PYTANIA PROBLEMOWE

Scharakteryzuj i oceń zjawisko sarmatyzmu - XVII wieczną postawę życiową polskiej szlachty

Sarmatyzm głosił, że Polacy pochodzą od słowiańskiego plemienia Sarmatów. Ich potomkami miałaby być szlachta. Ideał szlachcica-sarmaty to człowiek prawy, uczciwy, dobroduszny, odważny, patriota. Powinien dbać o równość wewnętrzną stanu, być chrześcijaninem. Nie musi być wszechstronnie wykształcony, ale dbać o wolności szlacheckie, mówić o szkolnictwie. Polska była na pograniczu chrześcijaństwa i religii orientalnych. Polacy byli narodem wybranym do obrony chrzescijaństwa, z tego rodziła się nietolerancja religijna. Hasło obrony przed nawałnicą turecką - skutkiem tego była izolacja kulturowa, pojawia się niechęć do wszystkiego co nie było rdzennie polskie (przestano wysyłać młodzież na zagraniczne uniwersytety). Z idealnego wzorca sarmacja stała się pojęciem negatywnym, ze szlacheckiego umiłowania wolności rodzi się anarchia, niechęć do pracy. Następnie obniżenie kultury umysłowej i obyczajowej w wyniku przekonania szlachty o jej rzekomej wyższości nad innymi narodami. Miejsce cnót szlacheckich zajmują obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. To w dużym stopniu powoduje, że II połowa XVII w. jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Typowym przykładem Sarmaty jest J.Ch. Pasek. Ten wzorzec opisał w "Pamiętnikach". Ich bohater realizuje ten ideał szlachcica, żołnierza, ziemianina. Wykształcenie bohater, narrator i autor jednocześnie zdobył u jezuitów. Nie jest ono więc zbyt gruntowne czy wielostronne. Takie wykształcenie wywierało wpływ na konserwatyzm myślowy, który przejawiał się w niechęci do wszystkiego co w jakikolwiek sposób mogłoby zmienić istniejący stan rzeczy. Według Paska nie potrzeba żadnych zmian ani reform, jedyne niebezpieczeństwo zagrażające ojczyźnie to najazdy nieprzyjacielskie i przed nimi należy się bronić. Walcząc w obronie kraju nigdy nie zapominał o własnym interesie - wielu ludzi bogaciło się na wojnie. W imię "złotej wolności" potępiał senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegał nędzy ludu - naród utożsamiał ze szlachtą. Pasek wysoko ceni odwagę, męstwo i dzielność wyżej niż mądrość i rozwagę. Często mówi o honorze rycerskim dopuszczając się czynów zupełnie nierycerskich. Bicie czy torturowanie poddanych nie wykraczało jego zdaniem poza ramy honoru. Pasek pochwala ideały ziemiańskie, spokojne życie na wsi, bliskość natury - ale ich nie realizuje. Podobnie ustosunkowuje się do ideałów obywatelskich - dostosowuje je do własnych potrzeb. Wyśmiewa inne narody chwaląc kraj rodzinny. Chwali w nim to co najmniej zasługuje na poparcie - samowolę szlachecką, słabość władzy królewskiej, bezrząd, pusty skarb, całkowitą zależność poddanych od panów - to zgodnie z tym co pisze miałoby świadczyć o przewadze Polski nad innymi państwami. Mówi także o teorii, że Polska jest "przedmurzem chrześcijaństwa". Idee mesjanistyczne głosiły wiarę w opatrzność Boga, który Polaków obdarzył szczególną miłością. Ideały katolickie uległy u Paska spłyceniu i prymitywizacji. Bohater "Pamiętników" często chodzi do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach, a przy tym dokonuje najazdów na cudze domy, katuje poddanych. Taki katolicyzm usprawiedliwiał nietolerancję i przesądy, był powierzchowny - jego źródeł można dopatrywać się w jezuickim wychowaniu.

