Oświecenie pytania problemowe


P Y T A N I A P R O B L E M O W E

 

Jakie rodzaje i gatunki literackie występowały w II połowie XVIII

wieku - ich źródła, czemu zawdzięczają swoją popularność

 

Oświecenie w Polsce trwa od połowy XVII wieku do pierwszych dziesięcioleci

wieku XIX. Nazwany jest wiekiem rozumu - u podstaw założeń epoki -

filozofia racjonalistyczna, zasadą postępowania stał się empiryzm,

podstawą stosunków międzyludzkich prawa natury. Głoszono prawo człowieka

do swobody przekonań, uznano potrzebę oświecenia obywateli, pochwałę

rozumu. Wychowanie w duchu narodowym. Nakładano na literaturę funkcję

utylitarną z zasadą "uczyć, bawić, wzruszać" (Horacy). Dydaktyczny

charakter literatury sprzyjał rozwojowi takich gatunków jak: bajka, poemat

heroikomiczny, komedia, powieść. Bajka - umożliwiła krytykę, a w poincie

pozwalała na pouczenie społeczeństwa, naprawę obyczajów, wdrożenie zasad

moralnych. Mistrzem bajek był Ignacy Krasicki, podejmował w nich różne

tematy - polityczne ("Ptaszki w klatce"), gdzie ubolewa, że młode

pokolenie nie docenia wolności. Bajki Krasickiego są alegoryczne,

bohaterami są często zwierzęta - mają dać wizję świata ludzkiego. Krasicki

w "Bajkach" krytykuje nierówności społeczne, mówi o ciężkim losie chłopa,

dzięki pracy którego bogaci się szlachta. Najwięcej bajek poświęca

problematyce moralnej - krytykuje wady i sarmacką postawę szlachty, także

fałszywą przyjaźń, czy dumę rodową, nadużywanie siły wobec słabszego. W

swoich utworach chce uczyć rozwagi, rozsądku życiowego, szacunku dla

chłopa, uczciwości i skromności. Satyra - również pełni funkcję edukacyjną

- ma oświecać i piętnować ukazane w niej zjawiska - wady i przywary

ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, postawy

światopoglądowe czy orientacje polityczne. Krasicki w "Satyrach"

przedstawia całą galerię postaci charakterystycznych dla czasów

stanisławowskich, krytykując w nich ujemne zjawiska: cudzoziemszczyznę,

pijaństwo, rozrzutność i marnotrawstwo. "Żona modna" - ukazuje typ żony

"sfrancuziałej", lubiącej bale, wystawny tryb życia - pokazuje, że takie

postępowanie niszczy polskie tradycje i doprowadza do ruiny majątki

szlacheckie. "Pijaństwo" - krytyka zgubnego nałogu odbierającego

człowiekowi jego godność. Rozmyślanie nad słabościami natury człowieka,

który pije wbrew racjonalnym argumentom. "Do króla" - satyra z elementami

politycznymi. Ukazana szlachta zarzucająca królowi, że nie jest z

królewskiego rodu lecz z tej samej sfery co oni, że jest za młody, za

dobry... Krytyka szlachty sarmackiej, jej mentalności, sposobu

argumentowania, zawiści, zazdrości, głupoty.

Poemat heroikomiczny - posługuje się komizmem, ukazuje sprzeczności

między rzeczywistością a jej modelem. Zestawia wzór życia zakonnego z

faktycznym życiem. Poemat heroikomiczny ośmiesza styl poematu heroicznego.

Styl jest podniosły, patetyczny, a utwór mówi o rzeczach błahych i

komicznych. Podobieństwo stylu do eposu. Wydane w czasach reformy

szkolnictwa przez KEN - głos w dyskusji o sposobach wychowania i

kształcenia. Przed powołaniem tej instytucji szkolnictwo zmonopolizowane

było przez zakony. "Myszeida" ; "Antymonachomachia".

Powieść - wprowadza nowy typ bohatera krytykującego dotychczasowy system

wartości. Pierwsza polska powieść - "Mikołaja Doświadczyńskiego

przypadki". Dzieje tytułowego bohatera służą Krasickiemu do potępienia

zepsucia moralnego szlachty, życie ponad stan, lekkomyślności. Dzięki

pracy fizycznej Doświadczyński odradza się moralnie i staje się wzorowym,

mądrym gospodarzem. "Pan Podstoli" - wzór dobrego, oświeconego

szlachcica-gospodarza.

Komedia - Franciszek Zabłocki "Fircyk w zalotach". Ukazany XVIII-wieczny

lekkoduch, zalotnik. Miłość którą przeżywa zmienia go na korzyść. W

okresie Sejmu Czteroletniego, gdy sprawy reform politycznych i społecznych

były w centrum zainteresowania, pojawiła się komedia polityczna -

J.U. Niemcewicz "Powrót posła" (1790 r.). Przedstawia dwa obozy szlacheckie:

reform i konserwatywny. Komedia podejmuje kwestię naprawy państwa -

zniesienia liberum veto i wolnej elekcji, poprawy doli chłopa. Niemcewicz

kształtuje świadomość polityczną społeczeństwa, potępia obrońców starego,

feudalnego porządku. Inną rolę odegrała komedia polityczna w latach

Targowicy. Wojciech Bogusławski - "Krakowiacy i Górale" - budzi uczucia

patriotyczne, pokazuje tężyznę i siłę ludu, zapał do walki, niezależność i

miłowanie wolności (listopad 1792 r.) Literatura oprócz walki o odrodzenie

moralne społeczeństwa, kształtuje w latach 90-tych jego świadomość

polityczną i głosi ideę wolności narodowej.

 

Pisarstwo Ignacego Krasickiego - styl, gatunki, bohaterowie, tematy

 

Najwybitniejszy przedstawiciel czasów stanisławowskich, czołowy

reprezentant nurtu klasycznego opartego na wzorach francuskich.

Charakterystyczną cechą jest rozpiętość gatunkowa jego twórczości. Liryka

"Hymn do miłości ojczyzny", pisał również bajki, satyry, poematy

heroikomiczne, powieści, a także listy poetyckie ("Do ks. Adama

Naruszewicza"), komedia "Krosienko", epos historyczny "Wojna chocimska",

dialog "Rozmowy zmarłych", "Życie znanych mężów na wzór Platona", napisał

także encyklopedię "Zbiór potrzebnych mądrości", a także dzieło

krytyczno-literackie "O rymotwórstwie i rymotwórcach" - pierwsza w Polsce

historia literatury powszechnej i polskiej - rozważania teoretyczne.

Krasicki realizował literaturę jako narzędzie społecznej edukacji i takiej

koncepcji służyły gatunki literackie o charakterze satyrycznym i

moralizatorskim. W bajkach i satyrach w sposób lekki i ironiczny wypowiada

gorzkie prawdy o świecie i panującym w nim stosunkach. Charakterystyczne

dla polskiej satyry jest bezimienna krytyka ludzkich błędów. "Hymn do

miłości ojczyzny" - określa obowiązki każdego obywatela wobec ojczyzny,

mówi o konieczności służenia jej aż do oddania życia włącznie, każda

ofiara złożona ojczyźnie dla jej wolności przynosi chlubę.

 

Satyryczna prawda o szlachcie polskiej w twórczości Krasickiego

 

W satyrach występuje m.in. przeciwko ideologii sarmatyzmu i jej zgubnym

skutkom, które ujawniły się w życiu społecznym. Ten charakterystyczny dla

poetyki klasycyzmu styl odgrywał przede wszystkim funkcję dydaktyczną,

krytycznie ukazywał wady społeczne i złe obyczaje. Postawy szlachty

krytykował w "Bajkach" i "Satyrach".

Satyra "Do króla" - daje do zrozumienia iż bez względu na zajmowane przez

daną osobę stanowisko, czy urząd podlega ono publicznej ocenie. Utwór jest

szyderstwem ze szlacheckiej ciemnoty, ośmiesza niezadowolenie szlachty

pozostającej w swoich sarmackich przyzwyczajeniach i niechętnej poglądom

oświeceniowym, przytacza argumenty szlacheckiego sposobu myślenia o

przewadze siły i przemocy nad wykształceniem. "Świat zepsuty" - tematyka

społeczna, potępienie upadku dobrych obyczajów. Konfrontuje przeszłość z

teraźniejszością na niekorzyść tej drugiej. Oburza się z powodu braku

szacunku dla tradycji przodków, na jawne wykraczanie poza normy moralne -

lekkomyślne małżeństwa, popularność rozwodów, odejście od wiary.

Demaskuje obłudę dobrych manier i eleganckich pozorów u swoich

współczesnych, oskarża ich o zaprzepaszczenie dziedzictwa ojców, zanik

wartości i upadek państwa. "Pijaństwo" - pijaństwo spowodowane źle

pojmowaną gościnnością, sposobem podejmowania gości, mówi że do napicia

się dobry jest każdy pretekst. Mówi o zgubnym wpływie nałogu i zaletach

wstrzemięźliwości. "Żona modna" - małpowanie zagranicznych wzorów,

marnotrawienie majątków, życie ponad stan, gdy kraj podejmował próby

odbudowy gospodarczej. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" - funkcje

dydaktyczne, na przykładzie losów bohatera pokazane jest jak ważne w życiu

jest wychowanie, zdobywanie doświadczeń, jak złe skutki przynosi uleganie

modom i bezmyślność.

 

 

Związek literatury Oświecenia z działalnością Sejmu Czteroletniego

 

Niezadowolenie z rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego, coraz większe

wpływy zaborczej Rosji - to najważniejsze przyczyny lęku i niezadowolenia,

przyczyna powołania do życia kolejnego sejmu - starania o zachowanie

niepodległości. Pisarze wzięli czynny udział w walce o wolność.

