P Y T A N I A P R O B L E M O W E
Jakie rodzaje i gatunki literackie występowały w II połowie XVIII
wieku - ich źródła, czemu zawdzięczają swoją popularność
Oświecenie w Polsce trwa od połowy XVII wieku do pierwszych dziesięcioleci
wieku XIX. Nazwany jest wiekiem rozumu - u podstaw założeń epoki -
filozofia racjonalistyczna, zasadą postępowania stał się empiryzm,
podstawą stosunków międzyludzkich prawa natury. Głoszono prawo człowieka
do swobody przekonań, uznano potrzebę oświecenia obywateli, pochwałę
rozumu. Wychowanie w duchu narodowym. Nakładano na literaturę funkcję
utylitarną z zasadą "uczyć, bawić, wzruszać" (Horacy). Dydaktyczny
charakter literatury sprzyjał rozwojowi takich gatunków jak: bajka, poemat
heroikomiczny, komedia, powieść. Bajka - umożliwiła krytykę, a w poincie
pozwalała na pouczenie społeczeństwa, naprawę obyczajów, wdrożenie zasad
moralnych. Mistrzem bajek był Ignacy Krasicki, podejmował w nich różne
tematy - polityczne ("Ptaszki w klatce"), gdzie ubolewa, że młode
pokolenie nie docenia wolności. Bajki Krasickiego są alegoryczne,
bohaterami są często zwierzęta - mają dać wizję świata ludzkiego. Krasicki
w "Bajkach" krytykuje nierówności społeczne, mówi o ciężkim losie chłopa,
dzięki pracy którego bogaci się szlachta. Najwięcej bajek poświęca
problematyce moralnej - krytykuje wady i sarmacką postawę szlachty, także
fałszywą przyjaźń, czy dumę rodową, nadużywanie siły wobec słabszego. W
swoich utworach chce uczyć rozwagi, rozsądku życiowego, szacunku dla
chłopa, uczciwości i skromności. Satyra - również pełni funkcję edukacyjną
- ma oświecać i piętnować ukazane w niej zjawiska - wady i przywary
ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, postawy
światopoglądowe czy orientacje polityczne. Krasicki w "Satyrach"
przedstawia całą galerię postaci charakterystycznych dla czasów
stanisławowskich, krytykując w nich ujemne zjawiska: cudzoziemszczyznę,
pijaństwo, rozrzutność i marnotrawstwo. "Żona modna" - ukazuje typ żony
"sfrancuziałej", lubiącej bale, wystawny tryb życia - pokazuje, że takie
postępowanie niszczy polskie tradycje i doprowadza do ruiny majątki
szlacheckie. "Pijaństwo" - krytyka zgubnego nałogu odbierającego
człowiekowi jego godność. Rozmyślanie nad słabościami natury człowieka,
który pije wbrew racjonalnym argumentom. "Do króla" - satyra z elementami
politycznymi. Ukazana szlachta zarzucająca królowi, że nie jest z
królewskiego rodu lecz z tej samej sfery co oni, że jest za młody, za
dobry... Krytyka szlachty sarmackiej, jej mentalności, sposobu
argumentowania, zawiści, zazdrości, głupoty.
Poemat heroikomiczny - posługuje się komizmem, ukazuje sprzeczności
między rzeczywistością a jej modelem. Zestawia wzór życia zakonnego z
faktycznym życiem. Poemat heroikomiczny ośmiesza styl poematu heroicznego.
Styl jest podniosły, patetyczny, a utwór mówi o rzeczach błahych i
komicznych. Podobieństwo stylu do eposu. Wydane w czasach reformy
szkolnictwa przez KEN - głos w dyskusji o sposobach wychowania i
kształcenia. Przed powołaniem tej instytucji szkolnictwo zmonopolizowane
było przez zakony. "Myszeida" ; "Antymonachomachia".
Powieść - wprowadza nowy typ bohatera krytykującego dotychczasowy system
wartości. Pierwsza polska powieść - "Mikołaja Doświadczyńskiego
przypadki". Dzieje tytułowego bohatera służą Krasickiemu do potępienia
zepsucia moralnego szlachty, życie ponad stan, lekkomyślności. Dzięki
pracy fizycznej Doświadczyński odradza się moralnie i staje się wzorowym,
mądrym gospodarzem. "Pan Podstoli" - wzór dobrego, oświeconego
szlachcica-gospodarza.
Komedia - Franciszek Zabłocki "Fircyk w zalotach". Ukazany XVIII-wieczny
lekkoduch, zalotnik. Miłość którą przeżywa zmienia go na korzyść. W
okresie Sejmu Czteroletniego, gdy sprawy reform politycznych i społecznych
były w centrum zainteresowania, pojawiła się komedia polityczna -
J.U. Niemcewicz "Powrót posła" (1790 r.). Przedstawia dwa obozy szlacheckie:
reform i konserwatywny. Komedia podejmuje kwestię naprawy państwa -
zniesienia liberum veto i wolnej elekcji, poprawy doli chłopa. Niemcewicz
kształtuje świadomość polityczną społeczeństwa, potępia obrońców starego,
feudalnego porządku. Inną rolę odegrała komedia polityczna w latach
Targowicy. Wojciech Bogusławski - "Krakowiacy i Górale" - budzi uczucia
patriotyczne, pokazuje tężyznę i siłę ludu, zapał do walki, niezależność i
miłowanie wolności (listopad 1792 r.) Literatura oprócz walki o odrodzenie
moralne społeczeństwa, kształtuje w latach 90-tych jego świadomość
polityczną i głosi ideę wolności narodowej.
Pisarstwo Ignacego Krasickiego - styl, gatunki, bohaterowie, tematy
Najwybitniejszy przedstawiciel czasów stanisławowskich, czołowy
reprezentant nurtu klasycznego opartego na wzorach francuskich.
Charakterystyczną cechą jest rozpiętość gatunkowa jego twórczości. Liryka
"Hymn do miłości ojczyzny", pisał również bajki, satyry, poematy
heroikomiczne, powieści, a także listy poetyckie ("Do ks. Adama
Naruszewicza"), komedia "Krosienko", epos historyczny "Wojna chocimska",
dialog "Rozmowy zmarłych", "Życie znanych mężów na wzór Platona", napisał
także encyklopedię "Zbiór potrzebnych mądrości", a także dzieło
krytyczno-literackie "O rymotwórstwie i rymotwórcach" - pierwsza w Polsce
historia literatury powszechnej i polskiej - rozważania teoretyczne.
Krasicki realizował literaturę jako narzędzie społecznej edukacji i takiej
koncepcji służyły gatunki literackie o charakterze satyrycznym i
moralizatorskim. W bajkach i satyrach w sposób lekki i ironiczny wypowiada
gorzkie prawdy o świecie i panującym w nim stosunkach. Charakterystyczne
dla polskiej satyry jest bezimienna krytyka ludzkich błędów. "Hymn do
miłości ojczyzny" - określa obowiązki każdego obywatela wobec ojczyzny,
mówi o konieczności służenia jej aż do oddania życia włącznie, każda
ofiara złożona ojczyźnie dla jej wolności przynosi chlubę.
Satyryczna prawda o szlachcie polskiej w twórczości Krasickiego
W satyrach występuje m.in. przeciwko ideologii sarmatyzmu i jej zgubnym
skutkom, które ujawniły się w życiu społecznym. Ten charakterystyczny dla
poetyki klasycyzmu styl odgrywał przede wszystkim funkcję dydaktyczną,
krytycznie ukazywał wady społeczne i złe obyczaje. Postawy szlachty
krytykował w "Bajkach" i "Satyrach".
Satyra "Do króla" - daje do zrozumienia iż bez względu na zajmowane przez
daną osobę stanowisko, czy urząd podlega ono publicznej ocenie. Utwór jest
szyderstwem ze szlacheckiej ciemnoty, ośmiesza niezadowolenie szlachty
pozostającej w swoich sarmackich przyzwyczajeniach i niechętnej poglądom
oświeceniowym, przytacza argumenty szlacheckiego sposobu myślenia o
przewadze siły i przemocy nad wykształceniem. "Świat zepsuty" - tematyka
społeczna, potępienie upadku dobrych obyczajów. Konfrontuje przeszłość z
teraźniejszością na niekorzyść tej drugiej. Oburza się z powodu braku
szacunku dla tradycji przodków, na jawne wykraczanie poza normy moralne -
lekkomyślne małżeństwa, popularność rozwodów, odejście od wiary.
Demaskuje obłudę dobrych manier i eleganckich pozorów u swoich
współczesnych, oskarża ich o zaprzepaszczenie dziedzictwa ojców, zanik
wartości i upadek państwa. "Pijaństwo" - pijaństwo spowodowane źle
pojmowaną gościnnością, sposobem podejmowania gości, mówi że do napicia
się dobry jest każdy pretekst. Mówi o zgubnym wpływie nałogu i zaletach
wstrzemięźliwości. "Żona modna" - małpowanie zagranicznych wzorów,
marnotrawienie majątków, życie ponad stan, gdy kraj podejmował próby
odbudowy gospodarczej. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" - funkcje
dydaktyczne, na przykładzie losów bohatera pokazane jest jak ważne w życiu
jest wychowanie, zdobywanie doświadczeń, jak złe skutki przynosi uleganie
modom i bezmyślność.
Związek literatury Oświecenia z działalnością Sejmu Czteroletniego
Niezadowolenie z rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego, coraz większe
wpływy zaborczej Rosji - to najważniejsze przyczyny lęku i niezadowolenia,
przyczyna powołania do życia kolejnego sejmu - starania o zachowanie
niepodległości. Pisarze wzięli czynny udział w walce o wolność.