 

Sęp-Szarzyński i J. A. Morsztyn - podobieństwa i różnice

M. Sęp-Szarzyński tworzył w okresie późnego Renesansu, lecz jego utwory posiadają już cechy Baroku, są świadectwem drastycznego rozdwojenia człowieka między duszą i jej wartościami a ciałem, materią. Jednocześnie widać w nich charakterystyczny dla Baroku zwrot ku potędze Boga. Szarzyński pokazuje w nich, że jedynym celem człowieka na ziemi jest zmierzanie ku Bogu, że jest on jedyną nieprzemijającą wartością w odróżnieniu od dóbr doczesnych.

Zupełnie inna jest tematyka utworów Morsztyna, przedstawiciela nurtu poezji dworskiej. W jego wierszach nie ma mowy o niebezpieczeństwach świata ziemskiego i wszechmocy surowego Boga. Jego poezja jest lekka, dowcipna, naśladująca tzw. manieryzm polegający głównie na odbieraniu świata zmysłami a nie rozumem. Ulubionym tematem Morsztyna jest miłość przedstawiona za pomocą zaskakujacych porównań czy wyszukanych środków stylistycznych.

Elementem łączącym twórczość obu poetów są środki stylistyczne wynikające z założeń epoki. Obaj piszą sonety, stosują zasadę kontrastu, antytezy, peryfrazy, używają wyszukanych epitetów, metafor, wyliczeń, antynomii (sprzeczność - oxymoron). Jest charakterystyczne dla Baroku, że przede wszystkim ma on poruszyć, wzruszyć, olśnić a dopiero potem uczyć. Dlatego w sonecie Morsztyna "Do trupa" można znaleźć tak zaskakujące zestawienie, a w sonetach Sępa-Szarzyńskiego często można znaleźć elipsę (opuszczenie w szyku wyrazów, których można się domyślić) oraz inwersją szyku wyrazów.

 

Pamiętniki" J.Ch. Paska jako dokument epoki i dzieło literackie

Pamiętnikarstwo bujnie rozwinęło się w epoce Baroku, a Pasek jest czołowym przedstawicielem tej odmiany literatury. "Pamiętniki" obejmują lata 1656-1688. W pierwszej części Pasek opisuje walki Czarnieckiego ze Szwedami, wojnę z Moskwą, czasy Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Nie jest to dokument historyczny, bo wydarzenia te spisuje autor pod koniec życia, zawodzi go pamięć i miesza fakty, myli daty. W drugiej części "Pamiętników" autor przedstawia obrazy z życia ziemianskiego, w których Pasek ujawnia się jako gospodarz i obywatel. Charakteryzują mentalność szlachty, obrazują jej życie, zwyczaje. Daje tu autor portret Sarmaty mówiąc o samym sobie. Pokazuje w nich również postawę żołnierza, w której obok rycerskiej bojowości ujawnia sarmacką samowolę. Także obrazki z rodzinnego życia dostarczające wiedzy o zabawach i uroczystościach wiejskich, o zachowaniu się tam szlachty. "Pamiętniki" mają ogromną wartość literacką, dzieło jest bliskie gatunkowi wczesnej powieści gdyż narracja prezentuje narratora jako bohatera literackiego. Styl opowiesci jest bardzo barwny, niekiedy dosadny. Pełne fantazji opisy batalistyczne. Pasek pisze językiem potocznym, wzbogaconym licznymi anegdotami i przysłowiami. Niekiedy w opisach wydarzeń historycznych wyolbrzymia swą rolę świadka i uczestnika wydarzeń. Opowiada o wydarzeniach z dystansu czasowego, w związku z tym mamy do czynienia z wyraźnym punktem widzenia. Powoduje to, że proces narracji staje się dwupłaszczyznowy. Narrator nie tylko opowiada o przebiegu wydarzeń, ale także może ujawniać swoje stanowisko wobec nich. Pisząc "Pamiętniki" odszedł od kronikarskiego stylu w stronę literackiej fabularności (widać to w scenach batalistycznych). Indywidualizuje język swoich postaci - od potocznego aż po nadmiernie ozdobny styl oracji (w scenie oświadczyn). Dzięki temu zbliża się do literatury, mimo iż nie pisał "Pamiętników" z takim zamiarem.