Najczęściej pojawiające się formy to: list, felieton, broszura, ulotka,

artykuł, esej, rozprawa, komedia, satyra, wiersze, pieśni okolicznościowe

- poruszały sprawy aktualnych wydarzeń, często stanowiły apele do

społeczeństwa.

Stanisław Staszic "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego", "Przestrogi dla

Polski"; Franciszek Jezierski "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego";

Hugo Kołłątaj "Anonima listów kilka" - wolność dla chłopa (poglądy zbliżone

do Staszica); J.U. Niemcewicz "Powrót posła"; Franciszek Karpiński - pieśń

"Na trzeci dzień maja 1791" daje wyraz radości z uchwalenia konstytucji,

składa hołd mądrości jej twórców i królowi, któremu to wdzięczni są

wszyscy Polacy.

 

 

"Powrót posła" - komedia polityczna i obyczajowa

 

Wystawiona na kilka miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji 3 maja. Zawarł

w niej Niemcewicz ważką treść polityczną, ściśle związaną z nowatorskimi

pracami stronnictwa patriotycznego. Konfrontując program reform z

poglądami konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak rozeznania w

problemach kraju i społeczeństwa utwór stał się agitacją na rzecz

patriotyzmu i konieczności zmian w Rzeczypospolitej. Uznano ten utwór za

pierwszą polską komedię polityczną. By zdemaskować konserwatystów autor

posłużył się kpiną i ironią. Zadowolony z siebie przedstawiciel

konserwatystów niemal z dumą chwali się swoim nieuctwem i ciasnotą

poglądów. To co bywało przedtem budzi jego szczery entuzjazm - zaciekle

broni liberum veto, uważa ją za najwspanialszą zdobycz szlachty, nazywa je

"źrenicą wolności". Zwolennik wolnej elekcji z czułością wspomina czasy

saskie kiedy "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni", robili co

chcieli, jest ślepo przywiązany do innych elementów tradycji szlacheckiej

nie dostrzegając niebezpieczeństw, które wiążą się z utrzymaniem w Polsce

takiego stanu: możliwości utraty niepodległości, osłabienie obronności,

zastoju gospodarczego. Kompromitują go także poglądy o zawarciu przez

Polskę sojuszu z krajami dalekimi, które co prawda nie będą w stanie

pomóc, ale i nie zaszkodzą. Komedia miała na celu przekonać ludzi o

szkodliwości jednej postawy politycznej i korzyściach płynących z drugiej.

Utwór ma także walory obyczajowe. Pokazuje i wyśmiewa pewne mody, typy

obyczajności. Starosta Gadulski jest obojętny na przyszły los córki w

małżeństwie - interesuje go tylko czy trzeba będzie dać posag czy nie.

Małżeństwo to gorąco popiera starościna - typowa "żona modna",

"sfrancuziała" kosmopolitka, która gardzi wszystkim co polskie, nie bardzo

umie pisać poprawnie w ojczystym języku, marnotrawi majątek męża. Jest

"cudzoziemką we własnym kraju" (słowa Podkomorzego). Szarmancki to również

przykład kosmopolity, który odwiedzając kraje europejskie, nie wzbogaca

praktycznej wiedzy, nie wie nawet co istotnego się w nich dzieje, za to

doskonale zna cechy modnych strojów, możliwości zabaw - czyli wszystkie

sposoby wydania pieniędzy. Ciągle mu ich brakuje więc stał się typowym

łowcą posagów. Przy ożenku liczy się dla niego tylko majątek. Dla

starościny Szarmancki jest przykładem elegancji, obycia towarzyskiego,

wzorem romansowego kawalera dzięki uprawianej przez niego sztuce flirtów i

zalotów. Los Polski jest mu zupełnie obojętny, pracę dla niej uważa za

modę, nie myśli marnować sobie życia. Niemcewicz prezentuje również wzory

polityczne godne naśladowania. Podkomorzy tak jak Gadulski jest Sarmatą,

jednak nie jest ślepo zapatrzony w tradycję. Czerpie z niej to co dobre,

odrzuca co złe. Jest mądrym, wzorowym ojcem oraz dobrym opiekunem swoich

poddanych - niemałe znaczenie ma fakt nadania chłopom wolności, uwolnienie

ich od poddaństwa. Jego syn Walery jest człowiekiem uczciwym, dla którego

najważniejsze jest dobro ojczyzny. Postacie negatywne obdarzone są

znaczącymi, charakteryzującymi je nazwiskami, oznaczającymi najbardziej

rzucającą się w oczy cechę (nawiązanie do tradycji Molierowskiej). Dzięki

czemu nie pozostawia czytelnikowi żadnych wątpliwości z kogo ma się śmiać.

 

Oświecenie - epoka polemiki z sarmatyzmem

Geneza Oświecenia w Polsce związane jest z kryzysem sarmatyzmu oraz jego

politycznymi i kulturalnymi skutkami. Należy do nich zaliczyć szlachecki

republikanizm i parlamentaryzm za wszystkimi narosłymi przez wieki

deformacjami. Krytykowano także literaturę bezkrytyczną i pełną ozdobnego

pustosłowia. Bezprzykładna anarchia, pozorny charakter szlacheckiej

demokracji i równości, upadek gospodarczy i utrata możliwości stanowienia

o losach własnego państwa zadecydowały o odmienności polskiego Oświecenia.

Nadrzędną sprawą dla twórców oświeceniowych w Polsce stała się walka o

naprawę Rzeczypospolitej. Twórcy krytykowali szlachtę za odejście od

ideałów sarmackich. Rzeczywistość znacznie odbiegała od tego wzorca i to

było przyczyną anarchii w państwie (I. Krasicki; J.U. Niemcewicz -

"Powrót posła"). Także publicyści epoki Oświecenia wypowiadali się

krytycznie na temat szlachty polskiej. Adam Naruszewicz - autor ośmiu

satyr ukazujących życie i obyczaje szlachectwa. Najważniejsze z nich to:

"Chudy literat" - z niepokojem i żalem mówi o braku zainteresowania

szlachty poważną i wartościową książką. Wystarcza im tylko kalendarz, w

którym wiadomości nie wykraczają poza przeciętny poziom umysłowy

czytelnika. "Historia narodu polskiego" - opracował dzieje narodu od

czasów Władysława Jagiełły. Jako patriotę najbardziej boli go to, że

Polacy sami doprowadzili do upadku politycznego ojczyzny, że anarchia

szlachecka ułatwiła zaborcom grabież naszych ziem. F.S. Jezierski -

zwracał uwagę na postawy obywatelskie, ostro krytykował szlachtę za

pogardę dla innych stanów, bronił ludu, który uważał za podstawę narodu.

Zbyt wielkie znaczenie arystokracji w kraju uważa za niesłuszne. Pragnie

zrównania politycznego mieszczan i szlachty aby umocnić władzę państwową,

żąda opieki prawnej dla chłopa. ("Katechizm o tajemnicach rządu

polskiego").

 

Życie umysłowe i kulturalne w Polsce epoki oświecenia - szkolnictwo, teatr, mecenat króla, czasopiśmiennictwo

MECENAT - Stanisław August jako polityk nie odniósł większych sukcesów,

ale w jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju.

Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów, malarzy,

których wspomagał materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe,

licząc na ich wkład w tworzeniu światłej i nowoczesnej Polski. Dzięki

niemu rozwijało się malarstwo, m.in. Belotto Canaletto (obrazy

osiemnastowiecznej Warszawy), Marcello Baciarelli (portrety). Zasługą

króla było również założenie w roku 1766 Szkoły Rycerskiej, zwanej

Korpusem Kadetów, komendantem której był Adam Kazimierz Czartoryski. Była

to szkoła średnia przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej, przygotowująca

do służby wojskowej, w której głównym zadaniem było wychowanie młodzieży w

duchu kultury oświeceniowej i wpojenie obowiązku służby ojczyźnie.

CZASOPISMIENNICTWO - "Monitor" wydawany i redagowany przez Franciszka

Bohomolca. Pismo wzorowane na angielskim "Spectator", ukazywało się dwa

razy w tygodniu i rozwijało działalność społeczną, polityczną i oświatową.

Do współpracowników "Monitora" należeli wybitni pisarze, jak Ignacy

Krasicki czy Adam Naruszewicz. Na łamach czasopisma propagowano idee

oświecenia, walczono z ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm

szlachecki. Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowość szlachecka,

a przede wszystkim pijaństwo, marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo

wobec poddanych, pogoń za cudzoziemszczyzną. Innym czasopismem, o

charakterze typowo literackim, były "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne".

Przyczyniło się ono do kształtowania smaku literackiego, rozwijało

zamiłowanie do książki i szerzyło znajomość twórczości najwybitniejszych

pisarzy. W "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci jak: Krasicki,

Naruszewicz, Kniaźnin, Zabłocki. Codzienne najpopularniejsze to: "Gazeta

Warszawska", a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i

Obca" poświęcona zagadnieniom politycznym - była organem stronnictwa

patriotycznego.

SZKOLNICTWO - obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i

charakterów, spadł przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu

nowoczesności i postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i założona przez

króla Szkoła Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana w 1773

roku Komisja Edukacji Narodowej (KEN), pierwsza w Europie władza oświatowa

o charakterze odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a

kasacja zakonu jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele

oświaty. Komisja postawiła przed sobą wspaniałe cele wychowawcze, a jednym

z nich było zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby

i jemu było dobrze i z nim było dobrze".

W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem

polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej, wśród

przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono

z praktycznym doświadczeniem, oraz znajomością fizyki i chemii. Otoczono

troską kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając, tzw. ćwiczenia cielesne.

Komisja przeprowadziła reformę w obu ówczesnych polskich szkołach

wyższych: w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. W pierwszej dokonał reformy

Hugo Kołłątaj, w drugiej Marcin Poczobut - Odlanicki. Zajęła się także

kształceniem i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan, rozwijając sieć

szkół ludowych. Do szkół elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski

dopuszczono dziewczęta.

