1. Wizje życia ludzkiego (antropologia filozoficzna) w literaturze średniowiecznej.
Krzyż i miecz - to znaczące symbole ideałów średniowiecznego człowieka; dwa ośrodki kształtujące kulturę duchową epoki - kościół i dwór - eksponowały różne wizje wartości życia ludzkiego. Pierwszy, poprzez nadanie egzystencji człowieka charakteru w pełni duchowego i religijnego, zmierzał ku idei ascezy, drugi - akcentując pojęcie honoru jako najwyższego dobra ziemskiego - głosił zasadę bezwzględnej wierności wobec Boga i Suwerena oraz postawę czynnej zbrojnej obrony Wiary i Władcy, kształtował ideały rycerskie.
Zarazem jednak w kulturze średniowiecznej następowało częste zespalanie ideałów rycerskich i religijnych, idea wiary sankcjonowała bowiem sens i wartość czynu rycerskiego (np. idea wojny świętej o grób Chrystusa). Tytułowy bohater "Pieśni o Rolandzie", arcydzieła francuskiej epiki rycerskiej (chansons de geste) z przełomu XI i XII wieku, ginie w bohaterskiej walce z niewiernymi Saracenami. Roland poprzez swą rycerską śmierć wyraża bezwzględną wierność Bogu, Władcy oraz "słodkiej Francji".
We francuskim średniowiecznym cyklu królewskim postacią centralną jest również Karol Wielki. Osoba króla - śnieżnobrodego, pełnego potęgi i majestatu, Suwerena sprawiedliwego i wiernego ideom rycerskim - staje się ucieleśnieniem władcy doskonałego.
W literaturze polskiej, z uwagi na odmienne od zachodnioeuropejskich dziejów uwarunkowania historyczne, epika rycerska nie rozwinęła się w postaci osobnego gatunku. Jej wpływ jednak na nasze piśmiennictwo jest bezsporny, czego dowodem staje się łacinska kronika Galla Anonima. Autor, tworząc "gesta", czyli opis czynów Bolesława Krzywoustego, ukazał zarazem wizerunek władcy idealnego. Bolesław to król rycerski, sprawiedliwy, władca chrześcijański wojujący z pogaństwem (Pomorzanami), strzegący suwerenności państwa, obdarzony od dzieciństwa najpiękniejszymi cnotami.
W kręgu kultury dworskiej rozwinęła się także literatura poświęcona miłości. Średniowieczny francuski romans "Dzieje Tristana i Izoldy", to urzekająca opowieść o miłości nie zamierzonej, do której kochankowie zostali zmuszeni fatalną siłą czarodziejskiego napoju. Uczucie łączące Tristana i Izoldę łamie normy moralne i religijne, bowiem namiętność przewyższa poczucie obowiązku wierności królowi i małżonkowi. Miłosne uniesienia i etyczne udręki, poczucie winy i poddanie się przeznaczeniu, doznania bólu i pełni szczęścia, subtelna, głęboko psychologiczna prawda o naturze człowieka wyrażona w "Dziejach Tristana i Izoldy" inspiruje artystów po dzień dzisiejszy do reinterpretacji średniowiecznego tematu. Francuski romans miłosny przynosi również plastyczną wizję przyrody i natury. Uczucia bohaterów rozwijają się bowiem wobec urzekającej, naturalnej urody świata.
Równolegle do romansu rozwijała się we Francji liryka miłosna tworzona przez trubadurów: poetów i kompozytorów w jednej osobie. Z tego kręgu wywodzą się ideały dworskiej miłości oraz kultu kobiety. Również i w Polsce, w późnej fazie średniowiecza, pojawiły się utwory inspirowane kulturą dworską. Z początków XV wieku pochodzi wiersz anonimowego autora Słoty "O zachowaniu się przy stole". W tym literackim zabytku języka polskiego wyróżnić można dwa motywy tematyczne: pierwszy opowiada o sposobach kulturalnego dworskiego biesiadowania, drugi natomiast stanowi dworną pochwałę kobiety. Z końca XV wieku pochodzą także dwa utwory nawiązujące do wzorów francuskiej liryki miłosnej: "Przesłanie miłosne" oraz "List miłosny".
U średniowiecznych źródeł teocentrycznego poglądu na świat leży idealistyczna filozofia św. Augustyna, według której Bóg jest nie tylko przyczyną świata, ale także jego kierownikiem i sędzią, zaś człowiekowi szczęście może dać jedynie zespolenie z Najwyższym.
Średniowieczna postawa ascetyzmu ma głębokie uwarunkowania filozoficzne: dążenie do Boga, które leży w naturze człowieka, wymaga odrzucenia znikomych dóbr świata materialnego. "Mistrzami" ascezy byli bohaterowie średniowiecznych wierszowanych legend o świętych. Legendy te miały zarazem charakter parenetyczny (pareneza - przykład) - pokazywały wzory takiego życia, które prowadzi do szczęścia wiecznego, a więc do Boga.