 

Na przykładzie wiersza Morsztyna scharakteryzuj styl barokowy

 

Barok w Europie: schyłek XVIw. do połowy XVIIIw. Termin prawdopodobnie z portugalskiego - oznacza perłę o nieregularnym kształcie. Kultura barokowa różniła się zasadniczo od Renesansu pod względem idei i formy artystycznej. W miejsce harmonii i poszukiwania doczesnego szczęścia Barok traktuje życie człowieka jako etap przejściowy życia wiecznego. Często występuje tematyka religijna, poezja metafizyczna. Występowało dążenie do bogactwa i niezwykłości, które przeniosło się do literatury ze sztuk plastycznych. Literatura miała olśnić czytelnika, oszołomić go i zaszokować. J.A. Morsztyn - najwybitniejszy polski reprezentant nurtu dworskiego w poezji, pisał wiersze o tematyce towarzyskiej i miłosnej. Sonet "Do trupa"- w kunsztownej i wyszukanej formie wypowiada błahe treści. Już sam tytuł ma szokować czytelnika. Sonet jest zbudowany na zasadzie konceptu, który uwypuklał harmonijne i sprzeczne związki pomiędzy zjawiskami. Tak czyni też Morsztyn. W dwu pierwszych zwrotkach pokazuje analogie między trupem a człowiekiem zakochanym: trup zabity "strzałą śmierci", zakochany "strzałą miłości", trup ma "związane ręce" - również zakochany pozbawiony jest wolności. Obu ogarnia ciemność, u jednego spowodował ją brak promyka nadziei na odwzajemnioną miłość, u drugiego - grobowe mroki. Dwie następne zwrotki ukazują różnice pomiędzy człowiekiem zakochanym a martwym: trup milczy - zakochany "kwili", trup zimny jak lód - zakochany płonie ogniem miłości. Nagromadzone w wierszu porównania i kontrastowe zestawienie trupa i zakochanego prowadzą do wniosku, że lepiej być trupem niż być nieszczęśliwie zakochanym, bo ten nie może wyzwolić się z "wiecznych ogni miłości". Zestawia tu spokój umarłego z cierpieniem zakochanego. W tym sonecie Morsztyn stosuje typowe dla poetyki barokowej środki wyrazu. W pierwszej zwrotce wprowadza anaforę - powtórzenie tego samego wyrazu w każdym wersie. Kolejne zwrotki rozpoczyna tym samym słowem. Stosuje przestawny szyk wyrazów (inwersję) "rozum łańcuchem powity", liczne epitety, metafory i metonimie (zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego będącego z nim w zależności). Pojawia się także typowa dla Baroku peryfraza (zastąpienie nazwy zjawiska przez jego opisanie). Używa wyszukanego stylu pełnego ozdobników, wprowadza niecodzienne metafory i oryginalne słownictwo np. "w Śrzożodze" tzn. w upale. Inne środki stylistyczne charakterystyczne dla Baroku występujące u Morsztyna:

- epifora - powtórzenie na końcu;

- oxymoron - epitet sprzeczny (suchy ocean, ciepły lód);

- paradoks;

- antyteza;

- pytanie retoryczne;

- gradacja (stopniowanie).

 

Wskaż podobieństwa i różnice między literaturą Baroku i Renesansu

Renesans - skupienie uwagi na sprawach doczesnych, społecznych, cywilizacyjnych. Wzrost zainteresowania świeckimi stronami życia, osłabienie dawnego nastawienia teocentrycznego. Dązność do wszechstronnego rozwoju objawiło się na wzmożonym poczuciu radości życia. Dwa podstawowe prądy epoki: humanizm i reformacja. Humanizm: uzmysłowienie sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości. W ten sposób człowiek nie wchodził w konflikt ze światem ani z samym sobą. Potrzeba studiowania siebie, samych wewnętrznych przeżyć, kształcenia się na wzorach zaczerpnietych z literatury, filozofii i sztuki Antyku. Próba zrozumienia i pojęcia starożytności jako całosci. Twórcy humanistyczni: Klemens Janicki, Francesco Petrarka, Jan Kochanowski, Erazm z Rotterdamu. Humanizm nawiązywał do poglądów Epikura. Bardzo dużo uwagi poświęcono procesowi twórczemu, ponieważ sława doczesna i pośmiertna była wartością pierwszej rangi. Poeta naśladował niedoścignione wzory antyczne, przestrzeganie ich widoczne jest w gatunkach literackich: lirycznych (ody, pieśni, treny), epickich (epos) dramatycznych (tragediach i komediach humanistycznych). Istniały także gatunki zaczerpnięte ze Średniowiecza (moralitet, misterium, romans-powieść, żywoty świętych, kazania). Rodzi się kultura dworska, wzorce osobowe dworzanina i ziemianina. Rozkwit kultury szlacheckiej, zdobywa ona coraz większe wpływy.

