e l m a n s ,

Wyznania wiary w pierwotnym Kościele. Powstanie

i funkcje,

„Concilium", 1-5(1970), s. 33 n.; Sz. P i e s z c z o c h , Tradycja w starożytnym

Kościele,

[w:] J. M. S z y m u s i a k, M. S t a r o w i e y s k i , Słownik wczesnochrześci­

jańskiego piśmiennictwa,

Poznań 1971, s. 638 nn.; J. N. D. Κ e 1 1 y,

Początki doktryny

chrześcijańskiej,

s. 43 n.; B. A 1 t a n e r, A. S t u i b e r, Patrologia, Warszawa 1990,

s. 149 nn. (tam też bibliografia).

1 7

„Sancti ergo apostoli in unum conuenientes breuiarium fidei facerunt [...] Ergo que-

madmodum duodecim apostoli et duodecim sententiae" (A m b r o i s e de M i l a n , L'ex­

plication du Symbole [Explanatio Symboli ad initiandos],

ed. B. Botte, (SCh 25 bis), Paris

1961, s. 46, 56); o autentyczności dzieła i o dacie jego powstania tamże, s. 21-25. Toż:
Św. A m b r o ż y ,

Wyjaśnienie Symbolu,

przeł. L. Gładyszewski, [w:] Wybór pism

dogmatycznych, (ΡΟΚ 26),

Poznań 1970, s. 25, 29. Zob. też: S. A m b r o s i i, Epistolae, XLII.

PL 16, 1174.

312

Leszek Wojciechowski

do niego się przyczynił - stąd więc „Skład" (collatio) Apostolski. Ułożone

przez Apostołów Wyznanie Wiary - powiada Rufin - stanowiło duchowy
znak ich jedności, mimo rozproszenia po całej ziemi. Jednocześnie
wskazywało ono wiernym na jego twórców i świadczyło niemylnie o
prawdziwym, nie zafałszowanym przekazie depozytu wiary; należało
przekazywać go ustnie

1 8

. W VI stuleciu sprecyzowano związek Dwunastu z

Symbolem -każdemu z nich został przypisany konkretny artykuł

1 9

. Ten

podział był później wielekroć prezentowany w formach literackich i ikono-
graficznych; nie zawsze jednak odpowiednią część Symbolu łączono z tą
samą osobą (choć Piotr wypowiadał, niezmiennie, jako pierwszy jego
początkowy artykuł)

2 0

.

Tak uformowane treści stały się podstawą do liturgicznego upamiętnienia

divisionis Apostolorum.

Wtórnie odniesiono do niej, zapewne w XII wieku,

jak można sądzić na podstawie wyżej omówionego przekazu Jana Beletha,
także rozdzielenie kości Apostołów Piotra i Pawła; do takiego skojarzenia
skłaniało podobieństwo nazw. Divisio Apostolorum - divisio ossium
związana była jednak przede wszystkim ze świętem Apostołów Piotra i
Pawła

2 1

. Objaśniająca ją legenda, pochodzenia lokalnego rzymskiego,

opiewała cudowne rozdzielenie się - na skutek postów i modlitw

18

Tyranni Rufini Expositio Symboli,

ed. M. Simonetti, (CCL 20), Turnhout 1961, s. 134; L.

G ł a d y s z e w s k i , Rufina katecheza o Symbolu, „Studia Gnesnensia", 6(1981),

s. 24 nn. (tłumaczenie s. 23-64); zob. Wstęp, tamże, s. 9-22. O ustnym przekazywaniu Symbolu
por. A m b r o i s e de M i l a n , L'explication du Symbole, s. 56; A m b r o ż y ,

Wyjaśnienie Symbolu,

s. 29; Sancti Aurelii Augustini Sermo de Symbolo ad catechumenos,

ed. V. Plaeste, [w:] Opera omnia, (CCL 46), Turnhout 1969, s. 185; Św. A u g u s t y n ,

Kazanie do katechumenów o wyznaniu wiary,

[w:] Pisma katechetyczne, przeł. W. Budzik,

Warszawa 1952, s. 61.

1 9

A u g u s t i n u s H i p p o n e n s i s e p i s c o p u s , Sermones suppositii, 240. PL

39, 2188 nn. Wedle tego tekstu Pseudo-Augustyna Apostołowie mieli pod natchnieniem Ducha
Świętego ułożyć Skład po dziesięciu dniach od Wniebowstąpienia, potem (po Zesłaniu Ducha
Świętego?!) poszli ewangelizować narody; por. też Sermo 241, P L 39, 2190 n.

2 0

Łączenie artykułów Składu z różnymi Apostołami omawia F. Buhler (The Apostles and the

Creed,

„Speculum", 28(1953), s. 335-339, zwłaszcza tablice, s. 336 n.); por. J. D. G o r

d o n, The Articles of the Creed and the Apostles, „Speculum", 40(1965), s. 634-640. Obecność

w nauczaniu szkolnym tematu rozejścia się Apostołów i sformułowania przez nich Symbolu

przedstawiła B. Kürbis (Szkoła i katecheza według rękopisu z Wessobrunn (München, Clm

22053, ok. 800 r.,

„Studia Źródłoznawcze", 35(1994), s. 4 i przyp. 12; podział Składu

podany w tym rękopisie za Sermo św. Augustyna (zob. wyżej, przyp. 19). Zob. też: R. Κ n a-

p i ń s k i , Credo Apostolorum w romańskich Drzwiach Płockich, Płock 1992, s. 47-55.

2 1

Jan Beleth wzmiankuje, co prawda, o rozdzieleniu kości pod dniem Rozdzielenia-Roze-

słania Apostołów (Summa de ecclesiasticis officiis, s. 273), lecz szczegółowiej przedstawia
legendę dotyczącą rozdzielenia kości mówiąc o święcie Apostołów Piotra i Pawła (tamże,
s. 271). Honoriusz Augustodunensis, piszący wcześniej (także w X I I wieku), notuje legendę
o rozdzieleniu kości w związku ze świętem Piotra i Pawła (Gemma animae, coli. 688). Por.

też: J o u n e l, Le culte des Apôtres à Rome, s. 174 nn.

Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej

313

wiernych - kości tych dwóch Apostołów, które przedtem leżały razem:
„et sic divisa sunt"

2 2

.

Ten motyw spopularyzował Jakub de Voragine, umieszczając g o - w

nieco udramatyzowanej wersji - w Złotej Legendzie, w tekście przeznaczo­

nym na dzień św. Piotra

2 3

.

3. Divisio Apostolorum obchodzona była w Polsce począwszy od XI czy

też raczej od XII stulecia; najstarszy kalendarz, w którym ją zapisano,
używany był w Gnieźnie. Nieco później, lecz również w XII wieku, pojawiła
się ona w Krakowie (przeniesiona z południowych Niemiec)

2 4

. Obchód

dnia Rozesłania-Rozdzielenia upowszechnił się w Polsce w XIII i XIV stu­
leciu i traktowany był, w zależności od diecezji czy też zgromadzenia za­

konnego, jako festum fori lub jako festum chori

25

.

Rozesłanie Apostołów

odnotowane zostało w tym czasie (XIII wiek) również w historiografii wiel­
kopolskiej. Rocznik Kapituły gnieźnieńskiej datuje na ten dzień - i na rok

1227 - klęskę Władysława Laskonogiego w bitwie z Władysławem

Odonicem, stoczonej podczas oblężenia Ujścia. Wiadomość tą powtarza

Kronika

wielkopolska

26

.

Treści związane z divisione Apostolorum widoczne są w Polsce począw­

szy od XII wieku. Sygnalizuje je najpewniej program ikonograficzny Drzwi
Płockich, zawierający motyw Rozesłania-Rozdzielenia i ułożenia przez Apo­
stołów Symbolu

2 7

. W następnym stuleciu wątek Rozesłania - ze wskaza­

niem krain, do których udali się Rozesłańcy - rozpowszechniany był głów­
nie, jak można sądzić, przez mendykantów, zwłaszcza dominikanów, w ka­
zaniach głoszonych przez nich czy to na dzień któregoś z Apostołów, czy
też na dzień Rozesłania (w miejscach, gdzie go obchodzono)

2 8

. Kazno­

dzieje korzystali przy tym z popularnego w XIV i XV wieku - wyraźnie

2 2

Honorii Augustodunensis Gemma animae;

J a n

B e l e t h ,

Summa de ecclesiasticis

officiis,

s. 271.

2 3

J a k u b

d e

V o r a g i n e ,

Złota legenda (Wybór),

tłum. J . Pleziowa, Warszawa

1955, s. 300. Źródła Jakuba de Voragine do tej legendy omawia W. Hug (Quellengeschichtliche

Studie zur Petrus- und Pauluslegende der Legenda aurea,

„Historisches Jahrbuch", 49(1929),

s. 616 nn.).

24

D a n i e l s k i, dz. cyt., szp. 834; W ą s o w i c z , dz. cyt., s. 363.

25

T. L a l i k,

O patriorytycznym święcie Rozesłania Apostołów w Małopolsce XV w.,

„Studia Zródłoznawcze", 26(1981), s. 24 n.; W ą s o w i c z, dz. cyt., s. 363.

26

Rocznik Kapituły gnieźnieńskiej

, [w:] Roczniki wielkopolskie, wyd. B. Kurbis, (MPH

Series nova, t. 6), Warszawa 1962, s. 3; Kronika wielkopolska, 59. Wyd. B. Kurbis, (MPH
Series nova, t. 8), Warszawa 1970, s. 80.