W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się

opracowywaniem podręczników szkolnych. Napisano wówczas pierwszy polski

podręcznik gramatyki - "Gramatykę języka polskiego" Onufry Kopczyński.

Toczono walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną polszczyźnie,

układano podręczniki wymowy i stylu, oraz wydawano dzieła pisarzy

Odrodzenia, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć się

pięknej polszczyzny.

TEATR - w 1765 roku powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny, stając

się od razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów teatralnych,

przede wszystkim szlachty i mieszczan. Teatr przestał być instytucją

zamkniętą, dostępną jedynie dla wybrańców, dla których dawał

przedstawienia teatr krakowski (lub teatry magnackie). Służąc

oświeceniowej zasadzie, by "uczyć bawiąc" wykorzystuje się na scenie

głównie komedie, które poprzez żart i humor ośmieszały groźne dla ogółu

wady szlacheckie i uczyły zarazem krytycznie myśleć oraz nakazywały

widzieć wady ustroju. W początkowym okresie działalności teatru wystawiano

komedie Franciszka Bohomolca, które wykorzystywały wprawdzie pomysły

Moliera i innych komediopisarzy francuskich, ale przystosowane do

rzeczywistości polskiej skutecznie piętnowały nasze wady narodowe, np.

"Małżeństwo z kalendarza" ośmiesza szlachcica, pana Staruszkiewicza, który

jest człowiekiem zacofanym i przesądnym, a jego cała wiedza o świecie

ogranicza się do informacji zawartych w starym kalendarzu.

KOLEKCJONERSTWO - Stanisław August kolekcjonował rzeźby, obrazy

wykupując je od artystów, dając tym samym przykład bogatym magnatom.

Pomoc artystom, kolekcjonerstwo, zmiana obyczajowości z barokowej -

sarmackiej, na oświeceniową, rozwinięcie i zreformowanie oświaty dało

szansę istnienia polskości przez ponad 150 lat panowania zaborów.

 

 

Satyra doby oświecenia w walce z ciemnotą i zacofaniem społeczeństwa

SATYRY - satyra to utwór literacki posługujący się dowcipem, ironią,

kpiną lub szyderstwem, by wyrazić krytyczny stosunek do przedstawionych

zjawisk, ośmieszyć ludzkie wady, obyczaje, postawy światopoglądowe.

Krasicki jest autorem 22 satyr. Piętnują one i demaskują pasożytniczy

charakter życia szlachty, pokazują przejawy upadku moralnego klasy

panującej.

"Żona modna" ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę, tworząc

swietny portret damy rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej i często

bezmyślnie marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz

przenoszącej się do majątku męża młodej żony obładowanej niepotrzebnymi,

ale za to modnymi, drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na widok

tradycyjnego dworku szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi

tak, że "przeszedł warszawskie pałace", bawią jej kaprysy i cicha uległość

męża, który wziął za nią w posagu kilka wiosek - marnotrawienie majątków i

życie nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy

gospodarczej.

"Pijaństwo". Nałogowy pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej

libacji, opowiada znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotkań z

kompanami. Są w nich hałaśliwe, niemądre kłótnie na tematy polityczne, są

i ordynarne bójki, których świadkami jest służba. Dziesięć opróżnionych

butelek spowodowało "nudności i guzy i plastry". Niepokojąco brzmi

zakończenie utworu, w którym nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po

wyrażeniu pragnienia "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo" i po

wysłuchaniu umoralniającej nauki, że ten "którego ujęła moc trunku,

człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić",

na pytanie "gdzież idziesz ?" odpowiada - "napiję się wódki".

"Świat zepsuty". Satyrę tę można uznać za podsumowanie sądów Krasickiego

o czasach, w jakich mu przyszło żyć. Nie ma w niej nic zabawnego. Jest

pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który stworzyło

zepsute społeczeństwo. "Gdzieżeś, cnoto ? gdzieś, prawdo ? gdzieście się

podziały ?" - pyta poeta. Dobre obyczaje minęły, uczciwość i prawda nie

popłaca, "wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne". Od tego wzięła

początek słabość naszego kraju.

"Do króla". Ta satyra jest mistrzowską formą obrony Stanisława Augusta i

krytyką jego przeciwników. W ich usta wkłada poeta niedorzeczne zarzuty

skierowane przeciw królowi, które w rzeczywistości są godnymi głośnej

pochwały zaletami monarchy: młodość, polskie pochodzenie, mądrość, troska

o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje głupotę i wstecznictwo

myślenia konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironią często

bolesną i zaprawioną goryczą.

 

"Bajki" I. Krasickiego jako gorzka prawda o ludziach i świecie

W bajkach wydanych za życia poety w tomie zatytułowanym "Bajki i

przypowieści" przeważają bajki krótkie, epigramatyczne, natomiast w

"Bajkach nowych" po śmierci autora znajdują się bajki o charakterze

narracyjnym. Oba zbiory są: znakomitym zwierciadłem stosunków i układów

międzyludzkich o ponadczasowej wartości, gdyż i dzisiaj znajdziemy w nich

naszą wiedzę o życiu i ludziach nam współczesnych, a w przestrogi w nich

zawarte i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom

ludzkiej głupoty i niespodziankom codzienności.

"Wstęp do bajek" odsłania krytyczne nastawienie poety do świata, w którym

wprawdzie są ludzie dobrzy, wstrzemięźliwi, uczciwi i życzliwi, ale jest

ich tak niewielu, że częściej bywają bohaterami bajek niż postaciami

kształtującymi naszą rzeczywistość.

"Malarze". Bajka ta dowodzi, że ludzka próżność i brak rozsądnej samooceny

dostarczają możliwości robienia niezłych interesów różnego typu

spryciarzom. Znakomity portrecista Piotr, ledwo wiąże koniec z końcem, a

Janowi, choć "mało i źle robił", powodziło się wyśmienicie. Dlaczego ?

"Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze".

"Kruk i lis". Wystarczyło kilka pochlebstw i fałszywych zachwytów nad

wdziękami kruka, by ten, uwierzywszy w swój talent, otworzył dziób i

wypuścił ser, na co czekał lis. "Bywa często zwiedzionym, kto lubi być

chwalonym" - kończy poeta.

"Szczur i kot" przestrzega przed pychą, która powoduje, że człowiek

zaczyna wierzyć w swą nieomylność, w swą niezniszczalną siłę, przez co

traci poczucie rzeczywistości i nie dostrzega grożących niebezpieczeństw.

Wystarczy wtedy moment, by stracić pozycję lub nawet życie. Siedzący na

ołtarzu podczas nabożeństwa zachwycony sobą szczur padł ofiarą kota w

momencie, gdy przekonany, że "jemu to kadzą", "dymem się kadzideł

zbytecznych zakrztusił".

"Wół minister".

"Kiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie,

Szły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie".

Znudzony jednostajnością monarcha zrzuca go ze stanowiska, oddając je

małpie, a potem lisowi. Szybko okazało się, że głupota pierwszego ministra

i chytrość drugiego mogą doprowadzić kraj do ruiny. Całe szczęście, że

rozsądek zwyciężył i "znowu wół był ministrem i wszystko naprawił".

"Ptaszki w klatce". Bajka ma charakter polityczny. Stary czyżyk przejawia

troskę o losy kraju, wspomina czasy kiedy Polska była krajem wolnym,

tęskni za wolnością. Młody czyżyk natomiast nie jest tym zainteresowany,

bo urodził się już w niewoli.

"Groch przy drodze". Autor krytykuje zbytnią przezorność, ostrożność,

chciwość, które często przynoszą jeszcze większe szkody.

"Dewotka". Bajka krytykuje fałszywą pobożność, zakłamanie i obłudę

religijną.

Bajki Krasickiego bawią i uczą zarazem. "I, na kształt próchna, świecą, a

nie grzeją".

 

 

"Powrót posła" Ursyna Niemcewicza jako komedia polityczna doby Sejmu Wielkiego.

"Powrót posła" jest typowy dla oświecenia (komedia polityczna, charakter

dydaktyczny). Postacie w utworze nie są jednostkowe, lecz zbiorowe.

Działaczy stronnictwa patriotycznego reprezentują w utworze: Podkomorzy i

jego syn Walery, zaś obrońców starego porządku - starosta Gadulski, jego

żona i Szarmancki.

Gadulski chwali się swoim nieuctwem. Sądzi, że stary porządek ze "złotą

wolnością szlachecką", z liberum veto jest najlepszy. Wspomina czasy

(saskie), kiedy to "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni" i

"wszyscy byli kontenci, robiono, co chciano". Ostro atakuje "nowomodne

głowy". Wg starosty Polska nie powinna zawierać sojuszów z najbliższymi

sąsiadami i siedzieć cicho (najwłaściwsze państwa do paktów wg starosty:

Hiszpania, Portugalia, Ameryka). Tyranizuje córkę i służbę. Żona starosty

to typowa żona modna. Jest sfrancuziałą kosmopolitką, która gardzi

wszystkim co polskie. Nie bardzo umie pisać w ojczystym języku.

Marnotrawi majątek na kwiaty, kaskady, by "wśród wód mruczenia słodkie

przywodziły wspomnienia".

Szarmancki (materiał na męża córki starosty) to również kosmopolita, który

odwiedzając kraje europejskie poznaje ceny ubrań, koni. Jest typowym łowcą

posagów. Praca dla Polski jest nudna, więc ani myśli marnować sobie życia.

Podkomorzy to nie tylko wzorowy i mądry ojciec, ale także dobry i ludzki

opiekun poddanych, dla których "był raczej ojcem aniżeli panem". Nadaje

chłopom wolność.