Barok - świadomość istnienia człowieka w nietrwałym świecie a zarazem poczucie nieskończonej wieczności ujawniły wewnętrzne rozdarcie człowieka. Człowiek musiał przyjąć określoną postawę - wybierał albo zgodę na świat nietrwały lecz piękny. Przykładem są tzw. poeci światowych rozkoszy np. Hieronim Morsztyn. Inną drogą było poszukiwanie trwałych wartości, zbawienia (Sęp-Szarzyński). Wraz z ideologią Sarmatyzmu pojawia się ideał rycerza broniącego wschodnich granic przed Turkami i Tatarami (Polska przedmurzem chrześcijaństwa). Twardy żywot żołnierski przeciwstawiano gnuśnemu życiu dworaka. Ujawniają się dwa wzorce kulturowe: ziemiański (W. Potocki, J.Ch. Pasek) oraz dworski (J.A. Morsztyn, D. Naborowski). Kulturę ziemiańską inspirowała renesansowa tradycja wsi spokojnej

(Kochanowski, Rej). Niejednokrotnie zbliżała się do kultury ludu. Na rozwoju kultury barokowej zaciążyła kontrreformacja - wyraźnie określiła zasady sztuki. Stąd wzięła się w literaturze Baroku popularność hagiografii. Obawy przed represjami Kościoła obniżają ogólny poziom literatury - pokazuje płytką i powierzchowną pobożność.

W Baroku głównym zadaniem literatury było zaskoczenie czytelnika oryginalnym konceptem, najważniejsza była forma a nie treść. Sztuka Renesansu przedkładała poważną treść nad formę. Głównym tematem sztuki Renesansu był człowiek, jego wewnętrzne przeżycia, a w Baroku sztuka jest sztuką samą w sobie. W literaturze obu epok mowa o patriotyzmie i trosce o losy ojczyzny : Renesans, Barok (poezje W. Potockiego "Transakcja wojny chocimskiej", "Nierządem Polska stoi", "Czuj stary pies szczeka").

 

Nurt społeczny i dworski w literaturze polskiego Baroku

 

Nurt dworski - najwybitniejsi przedstawiciele: J.A. Morsztyn i D. Naborowski. Morsztyn pisał błyskotliwe wiersze o tematyce towarzyskiej i miłosnej, twierdził że poezja powinna zadziwiać swą oryginalnością, zaskakiwać niezwykłością metafor, często stosował koncept. Przykładem konwencji zaskakiwania czytelnika jest sonet "Do trupa". W niezwykłe metafory obfituje także sonet "Cuda miłości", ukazujący rozterki i niepokoje zakochanego. W poincie stwierdza, że jednocześnie pragnie widzieć ukochaną i stroni od niej zarazem. "Niestatek" - używa anafory, hiperboli, kompozycja opiera się na kontraście.

Innym przedstawicielem poezji dworskiej jest D. Naborowski - nadworny poeta Radziwiłłów. "Na oczy królewny angielskiej" (erotyk) - wiersz panegiryczny (pochwalny). Gromadzi tu całą serię metafor szeregując je stopniowo od najsłabszych do najsilniejszych (gradacja). "Do Anny" - hiperbolizacja (wyolbrzymienie) uczucia poprzez zestawienie go z rzeczami wielkimi. Za bardzo ważne doświadczenie w życiu człowieka uważa przemijanie. "Krótkość żywota" - mówi, że wszystko co ziemskie przemija szybko, życie ludzkie jest tylko krótką chwilą. "Marność" - dramat ludzkiej egzystencji, znikomość życia ludzkiego i nieubłagalny bieg czasu. Człowiek powinien korzystać z uroków życia, ale uczciwie bojąc się Boga. Prezentuje tu stoicką postawę umiaru i spokoju, wiarę w wartość cnoty i ładu życiowego. Utwory nurtu poezji dworskiej podejmowały bardzo błahe tematy (prócz Nieborowskiego), a główny nacisk kładziony był na formę utworu, nagromadzenie ozdobników, kunszt pisarski.