Najczęściej pojawiające się formy to: list, felieton, broszura, ulotka,
artykuł, esej, rozprawa, komedia, satyra, wiersze, pieśni okolicznościowe
- poruszały sprawy aktualnych wydarzeń, często stanowiły apele do
społeczeństwa.
Stanisław Staszic "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego", "Przestrogi dla
Polski"; Franciszek Jezierski "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego";
Hugo Kołłątaj "Anonima listów kilka" - wolność dla chłopa (poglądy zbliżone
do Staszica); J.U. Niemcewicz "Powrót posła"; Franciszek Karpiński - pieśń
"Na trzeci dzień maja 1791" daje wyraz radości z uchwalenia konstytucji,
składa hołd mądrości jej twórców i królowi, któremu to wdzięczni są
wszyscy Polacy.
"Powrót posła" - komedia polityczna i obyczajowa
Wystawiona na kilka miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji 3 maja. Zawarł
w niej Niemcewicz ważką treść polityczną, ściśle związaną z nowatorskimi
pracami stronnictwa patriotycznego. Konfrontując program reform z
poglądami konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak rozeznania w
problemach kraju i społeczeństwa utwór stał się agitacją na rzecz
patriotyzmu i konieczności zmian w Rzeczypospolitej. Uznano ten utwór za
pierwszą polską komedię polityczną. By zdemaskować konserwatystów autor
posłużył się kpiną i ironią. Zadowolony z siebie przedstawiciel
konserwatystów niemal z dumą chwali się swoim nieuctwem i ciasnotą
poglądów. To co bywało przedtem budzi jego szczery entuzjazm - zaciekle
broni liberum veto, uważa ją za najwspanialszą zdobycz szlachty, nazywa je
"źrenicą wolności". Zwolennik wolnej elekcji z czułością wspomina czasy
saskie kiedy "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni", robili co
chcieli, jest ślepo przywiązany do innych elementów tradycji szlacheckiej
nie dostrzegając niebezpieczeństw, które wiążą się z utrzymaniem w Polsce
takiego stanu: możliwości utraty niepodległości, osłabienie obronności,
zastoju gospodarczego. Kompromitują go także poglądy o zawarciu przez
Polskę sojuszu z krajami dalekimi, które co prawda nie będą w stanie
pomóc, ale i nie zaszkodzą. Komedia miała na celu przekonać ludzi o
szkodliwości jednej postawy politycznej i korzyściach płynących z drugiej.
Utwór ma także walory obyczajowe. Pokazuje i wyśmiewa pewne mody, typy
obyczajności. Starosta Gadulski jest obojętny na przyszły los córki w
małżeństwie - interesuje go tylko czy trzeba będzie dać posag czy nie.
Małżeństwo to gorąco popiera starościna - typowa "żona modna",
"sfrancuziała" kosmopolitka, która gardzi wszystkim co polskie, nie bardzo
umie pisać poprawnie w ojczystym języku, marnotrawi majątek męża. Jest
"cudzoziemką we własnym kraju" (słowa Podkomorzego). Szarmancki to również
przykład kosmopolity, który odwiedzając kraje europejskie, nie wzbogaca
praktycznej wiedzy, nie wie nawet co istotnego się w nich dzieje, za to
doskonale zna cechy modnych strojów, możliwości zabaw - czyli wszystkie
sposoby wydania pieniędzy. Ciągle mu ich brakuje więc stał się typowym
łowcą posagów. Przy ożenku liczy się dla niego tylko majątek. Dla
starościny Szarmancki jest przykładem elegancji, obycia towarzyskiego,
wzorem romansowego kawalera dzięki uprawianej przez niego sztuce flirtów i
zalotów. Los Polski jest mu zupełnie obojętny, pracę dla niej uważa za
modę, nie myśli marnować sobie życia. Niemcewicz prezentuje również wzory
polityczne godne naśladowania. Podkomorzy tak jak Gadulski jest Sarmatą,
jednak nie jest ślepo zapatrzony w tradycję. Czerpie z niej to co dobre,
odrzuca co złe. Jest mądrym, wzorowym ojcem oraz dobrym opiekunem swoich
poddanych - niemałe znaczenie ma fakt nadania chłopom wolności, uwolnienie
ich od poddaństwa. Jego syn Walery jest człowiekiem uczciwym, dla którego
najważniejsze jest dobro ojczyzny. Postacie negatywne obdarzone są
znaczącymi, charakteryzującymi je nazwiskami, oznaczającymi najbardziej
rzucającą się w oczy cechę (nawiązanie do tradycji Molierowskiej). Dzięki
czemu nie pozostawia czytelnikowi żadnych wątpliwości z kogo ma się śmiać.
Oświecenie - epoka polemiki z sarmatyzmem
Geneza Oświecenia w Polsce związane jest z kryzysem sarmatyzmu oraz jego
politycznymi i kulturalnymi skutkami. Należy do nich zaliczyć szlachecki
republikanizm i parlamentaryzm za wszystkimi narosłymi przez wieki
deformacjami. Krytykowano także literaturę bezkrytyczną i pełną ozdobnego
pustosłowia. Bezprzykładna anarchia, pozorny charakter szlacheckiej
demokracji i równości, upadek gospodarczy i utrata możliwości stanowienia
o losach własnego państwa zadecydowały o odmienności polskiego Oświecenia.
Nadrzędną sprawą dla twórców oświeceniowych w Polsce stała się walka o
naprawę Rzeczypospolitej. Twórcy krytykowali szlachtę za odejście od
ideałów sarmackich. Rzeczywistość znacznie odbiegała od tego wzorca i to
było przyczyną anarchii w państwie (I. Krasicki; J.U. Niemcewicz -
"Powrót posła"). Także publicyści epoki Oświecenia wypowiadali się
krytycznie na temat szlachty polskiej. Adam Naruszewicz - autor ośmiu
satyr ukazujących życie i obyczaje szlachectwa. Najważniejsze z nich to:
"Chudy literat" - z niepokojem i żalem mówi o braku zainteresowania
szlachty poważną i wartościową książką. Wystarcza im tylko kalendarz, w
którym wiadomości nie wykraczają poza przeciętny poziom umysłowy
czytelnika. "Historia narodu polskiego" - opracował dzieje narodu od
czasów Władysława Jagiełły. Jako patriotę najbardziej boli go to, że
Polacy sami doprowadzili do upadku politycznego ojczyzny, że anarchia
szlachecka ułatwiła zaborcom grabież naszych ziem. F.S. Jezierski -
zwracał uwagę na postawy obywatelskie, ostro krytykował szlachtę za
pogardę dla innych stanów, bronił ludu, który uważał za podstawę narodu.
Zbyt wielkie znaczenie arystokracji w kraju uważa za niesłuszne. Pragnie
zrównania politycznego mieszczan i szlachty aby umocnić władzę państwową,
żąda opieki prawnej dla chłopa. ("Katechizm o tajemnicach rządu
polskiego").
Życie umysłowe i kulturalne w Polsce epoki oświecenia - szkolnictwo, teatr, mecenat króla, czasopiśmiennictwo
MECENAT - Stanisław August jako polityk nie odniósł większych sukcesów,
ale w jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju.
Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów, malarzy,
których wspomagał materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe,
licząc na ich wkład w tworzeniu światłej i nowoczesnej Polski. Dzięki
niemu rozwijało się malarstwo, m.in. Belotto Canaletto (obrazy
osiemnastowiecznej Warszawy), Marcello Baciarelli (portrety). Zasługą
króla było również założenie w roku 1766 Szkoły Rycerskiej, zwanej
Korpusem Kadetów, komendantem której był Adam Kazimierz Czartoryski. Była
to szkoła średnia przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej, przygotowująca
do służby wojskowej, w której głównym zadaniem było wychowanie młodzieży w
duchu kultury oświeceniowej i wpojenie obowiązku służby ojczyźnie.
CZASOPISMIENNICTWO - "Monitor" wydawany i redagowany przez Franciszka
Bohomolca. Pismo wzorowane na angielskim "Spectator", ukazywało się dwa
razy w tygodniu i rozwijało działalność społeczną, polityczną i oświatową.
Do współpracowników "Monitora" należeli wybitni pisarze, jak Ignacy
Krasicki czy Adam Naruszewicz. Na łamach czasopisma propagowano idee
oświecenia, walczono z ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm
szlachecki. Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowość szlachecka,
a przede wszystkim pijaństwo, marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo
wobec poddanych, pogoń za cudzoziemszczyzną. Innym czasopismem, o
charakterze typowo literackim, były "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne".
Przyczyniło się ono do kształtowania smaku literackiego, rozwijało
zamiłowanie do książki i szerzyło znajomość twórczości najwybitniejszych
pisarzy. W "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci jak: Krasicki,
Naruszewicz, Kniaźnin, Zabłocki. Codzienne najpopularniejsze to: "Gazeta
Warszawska", a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i
Obca" poświęcona zagadnieniom politycznym - była organem stronnictwa
patriotycznego.
SZKOLNICTWO - obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i
charakterów, spadł przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu
nowoczesności i postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i założona przez
króla Szkoła Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana w 1773
roku Komisja Edukacji Narodowej (KEN), pierwsza w Europie władza oświatowa
o charakterze odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a
kasacja zakonu jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele
oświaty. Komisja postawiła przed sobą wspaniałe cele wychowawcze, a jednym
z nich było zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby
i jemu było dobrze i z nim było dobrze".
W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem
polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej, wśród
przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono
z praktycznym doświadczeniem, oraz znajomością fizyki i chemii. Otoczono
troską kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając, tzw. ćwiczenia cielesne.