 

 

Program stronnictwa patriotycznego:

- wprowadzenie dziedziczności tronu;

- wzmocnienie władzy królewskiej;

- zniesienie liberum veto;

- dążenie do zawarcia przymierza z Prusami;

- odrodzenie sejmu jako instytucji ustawodawczej;

- zniesienie poddaństwa chłopów;

- reforma szkolnictwa i położenie nacisku na odpowiednie wychowanie

młodzieży (kształtowanie postawy obywatelskiej).

 

Oświeceniowa publicystyka polityczna w Polsce

Stanisław Staszic. Pochodził z rodziny mieszczańskiej (syn burmistrza).

Został księdzem, gdyż była to jedna z niewielu dróg dla mieszczanina,

która dawała szanse zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Zajmował się

badaniem Karpat. Był członkiem, a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół

Nauk. Położył duże zasługi na polu rozwoju szkolnictwa i górnictwa w

Polsce.

Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana

Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program społeczno -

polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa,

lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości.

Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem

powinno być szczęście ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z

użyteczności wszystkich jego mieszkańców, dlatego, jak pisał "końcem

edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela". Propaguje, by w

szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o

własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii.

Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem,

czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej.

Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz

państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto

("szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym"),

domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w

nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w

jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za

tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na

której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go

los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak

odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamieniono

na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku

sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla

mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą

do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu i

rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej

magnaterii, którą wini za upadek kraju. Pisał: "Z samych panów zguba

Polaków". Oni, wg Staszica, zniszczyli szacunek dla prawa, doprowadzili do

rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet

zdrady.

Hugo Kołłątaj. Drugi obok Staszica przedstawiciel obozu postępu. Urodził

się w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Ukończył Akademię Krakowską ze

stopniem doktora filozofii. Po powrocie do kraju bierze czynny udział w

pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i KEN-ie. W okresie Sejmu

Czteroletniego oddaje się działalności politycznej. W rozprawie pt. "Do

Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka" przygotował program

reform uwieńczony Konstytucją 3 maja. Pod swoim przywództwem skupił grupę

radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnią Kołłątajowską. W czasie powstania

kościuszkowskiego należał do Rady Najwyższej Narodowej. Po aresztowaniu

przez Austriaków i pobycie w więzieniu, powraca do kraju i zajmuje się

pisaniem dzieł naukowych poświęconych historii, filozofii i oświacie.

Główne dzieła polityczne to: "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza

koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" oraz "Prawo polityczne

narodu polskiego" poprzedzone odezwą "Do Prześwietnej Deputacji".

Podobnie jak Staszic żąda dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto,

praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach dotyczących

organizacji władz państwowych różni się od Staszica tym, że powierza

władzę wykonawczą ministrom odbierając ją sejmowi. W sejmie przewiduje

dwie izby: dla szlachty, dla mieszczan. Protestuje przeciwko sytuacji

chłopa pańszczyźnianego, domaga się dla niego wolności osobistej, ale nie

wysuwa postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała przeciwko

nadaniu wolności chłopom pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni

przypomniał, że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż

rozumie swoją sytuację i "przygotowuje zemstę na swych dręczycieli".

Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów społecznych.

Pisał: "Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą

niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy - człowiek jest i w

niczym od nas się nie różni".

 

Wymień gatunki literackie występujące w epoce oświecenia i określ ich związek z dążeniami epoki

POEMAT HEROIKOMICZNY - utwór epicki stanowiący parodię eposu

bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu,

stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i

codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno - dydaktyczny lub

żartobliwo - rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu; liczne

sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów:

"aba - babcc", gdzie "ababab" to sytuacja dramatyczna, natomiast "cc" to

często sentencja ("złota myśl").

KOMEDIA - gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w

wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie z elementami

komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu

wywołanie śmiechu widza.

SIELANKA - gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla

Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie,

opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie

rozwinął ten gatunek Wergiliusz.

POWIEŚĆ - jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący

się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a

także zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści

postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie

zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów;

naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora.

Znacznie ostrzejszym w tonie jest drugi poemat heroikomiczny

"Monachomachia". Satyryczny obraz "świętych próżniaków" to świadomy cios

poety wymierzony w oświatę kierowaną przez duchowieństwo zakonne. O

intencjach autora świadczą słowa jednego z bohaterów:

"Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych

Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych"

W okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywała reformy szkolnictwa,

gdy walczono o jego świecki charakter, utwór Krasickiego był ważnym

narzędziem w rękach wszystkich zwolenników w walce o postęp i oświatę.

Broniąc się przed rozgniewanymi i obrażonymi czytelnikami Krasicki napisał

"Antymonachomachię", w której tylko pozornie wycofuje się z wcześniej

przedstawionych poglądów. Udowadnia, że skoro "prawdziwa cnota krytyk się

nie boi", nie powinni "Monachomachią" poczuć się dotknięci ci, którzy są w

porządku, a ci, których dotknęła, widocznie na krytykę zasłużyli.

Wyżyny artyzmy Krasicki osiągnął w "Satyrach" oraz "Bajkach i

przypowieściach". "Satyry" Krasickiego są przede wszystkim satyrami

obyczajowymi. Piętnują one pogoń za modą cudzoziemską i życie nad stan,

odsłaniają zdrożności życia dworskiego i zamiłowanie do pijaństwa,

krytykują rozrzutność i marnotrastwo, słowem - poddają krytyce wszelkie

ujemne zjawiska społeczne, szkodliwe dla moralności narodu. Nie brak w

nich także akcentów społecznych ("Pan nie wart sługi") i politycznych ("Do

króla"). Występują tutaj satyry-kazania, skupiające uwagę na zjawiskach

ogólnych, znamionujących kulturę XVIII wieku. Kultura ta budzi uwagi

krytyczne: pomaga bowiem z jednej strony postępowi w nauce, usuwa przesądy

i zabobony, z drugiej zaś niepokoi obniżeniem poziomu moralnego. Poeta

dostrzegł sprzeczności tkwiące we współczesnym świecie i ujawnił je,

krytykując to wszystko, co było złe i niebezpieczne dla moralności

indywidualnej i społecznej.

"Pijaństwo" jest nie tylko krytyką zgubnego nałogu, odbierającego

człowiekowi jego godność, ale zawiera również smutną refleksję nad

słabością natury ludzkiej i bezsilnością racjonalnych argumentów.

Za podsumowanie sądów Krasickiego o czasach, w jakich mu przyszło żyć,

należy uznać satyrę "Świat zepsuty". Nie ma w niej nic zabawnego. Jest

pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który stworzyło

zepsute społeczeństwo.

"Gdzieżeś, cnoto ? gdzieś, prawdo ? gdzieście się podziały ?" - pyta poeta

niemal z rozpaczą.

Dobre obyczaje minęły, uczciwość i prawda nie popłaca, "wszędzie nierząd,

rozpusta, występki szkaradne". Jak pisze Krasicki od tego wzięła początek

słabość naszego kraju, od tego zaczął się początek końca potęgi

Rzeczpospolitej:

"Ten nas nierząd, o bracia, pokonał i zgubił,

Ten nas cudzym w łup oddał..."

Autor uważa jednak, że nie można poddawać się ani rozpaczy, ani

zaistniałej sytuacji. Bez względu na rezultat, bronić trzeba kraju, jak

tonącego okrętu:

"Okręt nie zatonie,

Majtki, zgodnie z żeglarzem, gdy staną w obronie;

A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć,

Podściwiej być w okręcie, ocalić lub zginąć."

Cechy satyry występują także w listach poetyckich, w których krytykuje

zbytkowne wojaże zagraniczne, atakuje przesądy stanowe, wskazuje na

snobizm magnatów trwoniących majątki.

Prawdziwe mistrzostwo osiągnął Krasicki w bajkach, które podobnie jak

satyry, stanowiły gatunek literacki rozpowszechniony w dobie oświecenia.

Oprócz bajek o treści społecznej i politycznej, występują bajki o

problematyce moralnej, które wyrażają filozofię poety, głoszą określone

zasady postępowania, formułują ideały życiowe i przynoszą praktyczne

wskazania.

Mądrość bajek płynie z obserwacji świata i ludzi. A świat ten przedstawia

się posępnie. Rządzi w nim siła przed prawem. Władca, a jest nim władca

absolutny, kieruje się interesem własnym, podporządkowuje sobie poddanych

i robi to w sposób przewrotny pod maską praworządności. Wiele jest w życiu

obłudy, zarówno w społecznym i politycznym, jak i w stosunkach osobistych.

Trudno o prawdziwą przyjaźń, która sprawdza się w chwilach próby.

Bajki są znakomitym zwierciadłem stosunków i układów międzyludzkich o

ponadczasowej wartości, gdyż i dzisiaj znajdziemy w nich naszą wiedzę o

życiu i ludziach nam współczesnych, a przestrogi w nich zawarte i mądrość

morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom ludzkiej głupoty i

niespodziankom codzienności. Krasicki jest moralistą. Uczy skromności i

umiaru, głosi zasadę "złotego środka", ostrzega przed złudnymi pozorami.

Chwali pracowitość i rzetelność, ceni zdrowy rozsądek i doświadczenie,

potępia natomiast próżność, zarozumialstwo i lekkomyślność. O tym, że

zadaniem bajek jest nie tylko bawić ale także uczyć, mówi sam autor:

"Jeśli z nich zdatna nauka nie płynie; Natenczas blaskiem czczym tylko

jaśnieją I, na kształt próchna, świecą, a nie grzeją".

Ważną rolę odegrał Krasicki w dziejach powieści polskiej. Z jego imieniem

łączy się bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powieści "Mikołaja

Doświadczyńskiego przypadki". Na przykładzie dziejów swego głównego

bohatera pragnął Krasicki pouczyć czytelników, jak wygląda życie

przeciętnego szlachcica, jak się przedstawia jego wychowanie, jakie grożą

mu niebezpieczeństwa, gdy dostanie się pod złe wpływy, jak nie dobrze

kończą się wojaże zagraniczne dla niedoświadczonych i lekkomyślnych

młodzieńców. Bohater powieści odradza się moralnie dopiero dzięki pracy.