27

Κ n a p i

ń s k i, Credo Apostolorum, s. 56 nn.

28

Por. L a l i k, dz. cyt., s. 24. Zob. też: J. W o 1 n y, Łaciński zbiór kazań Peregryna

z Opola i ich związki z tzw. Kazaniami gnieźnieńskimi,

[w:] Średniowiecze. Studia o kulturze,

t. I, Warszawa 1961, s. 171-180; t e n ż e ,

Kaznodziejstwo,

[w:] Dzieje teologii katolickiej

w Polsce,

red. M. Rechowicz, t. I, s. 275-285.

314

Leszek Wojciechowski

w ówczesnych diecezjach krakowskiej i wrocławskiej - zbioru kazań

dominikanina Peregryna z Opola. Powstał on ok. 1300 roku, autor
częstokroć opierał się na Złotej Legendzie Jakuba de Voragine

2 9

.

Złota Legenda,

przepisywana w Polsce od XIV wieku, stanowiła też drugie

źródło, które przekazywało treści związane z Rozesłaniem, wskazując
m . i n . krainy działalności misyjnej Apostołów. W okresie rozpowszech-
niania się tych treści powstała w trzeciej bądź czwartej ćwierci XIV
wieku malarska ilustracja Divisionis Apostolorum(?), umieszczona na
ścianach kościoła parafialmego w Bochni, w diecezji krakowskiej

3

0

.

Z obszaru tej diecezji pochodzi też jedno z najstarszych znanych nam

na ziemiach polskich kazań przeznaczonych na dzień Rozesłania. Figuruje
ono w kodeksie powstałym w środowisku kleru diecezjalnego; kodeks, który
spisano w końcu XIV lub na początku XV wieku, zawiera głównie kopię
dzieła Sermones de tempore et de Sanctis autorstwa wspomnianego już
Peregryna z Opola

3 1

. Jako temat kazania nieznany nam kaznodzieja wy­

brał przesłanie zawarte w Księdze Liczb - Jahwe polecił, aby Mojżesz
przekazał je Izraelitom wstępującym do Ziemi Obiecanej: mieli oni znisz­
czyć tam posągi bóstw, wytępić mieszkańców i przez losowanie (sors) po­
dzielić między siebie zajęty teren (Lb 33, 52-54)

3 2

. Słowa te odnosi kazno­

dzieja do rozesłanych Apostołów, którzy także otrzymali działy (sortes)

w ziemi pogan. Wspomniane kazanie, akcentujące geograficzny aspekt

Rozesłania-Rozdzielenia, znajdujemy jeszcze w kilku innych kodeksach.

Zawarte jest ono w rękopisie powstałym ok. 1412 roku, a należącym do
Pawła, wikariusza w Lubaniu (w ówczesnej diecezji włocławskiej)

3 3

. Wy­

stępuje także w kodeksie spisanym w 1423 roku w diecezji krakowskiej

29

J. Κ ł o c z o w s k i, Dominikanie polscy na Śląsku w XIII-XIV w., Lublin 1956,

s. 244-252; W o l n y , Łaciński zbiór, s. 181-187, 234, 236 nn. J. Wolny stwierdził, że
Peregryn był prawdopodobnie pierwszym receptorem Złotej Legendy w piśmiennictwie
polskim (tamże, s. 187).

3 0

J a k u b

d e

V o r a g i n e ,

Złota Legenda,

passim, zwłaszcza legendy n a dzień

św. Andrzeja, Jakuba, Jana, Mateusza; Μ. Ρ 1 e z i a, Wstęp, tamże, s. L-LII; W o l n y ,

Kaznodziejstwo, s.

283. O Rozesłaniu Apostołów w kościele w Bochni zob. J. D o m a s ł o w -

s k i [i in.], Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, Poznań 1984, s. 194 (tam też bibliografia).

3 1

Jest to kodeks Ms 24, przechowywany w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie; zapi­

sane są w nim również tzw. Kazania gnieźnieńskie - W o l n y , Łaciński zbiór, s. 195-199,
214, 237.

3 2

„Confregite vitulos aureos et statuas comminuite atque omnia excelsa vastate, mundan-

tes terram et omnes habitantes in ea, ego enim dedi vobis in possesionem, quam diuidetis

vobis sorte" (W o l n y, Łaciński zbiór, s. 237).

3 3

Biblioteka Paulinów w Krakowie na Skałce, sygn. B6. Rękopis ten mieści m.in. Ser-

monum de Sanctis super Evangelia et Epistola

autorstwa Jana Szczekny. Zob. Z. Κ o w a l

s k a - U r b a n k o w a , J . Z b u d n i e w e k , Katalog

rękopisów biblioteki paulinów

w Krakowie na Skałce,

„Studia Claromontana", 8(1987), s. 293-297.

Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej

315

oraz w piętnastowiecznym zbiorze kazań pochodzącym z klasztoru domi­
nikanów p.w. św. Wojciecha we Wrocławiu

3 4

.

Warto dodać, że wątek przydziału krain pobrzmiewa w jednym z polsko­

języcznych kazań, tzw. gnieźnieńskich, zapisanych zapewne na początku

XV wieku i mieszczących się we wzmiankowanym wyżej kodeksie, zawiera­

jącym Sermones Peregryna z Opola

3 5

. W kazaniu na dzień św. Bartłomie­

ja rozważa kaznodzieja słowa Chrystusa skierowane do Apostołów, „którzy

między chrześcijany bydlić mieli": „Estote prudentes" (Mt 10,16), oto ja

was posyłam, jako owce między wilki, bądźcie mądrzy jako węże. Przedsta­
wia następnie trojaką „mądrość" węża, zgodnie z przypisywanymi mu wów­

czas powszechnie „naturami". Bartłomiej, jeden z posłanych Apostołów,
który dotarł aż do Indii, postępował w swej mądrości jak wąż

3 6

.

Znany nam z tego czasu przekaz Apostolskiego Wyznania Wiary w ję­

zyku polskim, podzielony na artykuły z oznaczeniem wypowiedzi każdego
z Dwunastu, świadczyć może o rozpowszechnianiu się także drugiego

wątku związanego z Rozesłaniem-Rozdzieleniem

3 7

.

4. Z Divisio Apostolorum zostały złączone szczególne treści po zwycięst­

wie wojsk unii polsko-litewskiej odniesionym pod Grunwaldem 15 lipca

1410 roku. Powstałe niedługo po „wielkim pobiciu" teksty wzmiankujące

o starciu lub opisujące wydarzenia rozgrywające się

w jakiś czas po

batalii, określały zarysy tych treści i kształtowały formy uroczystego
obchodu dnia Rozesłania-Rozdzielenia Apostołów.

Już w liście wysłanym nazajutrz po klęsce Krzyżaków - „in crastino

divisionis Apostolorum" - do Krakowa, do królowej Anny, Jagiełło trakto­
wał wynik walki jako przejaw łaski Bożej, która ma wzgląd na pobożnego
(wysłuchanie Mszy świętej przed bitwą) i pokornego władcę (przyjęcie
dwóch mieczy od przeciwników)

3 8

.

3 4

Rkps Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. 1617, zawierający m.in. kazania Peregryna z Opola

i

Mateusza z Krakowa ( W o l n y , Łaciński zbiór, s. 185 n., 237); rkps Biblioteki Uniwer-

syteckiej we Wrocławiu, sygn. IF 527 (tamże, s. 184).

3 5

Zob. wyżej przyp 31. Kazania gnieźnieńskie, wyd. S. Vrtel-Wierczynski, Poznań 1953,

s. 18-21 (kazanie o Św. Bartłomieju). O datowaniu Kazań gnieźnieńskich i ich domniemanym
związku z osobą Łukasza z Wielkiego Koźmina zob. W o l n y , Łaciński zbiór, s. 214-219.

3 6

Wolny (Ł,aciński zbiór, s. 208) wskazał na inne teksty przedstawiające naturę węża.

Por. też kazanie Mateusza z Krakowa odnoszące się do Apostołów w: Sermones de Sanctis,
ed. Β. Chmielowska, t. I, Warszawa 1984, s. 190 nn.

37

Rkps Biblioteki

Jagiellońskiej, sygn. 1297, k. 190v; W. W y d r a, W. R. R z e ρ k a,

Chrestomatia staropolska. Teksty do r. 1543,

Wrocław 1984, s. 23 n. Warto dodać, że podział

artykułów Symbolu dokonany przed Rozesłaniem przedstawił ok. 1400 roku Jan z Kwidzyna
w Prologu do Expositio Symboli Apostolorum (ed. M. Borzykowski, Warszawa 1974, s. 26 n.).
Studiował on w Pradze, był kapłanem krzyżackim, kierownikiem duchownym Doroty z Mąto-
wów (tamże, s. 9 n.).

3 8

MPH, t. 2, s. 861, przyp. 1. O listach wysłanych przez Jagiełłę po bitwie zob. np.