Z drugiej połowy XV wieku pochodzi literacki zabytek języka polskiego "Legenda o świętym Aleksym". Pokazuje ona te etapy życia ludzkiego, które decydują o szczęściu wiecznym i świętości: rezygnację z życia rodzinnego, zachowanie czystości, odrzucenie przywilejów i bogactw, umartwienie ciała, świadome samoponiżenie, służbę bliźniemu. Negacja wartości cielesnych, ziemskich, materialnych prowadziła twórców średniowiecznych do fascynacji śmiercią. Temat ten pojawiał się tak w literaturze, jak ikonografii (malarstwie), najbardziej zaś popularnym jego ujęciem były tańce śmierci (danse macabre). Memento mori - pamiętaj o śmierci, o jej powszechności i konieczności - hasło to rozwijane było w licznych utworach średniowiecznych. W zabytkach językowych literatury polskiej najpełniej wyraziło się w XV-wiecznej "Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią".
Kult świętych i Matki Bożej w literaturze i sztuce średniowiecza ma także filozoficzne uwarunkowania; wynikał z potrzeby zachowania hierarchicznej, odpowiadającej wzorom feudalnym, struktury świata duchowego. Święty Tomasz z Akwinu, którego filozofia stanowi szczytne osiągnięcie średniowiecznej scholastyki, dokonał rozróżnienia stworzeń według stopnia doskonałości. Kolejne stopnie hierarchiczne były to : złożone ciała nieorganiczne, rośliny, zwierzęta, ludzie. Pomiędzy Bogiem a stworzeniem, w myśl koncepcji Akwinaty, musi jednak istnieć ciągłość. Ponad człowiekiem znajdują się więc istoty o czystej inteligencji, czyli anioły. Hierarchię tę wieńczy Bóg: jedyny byt, który istnieje sam przez się; wszystkie inne są bytami zależnymi. Żywot ludzki wydawał się więc w średniowieczu nieporównywalny z kondycją Boga. W modlitwach poszukiwano pośredników, orędowników, którym nieobca była ludzka egzystencja, a którzy zarazem osiągnęli wyższy od człowieka stopień duchowej doskonałości. Stąd niezwykle rozpowszechniony w średniowiecznej Europie nurt pieśni maryjnych. Właśnie Maryja, kobieta i matka zarazem, której pełne tragizmu dzieje macierzyńskie wydawały się zawsze człowiekowi szczególnie bliskie, stawała się orędowniczką ludzkich próśb i pełnych nadziei modlitw kierowanych ku Bogu. Kult Maryji - kobiety, Matki Bożej odnaleźć możemy w najstarszym polskim zabytku językowym - "Bogurodzicy" (schyłek XIV w.).
Podobnie wspomniany już kult świętych wynikał z hierarchicznego rozumienia świata i związanych z nim kwestii duchowych. Święty bowiem to ten, który kiedyś był człowiekiem, jednym z wielu. Wyniesiony na ołtarze, szczególnie bliski Bogu, a zarazem głęboko rozumiejący egzystencję człowieka, stawał się, w rozumieniu średniowiecznych filozofów i pisarzy, duchem mediacyjnym pomiędzy Absolutem a Stworzeniem.
2. Święty i rycerz jako bohaterowie charakterystyczni dla literatury średniowiecza.
Celem literatury średniowiecza było pouczenie, wychowanie, tworzenie odpowiednich postaw moralnych, stąd częstym motywem jest afirmacja dobra i potępienie zła. Literatura średniowieczna utworzyła dwa wzorce - świętego i idealnego rycerza.
Pierwszy z nich był kreowany w utworach hagiograficznych, tzn. żywotach świętych, np. św. Wojciecha, św. Stanisława, św. Kingi. "Legenda o świętym Aleksym", której wersja staropolska oparta jest prawdopodobnie na wzorze włoskim lub francuskim, prezentuje wzór świętego. Treścią jej są dzieje bogatego rzymskiego księcia, który bezpośrednio po ślubie opuścił żonę i dom rodzinny, wyrzekł się majątku (rozdał go ubogim i Kościołowi) oraz radości życia. Żył z jałmużny, czas spędzał na modlitwie, umartwiał się. Przez postawę ascezy chciał osiągnąć świętość i zbawienie. W życiu Aleksego pojawiają się typowe dla hagiografii cudowne zjawiska: oto Matka Boska, gdy spostrzegła Aleksego modlącego się na mrozie, schodzi z obrazu i poleca kościelnemu otworzyć drzwi i wpuścić Aleksego do świątyni. W momencie śmierci świętego również pojawia się cudowność, bowiem dzwony w całym Rzymie same dzwonią. Nad ciałem Aleksego mają miejsce cudowne uzdrowienia. W postawie Aleksego są wyeksponowane wszystkie cechy typowe dla ascety, a więc ubóstwo, umartwiania, modlitwa i uwielbienie Boga, skromność i pokora oraz wyrzeczenie się wszystkiego, co ziemskie. Aleksy swoje życie podporządkowuje średniowiecznym hasłom: "Ora et labora" (Módl się i pracuj) oraz "Memento mori" (Pamiętaj o śmierci).
Drugi wzorzec osobowy - to średniowieczny, nieskazitelny rycerz, którego dewizą życiową są słowa "Bóg, Ojczyzna, Honor". Jest on bohaterem "Pieśni o Rolandzie" - fragmentu ze słynnego eposu rycerskiego poświęconego Karolowi Wielkiemu - władcy Franków i jego wyprawie do Hiszpanii zajętej przez niewiernych Saracenów. Treścią pieśni jest bitwa oddziału Rolanda, który pełni tylną straż dla wojsk króla. Saraceni, mający znaczną przewagę liczebną, z zasadzki atakują oddział Rolanda. Oliwier - przyjaciel Rolanda, radzi mu zadąć w róg, by dać znać królowi. Jednak Roland nie robi tego, uważa, że wezwanie pomocy pohańbiłoby jego ród i splamiło jego dobre imię w "słodkiej Francji". Francuzi odparli wiele ataków, jednak ulegli przeważającym siłom wroga. Roland, czując zbliżającą się śmierć, dmie w róg, by król wrócił i pomścił poległych rycerzy.