Praca stanowi bowiem wartość moralną i jest także źródłem zdrowia

fizycznego. "Zabawa rolnictwa jak pożądane za sobą prowadzi skutki,

uczułem własnym doświadczeniem. Praca, która z początku zdawała mi się

nieznośna, stała się z czasem zabawą przyjemną. Spazmy, wapory,

reumatyzmy, z których mnie nie mogły wyprowadzić wody salcerskie i

karlsbadzkie, ustąpiły dobrowolnie z rzęsistym potem... Praca i myśl wolna

wzmocniły słaby niegdyś mój temperament".

Powieść Krasickiego stanowi w literaturze polskiej zjawisko nowe. Wątek

przygodowy splata się tu z dydaktyką. Przygody bohatera zabawiają, a jego

działalność jako gospodarza i obywatela uczy i może być wzorem do

naśladowania. Druga powieść Krasickiego "Pan Podstoli" jest po części

traktatem społeczno-polityczno-filozoficznym. Konstrukcja fabularna

sprowadza się do podróży narratora oraz do rozmów, które prowadzi on ze

wzorowym gospodarzem. Treścią tych rozmów są aktualne zagadnienia

społeczne, ekonomiczne, obyczajowe i pedagogiczne.

"Moribus antiquis" - motto położone na wstępie powieści można uznać za

dewizę pana Podstolego. Oznacza ona, że "dawnymi obyczajami trwa

Rzeczpospolita", inaczej mówiąc, że w reformach nie należy iść za daleko,

a tradycja i doświadczenie przeszłości stanowi trwałą wartość kultury.

 

Twórczość Krasickiego obejmuje poematy heroikomiczne, epos, satyry, bajki,

listy poetyckie, komedie, powieści, wiersze, rozprawy o treści

moralno-filozoficznej i estetycznej. Ale w tym bogactwie i w tej

różnorodności wyczuwa się jednolity pion duchowy wyznawcy ideologii

oświecenia.

Jako satyryk, bajkopisarz i powieściopisarz czuł się wychowawcą

społeczeństwa, wskazując i krytykując zjawiska ujemne, ale kreując także

wzory pozytywne. Szerzył filozofię "złotego środka", upatrując w

umiarkowaniu i w skromności cnoty godne pochwały. Uwydatniał wartość

pracy, uczciwości i rozsądku. Walczył z ciemnotą, gdziekolwiek się ona

objawiła.

Podstawowe cechy twórczości Krasickiego: trafność obserwacji, jasność i

precyzja języka, mistrzostwo w zamykaniu ważkich treści w aforystycznym

skrócie oraz w operowaniu dowcipem, ironią, kpiną, parodią, znakomicie

przystawały do przyjętej przez poetę koncepcji literatury jako narzędzia

społecznej edukacji. Bo przecież jako pisarz był też Krasicki przede

wszystkim wychowawcą.

 

 

ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄż

ł Literatura pozwala możliwie najdokładniej poznać ten świat, ł

ł zrozumieć i wyrazić... ł

ŔÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄŮ

 

Oprócz prądów w literaturze trzymających się hasła "sztuka dla sztuki"

istniały zawsze gatunki spełniające bardziej utylitarne funkcje. Sztuka

nie może być wyobcowana, oderwana od rzeczywistości, sztuka bez człowieka

i nie dla człowieka jest nieludzka i niepotrzebna. Literatura chyba

najpełniej wyraża pragnienia, dążenia, tęsknoty i marzenia ludzkie. Duża

część literatury jest poświęcona sprawom społeczno-politycznym. Ów przejaw

zainteresowania tą problematyką widzimy już w początkach oświecenia i

obserwujemy do dziś. Jeszcze głębsze korzenie i tradycje posiada

literatura patriotyczna, którą zapoczątkował bodajże Tyrteusz:

"Rzecz to piękna zaprawdę,gdy krocząc w pierwszym szeregu,

ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny"

Literatura była zawsze podporządkowana sytuacji polityczno -

społecznej,wiernie śledziła wypadki, jakie zachodziły na arenach

politycznych. W zależności od owej sytuacji zmieniała swoje programy i

hasła. Zawsze jednak służyła sprawom światłym: trzymała się zasady

"bawiąc - uczyć i wychowywać", spełniała zadania intelektualne (kształcąc),

dydaktyczne (wychowując) i estetyczne:

"Rzucajmy kwiat po drodze, tędy przechodzić mają

szczęścia narodu wodze, co nowy rząd składają"

(F. Karpiński "Na dzień trzeci maja...")

Jednym z twórców, który czuł się związany z losami ojczyzny i służył

narodowi, był autor "Pieśni o cnocie". Nie był on odosobnionym

przypadkiem, jego poprzednicy także służyli tym pięknym sprawom. Byli to

ambasadorowie kultury, pisarze którzy czuli się sumieniem narodu. Szukać

ich możemy jeszcze w starożytności, ich piękne hasła powtórzyli twórcy

romantyczni. Każdy pisarz może wybrać sobie sposób w jaki wyrazi swój

stosunek do otaczającej go rzeczywistości. Sprawy narodowe także wymagają

dokonywania pewnych wyborów. Niektórzy krzepią więc serca, budzą optymizm,

wiarę i nadzieję, swoje myśli wyrażają w taki sposób, że czytając na

przykład "Odę do młodości" Mickiewicza, przeżywamy coś w rodzaju

katharsis. Inni twórcy przyjmują postawy moralnych sędziów, surowych

weryfikatorów postaw: do takich twórców należą np. Żeromski, Słowacki,

Wyspiański.

Ponieważ cytat dotyczy literatury obywatelskiej, patriotycznej i

reformatorskiej, dlatego ograniczę gro swoich rozważań do tego typu

literatury, a więc będę pisał o pisarzach politycznych działaczach,

reformatorach. Natomiast z literatury pięknej wybiorę tylko te utwory,

które mieszczą się w tak pojętym przeze mnie temacie.

"Kto ojczyźnie swej służy, sam sobie służy". Pojęcie narodu związane jest

głównie z wiekiem XVI. W epoce odrodzenia, wyraz "ojczyzna" nie oznaczał

"ojcowizny" (tak rozumowano w renesansie, jako "ziemię ojca", moim zdaniem

jest to ujęcie bardzo wąskie), tylko ojczyznę wszystkich Polaków. Ciekawą

definicję ojczyzny można zaczerpnąć z powiedzenia Hugona Kołłątaja

"Ojczyzna to solidarna jedność wszystkich Polaków". We wszystkich epokach

zastanawiano się nad właściwym sformułowaniem definicji ojczyzny, także

pisarze współcześni ciągle mają ten sam problem, jaki mieli pisarze

staropolscy. Moim zdaniem jakkolwiek by nie nazywać ojczyzny, jesteśmy z

nią związani nierozerwalną nicią, ponieważ ojczyzna jest wszystkim z czym

mamy do czynienia od dzieciństwa. Myślę, że niełatwo, odzwyczaić się nagle

od własnego języka, który, jak dowodził Rej - mamy, bo nie jesteśmy gęsi.

Mogę sobie wyobrazić, jakim strasznym ciosem, musiała być wieść o upadku

naszego państwa. Wystarczy mi przypomnieć sobie historię nieszczęsnego

Kniaźnina. "Pisarz to człowiek, który widzi dalej i czuje głębiej", a

jednak rzadko kiedy pamięta się o tym. W XVI w Polska była terytorialnie

pięciokrotnie terytorialnie większa od Polski współczesnej, była potęgą

liczącą się w Europie i poza ciągłymi potyczkami z Tatarami i Turkami, nie

zagrażały jej państwa ościenne. Nic nie wskazywało na upadek, na klęskę,

na rozbiory, a rola pisarza, który uczy, ostrzega, przewiduje i wyraża

troskę - była niejednokrotnie ignorowana. Zapomina się często, że pisarze

prorokują. Oczywiście Modrzewski, który rozsławił imię Polski, którego

dzieło "O poprawie Rzeczypospolitej" przetłumaczono na cztery języki

Europejskie, ten nie był ignorowany, ponieważ nie był katastrofistą. Jego

dzieło, nie wyraża niepokojów twórcy o przyszłe losy Rzeczypospolitej,

jest to raczej wielki apel do Polaków, aby właśnie "naprawili" od podstaw

nasz kraj.

Modrzewski nie stosuje jednak pogróżek, że Polska nam kiedyś zostanie

zabrana, po prostu apeluje o porządek. Wiele haseł, które Modrzewski

proponuje, jest przykładem nowoczesnego myślenia wybiegającego w

przyszłość, choć nie są to proroctwa na skalę narodową. Modrzewski

postuluje: przeciwko dożywotniemu obsadzaniu urzędów, od urzędników domaga

się predyspozycji przy zajmowaniu stanowisk, widzi konieczność wychowania

młodego człowieka w duchu użyteczności społecznej bo "człowiek nie urodził

się sobie, jeno ojczyźnie". Modrzewski uzależnia rozwój gospodarczy kraju

od reform, wag, pieniędzy, systemu monetarnego.

Projekt tego demokratycznego państwa jest napisany w duchu idei

odrodzenia, humanizmu, poszanowania każdego obywatela, i założenia że to

obowiązkiem państwa jest służyć obywatelowi. Ale równocześnie określa

obowiązki obywatela wobec państwa. "Ponieważ wszystkie wszystkich ludzi

miłości jedna Ojczyzna w sobie zamyka, tedyż one nad wszystko trzeba

przedkładać i wszystkie prace dla niej mężnie i śmiele podejmować (...)".