316

Leszek Wojciechowski

Bardziej wyraziście przedstawiono przyczyny zwycięstwa odniesionego

w dzień Rozesłania w liście napisanym w Krakowie niespełna miesiąc po
bitwie, a adresowanym do Teodoryka z Niem, notariusza i abrewiatora
kurii papieskiej, znanego historyka tamtych czasów. W liście - zapewne
oddającym nastrój i opinie panujące w mieście pod wpływem wieści spod
Grunwaldu - niejaki Błażej Stefim wspominał o wielkich okrucieństwach
Krzyżaków i o ich wyniosłości, natomiast króla polskiego i księcia Witolda
ukazał jako tych, którzy z woli Bożej wystąpili przeciwko pysznym. I cho­
ciaż Krzyżacy dysponowali armią złożoną z rycerstwa przybyłego z różnych
krajów, to Bóg pobożnym władcom dał zwycięstwo

3 9

.

W okresie roku po bitwie ideowe złączenie dnia Rozesłania Apostołów

z tryumfem pobożnego króla zostało ugruntowane w świadomości polskiego
społeczeństwa - głównie dzięki inicjatywie Jagiełły i jego najbliższego
otoczenia spod Grunwaldu

4 0

.

Tą relację wyraźnie wyraziła Cronica conflictus, opisująca zmagania

z Krzyżakami. Powstała ona zapewne w ostatnich miesiącach 1410 lub na

początku 1411 roku. Jej autorem był prawdopodobnie podkanclerzy Mikołaj
Trąba, jeden z ośmiu członków rady wojennej powstałej przy królu na
kilka dni przed bitwą, lub też Zbigniew Oleśnicki, ówczesny sekretarz
królewski, również obecny pod Grunwaldem. „Kronika konfliktu" nie do­
chowała się w oryginale, znamy ją ze skróconej kopii sporządzonej w XVI
wieku, a mającej służyć jako materiał do kazania na dzień Rozesłania

Apostołów

4 1

. W kronice wydarzenia bitewne toczą się pomiędzy Mszą

J. T. Lubomirski , R. Ρ 1 e n k i e w i c z, Przyczynek do stosunków polsko-krzy-żackich, „Biblioteka

Warszawska", 246(1920), t. II, s. 367 nn.; K. Pieradzka , Bitwa, grunwaldzka w obcych relacjach kronikarskich
(pruskich, śląskich, zachodnioeuropejskich),

„Małopolskie Studia Historyczne", 3(1960), s. 52; G. Lichończak-

Nurek , Wojciech herbu Jastrzębiec, arcybiskup i mąż stanu (1362-1436), Kraków 1996, s. 35 nn.

3 9

L u b o m i r s k i , P l e n k i e w i c z , dz. cyt., s . 368, 374 nn. Zapewne list ten

wpłynął na ujęcie bitwy grunwaldzkiej, jakie zostawił Teodoryk z Niem w dziele De vita et
fatis Johannis XXIII.

J. Pieradzka (dz. cyt., s. 59) uważa, że wiadomości Teodoryka o bitwie

mogły pochodzić od polskich uczestników soboru w Konstancji. O postaci Teodoryka zob.
K. S t a c h o w s k a , Zapożyczenia Jana Długosza z dzieła Teodoryka z Niem „De scismate",
„Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie", 4(1958, wyd. 1960), s. 65 nn.

4 0

Zaznaczyć trzeba, że takich odniesień nie dostrzegamy np. w mowie Jana z Kluczborka

wygłoszonej w Krakowie, zapewne niedługo po starciu, do społeczności uniwersyteckiej. Zob.
Z. B u d k o w a ,

Mowa mistrza Jana z Kluczborka na cześć króla Władysława Jagiełły,

iw:| Mediaevalia. W 50. rocznicę pracy naukowej J. Dąbrowskiego, Warszawa 1960, s. 161,
163 n. Zob. też: M. K o w a l c z y k , Mowy i kazania uniwersyteckie Łukasza z Wielkiego

Koźmina,

„Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej", 12(1960), nr 2, s. 7-20, oraz Z. K o z ł o w -

s k a - B u d k o w a ,

Uniwersytet Jagielloński w dobie Grunwaldu,

„Zeszyty Naukowe

Uniwersytetu Jagiellońskiego". Prace Historyczne, 8(1961), s. 63 nn.

41

Z. C e l i c h o w s k i,

Wstęp,

[w:I Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum

Cruciferis anno Christi 1410,

ed. Z. Celichowski, Poznań 1911, s. 6 nn.; S. M. Κ u c z y ń-

Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej 317

świętą, którą wysłuchuje Jagiełło rankiem w dniu Rozesłania, a mszami
o Duchu Świętym, o Trójcy Przenajświętszej i o Rozesłaniu Apostołów,

jakie każe odprawić rano po zwycięstwie. Taka kompozycja tej części

kroniki jakby określa zwycięstwo grunwaldzkie poprzez obchodzenie dnia
Rozesłania. Znamienny jest układ mszy, jakie - według „Kroniki konflik­
tu" - odprawiono po bitwie. Oto wyrażano wdzięczność patronom dnia

zwycięstwa: Duchowi Świętemu oraz Apostołom, których rozesłanie-roz-
dzielenie miało nastąpić, przypomnijmy, w czas Jego Zesłania, i niejako

w centrum sytuowano dziękczynienie Bogu w Trójcy Jedynemu

4 2

. Intere­

sujące skojarzenia nasuwa opis stanu pogody w okresie poprzedzającym
bitwę. Wydaje się, że autor „Kroniki konfliktu" nawiązywał w tym przy­
padku do zjawisk Pięćdziesiątnicy. Błyskawice, deszcz i wichura oraz księ­
życ obrócony w krew i czerwony miecz nad nim, a nadto tumany kurzu

wzbijane wcześniej przez maszerującą armię i przesłaniające najbliższy
widok - jakby obrazują słowa proroka Joela, które przypomniał Piotr
w dniu Zesłania Ducha Świętego jako odnoszące się do tegoż właśnie dnia:
„I dam cuda na niebie wzgórę i znaki na ziemi nisko, krew i ogień i ku­
rzawę dymu. Słońce się obróci w ciemności, a księżyc w krew, przedtem
niż przyjdzie dzień Pański, wielki i jawny" (Dz 2, 19-20)

4 3

. Zamieszczony

w kronice opis sytuacji przed samą bitwą - o świcie i o poranku (wichry,
płomienie ogni widziane przez wojsko) także może łączyć się z Pięćdziesiąt­
nicą

4 4

. W takim ujęciu zjawiska Pięćdziesiątnicy zdają się „figuratywnie"

s k i , Wielka wojna z Zakonem krzyżackim w. I. 1409-1411, Warszawa 1966, s. 43-46 (tam
też omówienie literatury).

42

Cronica conflietus,

s. 29. Długosz w Rocznikach mówi o mszach o NMP, o Duchu Świę­

tym oraz o Trójcy Przenajświętszej: Roczniki, XI, 1410 ( J a n D ł u g o s z , Roczniki. Księga
dziesiąta i księga jedenasta, 1406-1412,

przeł. J. Mrukówna, Warszawa 1982, s. 142).

4 3

Tłum J. Wujek; tekst łaciński: „et dabo prodigia [...] sanguinem, et ignem et vaporem

fumi, sol convertetur in tenebras et luna in sanguinem"; zob. Jl 3, 3-4. Por. Cronica con­

flietus,

s. 19 n.: „Et tunc ex fidedignorum militum dicitur, qui dixerunt se vidisse ilia nocte

łunam versam fuisse in sanguinem, et quidam gladius rubeus ea apparebat". Wspomniany
tu miecz odnosił to zjawisko do konkretnego wydarzenia - mającego wkrótce nastąpić; por.
też ciekawą wzmiankę o krwawym mieczu, przysłanym pod Grunwaldem władcy polskiemu
przez Krzyżaków, zamieszczoną w żywocie króla Zygmunta Luksemburskiego pióra Eberharda
Windecke (1 połowa XV wieku) w : P i e r a d z k a , dz. cyt., s. 59; o krwawych mieczach

wspomina także tekst De magna strage, zob. w tekście niżej.

4 4

Cronica conflietus,

s. 20: „[...] ex quo missam secundum consuetudinem solitam propter

i m p e d i m e n t u m v e n t o r u m , qui fuerant, quando d e stationibus transibat,
audire tunc non poterat. E t pausante ipso i n cujusdam m o n t i c u l i v e r t i c e e t
exercitibus circa montem stantibus, f l a m m a s i g n i u m , qui per terram missi fue­
rant, propter ipsorum multitudinem et magnitudinem pro visione m i r a b i 1 i inventibus

[...]" (podkr. L. W.); por. Dz 1, 13; 2, 2-4.

318

Leszek Wojciechowski

uobecniać w dniu obchodu Rozesłania, który jest jednocześnie dniem

starcia

4 5

.

W pierwszych miesiącach po bitwie próbę ideowo-religijnego upamiętnie­

nia zwycięstwa odniesionego w dniu Rozesłania Apostołów podjął Włady­
sław Jagiełło. Król zamierzał ufundować wówczas (we wrześniu 1410 roku)
na miejscu pobojowiska klasztor Zakonu Najświętszego Zbawiciela

4 6

.