Komisja przeprowadziła reformę w obu ówczesnych polskich szkołach
wyższych: w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. W pierwszej dokonał reformy
Hugo Kołłątaj, w drugiej Marcin Poczobut - Odlanicki. Zajęła się także
kształceniem i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan, rozwijając sieć
szkół ludowych. Do szkół elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski
dopuszczono dziewczęta.
W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się
opracowywaniem podręczników szkolnych. Napisano wówczas pierwszy polski
podręcznik gramatyki - "Gramatykę języka polskiego" Onufry Kopczyński.
Toczono walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną polszczyźnie,
układano podręczniki wymowy i stylu, oraz wydawano dzieła pisarzy
Odrodzenia, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć się
pięknej polszczyzny.
TEATR - w 1765 roku powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny, stając
się od razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów teatralnych,
przede wszystkim szlachty i mieszczan. Teatr przestał być instytucją
zamkniętą, dostępną jedynie dla wybrańców, dla których dawał
przedstawienia teatr krakowski (lub teatry magnackie). Służąc
oświeceniowej zasadzie, by "uczyć bawiąc" wykorzystuje się na scenie
głównie komedie, które poprzez żart i humor ośmieszały groźne dla ogółu
wady szlacheckie i uczyły zarazem krytycznie myśleć oraz nakazywały
widzieć wady ustroju. W początkowym okresie działalności teatru wystawiano
komedie Franciszka Bohomolca, które wykorzystywały wprawdzie pomysły
Moliera i innych komediopisarzy francuskich, ale przystosowane do
rzeczywistości polskiej skutecznie piętnowały nasze wady narodowe, np.
"Małżeństwo z kalendarza" ośmiesza szlachcica, pana Staruszkiewicza, który
jest człowiekiem zacofanym i przesądnym, a jego cała wiedza o świecie
ogranicza się do informacji zawartych w starym kalendarzu.
KOLEKCJONERSTWO - Stanisław August kolekcjonował rzeźby, obrazy
wykupując je od artystów, dając tym samym przykład bogatym magnatom.
Pomoc artystom, kolekcjonerstwo, zmiana obyczajowości z barokowej -
sarmackiej, na oświeceniową, rozwinięcie i zreformowanie oświaty dało
szansę istnienia polskości przez ponad 150 lat panowania zaborów.
Satyra doby oświecenia w walce z ciemnotą i zacofaniem społeczeństwa
SATYRY - satyra to utwór literacki posługujący się dowcipem, ironią,
kpiną lub szyderstwem, by wyrazić krytyczny stosunek do przedstawionych
zjawisk, ośmieszyć ludzkie wady, obyczaje, postawy światopoglądowe.
Krasicki jest autorem 22 satyr. Piętnują one i demaskują pasożytniczy
charakter życia szlachty, pokazują przejawy upadku moralnego klasy
panującej.
"Żona modna" ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę, tworząc
swietny portret damy rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej i często
bezmyślnie marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz
przenoszącej się do majątku męża młodej żony obładowanej niepotrzebnymi,
ale za to modnymi, drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na widok
tradycyjnego dworku szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi
tak, że "przeszedł warszawskie pałace", bawią jej kaprysy i cicha uległość
męża, który wziął za nią w posagu kilka wiosek - marnotrawienie majątków i
życie nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy
gospodarczej.
"Pijaństwo". Nałogowy pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej
libacji, opowiada znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotkań z
kompanami. Są w nich hałaśliwe, niemądre kłótnie na tematy polityczne, są
i ordynarne bójki, których świadkami jest służba. Dziesięć opróżnionych
butelek spowodowało "nudności i guzy i plastry". Niepokojąco brzmi
zakończenie utworu, w którym nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po
wyrażeniu pragnienia "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo" i po
wysłuchaniu umoralniającej nauki, że ten "którego ujęła moc trunku,
człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić",
na pytanie "gdzież idziesz ?" odpowiada - "napiję się wódki".
"Świat zepsuty". Satyrę tę można uznać za podsumowanie sądów Krasickiego
o czasach, w jakich mu przyszło żyć. Nie ma w niej nic zabawnego. Jest
pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który stworzyło
zepsute społeczeństwo. "Gdzieżeś, cnoto ? gdzieś, prawdo ? gdzieście się
podziały ?" - pyta poeta. Dobre obyczaje minęły, uczciwość i prawda nie
popłaca, "wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne". Od tego wzięła
początek słabość naszego kraju.
"Do króla". Ta satyra jest mistrzowską formą obrony Stanisława Augusta i
krytyką jego przeciwników. W ich usta wkłada poeta niedorzeczne zarzuty
skierowane przeciw królowi, które w rzeczywistości są godnymi głośnej
pochwały zaletami monarchy: młodość, polskie pochodzenie, mądrość, troska
o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje głupotę i wstecznictwo
myślenia konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironią często
bolesną i zaprawioną goryczą.
"Bajki" I. Krasickiego jako gorzka prawda o ludziach i świecie
W bajkach wydanych za życia poety w tomie zatytułowanym "Bajki i
przypowieści" przeważają bajki krótkie, epigramatyczne, natomiast w
"Bajkach nowych" po śmierci autora znajdują się bajki o charakterze
narracyjnym. Oba zbiory są: znakomitym zwierciadłem stosunków i układów
międzyludzkich o ponadczasowej wartości, gdyż i dzisiaj znajdziemy w nich
naszą wiedzę o życiu i ludziach nam współczesnych, a w przestrogi w nich
zawarte i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom
ludzkiej głupoty i niespodziankom codzienności.
"Wstęp do bajek" odsłania krytyczne nastawienie poety do świata, w którym
wprawdzie są ludzie dobrzy, wstrzemięźliwi, uczciwi i życzliwi, ale jest
ich tak niewielu, że częściej bywają bohaterami bajek niż postaciami
kształtującymi naszą rzeczywistość.
"Malarze". Bajka ta dowodzi, że ludzka próżność i brak rozsądnej samooceny
dostarczają możliwości robienia niezłych interesów różnego typu
spryciarzom. Znakomity portrecista Piotr, ledwo wiąże koniec z końcem, a
Janowi, choć "mało i źle robił", powodziło się wyśmienicie. Dlaczego ?
"Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze".
"Kruk i lis". Wystarczyło kilka pochlebstw i fałszywych zachwytów nad
wdziękami kruka, by ten, uwierzywszy w swój talent, otworzył dziób i
wypuścił ser, na co czekał lis. "Bywa często zwiedzionym, kto lubi być
chwalonym" - kończy poeta.
"Szczur i kot" przestrzega przed pychą, która powoduje, że człowiek
zaczyna wierzyć w swą nieomylność, w swą niezniszczalną siłę, przez co
traci poczucie rzeczywistości i nie dostrzega grożących niebezpieczeństw.
Wystarczy wtedy moment, by stracić pozycję lub nawet życie. Siedzący na
ołtarzu podczas nabożeństwa zachwycony sobą szczur padł ofiarą kota w
momencie, gdy przekonany, że "jemu to kadzą", "dymem się kadzideł
zbytecznych zakrztusił".
"Wół minister".
"Kiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie,
Szły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie".
Znudzony jednostajnością monarcha zrzuca go ze stanowiska, oddając je
małpie, a potem lisowi. Szybko okazało się, że głupota pierwszego ministra
i chytrość drugiego mogą doprowadzić kraj do ruiny. Całe szczęście, że
rozsądek zwyciężył i "znowu wół był ministrem i wszystko naprawił".
"Ptaszki w klatce". Bajka ma charakter polityczny. Stary czyżyk przejawia
troskę o losy kraju, wspomina czasy kiedy Polska była krajem wolnym,
tęskni za wolnością. Młody czyżyk natomiast nie jest tym zainteresowany,
bo urodził się już w niewoli.
"Groch przy drodze". Autor krytykuje zbytnią przezorność, ostrożność,
chciwość, które często przynoszą jeszcze większe szkody.
"Dewotka". Bajka krytykuje fałszywą pobożność, zakłamanie i obłudę
religijną.
Bajki Krasickiego bawią i uczą zarazem. "I, na kształt próchna, świecą, a
nie grzeją".
"Powrót posła" Ursyna Niemcewicza jako komedia polityczna doby Sejmu Wielkiego.
"Powrót posła" jest typowy dla oświecenia (komedia polityczna, charakter
dydaktyczny). Postacie w utworze nie są jednostkowe, lecz zbiorowe.
Działaczy stronnictwa patriotycznego reprezentują w utworze: Podkomorzy i
jego syn Walery, zaś obrońców starego porządku - starosta Gadulski, jego
żona i Szarmancki.
Gadulski chwali się swoim nieuctwem. Sądzi, że stary porządek ze "złotą
wolnością szlachecką", z liberum veto jest najlepszy. Wspomina czasy
(saskie), kiedy to "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni" i
"wszyscy byli kontenci, robiono, co chciano". Ostro atakuje "nowomodne
głowy". Wg starosty Polska nie powinna zawierać sojuszów z najbliższymi
sąsiadami i siedzieć cicho (najwłaściwsze państwa do paktów wg starosty:
Hiszpania, Portugalia, Ameryka). Tyranizuje córkę i służbę. Żona starosty
to typowa żona modna. Jest sfrancuziałą kosmopolitką, która gardzi
wszystkim co polskie. Nie bardzo umie pisać w ojczystym języku.
Marnotrawi majątek na kwiaty, kaskady, by "wśród wód mruczenia słodkie
przywodziły wspomnienia".