Przed śmiercią Roland próbuje wyszczerbić swój miecz - Durendal, w którego rękojeści znajdują się relikwie. Chce go zniszczyć, by nie dostał się w ręce pogan. Następnie poleca Bogu swych towarzyszy walki, prosi Boga o przebaczenie win i czeka na śmierć. Do rannego i umierającego rycerza Bóg zsyła anioła Cherubina, archanioła Michała i św. Gabriela, którzy niosą duszę Rolanda do nieba.
Wizerunek Rolanda stanowi wzór osobowy średniowiecznego rycerza, który służy wiernie ojczyźnie, królowi i Bogu. Dla chwały Boga i Kościoła walczy z poganami, w boju jest szaleńczo odważny, bohaterskimi czynami rozsławia imię swoje, króla i Francji, wysoko ceni honor i prezentuje wiele cnót rycerskich. Zobowiązują go one nie tylko do bohaterstwa, ale także do opieki nad słabszymi, do godnego i szlachetnego postępowania i szacunku dla każdego człowieka.
"Pieśń o Rolandzie" jest arcydziełem swego gatunku - średniowiecznej chanson de geste (pieśni o czynach bohaterskich), śpiewanej przez truwerów już przed XI wiekiem. Tworzy ona na Zachodzie etos rycerza.
3. Wymień i scharakteryzuj średniowieczne formy teatralne.
W Średniowieczu kontynuowano istniejące już gatunki - pieśni, tragedie, komedie. Pojawiło się wiele nowych gatunków i odmian, wyrosłych na gruncie kultury chrześcijańskiej. Były to dramaty religijne:
- dramat liturgiczny - wystawiany był w kościołach w Święta Wielkanocne. Były to krótkie, wplecione w obrządek nabożeństwa, sceny prezentujące Marii do grobu już zmartwychwstałego Jezusa;
- misterium - sztuki dramatyczne prezentujące najczęściej jakiś fragment historii biblijnej (często poszerzonej o informacje dodatkowe np. legendarne) konstruowane z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek owego dramatu upatrywano w upadku człowieka, punkt kulminacyjny w odkupieniu, a koniec w mającym nadejść Sądzie Ostatecznym. Często zdarzenia w obrębie akcji były ze sobą mało spójnie powiązane, część pomijano. Przeświadczenie o dwoistej naturze Chrystusa (bosko-ludzkiej) pozwalało na nie rażące zespolenie ziemskości i świętości, kategorii wzniosłości i niskości, pomieszaniu scen poważnych z
komicznymi. Były grywane zazwyczaj przez członków cechów zawodowych, wyłącznie mężczyzn. Scena była zbudowana tak, że wszystkie elementy przestrzeni były pokazywane jednocześnie (symultaniczność);
- moralitety - służyły skierowaniu człowieka na właściwą drogę. Bohaterem moralitetu był człowiek. "Każdy" usytułowany między niebem a piekłem, dokonujący wyboru odpowiedniej linii życia, toczący walkę pomiędzy siłami dobra i zła. Walka ta była wyrażona za pomocą (uosobionych cnót: Męstwa, Czystości, Umiarkowania oraz grzechów: Lenistwa, Łakomstwa, Pychy, Kłamstwa), a jej zakończenie w zależności od dokonanego wyboru wieńczone było nagrodą lub karą.
4. Cechy literatury średniowiecznej.
Książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego można było dopisywać na pozostałych pustych kartach inne teksty, i to w różnym czasie, nie zawsze oznaczonym. Jej społeczny zasięg, z uwagi na jednoegzemplarzowość, był ograniczony; zarazem koszt związany z nakładem pracy przy jej sporządzaniu był niezmiernie wysoki (np. równowartość kilku wsi).
"Dlaczego świat walczy o próżną chwałę?" - zapytywano w średniowieczu. Wszakże sytuacja ówczesnych twórców świadczyła o tym, iż pojęcie owej "próżnej chwały" było im raczej obce, jako, że dzieła swe tworzyli zazwyczaj anonimowo; nieliczne znane nam nazwiska, zwłaszcza późno średniowiecznych autorów, dowodzą raczej powszechności ukrywania się poza dziełem, nieujawniania swej podmiotowej obecności.
Poczucie godności twórcy, jego wyjątkowości i sławy, a nawet nieśmiertelności, wykształcił dopiero renesans. Średniowiecze natomiast ceniło chwałę samego dzieła wartościowanego głównie z punktu widzenia jego moralnej, religijnej, wychowawczej użyteczności. Stąd też wynikał brak ochrony praw autorskich. Średniowieczna praktyka twórcza nie tylko dopuszczała, ale wręcz doradzała korzystanie z nie swoich dzieł, wplatanie ich fragmentów do swoich utworów. Składanie (kompilację) porównywano do składania bukietu kwiatów, wznoszenia budowli z różnych cennych materiałów.