Wybór tego właśnie zakonu, założonego przez św. Brygidę Szwedzką, wiel­
ką mistyczkę czternastowiecznej Europy, był znamienny

4 7

. Jagiełło ze­

tknął się z myślą i pismami świętej najpewniej już w okresie małżeństwa
z Jadwigą Andegaweńską, która żywiła dla niej kult

4 8

. „Objawienia"

świętej mistyczki były zresztą znane w Polsce w końcu XIV i w XV wie­

ku

4 9

. W jednej z części tego dzieła objawiający się Brygidzie Chrystus

piętnował pychę Krzyżaków i przepowiadał, że ich potęgę złamie „Johel";
echem tego proroctwa mogły być słowa królowej Jadwigi skierowane do
Krzyżaków

5 0

. Projekt fundacji na polach bitwy klasztoru Zakonu Naj­

świętszego Zbawiciela wskazuje, że Jagiełło i strona polska postrzegali

tryumf nad Krzyżakami w kontekście przepowiedni Brygidy

5 1

; inter­

pretacja dnia Rozesłania jako dnia jej spełnienia się znajdowała swoje
uzasadnienie w kulcie Apostołów, propagowanym przez świętą i rozwi­

janym w założonym przez nią zakonie

5 2

. Klasztorowi, który miał powstać

4 5

Nie znaczy to wcale, że zjawiska opisane w „Kronice konfliktu" nie zaszły w rzeczywi­

stości - mogły być jednak, powtórzmy, przez kronikarza „sparalelizowane" ze zjawiskami
Pięćdziesiątnicy. Zjawiska przed bitwą pod Grunwaldem omawia A. Mietielski (Ścisłe odtwo­
rzenie momentów i warunków niektórych zjawisk astronomicznych w czasie bitwy pod. Grun­
waldem,

„Małopolskie Studia Historyczne", 13(1971), nr 3, s. 419-427).

46

Τ.

Ν y b e r g,

Pierwsze dokumenty

Władysława Jagiełły dla polskiego klasztoru

brygidek,

„Zapiski Historyczne", 39(1974), z. 4, s. 71; J. D ł u g o s z , Liber beneficiorum

dioecesis Cracoviensis,

ed. J. Łętowski, t. III, Cracoviae 1864, s. 301; S. K a m i ń s k a ,

Klasztory brygidek w Gdańsku, Elblągu i Lublinie. Założenie i uposażenie,

Gdańsk 1970,

s. 162; J. S w a s t e k,

Św. Brygida szwedzka i Zakon Najświętszego Zbawiciela,

Lublin

1986, s. 249 n.; S. Κ w i a t k o w s k i, O zapomnianym programie ideowym kaplicy grun­

waldzkiej w l. 1410-1414, [w:] Studia grunwaldzkie, red. M. Biskup, t. I, Olsztyn 1991,
s. 57 nn.

47

K a m i

ń s k a, dz. cyt., s. 20 nn.; S w a s t e k, dz. cyt., s. 134 nn.

48

D ł u g o s z, Liber beneficiorum, t. I, 1863, s. 245; t e n ż e , Roczniki, Χ, 1399,

s. 303; S w a s t e k, dz. cyt., s. 404-408.

49

S w a s t e k, dz. cyt., s. 401 n., 407-416: o

rękopisach z XIV/XV wieku, zawierających

dzieła Św. Brygidy i przechowywanych w bibliotekach polskich.

50

Revelationes caelestes seraphicae matris Birgittae Suecae,

Monachii (Sebastianus Rauch)

1680, s. 134; S w a s t e k, dz. cyt., s. 405 n., 704 n., przyp. 35; D ł u g o s z , Roczniki, Χ,
1397, s. 288.

5 1

Por.

D ł u g o s z , Liber beneficiorum, t. III, s. 301.

52

T. N y b e r g, Nowe prace o zakonie Brygidek w Prusach i Rzeczypospolitej, „Zapiski

Historyczne", 39(1974), z. 4, s. 77 n.; S w a s t e k, dz. cyt., s. 155, 160 n.

Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej

319

na polach bitwy grunwaldzkiej, zostały przez Jagiełłę nadane wezwania
Trójcy Przenajświętszej, Najświętszej Maryi Panny, Dwunastu Apostołów,

św. Wojciecha, św. Stanisława, św. Brygidy i Wszystkich Świętych.
Związane one były z duchowością brygidiańską, wskazywały na patronów
zwycięstwa grunwaldzkiego i na patronów Polski oraz określały jeden
z celów projektowanej fundacji - zakonnicy nowego konwentu, brygidki

i brygidianie, mieli modlić się za króla, jego poprzedników i następców,
a także za poległych w bitwie

5 3

. Choć zamierzenie Jagiełły nie zostało

zrealizowane

5 4

, to jednak wskutek jego dalszych starań powstał w 1412

roku klasztor brygidek w Lublinie, noszący takie same wezwania, jakie
przewidziano dla niedoszłej fundacji; wezwanie Dwunastu Apostołów zo­

stało jedynie zamienione na bardziej „sprecyzowane" - „duodecim apo­
stolorum divisio"

5 5

.

Zasygnalizowany w układzie tych wezwań ideowy związek bitwy grun­

waldzkiej z dniem Rozesłania-Rozdzielenia oraz z patronami Polski został
rozpropagowany - zwłaszcza w odniesieniu do św. Stanisława - w okolicz­
nościowym utworze łacińskim, powstałym w Krakowie zapewne jeszcze
w 1410 lub w 1411 roku. Oto „Anno mileno quadringentesimo deno",

15 lipca, w dzień Rozesłania Apostołów, po Mszy świętej, pyszni Prusacy

ufający jedynie swemu orężu wystąpili zbrojnie przeciw królowi polskiemu,
co dążył do pokoju i pokładał ufność w Bogu. Król - przyrównany do
Dawida, który zwyciężył Goliata - zagrzewa swe wojsko do walki, wzywa
wstawiennictwa św. Stanisława i odnosi z łaski Bożej tryumf; ocalała

jedynie dwunasta część nieprzyjaciół

5 6

. Bitwa grunwaldzka zyskała, jak

dostrzegamy, starotestamentową analogię - co zostanie później rozwinięte

przez kaznodziejów w okolicznościowych kazaniach. Dzień Divisionis
Apostolorum

zdaje się swoiście kształtować w utworze losy starcia (tak

można odczytać wzmiankę o Mszy świętej, o ocaleniu dwunastej części
wojska krzyżackiego), a zwycięstwo wojsk królewskich przypisane zostało
wstawiennictwu św. Stanisława. Być może ten właśnie utwór, kończący się
wezwaniem do odśpiewania Te Deum laudamus, przedstawiono Jagielle
w Krakowie w listopadzie 1411 roku podczas uroczystego obchodu zwycię-

53

N y b e r g, Pierwsze dokumenty, s. 72; S w a s t e k, dz. cyt., s. 122-130, 139.

5 4

K w i a t k o w s k i , dz. cyt., s. 59. W 1411 roku Krzyżacy zaczęli wznosić na polu

bitwy kaplicę p.w. N M P ; zob. też: Μ. Β i s k u p, Akt nadania prepozytury w kaplicy na polu

grunwaldzkim przez Zygmunta Starego w 1520 r., [w:] Studia grunwaldzkie, t. II, s. 92 n.

55

N y b e r g, Pierwsze dokumenty, s. 73; por. J. D ł u g o s z , Liber beneficiorum, t.

III, s. 301. Zob. też: N y b e r g, Nowe prace, s. 77 n.

5 6

Cz. O c h a ł ó w n a , Bitwa grunwaldzka w poezji polsko-łacińskiej XV w., „Małopol­

skie Studia Historyczne", 3(1960), s. 84-92, 103 nn.

320 Leszek Wojciechowski

stwa

5 7

. Ta uroczystość utrwaliła oficjalnie związek dnia Rozesłania z po­

stacią patrona Polski. Jak informuje Długosz w Rocznikach, Jagiełło podą­
żył wówczas pieszo w procesji na Skałkę, na miejsce męczeństwa św. Sta­
nisława. Królowi towarzyszył orszak niosący zdobyte chorągwie krzyżackie.
Następnie udano się do katedry - pod wezwaniem św. Stanisława, jak
zaznaczył kronikarz - gdzie je zawieszono. W tymże czasie, przekazuje
Długosz, postanowiono też, aby dzień Rozesłania Apostołów „był obchodzo­

ny uroczyście jako święto w całym Królestwie Polskim i by ojcowie uczyli
swych synów, wnuków i prawnuków oraz następców, żeby po wieczne cza­
sy zachowali w pamięci ten dzień, w którym Łaska Boża okazała swe miło­
sierdzie wobec narodu i ludu polskiego"

5 8

. Nie znamy jednak odpowied­

niej uchwały synodalnej z tego okresu. Wydaje się, że początkowo kolejne
obchody rocznicowe zwycięstwa grunwaldzkiego celebrowano - w dniu
Rozesłania - głównie w diecezji krakowskiej, a zwłaszcza w katedrze

5 9

.

5. O rozpowszechnianiu się w świadomości społecznej ideowego po­

wiązania dnia Rozesłania ze zwycięstwem króla polskiego nad Krzyża­
kami świadczyć mogą wierszowane utwory, powstałe na obszarze diecezji

krakowskiej w drugim i trzecim dziesięcioleciu XV wieku

6 0

. W tych też

czasach znaczniejsi uczestnicy bitwy dokonali kilka fundacji poświęco­

nych Rozesłaniu Apostołów, utrwalając w wymiarze ideowo-religijnym to
powiązanie.