Szarmancki (materiał na męża córki starosty) to również kosmopolita, który
odwiedzając kraje europejskie poznaje ceny ubrań, koni. Jest typowym łowcą
posagów. Praca dla Polski jest nudna, więc ani myśli marnować sobie życia.
Podkomorzy to nie tylko wzorowy i mądry ojciec, ale także dobry i ludzki
opiekun poddanych, dla których "był raczej ojcem aniżeli panem". Nadaje
chłopom wolność.
Program stronnictwa patriotycznego:
- wprowadzenie dziedziczności tronu;
- wzmocnienie władzy królewskiej;
- zniesienie liberum veto;
- dążenie do zawarcia przymierza z Prusami;
- odrodzenie sejmu jako instytucji ustawodawczej;
- zniesienie poddaństwa chłopów;
- reforma szkolnictwa i położenie nacisku na odpowiednie wychowanie
młodzieży (kształtowanie postawy obywatelskiej).
Oświeceniowa publicystyka polityczna w Polsce
Stanisław Staszic. Pochodził z rodziny mieszczańskiej (syn burmistrza).
Został księdzem, gdyż była to jedna z niewielu dróg dla mieszczanina,
która dawała szanse zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Zajmował się
badaniem Karpat. Był członkiem, a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół
Nauk. Położył duże zasługi na polu rozwoju szkolnictwa i górnictwa w
Polsce.
Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana
Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program społeczno -
polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa,
lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości.
Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem
powinno być szczęście ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z
użyteczności wszystkich jego mieszkańców, dlatego, jak pisał "końcem
edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela". Propaguje, by w
szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o
własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii.
Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem,
czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej.
Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz
państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto
("szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym"),
domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w
nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w
jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za
tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na
której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go
los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak
odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamieniono
na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku
sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla
mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą
do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu i
rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej
magnaterii, którą wini za upadek kraju. Pisał: "Z samych panów zguba
Polaków". Oni, wg Staszica, zniszczyli szacunek dla prawa, doprowadzili do
rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet
zdrady.
Hugo Kołłątaj. Drugi obok Staszica przedstawiciel obozu postępu. Urodził
się w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Ukończył Akademię Krakowską ze
stopniem doktora filozofii. Po powrocie do kraju bierze czynny udział w
pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i KEN-ie. W okresie Sejmu
Czteroletniego oddaje się działalności politycznej. W rozprawie pt. "Do
Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka" przygotował program
reform uwieńczony Konstytucją 3 maja. Pod swoim przywództwem skupił grupę
radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnią Kołłątajowską. W czasie powstania
kościuszkowskiego należał do Rady Najwyższej Narodowej. Po aresztowaniu
przez Austriaków i pobycie w więzieniu, powraca do kraju i zajmuje się
pisaniem dzieł naukowych poświęconych historii, filozofii i oświacie.
Główne dzieła polityczne to: "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza
koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" oraz "Prawo polityczne
narodu polskiego" poprzedzone odezwą "Do Prześwietnej Deputacji".
Podobnie jak Staszic żąda dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto,
praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach dotyczących
organizacji władz państwowych różni się od Staszica tym, że powierza
władzę wykonawczą ministrom odbierając ją sejmowi. W sejmie przewiduje
dwie izby: dla szlachty, dla mieszczan. Protestuje przeciwko sytuacji
chłopa pańszczyźnianego, domaga się dla niego wolności osobistej, ale nie
wysuwa postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała przeciwko
nadaniu wolności chłopom pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni
przypomniał, że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż
rozumie swoją sytuację i "przygotowuje zemstę na swych dręczycieli".
Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów społecznych.
Pisał: "Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą
niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy - człowiek jest i w
niczym od nas się nie różni".
Wymień gatunki literackie występujące w epoce oświecenia i określ ich związek z dążeniami epoki
POEMAT HEROIKOMICZNY - utwór epicki stanowiący parodię eposu
bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu,
stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i
codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno - dydaktyczny lub
żartobliwo - rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu; liczne
sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów:
"aba - babcc", gdzie "ababab" to sytuacja dramatyczna, natomiast "cc" to
często sentencja ("złota myśl").
KOMEDIA - gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w
wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie z elementami
komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu
wywołanie śmiechu widza.
SIELANKA - gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla
Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie,
opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie
rozwinął ten gatunek Wergiliusz.
POWIEŚĆ - jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący
się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a
także zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści
postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie
zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów;
naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora.
Znacznie ostrzejszym w tonie jest drugi poemat heroikomiczny
"Monachomachia". Satyryczny obraz "świętych próżniaków" to świadomy cios
poety wymierzony w oświatę kierowaną przez duchowieństwo zakonne. O
intencjach autora świadczą słowa jednego z bohaterów:
"Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych
Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych"
W okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywała reformy szkolnictwa,
gdy walczono o jego świecki charakter, utwór Krasickiego był ważnym
narzędziem w rękach wszystkich zwolenników w walce o postęp i oświatę.
Broniąc się przed rozgniewanymi i obrażonymi czytelnikami Krasicki napisał
"Antymonachomachię", w której tylko pozornie wycofuje się z wcześniej
przedstawionych poglądów. Udowadnia, że skoro "prawdziwa cnota krytyk się
nie boi", nie powinni "Monachomachią" poczuć się dotknięci ci, którzy są w
porządku, a ci, których dotknęła, widocznie na krytykę zasłużyli.
Wyżyny artyzmy Krasicki osiągnął w "Satyrach" oraz "Bajkach i
przypowieściach". "Satyry" Krasickiego są przede wszystkim satyrami
obyczajowymi. Piętnują one pogoń za modą cudzoziemską i życie nad stan,
odsłaniają zdrożności życia dworskiego i zamiłowanie do pijaństwa,
krytykują rozrzutność i marnotrastwo, słowem - poddają krytyce wszelkie
ujemne zjawiska społeczne, szkodliwe dla moralności narodu. Nie brak w
nich także akcentów społecznych ("Pan nie wart sługi") i politycznych ("Do
króla"). Występują tutaj satyry-kazania, skupiające uwagę na zjawiskach
ogólnych, znamionujących kulturę XVIII wieku. Kultura ta budzi uwagi
krytyczne: pomaga bowiem z jednej strony postępowi w nauce, usuwa przesądy
i zabobony, z drugiej zaś niepokoi obniżeniem poziomu moralnego. Poeta
dostrzegł sprzeczności tkwiące we współczesnym świecie i ujawnił je,
krytykując to wszystko, co było złe i niebezpieczne dla moralności
indywidualnej i społecznej.
"Pijaństwo" jest nie tylko krytyką zgubnego nałogu, odbierającego
człowiekowi jego godność, ale zawiera również smutną refleksję nad
słabością natury ludzkiej i bezsilnością racjonalnych argumentów.
Za podsumowanie sądów Krasickiego o czasach, w jakich mu przyszło żyć,
należy uznać satyrę "Świat zepsuty". Nie ma w niej nic zabawnego. Jest
pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który stworzyło
zepsute społeczeństwo.
"Gdzieżeś, cnoto ? gdzieś, prawdo ? gdzieście się podziały ?" - pyta poeta
niemal z rozpaczą.
Dobre obyczaje minęły, uczciwość i prawda nie popłaca, "wszędzie nierząd,
rozpusta, występki szkaradne". Jak pisze Krasicki od tego wzięła początek
słabość naszego kraju, od tego zaczął się początek końca potęgi
Rzeczpospolitej:
"Ten nas nierząd, o bracia, pokonał i zgubił,
Ten nas cudzym w łup oddał..."
Autor uważa jednak, że nie można poddawać się ani rozpaczy, ani
zaistniałej sytuacji. Bez względu na rezultat, bronić trzeba kraju, jak
tonącego okrętu:
"Okręt nie zatonie,
Majtki, zgodnie z żeglarzem, gdy staną w obronie;
A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć,
Podściwiej być w okręcie, ocalić lub zginąć."
Cechy satyry występują także w listach poetyckich, w których krytykuje
zbytkowne wojaże zagraniczne, atakuje przesądy stanowe, wskazuje na
snobizm magnatów trwoniących majątki.
Prawdziwe mistrzostwo osiągnął Krasicki w bajkach, które podobnie jak
satyry, stanowiły gatunek literacki rozpowszechniony w dobie oświecenia.
Oprócz bajek o treści społecznej i politycznej, występują bajki o
problematyce moralnej, które wyrażają filozofię poety, głoszą określone
zasady postępowania, formułują ideały życiowe i przynoszą praktyczne
wskazania.
Mądrość bajek płynie z obserwacji świata i ludzi. A świat ten przedstawia
się posępnie. Rządzi w nim siła przed prawem. Władca, a jest nim władca
absolutny, kieruje się interesem własnym, podporządkowuje sobie poddanych
i robi to w sposób przewrotny pod maską praworządności. Wiele jest w życiu
obłudy, zarówno w społecznym i politycznym, jak i w stosunkach osobistych.
Trudno o prawdziwą przyjaźń, która sprawdza się w chwilach próby.
Bajki są znakomitym zwierciadłem stosunków i układów międzyludzkich o
ponadczasowej wartości, gdyż i dzisiaj znajdziemy w nich naszą wiedzę o
życiu i ludziach nam współczesnych, a przestrogi w nich zawarte i mądrość
morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom ludzkiej głupoty i
niespodziankom codzienności. Krasicki jest moralistą. Uczy skromności i
umiaru, głosi zasadę "złotego środka", ostrzega przed złudnymi pozorami.