W epoce średniowiecza tworzono w uniwersalnym języku Kościoła, łacinie, oraz w dopiero formujących się językach narodowych, które mozolnie dopracowywały się poziomu odpowiedniego do wyrażania rozmaitych, nieraz bardzo skomplikowanych treści. Formowanie się własnego języka umacniało poczucie tożsamości narodowej. Jednakże średniowieczna twórczość łacińska mogła trafić poza granice kraju.
Średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie. Dotyczyły one zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy. Pojawiły się nowe gatunki (oprócz starożytnych): misterium, dramat liturgiczny.
Misterium przeznaczone było do wystawienia na scenie. Prezentowało jakiś fragment historii biblijnej, konstruowane były z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - mający nadejść sąd ostateczny. Na scenie wszystkie elementy, które miaływystąpić w późniejszych scenach były od razu umieszczane i stały obok siebie. Często następowało mieszanie się scen poważnych z komicznymi, bo zakładano bosko-ludzką naturę Chrystusa i pozwalało to na ścisłepołączenie ziemskości i świętości.
Dramaty liturgiczne były wystawiane w kościołach w święto wielkanocne; były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Jezusa.
Moralitety - zadaniem ich było skierowanie człowieka na właściwą drogę; pierwotnym bohaterem moralitetu był człowiek (ktoś) usytuowany między niebem, a piekłem, dokonujący odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła; walka wyrażana była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów, a jej zakończenie wieńczone było nagrodą (karą).
5. Rycerz, święty, kochanek - jako bohaterowie charakterystyczni dla literatury średniowiecznej.
Typ świętego, kreowany w utworach hagiograficznych (np. "Legenda o św. Aleksym"), podporządkowuje swoje życie hasłom "Ora et Labora" (módl się i pracuj) i "Memento Mori" (Pamiętaj o śmierci). Drugi wzorzec osobowy to średniowieczny, nieskazitelny rycerz, którego dewizą życiową są słowa "Bóg, Ojczyzna, Honor" - taki jest bohater "Pieśni o Rolandzie". Treścią utworu jest bitwa oddziału Rolanda walczącego z Saracenami. Wróg ma przewagę liczebną, lecz Roland nie chce wzywać żadnej pomocy, uważa że zhańbiłoby to jego ród i splamiło honor. Roland czując zbliżającą się śmierć, poleca swych towarzyszy Bogu, prosi Go o przebaczenie win i czeka na śmierć. Do umierającego rycerza Bóg zsyła aniołów, którzy niosą jego duszę do nieba. Wizerunek Rolanda stanowi wzór osobowy Średniowiecznego rycerza, który służy wiernie ojczyźnie, królowi i Bogu. Dla chwały Boga i Kościoła walczy z poganami. W boju jest szaleńczo odważny, bohaterskimi czynami rozsławia imię swoje, króla i ojczyzny, wysoko ceni honor i prezentuje wiele cnót rycerskich. Zobowiązują go do opieki nad słabszymi, do godnego i szlachetnego postępowania oraz szacunku do każdego człowieka.
Wzorzec kochanka występuje m.in. w "Dziejach Tristana i Izoldy" (romans starofrancuski). Historia tragicznej miłości. Kochankowie poddani są niepokonanej mocy namiętności, a zarazem świadomi zła zdrady. Żyjący w nieustannym napięciu emocjonalnym, w ciągłym konflikcie między honorem a miłością, ucieleśniają szczęście i cierpienie miłości.
6. "Bogurodzica" jako zabytek ciekawy dla historyka literatury i językoznawcy (wzory, znaczenie, rodzaje archaizmów).
Najstarszym drukowanym polskim tekstem poetyckim jest "Bogurodzica" (otwiera "Statut polski" z 1506 roku Jana Łaskiego). Czas jej powstania do dziś budzi żywe dyskusje badaczy; jak pozwalają sądzić najnowsze ustalenia językoznawcze, narodziny tekstu związane są z początkami panowania Władysława Jagiełły, a więc z wiekiem XIV.
Wzorowana jest na hymnach grecko - bizantyjskich, jak świadczy m.in. sam wyraz Bogurodzica, będący wiernym tłumaczeniem greckiego Theotokos. Najstarsza część pieśni składa się z dwóch zwrotek. Pierwsza skierowana jest bezpośrednio do Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Syna, by zechciał wysłuchać ludzkich próśb. Druga zwrotka, skierowana jest do SynaBożego, zawiera błagania o "zbożny pobyt" na ziemi i "rajski przebyt" po śmierci. Pieśń jest źródłem wiadomości o słownictwie i formach gramatycznych ówczesnej polszczyzny. Obok słowa "Bogurodzica" występują inne archaizmy językowe, np. dziela (dla), bożyc (syn Boży), zbożny (dostatni), sławiena (sławiona), zwolena (wybrana), jąż (która), jegoż (o co). Inaczej też wyglądała 2 osoba l. poj. trybu rozkazującego - zyszczy, spuści, raczy. Różnice w głosowni ukazują wyrazy sławiena (dziś sławiona) i krzciciel (dziś chrzciciel). Wołacz deklinacji żeńskiej równy był mianownikowi, np. Bogurodzica, dziewica, Maryja (dziś powiedzielibyśmy - Bogurodzico, dziewico, Maryjo).
Rymy zewnętrzne i wewnętrzne, budowa trójdzielne - każde trzy wersy to zamknięta myśl (oddzielna). Autor próbował się zbliżyć do sylabizmu. Archaizmy: szyk przestawny wyrazów w zdaniu, archaizmy fleksyjne, fonetyczne.