Tak więc książę mazowiecki Janusz wzniósł w 1411 roku kościół para­

fialny w Łomży, noszący wezwania Panny Maryi i Rozesłania Aposto­
ł ó w

6 1

. Rok później Jagiełło założył, jak wyżej wspomniano, klasztor brygi­

dek w Lublinie. Nadto upamiętnił patronów zwycięstwa grunwaldzkiego,
powiększając w 1417 roku uposażenie biskupstwa chełmskiego

6 2

. Jan

Tarnowski, wojewoda krakowski, jeden z członków wspomnianej rady wo­

jennej powstałej przy królu kilka dni przed bitwą

6 3

, ufundował w 1415

5 7

Tamże, s. 92.

58

J. D ł u g o s z, Roczniki, X, 1411, s. 212 n.

5 9

L a l i k, dz. cyt., s. 23 nn.

60

O c h a l ó w n a, dz. cyt., s. 92-96; J. N o w a k - D ł u ż e w s k i , Okolicznościowa

poezja polityczna w Polsce. Średniowiecze,

Warszawa 1963, s. 51-56.

6 1

L. R z e c z n i k o w s k i , Dawna i teraźniejsza Łomża, Warszawa 1861, s. 36 n.;

Katalog zabytków sztuki w Polsce,

Seria nowa, t. 9, z. 1 (Łomża i okolice), oprac. M. Koło-

majska-Saeed, Warszawa 1982, s. 18 n. O bytności księcia Janusza pod Grunwaldem -
J. D ł u g o s z, Roczniki, XI, 1410, s. 104, 142.

62

W. A b r a h a m, Akt fundacyjny króla Władysława Jagiełły dla biskupstwa chełm­

skiego,

„Kwartalnik Historyczny", 32(1918), nr 2-3, s. 474; J. S a w i c k i, Najdawniejsze

statuty synodalne diecezji chełmskiej z XV w.,

(Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne,

t. 4), Lublin 1948, s. 2.

63

J. D ł u g o s z, Roczniki, XI, 1410, s. 85; Κ u c z y ń s k i, dz. cyt., s. 233 nn.

Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej 321

roku w kolegiacie w Tarnowie nową prebendę z kaplicą pod wezwaniem
NMP i Rozesłania Apostołów; kaplica o tym wezwaniu istniała również
na zamku Tarnowskich w Tarnowie

6 4

. Szczególną wymowę miało upa­

miętnienie Rozesłania Apostołów dokonane w katedrze wawelskiej, głów­
nym miejscu obchodów dnia zwycięstwa grunwaldzkiego: oto w 1414 roku
Krystyn z Ostrowa, kasztelan krakowski, członek wspomnianej już rady

wojennej, ufundował tam ołtarz pod wezwaniem św. Macieja Apostoła,

Rozesłania Apostołów i św. Jadwigi. Altarię uposażył bp Wojciech Jastrzę­

biec, niegdyś kanclerz królowej Jadwigi Andegaweńskiej

6 5

. Zestawienie

wezwań ołtarza może wskazywać na to, że fundacja upamiętniała nie tylko
zwycięstwo odniesione w dniu Rozesłania, lecz miała też stanowić wspom­
nienie poległych w bitwie. Na to zdaje się wskazywać wezwanie Apostoła

Macieja, którego obecność w kontekście wezwania Divisionis Apostolorum

można łączyć z wątkiem podziału Symbolu - Maciejowi przypisywano
wypowiedzenie ostatniego artykułu: „Wierzę [...] w wiekuji żywot"

6 6

. Wy­

mienione trzecie wezwanie - „św. Jadwigi" - odnosiło się do Jadwigi Śląs­
kiej, chociaż mógł „odbijać" się w nim także kult Jadwigi Andegaweńskiej,
rozszerzany m.in. przez Wojciecha Jastrzębca

6 7

. Wezwanie „św. Jadwigi"

odniesione do Andegawenki, umieszczone obok dwóch wspomnianych we­
zwań, mogło przypominać wyżej wzmiankowaną przepowiednię królowej
wypowiedzianą wobec Krzyżaków; należy dodać, że dzień śmierci królowej,

17 lipca, bliski był dniowi Rozesłania. W takiej interpretacji program ide-

6 4

L a l i k, dz. cyt., s. 24. Chyba niedługo po bitwie powstała również altaria Rozesłania

Apostołów w kościele parafialnym w Wojniczu (od 1465 roku kolegiacie) niedaleko Tarnowa.
Zob. J. S z y m a ń s k i , Życie religijne w Wojniczu do pot. XV w., „Nasza Przeszłość",

14(1961), s. 33.

65

Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława,

wyd. F. Piekosiński, t. II,

Kraków 1883, nr 550, s. 388; L a 1 i k, dz. cyt., s. 24. Kanclerstwo Wojciecha Jastrzębca
przedstawia G. Lichończak-Nurek (dz. cyt., s. 22-26; zob. też s. 134). Omawiany ołtarz to
niewątpliwie wymieniony przez Długosza ołtarz św. Jadwigi (Liber beneficiorum, t. I, s. 255).
Jest on tożsamy z ołtarzem, którego opis znajdujemy w Inwentarzu katedry krakowskiej
z roku 1563 (wyd. A. Bochnak, Kraków 1978, s. 152-155): „Hedvigis r e g i n a e sanctae
altare" (podkr. L. W ) .

6 6

Fragment polskiego tłumaczenia Symbolu z podziałem na wypowiedzi każdego z Aposto­

łów zob. wyżej w przyp. 37.

67

O kulcie Jadwigi Andegaweńskiej w średniowieczu zob. W. S t a i c h, Budzenie

świętej. Dzieje kultu królowej Jadwigi,

Kraków 1933; A. W i t k o w s k a , Kulty pafnicze

piętnastowiecznego Krakowa,

Lublin 1984, s. 88-92. Rolę W. Jastrzębca w propagowaniu kultu

królowej omawia m.in. Lichończak-Nurek (dz. cyt., s. 182). O łączeniu kultu Jadwigi Śląskiej
z kultem Jadwigi Andegaweńskiej: T. D i u g o s z, Życie liturgiczne w Krakowie, za czasów

królowej Jadwigi,

„Ruch Biblijny i Liturgiczny", 5(1960), s. 465 - w rocznicę śmierci królowej

udawano się z pielgrzymką z katedry do kościoła Bożogrobców na Stradomiu, noszącego
wezwanie św. Jadwigi; zob. też wyżej przyp. 65: zapis tytułu ołtarza w Inwentarzu katedry
krakowskiej.

322

Leszek Wojciechowski

owy wezwań ołtarza odpowiadałby w podstawowych założeniach progra­
mowi dwóch omówionych już fundacji grunwaldzkich Jagiełły.

Wspomnienie zwycięstwa grunwaldzkiego zostało utrwalone w katedrze

wawelskiej nie tylko poprzez fundację Krystyna z Ostrowa, lecz także
przez wyobrażenie umieszczone na nagrobku Jagiełły. Tumbę królewską
wykonano ok. 1420 roku

6 8

. Na jej płycie wierzchniej została przedstawio­

na pod stopami władcy hydra-smok, co miało symbolizować tryumf Jagiełły
nad Krzyżakami

6 9

. Poniżej, na dwóch dłuższych ścianach tumby umiesz­

czono po trzy kwatery, w których zostały przedstawione pary żałobników,

przy czym każda para podtrzymuje jeden herb - widnieją, dwukrotnie,
herby Królestwa oraz, także dwukrotnie, herby Litwy, a ponadto herb
Wielkopolski i Ziemi Dobrzyńskiej. Wśród 12 żałobników ukazano dwóch
dostojników kościelnych - arcybiskupa i biskupa, nadto wyróżnia się po­
stać bezbrodego młodzieńca. Krótsze ściany tumby mieszczą po jednej kwa­
terze, z których każda zawiera jedynie herb ziemski. Od strony głowy
króla jest to herb Ziemi Wieluńskiej - Baranek Boży podtrzymujący przed­
nią nogą chorągiew nad sobą. Natomiast od strony stóp władcy widnieje
herb Rusi - lew wspięty na tylnych łapach

7 0

.

Układ przedstawień na ścianach tumby zdaje się nawiązywać do kompo­

zycji sceny Rozesłania Apostołów, obrazowanej w sztuce średniowiecz­

nej

7 1

. Do takiego przypuszczenia skłania ugrupowanie żałobników w sześć

par. Herby, które dzierży każda z par, przypominają geograficzny aspekt
Rozesłania. W centrum kwater ukazujących pary żałobników znajduje się
herb Ziemi Wieluńskiej. W historiografii zwrócono już uwagę na jego zna­
czenie heraldyczne, jak też symboliczne - jako symbolu Zmartwychwsta­
łego Chrystusa

7 2

. Kompozycyjne nawiązanie do przedstawień Zmartwych-

68

S. Μ o s s a k o w s k i, Kiedy powstała tumba Władysława Jagiełły?, [w:] Ars auro

prior. Studia Joanni Białostocki sexagenario dicata,

Warszawa 1981, s. 227-238; P. M r o­

z ο w s k i, Polskie nagrobki gotyckie, Warszawa 1994, s. 179 n. (tam

też bibliografia).

6 9

A. B o c z k o w s k a , Herkules i Dawid z rodu Jagiellonów, Warszawa 1993, s. 58 n.

70

S. Κ. Κ u c z y ń s k i, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993,

s. 28 nn.; B o c z k o w s k a , dz. cyt. s. 61 n.