Chwali pracowitość i rzetelność, ceni zdrowy rozsądek i doświadczenie,
potępia natomiast próżność, zarozumialstwo i lekkomyślność. O tym, że
zadaniem bajek jest nie tylko bawić ale także uczyć, mówi sam autor:
"Jeśli z nich zdatna nauka nie płynie; Natenczas blaskiem czczym tylko
jaśnieją I, na kształt próchna, świecą, a nie grzeją".
Ważną rolę odegrał Krasicki w dziejach powieści polskiej. Z jego imieniem
łączy się bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powieści "Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki". Na przykładzie dziejów swego głównego
bohatera pragnął Krasicki pouczyć czytelników, jak wygląda życie
przeciętnego szlachcica, jak się przedstawia jego wychowanie, jakie grożą
mu niebezpieczeństwa, gdy dostanie się pod złe wpływy, jak nie dobrze
kończą się wojaże zagraniczne dla niedoświadczonych i lekkomyślnych
młodzieńców. Bohater powieści odradza się moralnie dopiero dzięki pracy.
Praca stanowi bowiem wartość moralną i jest także źródłem zdrowia
fizycznego. "Zabawa rolnictwa jak pożądane za sobą prowadzi skutki,
uczułem własnym doświadczeniem. Praca, która z początku zdawała mi się
nieznośna, stała się z czasem zabawą przyjemną. Spazmy, wapory,
reumatyzmy, z których mnie nie mogły wyprowadzić wody salcerskie i
karlsbadzkie, ustąpiły dobrowolnie z rzęsistym potem... Praca i myśl wolna
wzmocniły słaby niegdyś mój temperament".
Powieść Krasickiego stanowi w literaturze polskiej zjawisko nowe. Wątek
przygodowy splata się tu z dydaktyką. Przygody bohatera zabawiają, a jego
działalność jako gospodarza i obywatela uczy i może być wzorem do
naśladowania. Druga powieść Krasickiego "Pan Podstoli" jest po części
traktatem społeczno-polityczno-filozoficznym. Konstrukcja fabularna
sprowadza się do podróży narratora oraz do rozmów, które prowadzi on ze
wzorowym gospodarzem. Treścią tych rozmów są aktualne zagadnienia
społeczne, ekonomiczne, obyczajowe i pedagogiczne.
"Moribus antiquis" - motto położone na wstępie powieści można uznać za
dewizę pana Podstolego. Oznacza ona, że "dawnymi obyczajami trwa
Rzeczpospolita", inaczej mówiąc, że w reformach nie należy iść za daleko,
a tradycja i doświadczenie przeszłości stanowi trwałą wartość kultury.
Twórczość Krasickiego obejmuje poematy heroikomiczne, epos, satyry, bajki,
listy poetyckie, komedie, powieści, wiersze, rozprawy o treści
moralno-filozoficznej i estetycznej. Ale w tym bogactwie i w tej
różnorodności wyczuwa się jednolity pion duchowy wyznawcy ideologii
oświecenia.
Jako satyryk, bajkopisarz i powieściopisarz czuł się wychowawcą
społeczeństwa, wskazując i krytykując zjawiska ujemne, ale kreując także
wzory pozytywne. Szerzył filozofię "złotego środka", upatrując w
umiarkowaniu i w skromności cnoty godne pochwały. Uwydatniał wartość
pracy, uczciwości i rozsądku. Walczył z ciemnotą, gdziekolwiek się ona
objawiła.
Podstawowe cechy twórczości Krasickiego: trafność obserwacji, jasność i
precyzja języka, mistrzostwo w zamykaniu ważkich treści w aforystycznym
skrócie oraz w operowaniu dowcipem, ironią, kpiną, parodią, znakomicie
przystawały do przyjętej przez poetę koncepcji literatury jako narzędzia
społecznej edukacji. Bo przecież jako pisarz był też Krasicki przede
wszystkim wychowawcą.
ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄż
ł Literatura pozwala możliwie najdokładniej poznać ten świat, ł
ł zrozumieć i wyrazić... ł
ŔÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄŮ
Oprócz prądów w literaturze trzymających się hasła "sztuka dla sztuki"
istniały zawsze gatunki spełniające bardziej utylitarne funkcje. Sztuka
nie może być wyobcowana, oderwana od rzeczywistości, sztuka bez człowieka
i nie dla człowieka jest nieludzka i niepotrzebna. Literatura chyba
najpełniej wyraża pragnienia, dążenia, tęsknoty i marzenia ludzkie. Duża
część literatury jest poświęcona sprawom społeczno-politycznym. Ów przejaw
zainteresowania tą problematyką widzimy już w początkach oświecenia i
obserwujemy do dziś. Jeszcze głębsze korzenie i tradycje posiada
literatura patriotyczna, którą zapoczątkował bodajże Tyrteusz:
"Rzecz to piękna zaprawdę,gdy krocząc w pierwszym szeregu,
ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny"
Literatura była zawsze podporządkowana sytuacji polityczno -
społecznej,wiernie śledziła wypadki, jakie zachodziły na arenach
politycznych. W zależności od owej sytuacji zmieniała swoje programy i
hasła. Zawsze jednak służyła sprawom światłym: trzymała się zasady
"bawiąc - uczyć i wychowywać", spełniała zadania intelektualne (kształcąc),
dydaktyczne (wychowując) i estetyczne:
"Rzucajmy kwiat po drodze, tędy przechodzić mają
szczęścia narodu wodze, co nowy rząd składają"
(F. Karpiński "Na dzień trzeci maja...")
Jednym z twórców, który czuł się związany z losami ojczyzny i służył
narodowi, był autor "Pieśni o cnocie". Nie był on odosobnionym
przypadkiem, jego poprzednicy także służyli tym pięknym sprawom. Byli to
ambasadorowie kultury, pisarze którzy czuli się sumieniem narodu. Szukać
ich możemy jeszcze w starożytności, ich piękne hasła powtórzyli twórcy
romantyczni. Każdy pisarz może wybrać sobie sposób w jaki wyrazi swój
stosunek do otaczającej go rzeczywistości. Sprawy narodowe także wymagają
dokonywania pewnych wyborów. Niektórzy krzepią więc serca, budzą optymizm,
wiarę i nadzieję, swoje myśli wyrażają w taki sposób, że czytając na
przykład "Odę do młodości" Mickiewicza, przeżywamy coś w rodzaju
katharsis. Inni twórcy przyjmują postawy moralnych sędziów, surowych
weryfikatorów postaw: do takich twórców należą np. Żeromski, Słowacki,
Wyspiański.
Ponieważ cytat dotyczy literatury obywatelskiej, patriotycznej i
reformatorskiej, dlatego ograniczę gro swoich rozważań do tego typu
literatury, a więc będę pisał o pisarzach politycznych działaczach,
reformatorach. Natomiast z literatury pięknej wybiorę tylko te utwory,
które mieszczą się w tak pojętym przeze mnie temacie.
"Kto ojczyźnie swej służy, sam sobie służy". Pojęcie narodu związane jest
głównie z wiekiem XVI. W epoce odrodzenia, wyraz "ojczyzna" nie oznaczał
"ojcowizny" (tak rozumowano w renesansie, jako "ziemię ojca", moim zdaniem
jest to ujęcie bardzo wąskie), tylko ojczyznę wszystkich Polaków. Ciekawą
definicję ojczyzny można zaczerpnąć z powiedzenia Hugona Kołłątaja
"Ojczyzna to solidarna jedność wszystkich Polaków". We wszystkich epokach
zastanawiano się nad właściwym sformułowaniem definicji ojczyzny, także
pisarze współcześni ciągle mają ten sam problem, jaki mieli pisarze
staropolscy. Moim zdaniem jakkolwiek by nie nazywać ojczyzny, jesteśmy z
nią związani nierozerwalną nicią, ponieważ ojczyzna jest wszystkim z czym
mamy do czynienia od dzieciństwa. Myślę, że niełatwo, odzwyczaić się nagle
od własnego języka, który, jak dowodził Rej - mamy, bo nie jesteśmy gęsi.
Mogę sobie wyobrazić, jakim strasznym ciosem, musiała być wieść o upadku
naszego państwa. Wystarczy mi przypomnieć sobie historię nieszczęsnego
Kniaźnina. "Pisarz to człowiek, który widzi dalej i czuje głębiej", a
jednak rzadko kiedy pamięta się o tym. W XVI w Polska była terytorialnie
pięciokrotnie terytorialnie większa od Polski współczesnej, była potęgą
liczącą się w Europie i poza ciągłymi potyczkami z Tatarami i Turkami, nie
zagrażały jej państwa ościenne. Nic nie wskazywało na upadek, na klęskę,
na rozbiory, a rola pisarza, który uczy, ostrzega, przewiduje i wyraża
troskę - była niejednokrotnie ignorowana. Zapomina się często, że pisarze
prorokują. Oczywiście Modrzewski, który rozsławił imię Polski, którego
dzieło "O poprawie Rzeczypospolitej" przetłumaczono na cztery języki
Europejskie, ten nie był ignorowany, ponieważ nie był katastrofistą. Jego
dzieło, nie wyraża niepokojów twórcy o przyszłe losy Rzeczypospolitej,
jest to raczej wielki apel do Polaków, aby właśnie "naprawili" od podstaw
nasz kraj.
Modrzewski nie stosuje jednak pogróżek, że Polska nam kiedyś zostanie
zabrana, po prostu apeluje o porządek. Wiele haseł, które Modrzewski
proponuje, jest przykładem nowoczesnego myślenia wybiegającego w
przyszłość, choć nie są to proroctwa na skalę narodową. Modrzewski
postuluje: przeciwko dożywotniemu obsadzaniu urzędów, od urzędników domaga
się predyspozycji przy zajmowaniu stanowisk, widzi konieczność wychowania
młodego człowieka w duchu użyteczności społecznej bo "człowiek nie urodził
się sobie, jeno ojczyźnie". Modrzewski uzależnia rozwój gospodarczy kraju
od reform, wag, pieniędzy, systemu monetarnego.