Nurt społeczny - jednym z nielicznych twórców podejmujących walkę o poprawę Rzeczypospolitej jest Wacław Potocki. Pokazuje w swoich utworach, że polska szlachta odeszła od ideałów sarmackich. Mówi, że Polska zamiast umacniać władzę królewską, osłabia ją.

"Transakcja wojny chocimskiej" (1670 r.) - w czasach nowego zagrożenia tureckiego chciał przywołać zwycięskiego ducha, za wzór współczesnemu pokoleniu postawił obronę Chocimia, gdy w 1621 r. wojsko pod wodzą Chodkiewicza mężnie opierało się dużo liczniejszej armii tureckiej.

"Nierządem Polska stoi" - nierząd-anarchia systemu podatkowego. Ci stojący wyżej w hierarchii wolni są od obciążeń, natomiast od mniejszych właścicieli podatki są bezlitośnie ściągane. Nikt nie przestrzega praw, występki możnych uchodzą płazem. "Czuj stary pies szczeka" - Potocki sam uważa się za psa szczekającego w gospodarstwie którym jest Polska. Lecz gospodarz nie słucha go, psu może jeszcze się dostać za szczekanie. Utwór antymagnacki - magnateria doprowadzi do tego, że Polska stanie się bezbronna. "Zbytki Polskie" - jeśli wszyscy Polacy będą myśleć tylko o dobrach materialnych a nie o obronie Rzeczypospolitej, nadejdzie szybki kres państwa. "Pospolite ruszenie" - ukazuje obóz wojskowy, w którym nikt nie reaguje na bezpośrednie zagrożenie. Nikt nie ma ochoty pilnować kraju. Wyżsi rangą żołnierze są zbyt zmęczeni po ucztach i biesiadach - za ich przykładem idą także prości żołnierze, tracą chęć do walki. "Wolne kozy od pługu" - porusza sprawę ucisku chłopstwa wykorzystując biblijną przypowieść (biedny będzie nagrodzony, bogaty potępiony). Ubolewa, że chłop ma pracować dla szlachcica i dodatkowo płacić podatek. Chłop ma obowiązki podwójne - szlachcic żadnych.

Potocki był wrażliwy na krzywdę ludzką, miał ogromne poczucie odpowiedzialności społecznej, krytykował zanik cnót rycerskich, głosił hasła tolerancji religijnej ("Kto mocniejszy ten lepszy"), wskazywał wynaturzenie w obyczajowym życiu współczesnej szlachty. Głosił też idee równości społecznej, patriotyzmu.

 

Nurty literackie baroku. Przedstaw utwory reprezentujące każdy z nurtów

 

Nurty literackie baroku to:

MARINIZM - nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino; marianizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujace środki artystyczne:

1. inwersję czyli szyk przestawny;

2. paradoks - twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym ujęte w

błyskotliwą wypowiedź;

3. alegoria - obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych;

4. anafora - rodzaj powtórzenia polegający na rozpoczynaniu kolejnych zdań

i wersów od tych samych wyrazów;

5. gradacja - (stopniowanie) figura będąca odmianą wyliczenia,

polegająca na nagromadzeniu określeń, pojęć lub obrazów i uszeregowaniu

ich wg. stopnia nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy;

6. hiperbola - przesadnia; metafora polegająca na wyolbrzymieniu i

przesadnym uwypukleniu pewnych cech;

7. antyteza - przeciwstawienie; zestawienie pojęć i sądów społecznych

lub kontrastowych;

8. koncept - wyszukane, niezwykłe i zaskakujące pomysły kompozycyjne,

obrazowe lub słowne;

9. oksymoron - związek frazeologiczny obejmujący dwa przeciwstawne

znaczeniowo wyrazy;

10.parafraza - omówienie; zastępowanie zwykłych określeń i nazw

równoważnikami znaczeniowymi;

11.pointa - nieoczekiwane i zaskakujące zakończenie.