7 1

Por. K a t z e n e l l e n b o g e n , dz. cyt., s . 85, 89; R . K n a p i ń s k i , Typo­

logia przedstawień

Collegium Apostolorum

w sztuce pierwszego

tysiąclecia,

„Vox Patrum",

11-12(1991-1992), s. 55 n. Por. też kompozycję obrazu Rozesłania Apostołów z tryptyku
w Mikuszowicach, lata siedemdziesiąte XV wieku - J . S z a b l o w s k i , Tryptyk w
Mikuszowicach,

„Rocznik Krakowski", 37(1936), s. 4 n., 20 nn. Tryptyk pierwotnie

znajdował się zapewne w katedrze wawelskiej przy ołtarzu ufundowannym przez
Krystyna z Ostrowa (tamże, s. 41). Zob. też: Pracownie śla

L

skie w końcu XV w.

Wrocławski mistrz Świętej Rodziny, oprac. A.

Ziomecka, Wrocław 1993, s. 11 (Rozesłanie

Apostołów z poliptyku Matki Bożej, kościół N M P na Piasku).

7 2

P. S k u b i s z e w s k i, (rec.) K. Estreicher, Grobowiec Władysława Jagiełły, „Rocznik

Krakowski", 33(1953), s. 1-45),

„Biuletyn Historii Sztuki", 18(1956), nr 1, s. 165.

Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej 3 2 3

wstałego wśród sześciu par Rozesłańców ma swoje uzasadnienie w przesła­
niu ideowym zawartym na wierzchniej płycie tumby, gdzie ukazano, przy­
pomnijmy, tryumf króla nad hydrą.

Poniżej tego wyobrażenia znajduje się herb Rusi. Widniejący na nim lew

może być interpretowany również jako symbol Zmartwychwstania, zwycię­
stwa nad nieprzyjacielem (por. Ap 5, 5: „Oto zwyciężył lew z pokolenia
Judy, odrośl Dawida")

7 3

. Poprzez ten symbol idea tryumfu króla nad

hydrą została niejako sprowadzona na ściany tumby - i tam w „kompozy­
cyjnej aluzji" odniesiona do patronów najbardziej znaczącego zwycięstwa
Jagiełły. Herby podtrzymywane przez pary żałobników - których można
zatem postrzegać jako „figury" Rozesłańców

7 4

- zdają się wskazywać

także na szczególną, patronacką, więź Dwunastu z ziemiami Królestwa
i Litwy. Owa aluzja do Rozesłania mogła też przypominać o apostolskiej
działalności Jagiełły na Litwie

7 5

. Na Soborze w Konstancji - a nagrobek

powstał zapewne w „klimacie" tego Soboru

7 6

- kardynał Franciszek Zara-

bella w mowie skierowanej przeciw Janowi Falkenbergowi przypomniał,

w 1417 roku, te zasługi króla: „wydaje się, że po apostołach nikt nie

zapewnił tyle korzyści naszej prawdziwej wierze, co on, chrzcząc niezli­
czone narody"

7 7

. Byłby zatem Jagiełło sukcesorem działalności Rozesłań­

ców, trzynastym apostołem - apostołem Litwy.

Skojarzenie układu scen mieszczących się na nagrobku Jagiełły z kom­

pozycją Rozesłania sygnalizuje możliwość rozszerzenia dotychczasowych
ich interpretacji, zresztą bardzo trafnych, o istotną, jak można sądzić,
perspektywę

7 8

.

W czasie gdy powstawał nagrobek Jagiełły, dzień Rozesłania Apostołów

został - w 1420 roku - wymieniony w statutach prowincjonalnych arcy­
biskupa Mikołaja Trąby jako festum fori, stając się świętem ogólnopań-
stwowym, pierwszym w Polsce o takim charakterze, w czasie którego cele­
browano rocznicę zwycięstwa grunwaldzkiego

7 9

. Wymowę święta trafnie

73

D. F o r s t e r, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, s. 276-280.

7 4

A. Boczkowska (dz. cyt., s. 88 n.) wskazała, że wyobrażona na tumbie postać bezbro-

dego młodzieńca była wzorowana na przedstawieniu św. Jana ze sceny Ukrzyżowania z Drzwi
Północnych baptysterium we Florencji. O wyobrażeniach innych żałobników na tumbie zob.
tamże, s. 90-93.

75

Zob. np. J. D ł u g o s z, Roczniki, X, 1387, s. 209-214, 217 n., 221, gdzie określa się

Jagiełłę jako apostoła.

76

Β o c z k o w s k a, dz. cyt., s. 50-60.

7 7

J. D

ł u g o s z, Roczniki, XI, 1417, s. 70. Por. też mowę Jana Kozłowskiego wygło­

szoną w lipcu 1434 roku, po śmierci Jagiełły, do uczestników Soboru w Bazylei - Codex

epistolaris saeculi XV,

ed. A. Lewicki, t. II, Cracoviae 1891, s. 323-303.

7 8

K u c z y ń s k i , dz. cyt., s . 29; B o c z k o w s k a , dz. cyt., s . 59-62.

79

Statuty synodalne wieluńsko-kaliskie Mikołaja Trąby z r. 1420,

z materiałów, które

324

Leszek Wojciechowski

uchwycono w jednym z piętnastowiecznych kodeksów: „Divisionis dies
apostolorum ecclesia, clerus et vulgus solempniter tamquam festum trium-
phi et victorie Polonorum per totum regnum Pollonie et cum magna exal-
tacione devotissime celebrent"

8 0

. W Krakowie uroczysty obchód tego dnia

związany był z procesją z katedry na Skałkę, co wskazywało na rolę, jaką
przypisywano św. Stanisławowi w zwycięstwie nad Krzyżakami. W procesji
winny były uczestniczyć delegacje ze wszystkich kościołów parafialnych
Krakowa, Kazimierza i przedmieść

8 1

. Według piętnastowiecznych pontyfi-

kałów biskupów krakowskich: Zbigniewa Oleśnickiego, Tomasza Strzępiń-
skiego i królewicza Fryderyka, w drodze na Skałkę śpiewano antyfonę
wspominającą na Rozesłanie Apostołów: „Ite in orbem terrarum", wracając:
„Vos qui in turribus estis", a wchodząc do kościoła: „Te Deum laudamus"
oraz: „Fiat pax in perpétue". W jednej z kolekt na tę uroczystość, za­
wartych w wymienionych pontyfikałach, wspomina się wydarzenia Starego
Testamentu, w których Bóg ocalił z opresji Izraelitów przebywających w
obcej ziemi - w Egipcie i w Chaldei (wyprowadzenie przez Mojżesza ludu
Izraela z Egiptu, Wj 12-15; ocalenie Daniela w jaskini lwów, Dn 5, 17-24;
wybawienie trzech młodzieńców z płomieni, Dn 3, 24-95; uwolnienie Zu­
zanny od fałszywego oskarżenia, Dn 13) - i prosi się Go o pomyślność
i zwycięski powrót dla króla W[ładysława], wojującego w obcej, nieprzy­

jacielskiej ziemi dla pomnożenia chwały Jego Imienia. W innej kolekcie

dziękuje się Bogu za tryumf odniesiony przez króla, wspominając na dzięk­
czynienie ludu Izraela przewiedzionego przez Morze Czerwone. Następna
z kolekt zapisanych we wspomnianych pontyfikałach przypomina, że Bóg
zawsze miażdżył pysznego, a pokornego obdarzał łaską - dlatego też zanosi
się w niej prośbę o zwycięstwo nad nieprzyjacielem dla pokornego króla

W[ładysława] i dla poddanego mu ludu. Jeszcze jedna z proponowanych na

święto Rozesłania kolekt mówi o Apostołach, których nauczanie i cuda Bóg
okazał całemu światu. Dalej następuje prośba o zwycięstwo dla króla
„W" złączona ze wspomnieniem na moc, jaką Bóg dał Apostołom

8 2

.

przygotował B. Ulanowski uzupełnili i wydali J. Fijałek, A. Vetulani, s. 38 (Studia i materiały
do historii ustawodawstwa synodalnego w Polsce, nr 4, Kraków 1915-1920-1951).

8 0

Tamże, s. XLVIII. Jest to uwaga w jednym z kodeksów zawierających m.in. kopię

statutów Mikołaja Trąby; opatrzono nią znajdujący się w tymże kodeksie, a wyjęty ze statu­
tów synodu diecezjalnego Piotra Wysza z 1396 roku przepis „De festivitatibus sanctorum
celebrandis".

81

J. D ł u g o s z, Liber beneficiorum, t. I, s. 27; L a 1 i k, dz. cyt., s. 25.

8 2

Z. O b e r t y ń s k i , Pontyfikały krakowskie XV w., „Prawo Kanoniczne", 4(1961),

s. 402 nn.; podobnie w pontyfikale bpa płockiego Erazma Ciołka, wykonanym w
Krakowie ok. 1510 roku (Kraków, Muzeum Narodowe. Oddział Czartoryskich, sygn.
1212 IV, k. CCLII-CCLIII).

Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej

325

W przedstawionych tekstach zostały jakby skupione główne treści wią­

żące się z dniem Rozesłania w ciągu kilku lat po bitwie grunwaldzkiej.
Dostrzec można, że w kolektach bardziej zaakcentowano odniesienia staro­
testamentalne. Zwycięstwo stało się, poprzez analogię z nimi, jakby „nowo-
testamentalnym" - bo odniesionym w dniu Rozesłania - znakiem, poprzez
który Bóg okazał swą przychylność dla króla i ludu polskiego. Obchody
święta Rozesłania były nie tylko dziękczynieniem za tę łaskę, lecz sta­
nowiły też prośbę o „mnożenie" zwycięstwa grunwaldzkiego w innych
bitwach. W późniejszym czasie rozwój tej idei związania dnia Rozesła­
nia ze zwycięstwami króla i Królestwa Polskiego - biorącymi swe źródło
w tryumfie grunwaldzkim - i, w ich konsekwencji, z suwerennością pań­
stwa wyraziście podsumowała i streściła miniatura Stanisława Samo-
strzelnika powstała w latach 1533-1534, mieszcząca się w ewangelistarzu
biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego przy perykopie Ewangelii czyta­
nej na ten dzień (Łk 9, 1-6 lub Mk 16, 15-17)

8 3

.

6. Ważną rolę w propagowaniu i interpretowaniu treści ideowych zwią­

zanych z obchodami dnia Rozesłania odgrywały kazania. Jedne skupiały
się na wątku Divisonis Apostolorum, inne zawierały także przypomnienie

wydarzeń grunwaldzkich. Przykładowo można wskazać na jedno z kazań

Mikołaja z Błonia zwanego „Pszczółką", kapelana i kaznodziei królewskiego

w latach 1422-1427, potem kapelana Stanisława Ciołka, biskupa poznań­

skiego

8 4

. Mieści się ono w jego popularnych Sermones de tempore et de

Sanctis,

powstałych w końcu lat trzydziestych XV wieku. W kazaniu, zbu­

dowanym według ówcześnie przyjętych reguł, wzywa najpierw kaznodzieja
do oddania chwały Apostołom. Następnie ukazuje ich działalność misyjną

jako opartą na autorytecie Chrystusa, który sam posłany był przez Ojca.

Dalej stwierdza, że Apostołowie byli godni tego, by podjąć zleconą im przez
Chrystusa misję i przedstawia korzyści, jakie płyną z niej dla wiernych

8 5

.

W jednym z rękopisów, zawierających m.in. Sermones Mikołaja z Błonia,

zapisano trzy inne kazania na dzień Divisionis Apostolorum. Między nimi
mieści się tekst noszący tytuł De magna strage alias o wyelgym pyobyczu,

który również miał służyć do wygłoszenia kazania na tę uroczystość; przy
końcu wspomnianego rękopisu znajdujemy natomiast omówiony już wyżej

83

Β. M i o d o

ń s k a, Miniatury Stanisława Samostrzelnika, Warszawa 1983, s. 129,

il. 40, 41; por. t a ż ,

Rex regum i rex Poloniae w dekoracji małarskiej graduału Jana

Olbrachta i pontyfikatu Erazma Ciołka. Z zagadnień ikonografii władzy królewskiej w sztuce

polskiej XVI w.,

Kraków 1979, passim.

84

Μ. Z w i e r c a n,

Mikołaj z Błonia,

PSB, t. 21, s. 102-104.

85

Sermones venerabilis magistri Nicolai de Błony [...] de tempore et de Sanctis,

Argen­

tine (Strasburg) 1498, nr ΧΧΧΙΠΙ, s. i3-i4 nn. Zob. też: Scriptores rerum Prussicarum, t. I I I ,
ed. E. Strelhke, Leipzig 1866, s. 439 n.: Aus Nicolaus von Błonie.

326 Leszek Wojciechowski

wiersz „Anno milleno quadringentesimo deno". Rękopis, który sporządzono
w latach osiemdziesiątych XV wieku, został ofiarowany przez Michała
Bała, prowincjała bernardynów, dla klasztoru tego zakonu w Kościanie -
mieli zeń korzystać kaznodzieje zakonni. Rękopis został prawdopodobnie
skopiowany z kodeksu sporządzonego ok. 1459 roku przez Mariana z Je­
ziorka, studiującego wówczas w Krakowie i zamierzającego wstąpić do
tamtejszego klasztoru bernardynów. Jak przypuszcza M. Błaziak, kazanie

De magna strage

mogło być przygotowane przez niego z okazji otrzymania

bakalaureatu i, jednocześnie, zbliżającej się pięćdziesiątej rocznicy bitwy
grunwaldzkiej. Następnie tekst De magna strage, jak i cały kodeks, trafił
wraz z Marianem z Jeziorka do krakowskiego środowiska bernardynów,
stamtąd natomiast do klasztoru w Kościanie. Tak więc kazanie to ukazy­
wałoby w pewnej mierze treści związane ze świętem Diuisionis Apostolo-
rum

głoszone w 2 połowie XV wieku zarówno w środowisku uniwersy­

teckim, jak i przez kaznodziejów bernardyńskich - w tym przypadku adre­

sowane do szerszego grona słuchaczy. W kazaniu De magna strage wspom­

niano najpierw, że przyczyną klęski Krzyżaków i mistrza Ulryka była
ich wielka pycha. Mistrz uciekł z pola walki na bagna i został zabity
włócznią przez rycerza polskiego. Tak to Bóg pogrążył wyniosłego, a pokor­
nemu okazał łaskę. Następnie autor przedstawił dzieje chrztu Jagiełły -
ochrzczonego, jak zostało zaznaczone, w katedrze wawelskiej - oraz bitwę

pod Grunwaldem. Krzyżacy - mówi kaznodzieja - nie chcieli złożyć hołdu
królowi. Wysłali mu dwa skrwawione miecze, na znak, że zamierzali utopić

je w jego krwi i zupełnie wyniszczyć ziemię polską. Król polski pokornie

powierzył się Najświętszej Maryi Pannie, Apostołom, św. Stanisławowi

oraz św. Wacławowi - wspomnienie w tym kontekście tego świętego po­
twierdza znaczącą rolę katedry krakowskiej w obchodach święta Rozesła­

nia. Jagiełło nie chciał ruszyć do walki nie wysłuchawszy Mszy świętej.
Powtarzają się tu motywy znane już wcześniej, choćby z „Kroniki konflik­
tu". Święto Rozesłania zyskuje jednak głębszą wymowę patriotyczną. Oto
w zakończeniu tekstu zaznaczono, że podczas obchodu święta radujemy się

nie dlatego, że została przelana krew nieprzyjaciół, lecz dlatego, że Bóg

ocalił naród polski od zagłady. Stąd można wnosić, że jest ono nie tylko
pamiątką zwycięstwa nad Krzyżakami, lecz i świętem ocalenia narodu

8 6

.

Część znanych dziś średniowiecznych kazań na Rozesłanie Apostołów

powstała w ostatniej ćwierci XV wieku. Wskazuje to zapewne na ożywienie

86

Rękopis Biblioteki Kórnickiej, sygn. 52; De Magna Strage a. 1410, wyd. W. Kętrzyński,

(MPH, t. 4), Lwów 1884, s. 44-48; por. Scriptores rerum Prussicarum, 1. cyt.; Μ. Β ł a z i a k,

„De magna strage" kazaniem bernardyńskim czy uniwersyteckim?,

„Studia Zródłoznawcze",

36(1997), s. 65-70 (tamże omówienie wcześniejszych poglądów).

Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej

327

obchodu święta w tym okresie (po wojnie trzynastoletniej). Jego

propagatorami byli wówczas Kazimierz Jagiellończyk i Jan Długosz,
zaznaczający w Rocznikach rolę wstawiennictwa św. Stanisława podczas
bitwy grunwaldzkiej

8 7

. W klimacie tego ożywienia powstało w latach

siedemdziesiątych w środowisku krakowskim znaczące dzieło malarstwa
tablicowego - tryptyk przedstawiający w głównej kwaterze Rozesłanie
Apostołów. Tryptyk został wykonany prawdopodobnie dla wspom-
nianego już wyżej ołtarza ufundowanego przez Krystyna z Ostrowa w
katedrze wawelskiej i tam najpierw umieszczony. Przedstawia w centrum
Zmartwychwstałego Chrystusa oraz Apostołów pogrupowanych w pary.
Każdy z Rozesłańców trzyma banderolę ze swym imieniem i nazwą
obszaru działalności misyjnej. Rozmieszczenie nazw krain tworzy
swoistą mapę

świata (mappa mundi)

8

8

.

W tym też czasie nieznany nam kaznodzieja spisał interesujące kazanie

o Rozesłaniu Apostołów (Thoma quia vidisti me credidisti). Ich „divisio" -
czytamy na początku - „est nostra collectio": podczas obchodu ich święta.