Projekt tego demokratycznego państwa jest napisany w duchu idei
odrodzenia, humanizmu, poszanowania każdego obywatela, i założenia że to
obowiązkiem państwa jest służyć obywatelowi. Ale równocześnie określa
obowiązki obywatela wobec państwa. "Ponieważ wszystkie wszystkich ludzi
miłości jedna Ojczyzna w sobie zamyka, tedyż one nad wszystko trzeba
przedkładać i wszystkie prace dla niej mężnie i śmiele podejmować (...)".
Modrzewski nawiązuje do haseł oświeceniowych,które powstały w nowoczesnej
Europie, nawiązuje do haseł Woltera, Diderota, Rousseau, mówiących o
wolności jako wartości najwyższej i dlatego na równi z nimi domaga się
tolerancji religijnej i widzi konieczność, oddzielenia interesów państwa
od interesów kościoła.
O jego humanizmie, trosce o losy obywatela, świadczy myślenie o wojnie
jako o zagrożeniu ideałów społeczeństwa. Przeto dzieli wojny na:
sprawiedliwe ( w obronie kraju) i niesprawiedliwe. Dostrzega
niebezpieczeństwo wykorzystywania przewagi państwa nad interesem
obywatela, gdyż na wojnach bogaci się szlachta. Proponuje rozwiązywanie
konfliktów między państwami na płaszczyźnie dyplomatycznej. Dostrzega
ogromną rolę oświaty i wychowania, troskę o wychowanie młodego obywatela
powierza państwu, szanuje ludzi mądrych, wykształconych, a nauczycieli
proponuje nazwać stanem. Patriotyczny ton, myśl, przewidywanie skutków,
wizje, dostrzegamy również w twórczości ojca polskiej poezji - Jana
Kochanowskiego. Kochanowski problem zagrożenia ojczyzny i obrony jej
bezpieczeństwa podejmuje w pieśni "Wieczna sromota..." (o spustoszeniu
Podola) gdzie z ogromnym sarkazmem, ironią i drwiną wytyka szlachcie jej
opieszałość i brak zaangażowania w sprawy państwa. Spustoszenie Podola
uważa za hańbę i ostrzega przed niebezpieczeństwem grożącym ze strony
Turków. Wzywa do opodatkowania się i zorganizowania armii zaciężnej, która
strzegłaby granic i bezpieczeństwa państwa. Z piękną nauką zwraca się
Kochanowski do narodu w pieśniach "O dobrej sławie" i "O cnocie".
Twierdząc: "A jeśli komu droga do nieba otwarta, Tym, co służą ojczyźnie.
"przypomina o obowiązkach Polaka wobec ojczyzny. Uważa, że każdy powinien
według swoich możliwości służyć dobru publicznemu. Wygłaszając takie
poglądy - "powiela" myśli wybitnego filozofa starożytnego, Platona, który
także zastanawiał się, jak powinno wyglądać idealne państwo, i jak
państwu, w którym przyszło mu żyć (a więc w Grecji) - nadać pewien ład.
Platon uważał, że rządy powinni sprawować mędrcy (filozofowie), a więc
ludzie obdarzeni duszą rozumną, którzy potrafią dążyć do cnoty mądrości.
Zaś ludzie, którzy posiadają duszę popędliwą - winni dążyć do cnoty odwagi
i realizować owe popędy jako strażnicy i obrońcy państwa. Ludzie z duszami
pożądliwymi powinni dążyć do cnoty wstrzemięźliwości i spełniać określone
funkcje wspomagające( rzemieślnicy) oraz przyczyniające się do ładu w
państwie. Kochanowski ujmuje tę filozofię w uderzająco podobny sposób:
Ludzie wykształceni powinni strzec dobrych obyczajów, zabiegać o ład i
porządek państwa. Ci natomiast, których Bóg obdarzył męstwem i siłą, mają
obowiązek podjęcia walki w obronie ojczyzny. Kochanowski przewiduje, że
jeżeli nie znikną te wszystkie nieprawidłowości, to Polska podzieli los
Troi. To on zwraca się do rządzących z apelem: "Wy którzy pospolitą
rzeczą władacie, a ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie, miejcie to
zawsze przed oczyma żeście, miejsce boże za... na ziemi (...)". To także
on z wielkim bólem patriotycznym zwraca się do odbiorcy: "o nierządne
królestwo i zginienia bliskie, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość ma
miejsce, ale wszystko złotem kupić można (...)". Kochanowski wykreował
piękny wzorzec patrioty, ideał człowieka i obywatela w sylwetce jednego z
bohaterów "Odprawy posłów greckich " - Antenora. Antenor to przykład
myślenia kategoriami państwa i narodu. To on potrafił podporządkować
własne ambicje prawom, to on jako prawy obywatel w czasie obrad rady
trojańskiej, miał odwagę poprzeć żądania posłów greckich i przeciwstawić
się przekupstwu trojańskich posłów, bo kierując się dobrem państwa nie
chce dopuścić do wojny z Grekami.
Dodać trzeba, że także w złych obyczajach i nieprawościach Polski
szlacheckiej Kochanowski dostrzegał zagrożenie bytu państwa, stąd krytyka
np: pijaństwa (fraszka "O doktorze Hiszpanie") i obżarstwa ("Na Konrata").
To co zaledwie przewidywali pisarze odrodzenia, stało się smutną,
tragiczną rzeczywistością u schyłku XVIII wieku. Dramatyczna sytuacja
państwa, które stoi nad krawędzią przepaści, zawiązana jak nigdy dotąd
oraz nasilenie cech sanacji, słabość władzy królewskiej, oligarchia
magnackoszlachecka,wolna elekcja, Liberum Veto, obniżenie poziomu oświaty,
ciągłe wojny, wszystko to sprawiło, że wszyscy postępowi twórcy,
działacze, reformatorzy zabiegali o ratowanie zagrożonej niewolą ojczyzny.
Stało się jasne, że "należy tworzyć naród przez publiczną oświatę".
Reforma szkolnictwa i przejęcie go przez państwo stawały się palącą
koniecznością. Wielkie zasługi na polu walki o nowy model oświaty i
wychowania położył S. Konarski, który zreformował szkoły pijarskie i
założył Collegium Nobilium. Ogromne znaczenie w dziele wychowania nowego
Polaka i obywatela miała powołana w 1765 r Szkoła Rycerska, całkowicie
świecka, kształcąca przyszłe kadry reformatorów i obrońców ojczyzny.
Wystarczy, że przypomnę tu nazwiska jej wybitnych: Tadeusza Kościuszkę,
Jakuba Jezierskiego, Sowińskiego czy Niemcewicza. To oni wcielali w czyn
słowa hymnu swej szkoły: "Święta miłości kochanej ojczyzny...." (...)
Doniosłe znaczenie dla kultury miało utworzenie w 1773 r. Komisji Edukacji
Narodowej, która zajęła się reformą szkolnictwa w duchu oświecenia.
Działacze KEN tacy jak: H. Kołłątaj, Ignacy Potocki, Kazimierz Czartoryski
i inni rozumieli dobrze, że nie zginie kraj i naród, jeżeli żyją synowie i
córki, którzy chcą i umieją zabiegać o jego wolność i rozkwit. Ta ich
działalność patriotyczna, nie ocaliła ,co prawda, państwa, ale uratowała
naród. Literatura polityczna kształtowała opinię publiczną, mobilizowała
do przebudowy kraju, budziła uczucia patriotyczne, apelowała do uczuć i
rozumu obywateli. W latach 40-tych XVIII w. do pisarzy głoszących
konieczne dla kraju reformy, należeli głównie twórcy ówczesnej
publicystyki: Stanisław Staszic "Przestrogi dla Polski", Hugo Kołłątaj
"Anonima listów kilka", Franciszek Salezy Jezierski "Katechizm o
tajemnicach rządu polskiego", Staniasław Leszczyński "Głos wolny, wolność
ubezpieczający". Powtarzające się postulaty reform w ich pracach dotyczą:
wzmocnienia władzy królewskiej, zniesienia Liberum Veto, konieczności
edukacji, wprowadzenia równości między stanami oraz wiele innych, takich
choćby, jak postulat dotyczący otoczenia opieką rolników.
Za reformą agitowała także Kuźnica Kołłątajowska, która przygotowała
projekt przyszłej konstytucji. Członkowie Kuźnicy odegrali ważną rolę w
czasie trwania obrad Sejmu Czteroletniego 1788-1792. Trzeciego maja 1791
sejm uchwalił konstytucję, która była ukoronowaniem wysiłków zmierzających
do zreformowania Polski w duchu idei oświecenia.
W dziele naprawy Rzeczypospolitej, literatura i teatr stały się jednym
głównych narzędzi walki ideologicznej. Niemcewicz, poseł na Sejm
Czteroletni,należał do stronnictwa patriotycznego, popierał dążenie obozu
reform , czynnie zwalczał z trybuny sejmowej poglądy konserwatystów. Jego
komedia polityczna "Powrót posła " ma wyraźnie agitacyjny (patriotyczny)
charakter. Ilustracją są słowa Podkomorzego: "Niechaj każdy ma
szczęśliwość powszechną w pamięci, I miłość własną - kraju miłości
poświęci ". Pisarz demaskuje i ośmiesza obóz przeciwników reform,
krytykuje ich głupotę, egoizm, gadulstwo, brak rozeznania politycznego.