Modrzewski nawiązuje do haseł oświeceniowych,które powstały w nowoczesnej

Europie, nawiązuje do haseł Woltera, Diderota, Rousseau, mówiących o

wolności jako wartości najwyższej i dlatego na równi z nimi domaga się

tolerancji religijnej i widzi konieczność, oddzielenia interesów państwa

od interesów kościoła.

O jego humanizmie, trosce o losy obywatela, świadczy myślenie o wojnie

jako o zagrożeniu ideałów społeczeństwa. Przeto dzieli wojny na:

sprawiedliwe ( w obronie kraju) i niesprawiedliwe. Dostrzega

niebezpieczeństwo wykorzystywania przewagi państwa nad interesem

obywatela, gdyż na wojnach bogaci się szlachta. Proponuje rozwiązywanie

konfliktów między państwami na płaszczyźnie dyplomatycznej. Dostrzega

ogromną rolę oświaty i wychowania, troskę o wychowanie młodego obywatela

powierza państwu, szanuje ludzi mądrych, wykształconych, a nauczycieli

proponuje nazwać stanem. Patriotyczny ton, myśl, przewidywanie skutków,

wizje, dostrzegamy również w twórczości ojca polskiej poezji - Jana

Kochanowskiego. Kochanowski problem zagrożenia ojczyzny i obrony jej

bezpieczeństwa podejmuje w pieśni "Wieczna sromota..." (o spustoszeniu

Podola) gdzie z ogromnym sarkazmem, ironią i drwiną wytyka szlachcie jej

opieszałość i brak zaangażowania w sprawy państwa. Spustoszenie Podola

uważa za hańbę i ostrzega przed niebezpieczeństwem grożącym ze strony

Turków. Wzywa do opodatkowania się i zorganizowania armii zaciężnej, która

strzegłaby granic i bezpieczeństwa państwa. Z piękną nauką zwraca się

Kochanowski do narodu w pieśniach "O dobrej sławie" i "O cnocie".

Twierdząc: "A jeśli komu droga do nieba otwarta, Tym, co służą ojczyźnie.

"przypomina o obowiązkach Polaka wobec ojczyzny. Uważa, że każdy powinien

według swoich możliwości służyć dobru publicznemu. Wygłaszając takie

poglądy - "powiela" myśli wybitnego filozofa starożytnego, Platona, który

także zastanawiał się, jak powinno wyglądać idealne państwo, i jak

państwu, w którym przyszło mu żyć (a więc w Grecji) - nadać pewien ład.

Platon uważał, że rządy powinni sprawować mędrcy (filozofowie), a więc

ludzie obdarzeni duszą rozumną, którzy potrafią dążyć do cnoty mądrości.

Zaś ludzie, którzy posiadają duszę popędliwą - winni dążyć do cnoty odwagi

i realizować owe popędy jako strażnicy i obrońcy państwa. Ludzie z duszami

pożądliwymi powinni dążyć do cnoty wstrzemięźliwości i spełniać określone

funkcje wspomagające( rzemieślnicy) oraz przyczyniające się do ładu w

państwie. Kochanowski ujmuje tę filozofię w uderzająco podobny sposób:

Ludzie wykształceni powinni strzec dobrych obyczajów, zabiegać o ład i

porządek państwa. Ci natomiast, których Bóg obdarzył męstwem i siłą, mają

obowiązek podjęcia walki w obronie ojczyzny. Kochanowski przewiduje, że

jeżeli nie znikną te wszystkie nieprawidłowości, to Polska podzieli los

Troi. To on zwraca się do rządzących z apelem: "Wy którzy pospolitą

rzeczą władacie, a ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie, miejcie to

zawsze przed oczyma żeście, miejsce boże za... na ziemi (...)". To także

on z wielkim bólem patriotycznym zwraca się do odbiorcy: "o nierządne

królestwo i zginienia bliskie, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość ma

miejsce, ale wszystko złotem kupić można (...)". Kochanowski wykreował

piękny wzorzec patrioty, ideał człowieka i obywatela w sylwetce jednego z

bohaterów "Odprawy posłów greckich " - Antenora. Antenor to przykład

myślenia kategoriami państwa i narodu. To on potrafił podporządkować

własne ambicje prawom, to on jako prawy obywatel w czasie obrad rady

trojańskiej, miał odwagę poprzeć żądania posłów greckich i przeciwstawić

się przekupstwu trojańskich posłów, bo kierując się dobrem państwa nie

chce dopuścić do wojny z Grekami.

Dodać trzeba, że także w złych obyczajach i nieprawościach Polski

szlacheckiej Kochanowski dostrzegał zagrożenie bytu państwa, stąd krytyka

np: pijaństwa (fraszka "O doktorze Hiszpanie") i obżarstwa ("Na Konrata").

To co zaledwie przewidywali pisarze odrodzenia, stało się smutną,

tragiczną rzeczywistością u schyłku XVIII wieku. Dramatyczna sytuacja

państwa, które stoi nad krawędzią przepaści, zawiązana jak nigdy dotąd

oraz nasilenie cech sanacji, słabość władzy królewskiej, oligarchia

magnackoszlachecka,wolna elekcja, Liberum Veto, obniżenie poziomu oświaty,

ciągłe wojny, wszystko to sprawiło, że wszyscy postępowi twórcy,

działacze, reformatorzy zabiegali o ratowanie zagrożonej niewolą ojczyzny.

Stało się jasne, że "należy tworzyć naród przez publiczną oświatę".

Reforma szkolnictwa i przejęcie go przez państwo stawały się palącą

koniecznością. Wielkie zasługi na polu walki o nowy model oświaty i

wychowania położył S. Konarski, który zreformował szkoły pijarskie i

założył Collegium Nobilium. Ogromne znaczenie w dziele wychowania nowego

Polaka i obywatela miała powołana w 1765 r Szkoła Rycerska, całkowicie

świecka, kształcąca przyszłe kadry reformatorów i obrońców ojczyzny.

Wystarczy, że przypomnę tu nazwiska jej wybitnych: Tadeusza Kościuszkę,

Jakuba Jezierskiego, Sowińskiego czy Niemcewicza. To oni wcielali w czyn

słowa hymnu swej szkoły: "Święta miłości kochanej ojczyzny...." (...)

Doniosłe znaczenie dla kultury miało utworzenie w 1773 r. Komisji Edukacji

Narodowej, która zajęła się reformą szkolnictwa w duchu oświecenia.

Działacze KEN tacy jak: H. Kołłątaj, Ignacy Potocki, Kazimierz Czartoryski

i inni rozumieli dobrze, że nie zginie kraj i naród, jeżeli żyją synowie i

córki, którzy chcą i umieją zabiegać o jego wolność i rozkwit. Ta ich

działalność patriotyczna, nie ocaliła ,co prawda, państwa, ale uratowała

naród. Literatura polityczna kształtowała opinię publiczną, mobilizowała

do przebudowy kraju, budziła uczucia patriotyczne, apelowała do uczuć i

rozumu obywateli. W latach 40-tych XVIII w. do pisarzy głoszących

konieczne dla kraju reformy, należeli głównie twórcy ówczesnej

publicystyki: Stanisław Staszic "Przestrogi dla Polski", Hugo Kołłątaj

"Anonima listów kilka", Franciszek Salezy Jezierski "Katechizm o

tajemnicach rządu polskiego", Staniasław Leszczyński "Głos wolny, wolność

ubezpieczający". Powtarzające się postulaty reform w ich pracach dotyczą:

wzmocnienia władzy królewskiej, zniesienia Liberum Veto, konieczności

edukacji, wprowadzenia równości między stanami oraz wiele innych, takich

choćby, jak postulat dotyczący otoczenia opieką rolników.

Za reformą agitowała także Kuźnica Kołłątajowska, która przygotowała

projekt przyszłej konstytucji. Członkowie Kuźnicy odegrali ważną rolę w

czasie trwania obrad Sejmu Czteroletniego 1788-1792. Trzeciego maja 1791

sejm uchwalił konstytucję, która była ukoronowaniem wysiłków zmierzających

do zreformowania Polski w duchu idei oświecenia.

W dziele naprawy Rzeczypospolitej, literatura i teatr stały się jednym

głównych narzędzi walki ideologicznej. Niemcewicz, poseł na Sejm

Czteroletni,należał do stronnictwa patriotycznego, popierał dążenie obozu

reform , czynnie zwalczał z trybuny sejmowej poglądy konserwatystów. Jego

komedia polityczna "Powrót posła " ma wyraźnie agitacyjny (patriotyczny)

charakter. Ilustracją są słowa Podkomorzego: "Niechaj każdy ma

szczęśliwość powszechną w pamięci, I miłość własną - kraju miłości

poświęci ". Pisarz demaskuje i ośmiesza obóz przeciwników reform,

krytykuje ich głupotę, egoizm, gadulstwo, brak rozeznania politycznego.

Wskazuje na ideał człowieka i obywatela, godny naśladowania jest

Podkomorzy, który obdarowuje wolnością podległych mu chłopów.

Jednym z najbardziej znanych "pedagogów" i obserwatorów społeczeństwa

epoki racjonalizmu był Ignacy Krasicki. W jego twórczości środkami

służącymi do walki z ciemnotą i zacofaniem społeczeństwa były :satyra,

żart, komizm i ironia. Bohaterowie są przez niego traktowani w sposób na

tyle subiektywny, że widzimy, iż mądrość zostaje nobilitowana do wartości

nadrzędnej w hierarchii wszelakich wartości,natomiast wszelka głupota

zostaje tu całkowicie zanegowana. Oświeceniowymi gatunkami literackimi,

których mistrzem okazał się biskup warmiński, były: bajki,satyry, poematy

heroikomiczne. One także uczyły trzeźwego myślenia, rozsądku, piętnowały

kosmopolityzm, skąpstwo, obżarstwo i wszystko co się składa na próżniaczy

tryb życia.