Choć Bogurodzica ma charakter pieśni religijnej, szybko wyszła poza mury Kościoła i stała się jak gdyby hymnem narodowym. Jak twierdzą ówczesne świadectwa, śpiewało ją rycerstwo polskie pod Grunwaldem i pod Warną (kronika Jana Długosza). Jednocześnie stanowiła nadal nieodłączną część ważniejszych uroczystości kościelnych.
7. Dorobek piśmiennictwa polskiego średniowiecznego w Polsce (od pierwszego słowa do wyraźnego podziału na teksty polskie, łacińskie; świeckie i religijne).
Chronologicznie pierwszym zabytkiem jest geograficzno-historyczny opis anonimowego autora, sporządzony w Bawarii i dlatego skrótowo nazwany Geografem Bawarskim. Rękopis ten pochodzi z IX w. Zawiera nazwy plemion polskich.
Drugi zabytek to najdawniejszy polski dokument, tzw. Dagome iudex, w którym Mieszko I oddawał państwo pod opiekę papieża. Dokument ten został sporządzony najprawdopodobniej ok. 990 r.
Trzeci chronologicznie zabytek to Kronika merseburskiego biskupa Thietmara, zawierająca m.in. opis walk niemiecko - polskich w latach 1000, 1010, 1015. Thietmar wymienia nazwy niektórych plemion polskich, grodów i rzek, wymienia także imię Bolesława Chrobrego.
Kolejnym i o wiele obszerniejszym jest zabytek z XII wieku. Bulla gnieźnieńska pochodzi z 1136 roku i została sporządzona w kancelarii papieskiej. Rękopis zawiera rejestr dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego zatwierdzonych przez papieża. W treść zostało wplecionych 410 wyrazów polskich, tzw. nazw miejscowych i osobowych.
Księga henrykowska zawiera dzieje klasztoru cystersów, a także wśród zapisków z 1270 r. znajduje się pierwsze polskie zdanie po polsku: "daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj" (daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj).
Poezja
Najstarszym drukowanym polskim tekstem poetyckim jest "Bogurodzica" (otwiera "Statut polski" z 1506 roku Jana Łaskiego). Czas jej powstania do dziś budzi żywe dyskusje badaczy; jak pozwalają sądzić najnowsze ustalenia językoznawcze, narodziny tekstu związane są z początkami panowania Władysława Jagiełły, a więc z wiekiem XIV.
Z kręgiem kultury kościelnej związane są także wiersze o śmierci "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" (XV wiek) - napisana została w typowym dla średniowiecza gatunku dialogu. W utworze tym uwidacznia się proces przechodzenia od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie, do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów. Rytmika zostaje wzbogacona poprzez wprowadzenie nie tylko rymów parzystych (aa, bb), lecz także ogarniających szereg sąsiadujących wersów.
Literacką wartość "Rozmowy..." pogłębia naturalistyczne przedstawienie Śmierci oraz realistyczno-satyryczne obrazki z życia różnych stanów i zawodów: duchowieństwa, zakonników, sędziów, kupców.
Z problematyką śmierci związana jest także "Skarga umierającego" (powstała wkrótce po 1424 roku). Utwór ten jako pierwszy w literaturze polskiej, posiada gatunkowe cechy testamentu poetyckiego. Liryczne wyznanie umierającego dające świadectwo znikomości dóbr doczesnych skierowane jest do tych, którzy pozostają - do żywych. Ważne wydaje się również egzystencjalne tło utworu: poczucie samotności człowieka, dramatyzm życia ludzkiego, nieuchronność śmierci.
Motywy ascezy dominują w "Legendzie o świętym Aleksym" (druga połowa XV w.). O artystycznych walorach utworu decyduje między innymi jego epicki charakter z wyraziście naznaczonym narratorem. Pełne niezwykłości życie bohatera służy budującemu opowiadaniu o osiągnięciu świętości na drodze umartwień i rezygnacji z uroków materialnego świata. Do zabytków języka polskiego inspirowanych kulturą świecką należy wiersz Słoty "O zachowaniu się przy stole" (połowa XV w.) oraz "Satyra na leniwych chłopów" (II połowa XV w.). Utwór satyryczny posiada istotne znaczenie dla rozwoju wiersza polskiego: reprezentuje bowiem w pełni już wykrystalizowaną formę sylabizmu względnego, (wersy ośmiozgłoskowe z odstępstwami dziewięciozgłoskowymi). Treścią "Satyry na leniwych chłopów", pisanej z pozycji szlacheckiej, staje się satyryczne przedstawienie pozorowania przez chłopów pracy pańszczyźnianej. Utwór wykorzystuje poetykę kontrastu: prostota, szczerość, prawość wyglądu chłopskiego kłóci się z obłudnością i fałszywością jego natury.