Apostołowie zostali rozdzieleni-rozesłani po całym świecie, by zgromadzić
wszystkich ludzi w jednej wierze. Zostali posłani, gdy Jezus wstępował do
nieba - dziś posłani są, jako kaznodzieje, iżby głosili kazania. Niegdyś

Chrystus dał Apostołom moc czynienia znaków, aby uwierzono w ich po­
słannictwo, dziś kaznodzieje nie czynią takich znaków, bo są niepotrzebne,
gdyż wiara jest dostatecznie ugruntowana. W tym zestawieniu czasów
apostolskich i współczesnych umieszcza autor wydarzenia wielkiej wojny
z Krzyżakami. „Et sicut Christus dederat [potestatem] apostolis miracula

facere sic et in hac die Christus per potestatem horum apostolorum ma­
gnum miraculum effecerat tempore magni belli in terra Prutenorum" - oto
więc moc czynienia znaków i cudów, jaką otrzymali Apostołowie od Chrys­
tusa, objawiła się wobec Polaków. Bóg poprzez moc Apostołów ocalił Pola­
ków od całkowitej zagłady. Krzyżacy chcieli bowiem „linguam Polonicam

[...] delere de mundo". Lecz tych właśnie, wyniosłych, Bóg poniżył. Dalej

autor kazania wskazuje na trzykrotne rozdzielenie Apostołów. Pierwszy raz
zostali rozdzieleni w czasie publicznej działalności Chrystusa, drugi raz

w czasie Jego Męki, gdy się rozproszyli, a trzeci raz po Jego Wniebo­
wstąpieniu. Lecz jest i czwarte rozdzielenie-rozesłanie, mianowicie w cza­
sach dzisiejszych. To rozesłanie odnosi się do kaznodziejów. Następnie
autor wspomina o tym, że divisio Apostołów nastąpiła po 12 latach od
Wniebowstąpienia i zastanawia się nad znaczeniem tej liczby, która jest
też liczbą Apostołów. Jak Jakub przyszedł z 12 synami do Egiptu, by się

87

J. D ł u g o s z, Roczniki, XI, 1410, s. 120, 134; L a 1 i k, dz. cyt., passim.

8 8

S z a b l o w s k i , dz. cyt. s. 41 nn. oraz passim.

328 Leszek Wojciechowski

rozmnożyć, tak Chrystus przyszedł z 12 Apostołami do świata i został
„rozmnożony" poprzez ich divisio, która zrodziła lud chrześcijański. Kazno­

dzieja wymienia dalej ziemie, do których udali się poszczególni Apostoło­

wie, a także mówi o ułożeniu przez nich Wyznania Wiary, które mieli gło­

sić. Wyjaśnia też każdy z wypowiedzianych przez nich artykułów

8 9

.

Jest to jeden z niewielu, jak się zdaje, tekstów kaznodziejskich, w któ­

rym zostały zestawione i obszerniej objaśnione dwa wątki wiążące się
z Rozesłaniem.

Wspomnienie o bitwie grunwaldzkiej zostało bardziej rozbudowane w in­

nym kazaniu, pochodzącym z końca XV wieku, a zapisanym w rękopisie
użytkowanym w diecezji krakowskiej (Olkusz?, katedra wawelska?). Autor
tego kazania rozważa werset z Ewangelii św. Łukasza „Convocatis Ihesus
duodecim discipulis suis" (9, 1). Stąd też mówi kolejno o powołaniu Aposto­
łów, o władzy im przekazanej i o ich rozesłaniu. W pierwszej części między
innymi przyrównuje Apostołów do 12 bram, rozmieszczonych po 3 z każdej
strony świata. Wierni z każdej ze stron wchodzą przez te bramy do jednej
wiary. W tym fragmencie dostrzegamy echa myśli św. Augustyna wyrażo­
nych w Objaśnieniach psalmów (86. 2. 4). Mówiąc o władzy udzielonej

Apostołom przez Chrystusa, wskazuje kaznodzieja na to, że była to władza
nad wszelkimi złymi duchami, nad wszelkimi stworzeniami żywymi oraz
nad wszelkimi stworzeniami nieożywionymi. W trzeciej części kazania
czytamy, że Apostołowie zostali posłani, aby czynić pokój między królest­
wem a królestwem, między sąsiadami. Autor wspomina, że pokój istniał
i między Krzyżakami a Polakami, tak jak między królem Asyryjczyków
Sancherybem a królem Izraela Ezechiaszem. Przywołuje dalej kaznodzieja
wydarzenia znane z 2 Księgi Królewskiej (2 Krl 18) i zestawia je kolejno
z epizodami wielkiej wojny z Krzyżakami. Postępowanie Sancheryba przy­
równane zostało do postępowania wielkiego mistrza, natomiast czyny Ja­
giełły stanowią echo postępowań Ezechiasza. Kaznodzieja mówi więc, że
tak jak Sancheryb nie dotrzymał pokoju z Ezechiaszem, tak też i mistrz

krzyżacki nie dotrzymał pokoju z Jagiełłą. Jagiełło, podobnie jak Eze­

chiasz, chciał utrzymać pokój i tak jak Ezechiasz był pokorny, znosząc

pychę wielkiego mistrza (dwa miecze). Kiedy miało dojść do bitwy, Jagiełło
- tak jak Ezechiasz przed bitwą z Sancherybem - modlił się. Słowa modli­
twy Jagiełły brzmiały: „Panie Jezu Chryste, wiesz, że nie pokładam na­
dziei ani w tejże bitwie, ani w orężu, lecz jedynie w Tobie, który dziś roze­
słałeś dwunastu Apostołów na cały świat, iżby czynili pokój; przyjdź mi

89

J. Κ o w a l c z y k, Grunwald w tradycji kaznodziejsko-kronikarskiej z końca XV w.,

„Anaiecta Cracoviensia", 19(1987), s. 256, 261-266 (z kodeksu Biblioteki Jagiellońskiej, rkps
przyb. 2/84).

Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej 329

dziś z pomocą, abym miał pokój w królestwie". Chrystus wysłuchał króla
polskiego - podobnie został wysłuchany Ezechiasz

9 0

.

Odniesienia starotestamentalne pojawiają się też w jeszcze innym kaza­

niu, wygłoszonym w końcu XV lub na początku XVI stulecia. Nie znamy

jego tekstu, lecz jedynie dyspozycję. Kaznodzieja rozważał najpierw roz­

dział 15 z 2 Księgi Machabejskiej, gdzie przedstawiono zmagania pysznego
Nikanora z Judą Machabeuszem, który ufał Bogu; w bitwie Nikanor zna­
lazł śmierć. Następnie autor przedstawił „scrutinium historicum", czyli
skróconą, jak możemy sądzić, przez siebie „Kronikę konfliktu". Kazanie
kończyło „obsequium polonicum"

9 1

.

Omówione wyżej starotestamentalne paralele są znamienne. Świadczą

o tym, że bitwę grunwaldzką postrzegano w końcu średniowiecza jako
wydarzenie o przesłaniach niejako biblijnych - z b a w c z y c h - dla
narodu polskiego. Święto Divisionis Apostolorum stawało się coraz bar­
dziej, jak wyżej zauważono, pamiątką ocalenia narodu, pamiątką dnia, gdy
moc Apostołów dana im niegdyś przez Chrystusa przy Rozesłaniu przeja­

wiła się w czasach wielkiej wojny i ocaliła tych, których władcą był czło­
wiek pokorny.

The Contents of the Feast of the Separation of the Apostles

in Medieval Poland

An Outline of the Problem

S u m m a r y

The day Divisio Apostolorum (The Separation of the Apostles, La Separation

des Apôtres) celebrated on 15th July is recorded by the church calendars of the

western Church, starting from the first half of the 10th century. In Poland it has

been known since the 12th century. Divisio Apostolorum commemorated the

universal character of the mission of the Apostles. According to tradition, taking

shape since the 2nd century, they were supposed to have scattered over the earth

after the Ascension of Christ to preach the Gospel; tradition showed also the

countries to which they went. It is with this plot that is linked with the story

9 0

Tamże, s. 257, 266-273 (z kodeksu Biblioteki Paulinów na Skałce w Krakowie, sygn.

Β 23). Opis kodeksu zob. K o w a l s k a - U r b a n k o w a , Z b u d n i e w e k , dz. cyt.,
s. 354 n.; tam

też jeszcze o dwóch kazaniach na Rozesłanie Apostołów pomieszczonych w tym

kodeksie. O innych kazaniach informuje J. Wolny (Kaznodziejstwo, s. 292, przyp. 46).

91

Cronica conflictus,

s. 8.

330 Leszek Wojciechowski

from the beginning of the 5th century about the composition of the Creed-Symbol

by the Twelve Apostles.

The paper contains three main ideas which were related to the celebration of

the day Divisio Apostolorum in medieval Poland. One can distinguish several

periods in which the ideas functioned. In the first period there existed the main

threads related with Divisio Apostolorum. They were propagated especially by the

preachers who came from the mendicant orders: Dominicans and Franciscans,

above all in the territories of the then Kraków and Wroclaw dioceses.

The period ends on 15th July, 1410, together with the victory of the Polish-

Lithuanian army over the Teutonic Knights, at the battle of Tannenberg. The

victory on the day Divisio Apostolorum was very important for the then Poland.

Within one year after the battle there was affirmed in Polish social awareness a

particular relationship between the triumph of Poles and their patron, St.

Stanislaus. The celebrations of that day took place at the Wawel cathedral. The

second period of the development of Divisio Apostolorum was summed up in 1420.

It was then that in the statutes of the Gniezno church provinces Divisio

Apostolorum

was recorded as an obligatory feast (festum fori) in the whole of the

province. The feast became a religious-patriotic festival, the first feast of that kind

in Poland.

The third period, which lasted until the Middle Ages, the patriotic contents of

Divisio Apostolorum

were developed, especially in the sermons. A series of

references to the Old Testament were linked with the commemoration of the

victory at Tannenberg. The day Divisio Apostolorum was treated as a recollection

of the events of a "salutary" character for the Polish nation. The revival of this

kind of perception of the feast took place after the 13-year war with the Teutons

(1454-1466). In the last quarter of the 15th century and at the beginning of the

16th century the feast Divisio Apostolorum was treated as the day of the salvation

of the Polish nation from extermination; the Apostles and St. Stanislaus played

a particular role in this salvation.

Translated by Jan Kłos