Wskazuje na ideał człowieka i obywatela, godny naśladowania jest
Podkomorzy, który obdarowuje wolnością podległych mu chłopów.
Jednym z najbardziej znanych "pedagogów" i obserwatorów społeczeństwa
epoki racjonalizmu był Ignacy Krasicki. W jego twórczości środkami
służącymi do walki z ciemnotą i zacofaniem społeczeństwa były :satyra,
żart, komizm i ironia. Bohaterowie są przez niego traktowani w sposób na
tyle subiektywny, że widzimy, iż mądrość zostaje nobilitowana do wartości
nadrzędnej w hierarchii wszelakich wartości,natomiast wszelka głupota
zostaje tu całkowicie zanegowana. Oświeceniowymi gatunkami literackimi,
których mistrzem okazał się biskup warmiński, były: bajki,satyry, poematy
heroikomiczne. One także uczyły trzeźwego myślenia, rozsądku, piętnowały
kosmopolityzm, skąpstwo, obżarstwo i wszystko co się składa na próżniaczy
tryb życia.
W poematach heroikomicznych - "Monachomachii" i "Antymonachomachii" -
krytykuje duchowieństwo za jego pijaństwo obżarstwo i obłudę religijną.
Jedna z jego dewiz brzmi:
"Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych,
śmiejmy się z głupich choć i przewielebnych".
W satyrach krytykuje zepsucie moralne, marnotrawstwo i lenistwo, pijaństwo
oraz konserwatyzm poglądów politycznych, np. w satyrze politycznej " Do
króla " eksponuje postawę szlachty, która ma uprzedzenia do osoby króla
S.A. Poniatowskiego za to, że jest młody, uczony i otacza się ludźmi
wykształconymi.
"KAŻDY, KTÓRY STANEM PRZEDTEM SIĘ Z TOBĄ RÓWNAŁ, A TERAZ CZCIĆ
MUSI NIM POWIE "NAJJAŚNIEJSZY, PIERWEJ SIĘ ZAKRZTUSI".
W licznych bajkach np: "Kulawy i ślepy", "Ptaszki w klatce" "Wino i woda",
wytyka głupotę, niesprawiedliwość społeczną, pychę, zarozumiałość,
nieposzanowanie pracy i brak patriotyzmu. Jak przystało na pisarza doby
oświecenia wykreował również wzór bohatera godnego naśladowania - jest nim
Mikołaj Doświadczyński - bohater pierwszej polskiej powieści. Jest to
człowiek, który będąc niegdyś leniwym, rozrzutnym, materialistycznie
nastawionym do świata próżniakiem - zmienia w pewnym momencie swój
stosunek do rzeczywistości, dokonuje się wewnątrz niego przemiana: staje
się uczciwym, prawym człowiekiem, jednym z tych, o których mówi się: "
godni naszego nieprzemijającego szacunku", człowiekiem szanującym wartość
pracy, pozytywnie nastawionym do wszystkiego, z czym ma w życiu do
czynienia. W czasie swych podróży Doświadczyński trafia na wyspę Nipu,
która jest symbolem tęsknoty czasów oświecenia - tęsknoty do Utopii, którą
to tęsknotę wyraził najpierw francuski myśliciel Voltaire w swoim "
Kandydzie"(twórca "wysyła" tytułowego bohatera na wyspę Eldorado).Wątek
Utopii, której tradycja sięga jeszcze do pism Tomasza Morusa - jest
niezwykle sugestywnym motywem twórczości tamtych czasów. Można powiedzieć,
że idea Utopii przyświeca wszystkim dydaktyczno-społecznym utworom
oświecenia.
Poza tym Krasicki uczył przede wszystkim, że oświata jest
błogosławieństwem, a ciemnota, "DZIKOŚĆ" - klęską dla narodu, ona to:
"Jak pożar,gdziekolwiek swą moc rozpościera, wszędzie
niszczy,pustoszy trawi i pożera"
Zachęcał do oświaty, a ośmieszał wszelkiego rodzaju ciemnotę, tym
gorliwiej, że poczytywał ją za główne źródło niemoralności. Rozumiejąc,
że moralność jest na równi z oświatą nieodzownym warunkiem pomyślności
społeczeństwa, że "GDZIE CNOTA W POGARDZIE, TAM NARÓD UPADNIE", uczył swój
naród nie tylko rozumu, ale i wszelkich innych cnót.
Poeci i pisarze przewidywali już w odrodzeniu przyszłe nieszczęścia i
klęski, jakie spadły na naszą ojczyznę. A jednak naród nie posłuchał,
czytelnicy nie rozumieli tych słów albo je po prostu lekceważyli, dlatego
literatura nie uratowała państwa, ale przynajmniej ocaliła naród. Problemy
poruszane przez literaturę oświeceniową są aktualne do dziś: od kilku lat
toczą się dyskusje polemiki, spory na temat kształtu konstytucji, która
odpowiadała by aspiracjom trzeciej , wolnej, niepodległej, demokratycznej
Rzeczypospolitej. Pisząc, że są one aktualne - nie chcę być złym
prorokiem, który mówi, że są to problemy ponadczasowe. Mam nadzieję, że
kiedyś problemy literatury oświeceniowej staną się historią tak odległą, i
do tego stopnia nieprzystającą do " współczesności", że wszyscy czytelnicy
będą mieli problemy ze zrozumieniem tych tekstów. Poza tym po literaturze
literatury staropolskiej dochodzę do wniosku, że szanse na przetrwanie
mają tylko dzieła wielkie, wybitne, wychodzące naprzeciw oczekiwaniom
narodu. Muszą być one jednak na tyle sugestywne, aby ich użyteczność
"w porę się przydała".
ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄż
ł Myśl reformatorska w twórczości "księcia poetów" - Ignacego Krasickiego ł
ŔÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄŮ
Druga połowa XVIII wieku stanowi w dziejach Polski okres obfitujący w
wydarzenia niezwykle dramatyczne. Były to bowiem czasy wielkich
przeobrażeń gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturalnych, które
jednak nie uchroniły kraju przed tragedią rozbiorów i upadkiem państwa.
Tak więc w perspektywie historycznej okres ten rysuje się jako doba
wielkiego przewrotu umysłowego, lecz jednocześnie pozostaje on w
świadomości narodowej jako jeden z najsmutniejszych okresów w dziejach
naszej ojczyzny, gdyż zakończony rozbiorem Rzeczypospolitej.
Jednym z przejawów myśli reformatorskiej zmierzającej do wydźwignięcia
kraju ze stanu anarchii i zacofania kulturalnego, może być twórczość
jednego z najwybitniejszych przedstawicieli kultury literackiej polskiego
oświecenia, Ignacego Krasickiego, zwanego "księciem poetów". Był on jednym
z pierwszych organizatorów życia kulturalnego. Rozpoczął działalność
literacką jako współpracownik "Monitora". Treść jego artykułów i
felietonów obejmowała rozmaite tematy. Interesował się zarówno
zagadnieniami społecznymi i moralnymi, jak też problemami kultury i
literatury. W jednym z artykułów rozważał znaczenie sprawiedliwości w
życiu publicznym, w innym uzasadniał potrzebę powszechności handlu i
rzemiosła w kraju. Potępiając pogardę, jaką szlachta okazywała kupcom i
rzemieślnikom, tłumaczył Krasicki konieczność przezwyciężenia
przestarzałych przesądów i wskazywał, że "już narody, z których
wykwintności czerpamy, przetarły oczy w tak grubym błędzie". W innych
felietonach rozważał problem powszechnej edukacji, uzasadniając wyższość
wychowania publicznego nad kształceniem domowym, głosił pochwałę pracy,
ostro krytykował pijaństwo i próżniactwo. Wypowiadał się także na temat
sztuki poetyckiej, teatru i doskonalenia mowy ojczystej. Początki drogi
poetyckiej Krasickiego odnoszą się również do sfery poezji obywatelskiej i
patriotycznej. Na łamach "Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych" ogłosił
wiersz, rozpoczynający się od słów:
"Święta miłości kochanej Ojczyzny,
Czują cię tylko umysły poczciwe,
Dla ciebie zjadłe smakują trucizny,
Dla ciebie więzy, pęta niezelżywe.
Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny,
Gnieździsz w umyśle rozkoszy prawdziwe."
Utwór ten znany jako "Hymn do miłości ojczyzny", surowy w swej prostocie,
zwięźle i wyraziście określa istotę patriotyzmu, wymagającego ofiary od
każdego obywatela. "Więzy", "pęta", "trucizny" to niesławne atrybuty
niewoli - uszlachetnione jednak w kontekście "świętej miłości (...)
Ojczyzny". Pieśń ta, nawiązująca do patriotycznej liryki konfederatów,
zapoczątkowała nurt poezji, który rozwinie się już w warunkach niewoli - w
okresie romantyzmu. Każda ofiara złożona ojczyźnie dla jej wolności
przynosi chlubę, a więc "byle ją można wspomóc, byle wspierać, Nie żal żyć
w nędzy, nie żal i umierać". Liryczna wzniosłość pojawia się jednak
rzadko w poezji Krasickiego. Dominuje w niej Rozum, a środkiem
artystycznego wyrazu jest najczęściej komizm - satyra demaskująca zło,
bądź intelektualny dowcip, który wyrażał paradoksy ludzkiej egzystencji.
Tak więc w istocie oblicze poetyckie "księcia poetów" kształtują głównie
utwory przeniknięte przede wszystkim żywiołem satyry i przepojone
tendencją wychowawczą, która rzutuje bardzo silnie na całą jego twórczość.