Proza
Zabytki polskiej prozy średniowiecznej związane są z kulturą religijną i wynikają na ogół z inspiracji biblijnych, z chęci przyswojenia piśmiennictwu polskiemu fragmentów Starego i Nowego Testamentu. Taki cel posiadają "Psałterz floriański" (przełom XIV/XV wieku), tłumaczenia "Księgi psalmów" - kanonicznych tekstów Starego Testamentu oraz "Biblia królowej Zofii" (przeznaczona dla ostatniej żony Władysława Jagiełły) - tłumaczenia różnych ksiąg Starego Testamentu. Do najstarszych zabytków prozy należą także teksty kazań kościelnych: "Kazania świętokrzyskie" (przełom XIII/XIV w.) oraz "Kazania gnieźnieńskie" (XV w.). Polskie średniowiecze, podobnie jak cała kultura europejska w tym czasie jest dwujęzyczne. Obok pierwszych prób w języku ojczystym, rozwija się także piśmiennictwo (zwłaszcza proza) łacińskie. Na czoło wysunęły się dzieła historyczne i polityczne. Początki państwa piastowskiego opisał Gall Anonim. Z dworem Kazimierza Sprawiedliwego z kolei związany był Wincenty Kadłubek (dzieło swe pisał na początku XIII wieku). Jego kronika rezygnuje z rzeczowego ujęcia historii na rzecz traktatu moralnego. Kadłubek realizuje znane w średniowieczu zalecenie Cycerona, że minione dzieje należy nie tylko opowiadać, ale i upiększać. Historia musi być nauczycielką życia. U schyłku średniowiecza, w drugiej połowie XV wieku, działał Jan Długosz, który dzieje Polski w swych "Rocznikach" doprowadził do roku 1480. Długosz w sposób świadomy i konsekwentny korzystał z tekstów źródłowych oraz niezliczonej ilości dokumentów nie tylko polskich, ale i krzyżackich, węgierskich, czeskich, litewskich i innych. Jego "Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego", zachowując układ kronikarski (chronologiczny), przedstawiały zarazem całokształt badanych procesów historycznych.
8. Scharakteryzuj poglądy filozoficzne Średniowiecza. Jaki wpływ wywarły na kształt ówczesnej kultury.
Scholastyka - dogmaty uznane przez Kościół za objawione i niepodlegającekrytyce wyjaśniano i uzasadniano za pomocą poszukiwań rozumowych. Scholastyka wypracowała metody dowodzenia z góry przyjętych twierdzeń religijnych i prawd objawionych. Zasady logiki przejęła od Arystotelesa. Jego pogańskie metody zostały przystosowane do celów teologii i stworzono naukowe podstawy filozoficzne, służące wiedzy o sprawach boskich. (Albert Wielki, św.Tomasz z Akwinu).
Augustynizm (św. Augustyn 354-430 r.) - ujęcie człowieka jako istoty filozofującej, która rozważa swą obecność w świecie i czasie (odniesionym do wieczności). Niejasne miejsce człowieka na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. To umiejscowienie między bytami niższymi a wyższymi powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustający konflikt między cielesnością a duchowością. Augustyn analizując psychikę człowieka atakowaną wieloma sprzecznymi uczuciami odkrył zarazem wartość refleksji nad samym sobą.
Tomizm (św. Tomasz z Akwinu 1225-1274 r.) - wysnuł wniosek, że przeznaczony człowiekowi szczebel w "drabinie bytów" jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny. Twierdził, że człowiek właściwie pojmujący swoje przeznaczenie musi starać się wznieść wyżej, walcząc z pokusami upadku. Filozofia ta kładła nacisk na problemy etyki, która stabilizowała ludzkie życie w społeczności ziemskiej i hamowała je wskazaniami cnoty (zwłaszcza roztropności). Człowiek kierowany cnotą był zdolny do przestrzegania prawa i sprawiedliwości, zapewniającej każdemu właściwe mu przywileje. Pogląd ten widocznie odzwierciedlił się w średniowiecznych poglądach na temat hierarchicznego układu ról w społeczeństwie. Niedopełnienie obowiązków wynikających z określonej roli uważano za grzech przeciwko prawom boskim (napiętnowane w "Satyrze na leniwych chłopów").
Franciszkanizm (św. Franciszek z Asyżu 1182-1226 r.) - program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia. Dosłownie pojmowane miłosierdzie. Franciszek zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa (powstał zbiór legend z życia świętego i jego towarzyszy, tzw. Świętego Franciszka z Asyżu).
Całą sztukę średniowieczną należy odczytywać w świetle ówczesnego pojmowania świata. Odbierano go jako twór harmonijny i celowy, a zatem piękny. Hołdowano zasadzie wyższości dóbr duchowych nad materialnymi, widząc powołanie człowieka w nieustannym wysiłku samodoskonalenia. Idea teocentryzmu podporządkowywała wszelkie ludzkie sprawy Bogu, dyktowała ujmowanie różnych zjawisk jako znaków boskich. Układy przestrzenne w architekturze, malarstwie, rzeźbie, teatrze - centralne miejsce przysługuje postaciom boskim, świętym, lewica dla potępionych, prawica dla wybranych.
9. Problematyka społeczna utworów polskiego Średniowiecza.
"Satyra na leniwych chłopów" - pokazuje jak ostre tony już w II połowie XV w. przybierały konflikty klasowe w ramach społeczeństwa feudalnego. Utwór ukazuje w jaki sposób chłopi próbowali walczyć z uciskiem ze strony panów oraz jaki był stosunek szlachty do wyzyskiwanej przez nią ludności. Napisana niewątpliwie przez szlachcica, obfituje w obrazy zaczerpnięte z życia, ukazująca środki samoobrony chłopów - symulowanie pracy lub wykonywanie jej byle jak, niszczenie narzędzi rolniczych. Autor poprzez pogardliwy i pełen niechęci ton usiłuje przedstawić chłopów w jak najgorszym świetle.