W poematach heroikomicznych - "Monachomachii" i "Antymonachomachii" -

krytykuje duchowieństwo za jego pijaństwo obżarstwo i obłudę religijną.

Jedna z jego dewiz brzmi:

"Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych,

śmiejmy się z głupich choć i przewielebnych".

W satyrach krytykuje zepsucie moralne, marnotrawstwo i lenistwo, pijaństwo

oraz konserwatyzm poglądów politycznych, np. w satyrze politycznej " Do

króla " eksponuje postawę szlachty, która ma uprzedzenia do osoby króla

S.A. Poniatowskiego za to, że jest młody, uczony i otacza się ludźmi

wykształconymi.

"KAŻDY, KTÓRY STANEM PRZEDTEM SIĘ Z TOBĄ RÓWNAŁ, A TERAZ CZCIĆ

MUSI NIM POWIE "NAJJAŚNIEJSZY, PIERWEJ SIĘ ZAKRZTUSI".

W licznych bajkach np: "Kulawy i ślepy", "Ptaszki w klatce" "Wino i woda",

wytyka głupotę, niesprawiedliwość społeczną, pychę, zarozumiałość,

nieposzanowanie pracy i brak patriotyzmu. Jak przystało na pisarza doby

oświecenia wykreował również wzór bohatera godnego naśladowania - jest nim

Mikołaj Doświadczyński - bohater pierwszej polskiej powieści. Jest to

człowiek, który będąc niegdyś leniwym, rozrzutnym, materialistycznie

nastawionym do świata próżniakiem - zmienia w pewnym momencie swój

stosunek do rzeczywistości, dokonuje się wewnątrz niego przemiana: staje

się uczciwym, prawym człowiekiem, jednym z tych, o których mówi się: "

godni naszego nieprzemijającego szacunku", człowiekiem szanującym wartość

pracy, pozytywnie nastawionym do wszystkiego, z czym ma w życiu do

czynienia. W czasie swych podróży Doświadczyński trafia na wyspę Nipu,

która jest symbolem tęsknoty czasów oświecenia - tęsknoty do Utopii, którą

to tęsknotę wyraził najpierw francuski myśliciel Voltaire w swoim "

Kandydzie"(twórca "wysyła" tytułowego bohatera na wyspę Eldorado).Wątek

Utopii, której tradycja sięga jeszcze do pism Tomasza Morusa - jest

niezwykle sugestywnym motywem twórczości tamtych czasów. Można powiedzieć,

że idea Utopii przyświeca wszystkim dydaktyczno-społecznym utworom

oświecenia.

Poza tym Krasicki uczył przede wszystkim, że oświata jest

błogosławieństwem, a ciemnota, "DZIKOŚĆ" - klęską dla narodu, ona to:

"Jak pożar,gdziekolwiek swą moc rozpościera, wszędzie

niszczy,pustoszy trawi i pożera"

Zachęcał do oświaty, a ośmieszał wszelkiego rodzaju ciemnotę, tym

gorliwiej, że poczytywał ją za główne źródło niemoralności. Rozumiejąc,

że moralność jest na równi z oświatą nieodzownym warunkiem pomyślności

społeczeństwa, że "GDZIE CNOTA W POGARDZIE, TAM NARÓD UPADNIE", uczył swój

naród nie tylko rozumu, ale i wszelkich innych cnót.

Poeci i pisarze przewidywali już w odrodzeniu przyszłe nieszczęścia i

klęski, jakie spadły na naszą ojczyznę. A jednak naród nie posłuchał,

czytelnicy nie rozumieli tych słów albo je po prostu lekceważyli, dlatego

literatura nie uratowała państwa, ale przynajmniej ocaliła naród. Problemy

poruszane przez literaturę oświeceniową są aktualne do dziś: od kilku lat

toczą się dyskusje polemiki, spory na temat kształtu konstytucji, która

odpowiadała by aspiracjom trzeciej , wolnej, niepodległej, demokratycznej

Rzeczypospolitej. Pisząc, że są one aktualne - nie chcę być złym

prorokiem, który mówi, że są to problemy ponadczasowe. Mam nadzieję, że

kiedyś problemy literatury oświeceniowej staną się historią tak odległą, i

do tego stopnia nieprzystającą do " współczesności", że wszyscy czytelnicy

będą mieli problemy ze zrozumieniem tych tekstów. Poza tym po literaturze

literatury staropolskiej dochodzę do wniosku, że szanse na przetrwanie

mają tylko dzieła wielkie, wybitne, wychodzące naprzeciw oczekiwaniom

narodu. Muszą być one jednak na tyle sugestywne, aby ich użyteczność

"w porę się przydała".

ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄż

ł Myśl reformatorska w twórczości "księcia poetów" - Ignacego Krasickiego ł

ŔÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄŮ

 

Druga połowa XVIII wieku stanowi w dziejach Polski okres obfitujący w

wydarzenia niezwykle dramatyczne. Były to bowiem czasy wielkich

przeobrażeń gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturalnych, które

jednak nie uchroniły kraju przed tragedią rozbiorów i upadkiem państwa.

Tak więc w perspektywie historycznej okres ten rysuje się jako doba

wielkiego przewrotu umysłowego, lecz jednocześnie pozostaje on w

świadomości narodowej jako jeden z najsmutniejszych okresów w dziejach

naszej ojczyzny, gdyż zakończony rozbiorem Rzeczypospolitej.

 

Jednym z przejawów myśli reformatorskiej zmierzającej do wydźwignięcia

kraju ze stanu anarchii i zacofania kulturalnego, może być twórczość

jednego z najwybitniejszych przedstawicieli kultury literackiej polskiego

oświecenia, Ignacego Krasickiego, zwanego "księciem poetów". Był on jednym

z pierwszych organizatorów życia kulturalnego. Rozpoczął działalność

literacką jako współpracownik "Monitora". Treść jego artykułów i

felietonów obejmowała rozmaite tematy. Interesował się zarówno

zagadnieniami społecznymi i moralnymi, jak też problemami kultury i

literatury. W jednym z artykułów rozważał znaczenie sprawiedliwości w

życiu publicznym, w innym uzasadniał potrzebę powszechności handlu i

rzemiosła w kraju. Potępiając pogardę, jaką szlachta okazywała kupcom i

rzemieślnikom, tłumaczył Krasicki konieczność przezwyciężenia

przestarzałych przesądów i wskazywał, że "już narody, z których

wykwintności czerpamy, przetarły oczy w tak grubym błędzie". W innych

felietonach rozważał problem powszechnej edukacji, uzasadniając wyższość

wychowania publicznego nad kształceniem domowym, głosił pochwałę pracy,

ostro krytykował pijaństwo i próżniactwo. Wypowiadał się także na temat

sztuki poetyckiej, teatru i doskonalenia mowy ojczystej. Początki drogi

poetyckiej Krasickiego odnoszą się również do sfery poezji obywatelskiej i

patriotycznej. Na łamach "Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych" ogłosił

wiersz, rozpoczynający się od słów:

"Święta miłości kochanej Ojczyzny,

Czują cię tylko umysły poczciwe,

Dla ciebie zjadłe smakują trucizny,

Dla ciebie więzy, pęta niezelżywe.

Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny,

Gnieździsz w umyśle rozkoszy prawdziwe."

Utwór ten znany jako "Hymn do miłości ojczyzny", surowy w swej prostocie,

zwięźle i wyraziście określa istotę patriotyzmu, wymagającego ofiary od

każdego obywatela. "Więzy", "pęta", "trucizny" to niesławne atrybuty

niewoli - uszlachetnione jednak w kontekście "świętej miłości (...)

Ojczyzny". Pieśń ta, nawiązująca do patriotycznej liryki konfederatów,

zapoczątkowała nurt poezji, który rozwinie się już w warunkach niewoli - w

okresie romantyzmu. Każda ofiara złożona ojczyźnie dla jej wolności

przynosi chlubę, a więc "byle ją można wspomóc, byle wspierać, Nie żal żyć

w nędzy, nie żal i umierać". Liryczna wzniosłość pojawia się jednak

rzadko w poezji Krasickiego. Dominuje w niej Rozum, a środkiem

artystycznego wyrazu jest najczęściej komizm - satyra demaskująca zło,

bądź intelektualny dowcip, który wyrażał paradoksy ludzkiej egzystencji.

Tak więc w istocie oblicze poetyckie "księcia poetów" kształtują głównie

utwory przeniknięte przede wszystkim żywiołem satyry i przepojone

tendencją wychowawczą, która rzutuje bardzo silnie na całą jego twórczość.

Do utworów tego typu należą głównie poematy heroikomiczne "Myszeidos

pieśni X", "Monachomachia" i "Antymonachomachia", w których poeta okazał

się mistrzem parodii. Utwory te odznaczają się lekkością, ironią i

humorem, co jest wynikiem umiejętnego ujęcia błahego tematu w stylu eposu

rycerskiego. "Myszeida" godziła w anarchię szlachecką, ośmieszała sferę

obyczajów i rozpowszechnione maniery literackie, nie oszczędzała też

ciemnoty "zagnieżdżonej" w klasztorach. W wielu miejscach opowieść

przybiera charakter satyryczny, aby skompromitować aktualne zło w

Rzeczypospolitej, lecz aluzje do współczesności nigdy nie są w

"Myszeidzie" tak wyraziste, aby mogły być odnoszone do rzeczywistych

wydarzeń i konkretnych ludzi. Znacznie ostrzejszym w tonie jest drugi

poemat heroikomiczny - "Monachomachia". Satyryczny obraz "świętych

próżniaków" to świadomy cios poety wymierzony w oświatę kierowaną przez

duchowieństwo zakonne. O intencjach autora świadczą słowa jednego z

bohaterów:

"Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych,

Śmiejmy się z głupich , choć i przewielebnych".

"Monachomachia" pozbawiona jest mimo wszystko bezpośredniej napastliwości,

lecz obfitość realiów kompromitujących życie zakonne miała swoją wymowę.