Do utworów tego typu należą głównie poematy heroikomiczne "Myszeidos
pieśni X", "Monachomachia" i "Antymonachomachia", w których poeta okazał
się mistrzem parodii. Utwory te odznaczają się lekkością, ironią i
humorem, co jest wynikiem umiejętnego ujęcia błahego tematu w stylu eposu
rycerskiego. "Myszeida" godziła w anarchię szlachecką, ośmieszała sferę
obyczajów i rozpowszechnione maniery literackie, nie oszczędzała też
ciemnoty "zagnieżdżonej" w klasztorach. W wielu miejscach opowieść
przybiera charakter satyryczny, aby skompromitować aktualne zło w
Rzeczypospolitej, lecz aluzje do współczesności nigdy nie są w
"Myszeidzie" tak wyraziste, aby mogły być odnoszone do rzeczywistych
wydarzeń i konkretnych ludzi. Znacznie ostrzejszym w tonie jest drugi
poemat heroikomiczny - "Monachomachia". Satyryczny obraz "świętych
próżniaków" to świadomy cios poety wymierzony w oświatę kierowaną przez
duchowieństwo zakonne. O intencjach autora świadczą słowa jednego z
bohaterów:
"Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych,
Śmiejmy się z głupich , choć i przewielebnych".
"Monachomachia" pozbawiona jest mimo wszystko bezpośredniej napastliwości,
lecz obfitość realiów kompromitujących życie zakonne miała swoją wymowę.
Krasickiemu przyświecał cel dydaktyczny, czego wyrazem może być jego
stwierdzenie w zakończeniu utworu: "Prawdziwa cnota krytyk się nie boi".
W okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywała reformy szkolnictwa,
gdy walczono o jego świecki charakter, utwór Krasickiego był ważnym
narzędziem w rękach wszystkich zwolenników w walce o postęp i oświatę.
Jakby w obronie przed rozgniewanymi i obrażonymi czytelnikami Krasicki
napisał "Antymonachomachię", w której tylko pozornie wycofuje się z
wcześniej przedstawionych poglądów. Udowadnia, że "Monachomachia" nie
powinna dotknąć tych, którzy są w porządku, a ci, których dotknęła,
widocznie na krytykę zasłużyli. Kunsztowna ironia zabarwia również nader
nieprzychylnie dla autora wypowiedzi braci zakonnych, dyskutujących nad
tekstem "Monachomachii". Kończy to "odwołanie" akcent czysto
moralizatorski: przed braciszkami staje Prawda, by orzec, że potwarzy nie
należy się lękać, bo "sama pełznąć zwykła"; jeśli zaś autor pisał prawdę -
powinni się poprawić.
Wyżyny artyzmy Krasicki osiągnął w obyczajowych "Satyrach" oraz "Bajkach i
przypowieściach". "Satyry" piętnują pogoń za modą cudzoziemską i życie
nad stan, odsłaniają zdrożności życia dworskiego i zamiłowanie do
pijaństwa, krytykują rozrzutność i marnotrawstwo, poddają krytyce wszelkie
ujemne zjawiska społeczne, szkodliwe dla moralności narodu. Nie brak w
nich także akcentów społecznych ("Pan nie wart sługi") i politycznych ("Do
króla"). Występują tutaj satyry-kazania, skupiające uwagę na zjawiskach
ogólnych, znamionujących kulturę XVIII wieku, która z jednej strony pomaga
postępowi w nauce, usuwa przesądy i zabobony, z drugiej zaś niepokoi
obniżeniem poziomu moralnego. Poeta dostrzegł sprzeczności tkwiące we
współczesnym świecie i ujawnił je, krytykując to wszystko, co było złe i
niebezpieczne dla moralności indywidualnej i społecznej. "Pijaństwo" jest
nie tylko krytyką zgubnego nałogu, odbierającego człowiekowi jego godność,
ale zawiera również smutną refleksję nad słabością natury ludzkiej i
bezsilnością racjonalnych argumentów. Za podsumowanie sądów Krasickiego o
czasach, w jakich mu przyszło żyć, należy uznać satyrę "Świat zepsuty".
Jest pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który
stworzył zepsute społeczeństwo, którego nieprzemyślane działania
doprowadziły do osłabienia Rzeczpospolitej. Autor uważa jednak, że nie
można poddawać się ani rozpaczy, ani zaistniałej sytuacji, lecz bez
względu na rezultat, należy bronić kraju.
Prawdziwe mistrzostwo osiągnął Krasicki w bajkach, które podobnie jak
satyry, stanowiły gatunek literacki rozpowszechniony w dobie oświecenia.
Krasicki pisał zarówno bajki o treści społecznej i politycznej, jak i o
problematyce moralnej, które wyrażają filozofię poety, głoszą określone
zasady postępowania, formułują ideały życiowe i przynoszą praktyczne
wskazania. Mądrość bajek wypływa z wnikliwej obserwacji świata i ludzi.
Świat w bajkach, będący w istocie odbiciem rzeczywistości, nie jest
przedstawiony optymistycznie. Krasicki przedstawia świat bezwzględnej
przemocy, bezgranicznej głupoty, niedorzecznych dążeń i zgubnych
aspiracji. Siła znajduje się w nim ponad prawem. Władca, a jest nim
władca absolutny, kieruje się interesem własnym, podporządkowuje sobie
poddanych i robi to w sposób przewrotny pod maską praworządności. Wiele
jest w życiu obłudy, zarówno w społecznym i politycznym, jak i w
stosunkach osobistych. Trudno o prawdziwą przyjaźń, która sprawdza się w
chwilach próby. O tych ponurych sprawach mówi poeta ze spokojem
sceptycznego obserwatora, często z wykwintnym dowcipem, który łagodzi
pesymistyczną prawdę o świecie.
Bajki są wiernym odzwierciedleniem stosunków i układów międzyludzkich o
ponadczasowej wartości, a przestrogi w nich zawarte i mądrość morałów mogą
zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom ludzkiej głupoty i
niespodziankom codzienności. Krasicki jest moralistą. Uczy skromności i
umiaru, głosi zasadę "złotego środka", ostrzega przed złudnymi pozorami.
Chwali pracowitość i rzetelność, ceni zdrowy rozsądek i doświadczenie,
potępia natomiast próżność, zarozumialstwo i lekkomyślność, co jest cechą
charakterystyczną całej jego twórczości.
Ważną rolę odegrał także Krasicki w dziejach powieści polskiej. Z jego
imieniem łączy się bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powieści
"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Na przykładzie dziejów swego
głównego bohatera pragnął Krasicki pouczyć czytelników, jak wygląda życie
przeciętnego szlachcica, jak się przedstawia jego wychowanie, jakie grożą
mu niebezpieczeństwa, gdy dostanie się pod złe wpływy. Bohater powieści
odradza się moralnie dopiero dzięki pracy. Praca stanowi bowiem wartość
moralną i jest także źródłem zdrowia fizycznego. Powieść Krasickiego
stanowi w literaturze polskiej zjawisko nowe. Wątek przygodowy splata się
tu z dydaktyką. Przygody bohatera zabawiają, a jego działalność jako
gospodarza i obywatela uczy i może stanowić wzór do naśladowania.
Druga powieść Krasickiego - "Pan Podstoli" jest po części traktatem
społeczno-polityczno-filozoficznym. Konstrukcja fabularna sprowadza się
do podróży narratora oraz do rozmów, które prowadzi on ze wzorowym
gospodarzem, Panem Podstolim. Treścią tych rozmów są aktualne zagadnienia
społeczne, ekonomiczne, obyczajowe i pedagogiczne. Bohater tytułowy utworu
jest wzorem ziemianina-obywatela. Jest człowiekiem wykształconym,
pracowitym, odznacza się głębokim poczuciem odpowiedzialności
obywatelskiej. "Moribus antiquis" - motto zawarte we wstępie powieści
można uznać za dewizę pana Podstolego. Kultywuje ona tradycje
przeszłości, z których wypływa przekonanie o tym, że nie wolno w reformach
społecznych iść zbyt daleko. Tak więc można z całą pewnością stwierdzić,
że ustami głównego bohatera, pana Podstolego, Krasicki wyrażał poglądy
umiarkowane społecznie, gdyż w jego rozumowaniu oświecenie oznacza głównie
uzdrowienie stosunków gospodarczych kraju i podniesienie ogólnej kultury i
oświaty.
Zdobycze Krasickiego są widoczne na wielu płaszczyznach artyzmu.
Zaszczepił on na gruncie polskim pewne gatunki literackie, niektóre
zastane uklasycznił. Do perfekcji doprowadził estetykę żartu. Był w całej
twórczości dostojny, ale jednocześnie prosty. Odegrał on ważną rolę w
opracowaniu wzorca komedii dydaktycznej. W niezwykłej różnorodności i
bogactwie dorobku literackiego "księcia poetów" wyczuwa się jednolity pion
duchowy wyznawcy ideologii oświecenia. Jako satyryk, bajkopisarz i
powieściopisarz czuł się wychowawcą społeczeństwa, wskazując i krytykując
zjawiska ujemne, ale kreując także wzorce pozytywne. Uwydatniał wartość
pracy, uczciwości i rozsądku. Walczył z ciemnotą, niezależnie od tego, pod
jaką postacią się ona objawiła. Główne cechy twórczości Krasickiego takie
jak trafność obserwacji, jasność i precyzja języka, mistrzostwo w
wyrażaniu ważkich treści w aforystycznym skrócie oraz w operowaniu
dowcipem, ironią, kpiną i parodią, znakomicie przystawały do przyjętej
przez poetę koncepcji literatury jako narzędzia społecznej edukacji, która
na płaszczyźnie literackiej została w sposób niezwykle kunsztowny i
urozmaicony urzeczywistniona.