"Pieśń o zabiciu Jędrzeja Tęczyńskiego" - odsłania konflikt szlachecko-mieszczański. Wyrosła ona na tle rzeczywistego zdarzenia jakie miało miejsce w Krakowie w 1461 r. Tęczyński, zamożny szlachcic, pobił dotkliwie płatnerza za źle dopasowaną zbroję. Wzburzony tłum mieszczan wystąpił przeciwko Tęczyńskiemu - ten schronił się w zachrystii kościoła, ale tłum dopadł go tam i zamordował. Wypadek ten dał nieznanemu autorowi - szlachcicowi, sposobność do gwałtownych ataków na mieszczan.
10. Podaj przykłady średniowiecznej literatury hagiograficznej i omów jej cechy.
Wzorzec kompozycyjny można sprowadzić do następujących członów:
- prolog, w którym autor zazwyczaj wyjawia powody skłaniające go do opracowania żywota, prosi siły wyższe o pomoc, a czytelników o wyrozumiałość;
- właściwa opowieść o świętym, relacjonowana od narodzin zwykle cudownie zapowiedzianych, poprzez dzieciństwo, w którym dostrzega się pierwsze objawy przyszłej wielkości, młodość z zaakcentowaniem wzrastających cnót, małżeństwo z ulubionym motywem ślubu czystości i ucieczką z domu. Następnie podawane są opisy cudownych zdolności świętego i nadprzyrodzonych interwencji boskich, kultu doznanego za życia, a także cierpliwie znoszonych prześladowań i umartwień. Wreszcie następuje zamknięcie biografii sceną męczeńskiej lub świątobliwej śmierci (której towarzyszą rozmaite cuda) i pogrzebu;
- niekiedy dodaje się jeszcze informacje o przeniesieniu zwłok i cudach wokół relikwii.
"Legenda o św. Aleksym" - Aleksy to przykład ascety, który dobrowolnie rezygnuje z życiowych przyjemności, prowadzi życie o surowej dyscyplinie zewnętrznej i wewnętrznej. Asceza ta jest posunięta aż do samozniszczenia (model utworu wyrosły z tradycji wschodniej). Model ten obcy był zachodnioeuropejskiej ascezie franciszkańskiej, która sprzeciwiała się skrajnym praktykom, co dokumentują "św. Franciszka z Asyżu". Na zachodzie początkowo pojawiły się łacińskie przekłady z greckich wersji legend, a następnie oryginalne żywoty spisywane po łacinie i w językach narodowych, ukazujące postacie rodzimych świętych (w Polsce np. św. Stanisława i św. Kingę). Najwybitniejszym łacińskim zbiorem legend o świętych była tzw. "Złota Legenda", niezmiernie popularna w Europie i Polsce.
11. Czy rzeczywiście "mroki Średniowiecza" ? Rozwinąć temat odwołując się do sztuki, literatury i filozofii.
Z jednej strony epoka Średniowiecza obfitowała w ponure rozmyślania o śmierci i krwawych wojnach religijnych, jednak jej wkład w rozwój wielu dziedzin sztuki, kultury i cywilizacji jest bardzo duży.
Filozofia
W czasach Średniowiecza działało dwóch największych filozofów chrześcijańskich - św. Augustyn (IV-V w.) i św. Tomasz z Akwinu (XIII w.) - twórca tomizmu.
Piśmiennictwo
Piśmiennictwo polityczne i histograficzne - traktaty Pawła Włodkowica (1370-1434 r.) "O władzy papieża i cesarza w stosunku do niewiernych", "O zakonie Krzyżaków i o wojnie Polaków przeciwko wymienionym braciom" (pisane po łacinie). Włodkowic w swoich pismach przeciwstawiał się szerzeniu chrześcijaństwa drogą przemocy zbrojnej. Przeczy to rozpowszechnionej wizji średniowiecznego fanatyzmu i braku refleksji. Jan Ostroróg (1436-1501 r.) "Memoriał w sprawie uporządkowania RP" - przedstawił światłe myśli i podjął temat stosunków między władzą królewską a kościelną, sądownictwa i obronności państwa. Postulował wzmocnienie władzy królewskiej i uniezależnienie jej od papiestwa. Europejska literatura średniowieczna przyniosła także takie arcydzieła jak "Boska komedia" Dantego, "Wielki testament" Franciszka Villon (największe osiągnięcie średniowiecznej liryki francuskiej, uważane za dzieło na pograniczu średniowiecza i renesansu).
Sztuka i architektura
Między XI a XIII wiekiem w Europie powstało wiele znakomitych dzieł sztuki romańskiej. W późnym Średniowieczu zrodził się styl gotycki, związany z kulturą rycerską, mieszczańską i dworską. Najwybitniejszymi dziełami gotyku są: freski i obrazy Giotta, ołtarz Wita Stwosza (rzeźba).
Dominującym tematem w sztukach plastycznych była problematyka religijna, ale twórcy nawiązywali też do motywów antycznych.
12. Realne i etymologiczne znaczenie wyrazów. Omów zagadnienie na wybranych przykładach.
Etymologia to dział historii języka zajmujący się pochodzeniem wyrazów oraz ewolucją ich znaczenia i formy.