Krasickiemu przyświecał cel dydaktyczny, czego wyrazem może być jego

stwierdzenie w zakończeniu utworu: "Prawdziwa cnota krytyk się nie boi".

W okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywała reformy szkolnictwa,

gdy walczono o jego świecki charakter, utwór Krasickiego był ważnym

narzędziem w rękach wszystkich zwolenników w walce o postęp i oświatę.

Jakby w obronie przed rozgniewanymi i obrażonymi czytelnikami Krasicki

napisał "Antymonachomachię", w której tylko pozornie wycofuje się z

wcześniej przedstawionych poglądów. Udowadnia, że "Monachomachia" nie

powinna dotknąć tych, którzy są w porządku, a ci, których dotknęła,

widocznie na krytykę zasłużyli. Kunsztowna ironia zabarwia również nader

nieprzychylnie dla autora wypowiedzi braci zakonnych, dyskutujących nad

tekstem "Monachomachii". Kończy to "odwołanie" akcent czysto

moralizatorski: przed braciszkami staje Prawda, by orzec, że potwarzy nie

należy się lękać, bo "sama pełznąć zwykła"; jeśli zaś autor pisał prawdę -

powinni się poprawić.

Wyżyny artyzmy Krasicki osiągnął w obyczajowych "Satyrach" oraz "Bajkach i

przypowieściach". "Satyry" piętnują pogoń za modą cudzoziemską i życie

nad stan, odsłaniają zdrożności życia dworskiego i zamiłowanie do

pijaństwa, krytykują rozrzutność i marnotrawstwo, poddają krytyce wszelkie

ujemne zjawiska społeczne, szkodliwe dla moralności narodu. Nie brak w

nich także akcentów społecznych ("Pan nie wart sługi") i politycznych ("Do

króla"). Występują tutaj satyry-kazania, skupiające uwagę na zjawiskach

ogólnych, znamionujących kulturę XVIII wieku, która z jednej strony pomaga

postępowi w nauce, usuwa przesądy i zabobony, z drugiej zaś niepokoi

obniżeniem poziomu moralnego. Poeta dostrzegł sprzeczności tkwiące we

współczesnym świecie i ujawnił je, krytykując to wszystko, co było złe i

niebezpieczne dla moralności indywidualnej i społecznej. "Pijaństwo" jest

nie tylko krytyką zgubnego nałogu, odbierającego człowiekowi jego godność,

ale zawiera również smutną refleksję nad słabością natury ludzkiej i

bezsilnością racjonalnych argumentów. Za podsumowanie sądów Krasickiego o

czasach, w jakich mu przyszło żyć, należy uznać satyrę "Świat zepsuty".

Jest pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który

stworzył zepsute społeczeństwo, którego nieprzemyślane działania

doprowadziły do osłabienia Rzeczpospolitej. Autor uważa jednak, że nie

można poddawać się ani rozpaczy, ani zaistniałej sytuacji, lecz bez

względu na rezultat, należy bronić kraju.

Prawdziwe mistrzostwo osiągnął Krasicki w bajkach, które podobnie jak

satyry, stanowiły gatunek literacki rozpowszechniony w dobie oświecenia.

Krasicki pisał zarówno bajki o treści społecznej i politycznej, jak i o

problematyce moralnej, które wyrażają filozofię poety, głoszą określone

zasady postępowania, formułują ideały życiowe i przynoszą praktyczne

wskazania. Mądrość bajek wypływa z wnikliwej obserwacji świata i ludzi.

Świat w bajkach, będący w istocie odbiciem rzeczywistości, nie jest

przedstawiony optymistycznie. Krasicki przedstawia świat bezwzględnej

przemocy, bezgranicznej głupoty, niedorzecznych dążeń i zgubnych

aspiracji. Siła znajduje się w nim ponad prawem. Władca, a jest nim

władca absolutny, kieruje się interesem własnym, podporządkowuje sobie

poddanych i robi to w sposób przewrotny pod maską praworządności. Wiele

jest w życiu obłudy, zarówno w społecznym i politycznym, jak i w

stosunkach osobistych. Trudno o prawdziwą przyjaźń, która sprawdza się w

chwilach próby. O tych ponurych sprawach mówi poeta ze spokojem

sceptycznego obserwatora, często z wykwintnym dowcipem, który łagodzi

pesymistyczną prawdę o świecie.

Bajki są wiernym odzwierciedleniem stosunków i układów międzyludzkich o

ponadczasowej wartości, a przestrogi w nich zawarte i mądrość morałów mogą

zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom ludzkiej głupoty i

niespodziankom codzienności. Krasicki jest moralistą. Uczy skromności i

umiaru, głosi zasadę "złotego środka", ostrzega przed złudnymi pozorami.

Chwali pracowitość i rzetelność, ceni zdrowy rozsądek i doświadczenie,

potępia natomiast próżność, zarozumialstwo i lekkomyślność, co jest cechą

charakterystyczną całej jego twórczości.

Ważną rolę odegrał także Krasicki w dziejach powieści polskiej. Z jego

imieniem łączy się bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powieści

"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Na przykładzie dziejów swego

głównego bohatera pragnął Krasicki pouczyć czytelników, jak wygląda życie

przeciętnego szlachcica, jak się przedstawia jego wychowanie, jakie grożą

mu niebezpieczeństwa, gdy dostanie się pod złe wpływy. Bohater powieści

odradza się moralnie dopiero dzięki pracy. Praca stanowi bowiem wartość

moralną i jest także źródłem zdrowia fizycznego. Powieść Krasickiego

stanowi w literaturze polskiej zjawisko nowe. Wątek przygodowy splata się

tu z dydaktyką. Przygody bohatera zabawiają, a jego działalność jako

gospodarza i obywatela uczy i może stanowić wzór do naśladowania.

Druga powieść Krasickiego - "Pan Podstoli" jest po części traktatem

społeczno-polityczno-filozoficznym. Konstrukcja fabularna sprowadza się

do podróży narratora oraz do rozmów, które prowadzi on ze wzorowym

gospodarzem, Panem Podstolim. Treścią tych rozmów są aktualne zagadnienia

społeczne, ekonomiczne, obyczajowe i pedagogiczne. Bohater tytułowy utworu

jest wzorem ziemianina-obywatela. Jest człowiekiem wykształconym,

pracowitym, odznacza się głębokim poczuciem odpowiedzialności

obywatelskiej. "Moribus antiquis" - motto zawarte we wstępie powieści

można uznać za dewizę pana Podstolego. Kultywuje ona tradycje

przeszłości, z których wypływa przekonanie o tym, że nie wolno w reformach

społecznych iść zbyt daleko. Tak więc można z całą pewnością stwierdzić,

że ustami głównego bohatera, pana Podstolego, Krasicki wyrażał poglądy

umiarkowane społecznie, gdyż w jego rozumowaniu oświecenie oznacza głównie

uzdrowienie stosunków gospodarczych kraju i podniesienie ogólnej kultury i

oświaty.

 

Zdobycze Krasickiego są widoczne na wielu płaszczyznach artyzmu.

Zaszczepił on na gruncie polskim pewne gatunki literackie, niektóre

zastane uklasycznił. Do perfekcji doprowadził estetykę żartu. Był w całej

twórczości dostojny, ale jednocześnie prosty. Odegrał on ważną rolę w

opracowaniu wzorca komedii dydaktycznej. W niezwykłej różnorodności i

bogactwie dorobku literackiego "księcia poetów" wyczuwa się jednolity pion

duchowy wyznawcy ideologii oświecenia. Jako satyryk, bajkopisarz i

powieściopisarz czuł się wychowawcą społeczeństwa, wskazując i krytykując

zjawiska ujemne, ale kreując także wzorce pozytywne. Uwydatniał wartość

pracy, uczciwości i rozsądku. Walczył z ciemnotą, niezależnie od tego, pod

jaką postacią się ona objawiła. Główne cechy twórczości Krasickiego takie

jak trafność obserwacji, jasność i precyzja języka, mistrzostwo w

wyrażaniu ważkich treści w aforystycznym skrócie oraz w operowaniu

dowcipem, ironią, kpiną i parodią, znakomicie przystawały do przyjętej

przez poetę koncepcji literatury jako narzędzia społecznej edukacji, która

na płaszczyźnie literackiej została w sposób niezwykle kunsztowny i

urozmaicony urzeczywistniona.

 



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
pytania problemowe
PYTANIA PROBLEMOWE
Średniowiecze pytania problemowe
Barok pytania problemowe
PYTANIA I PROBLEMY PRZYGOTOWAWCZE DO EGZAMINU, MOJA PSYCHOLOGIA, Filozofia - K.Wójtowicz
Maszyny Elektryczne Pytania Problemowe Na Egzamin
Badania fizykalne - pytania problemowe 3
ZGR- pytania problemowe, Politechnika Poznańska (PP), Ekonomia z elementami rachunkowości
pytania problemowe z zarzadzania 2KRTKHB4YCWFETICYJVFAJZ5SGXKC54AZTRLAAY
Renesans pytania problemowe
Pytania i problemy jako narzędzia pracy wychowawcy podczas zajęć dydaktycznych., Praktyka - konspekt
PRAWO RZYMSKIE opracowane pytania problemowe
Współczesność pytania problemowe
pytania problemowe, Pomoce do matury, wypracowania z jpolskiego
pytania problematyczne, Politechnika Poznańska, Zasady Gospodarki Rynkowej i Organizacji
wprowadzenie do socjologii, Pytania i problemy do sprawdzianu (pedagogika), Podstawowe pojęcia i pro
PYTANIA PROBLEMOWE podstwy finansów
OŚWIECENIE pytania i odpowiedzi na sprawdzian
Pytania problemowe, studia, Finanse międzynarodowe, Finanse miedzynarodowe

więcej podobnych podstron