Bóg (bog) - w "Legendzie o świętym Aleksym" - z prasłowiańskiego oznacza bogactwo, szczęście oraz wtórne, pochodzące od tych wyrazów znaczenie: ten który udziela bogactwa, szczęścia oraz bóstwo. Do dzisiaj zawarty jest ten człon w wyrazach bogaty, ubogi.
Zboże - pochodzi od słowa Bóg, pierwotnie oznaczało bogactwo ogólnie, a dopiero później nabrało znaczenia bogactwa, majątku, dzisiejszego zboża. Od Zboża pochodzi prośba o Zbożny pobyt na ziemi, czyli o dostatni pobyt.
Święty - wyraz o genezie prasłowiańskiej, którego forma uległa niewielkim przekształceniom, ale nastąpiło przesunięcie jego znaczenia. Pierwotnie znaczył: silny, mocny, potężny (w kategoriach fizycznych). Po przyjęciu chrześcijaństwa zaczął on oznaczać człowieka niezwykłego (w jakimś sensie mocnego, potężnego), ale w kategoriach moralnych, charakteryzującego się niezwykłymi przymiotami ducha.
Bogurodzica - Bogu+rodzica, pierwszy człon to celownik l.p. Pochodzi prawdopodobnie od greckich słów. "Rodzica" to żeński odpowiednik "rodzic", oraz zbiorowego "rodzice".
Bydlić - z "Satyry na leniwych chłopów". Pierwotnie był czasownikiem, który obecnie już nie występuje - znaczył współżyć, postępować, być, przebywać. Etymologicznie łączył się on z rzeczownikiem bydło, który pochodził od czasownika "być". Dlatego też bydlić to być, przebywać, żyć, a bydło to majątek - to co jest podstawą bytu, by później nabrać znaczenia krowy, woły.
Miednica - z "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią". Pierwotnie oznaczał miskę z miedzi (mied-), dlatego żółte lica śmierci porównywane są z miednicą. Później miednica oznaczała miskę w kolorze zbliżonym do koloru miedzi, by w końcu oznaczać dużą miskę do mycia wykonaną z dowolnego materiału.
13. Cechy piśmiennictwa średniowiecznego - odwołanie do wybranych utworów.
Książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego można było dopisywać na pozostałych pustych kartach inne teksty, i to w różnym czasie, nie zawsze oznaczonym. Jej społeczny zasięg, z uwagi na jednoegzemplarzowość, był ograniczony; zarazem koszt związany z nakładem pracy przy jej sporządzaniu był niezmiernie wysoki (np. równowartość kilku wsi).
"Dlaczego świat walczy o próżną chwałę?" - zapytywano w średniowieczu. Wszakże sytuacja ówczesnych twórców świadczy o tym, iż pojęcie owej "próżnej chwały" było im raczej obce, jako, że dzieła swe tworzyli zazwyczaj anonimowo; nieliczne znane nam nazwiska, zwłaszcza późno średniowiecznych autorów, dowodzą raczej powszechności ukrywania się poza dziełem, nieujawniania swej podmiotowej obecności.
Poczucie godności twórcy, jego wyjątkowości i sławy, a nawet nieśmiertelności, wykształcił dopiero renesans. Średniowiecze natomiast ceniło chwałę samego dzieła wartościowanego głównie z punktu widzenia jego moralnej, religijnej, wychowawczej użyteczności. Stąd też wynikał brak ochrony praw autorskich. Średniowieczna praktyka twórcza nie tylko dopuszczała, ale wręcz doradzała korzystanie z nie swoich dzieł, wplatanie ich fragmentów do swoich utworów. Składanie (kompilację) porównywano do składania bukietu kwiatów, wznoszenia budowli z różnych cennych materiałów.
W epoce średniowiecza tworzono w uniwersalnym języku Kościoła, łacinie, oraz w dopiero formujących się językach narodowych, które mozolnie dopracowywały się poziomu odpowiedniego do wyrażania rozmaitych, nieraz bardzo skomplikowanych treści. Formowanie się własnego języka umacniało poczucie tożsamości narodowej. Jednakże średniowieczna twórczość łacińska mogła trafić poza granice kraju.
Średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie. Dotyczyły one zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy. Pojawiły się nowe gatunki (oprócz starożytnych): misterium, dramat liturgiczny.
Misterium przeznaczone było do wystawienia na scenie. Prezentowało jakiś fragment historii biblijnej, konstruowane były z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - mający nadejść sąd ostateczny. Na scenie wszystkie elementy, które miały wystąpić w późniejszych scenach były od razu umieszczane i stały obok siebie. Często następowało mieszanie się scen poważnych z komicznymi, bo zakładano bosko - ludzką naturę Chrystusa i pozwalało to na ścisłe połączenie ziemskości i świętości.
Dramaty liturgiczne wystawiane były w kościołach w święto wielkanocne; były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Jezusa.
Moralitety - zadaniem ich było skierowanie człowieka na właściwą drogę; pierwotnym bohaterem moralitetu był człowiek (ktoś) usytuowany między niebem, a piekłem, dokonujący odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła; walka wyrażana była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów, a jej zakończenie wieńczone było nagrodą (karą).
Średniowieczna literatura służyła wyraźnie określonym celom. Cechowały ją: anonimowość, dwujęzyczność, moralizowanie, dydaktyzm, alegoryzm (skłonność do obrazowego przedstawiania zjawisk i pojęć).