 

SARMATYZM - całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodlączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.

 

Czym różni się barok szlachecki Potockiego od baroku sarmackiego Paska i baroku dworskiego Morsztyna.

 

Wacław Potocki (1621-1696) pochodził ze średniozamożnej szlachty, wykształcenie zdobył przy zborze ariańskim w Raciborzu. Pod groźbą edyktu z 1658 r., skazującego arian na wygnanie, przeszedł na katolicyzm, lecz mimo to pozostał wierny swej ideologii i skutecznie pomagał swoim współwyznawcom, za co cierpiał (sądy i środowisko szlacheckie). O prześladowaniu arian mówi jego wiersz "Kto mocniejszy, ten lepszy": "Temu nieborakowi wsi wzięły kaduki Czemuż to? - Bo źle wierzył". Potocki piętnuje w swojej twórczości wady narodowe. Elementy takie można znaleźć w następujących utworach: "Ogród fraszek" (1800 utworów różnej wielkości i różnorodnej treści). W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, społeczne, obyczajowe, moralne. Piętnuje wady ustroju politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złotą wolność, prywatę, brak ochrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Te ostatnie wady spotkały się z ostrą krytyką poety w wierszu "Pospolite ruszenie", w którym nieszczęsny dobosz usiłuje bez skutku obudzić smacznie śpiącą szlachtę i zmuusić ją do podjęcia walki Nasłuchawszy się wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci "rycerskiej" - "widząc, że go zgoła nikt nie słucha, poszedł i sam spać". W "Zbytkach polskich" z gorzką ironią mówi o przepychu, w jakim żyje szlachta polska, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy - "O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża, choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża". Tytuł kolejnego utworu - "Polska nierządem stoi" jest sam w sobie oskarżeniem. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki możnych uchodzą płazem, człowiek prosty i biedny "z serdecznym dziś płaczem z dziatkami cudze kąty pociera tułaczem". Inne wielkie utwory to: "Wojna chocimska", "Moralia". Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) pochodził z rodziny związanej z arianizmem, ale po przejściu na katolicyzm zachował tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii. Dzięki zręczności dworaka i sprzyjajacym okolicznościom piął się szybko po szczeblach kariery politycznej. Dwór Królewski Jana Kazimierza, z którym był związany, stanowił ośrodek nie tyle życia umysłowego, co towarzyskiego. W atmosferze salonów i flirtów mógł powstać tylko taki styl, który wyrażał błyskotliwość, elegancję i kunszt artystyczny, a pomijał ważne zagadnienia życia. W twórczości Morsztyna przejawiło się to w błahości treści przy równoczesnym przeroście nagromadzonych przenośni, porównań i innych figur poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powtórzenia, kontrasty i paradoksy). Zebrał swe wiersze w zbiorach "Kanikuła albo psia gwiazda" i "Lutnia". Znaczna większość utworów posiada tematykę miłosną. Nie chodzi w nich jednakże o proste wypowiedzenie uczuć do ukochanej. Są to wiersze będące wyrazem flirtu, który odznacza się dworską elegancją i salonowym dowcipem. W "Bierzmowaniu" liczne, coraz ciekawsze wyliczenia wdzięków i czarów pięknej Jagnieszki prowadzą do konkluzji, że jest ona nie tyle dziewczyną, co raczej ogniskiem, które spala swym żarem zakochanego w niej mężczyznę. "Na kwiatki" - to urocze cacko poetyckie, gdzie autor zazdrości zerwanym kwiatom, gdyż uplecione we włosy jego ukochanej będą mogły być bliżej z nią niż on sam. "Do trupa" - najgłośniejszy sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwiniętego porównania ukazuje najpierw poeta podobieństwo zakochanego do trupa. Następnie posługując się kontrastem zestawia spokój zmarłego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyciągnąć zaskakujący wniosek, że lepiej być trupem niż kochać bez wzajemności. W "Niedostatku" znajdziemy ironiczną uwagę na temat rozsądku i powagi kobiet. Poeta wylicza szereg zjawisk, które nigdy nie miały miejsca, ale podejrzewa, że prędzej stać się one mogą rzeczywistością "niźli będzie stateczna która białogłowa". Inny charakter posiada "Pieśń w obozie pod Żwańcem". Widać w niej pewien przebłysk patriotyzmu, rzadko dochodzący do głosu pod piórem typowego poety dworskiego. Do ogółu szlacheckiego odnosił się poeta raczej z pogardą, wyraźnie dającą się tu odczuć, bo do szlachty silniej przemawia "natocz albo nalej" niż głos wodza wzywającego do walki z wrogiem. Morsztyn tłumaczył także tragedie francuskie Piotra Corneille'a. J.A. Morsztyn, choć nie wniósł wielu wartości ideowych na miarę potrzeb ówczesnej Polski, dbał jednak o piękno form poetyckich, wzbogacał je, podnosił na wysoki poziom artyzmu i stąd jego wiersze są cenną zdobyczą literatury polskiej. Jan Chryzostom Pasek (1636 - 1701) znany jest z "Pamiętników" przedstawiających fakty w sposób żywy i barwny. Część pierwsza "Pamiętników" dotyczy wojennych doświadczeń Paska. Ciekawie wypadł tu obraz szlachcica-żołnierza. Walczy on na ogół dzielnie, ale można podejrzewać, że zapału do walki dostarcza mu nie tyle miłość do ojczyzny, ile ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Ciekawość i żądza przygód są też prawdopodobnie przyczyną udziału Paska w wyprawie do Danii. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych wydarzeń. Zaskakuje też współczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasów. Posłuszny nakazanym przez Kościół postom, jałmużnom i odpustom nie brał ich sobie głęboko do serca, skoro nie zmieniały jego obyczajów i nie łagodziły stosunku do człowieka, nad którym był górą. Głośny opis mszy świętej, do której służył Pasek mając ręce zbroczone krwią wrogów, jest tego dowodem. Ksiądz-celebrant uświęca to barbarzyństwo słowami: "nie wadzi to nic, nie brzydzi się Bóg krwią rozlaną dla imienia swego". "Pamiętniki" zawierają również szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niedolę chłopa uważa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści

materialne. Wystarczy przypomnieć znakomity fragment "Pamiętników", w którym Pasek opisuje swe zaloty do Anny Łąckiej. Bardziej przypominają one układy handlowe niż wyznania miłosne. Utwór pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora, nasycony anegdotami i przysłowiami. Szczególnymi wartościami wyróżniają się opisy batalistyczne.

Co to jest sarmatyzm ?

 

Całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane okreslenie sarmatyzm oznaczające

całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrzescijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.

 

Przedstaw cechy poezji barokowej na przykładzie twórczości Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego

Cechy poezji barokowej:

- kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt "marinizmu"; twierdzono, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej;

- konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; "Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu"; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako "informatorów duszy"; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od niechcenia" dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana;

- zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom.

 

 

ODBICIE EPOKI W SZTUCE

 

SZTUKA BAROKU

 

Pogodna, harmonijna sztuka Odrodzenia była odbiciem wewnętrznego spokoju człowieka, który nie wchodząc w konflikt z Kościołem mógł poznawać świat, przyrodę i rządzące nią prawa. Spokój ten zburzyła reformacja. Zapoczątkowana w roku 1517 przez Marcina Lutra, rychło ogarnęła wiele krajów Europy. Podając w wątpliwość wiele podstawowych prawd wiary głoszonych przez Kościół katolicki, protestanci w umyśle człowieka późnego Odrodzenia zasiali wątpliwości, każąc mu na nowo rozważyć swój stosunek do religii i do świata. Wpływy kościoła katolickiego uległy w Europie znacznemu ograniczeniu. Idee protestantyzmu dotarły do wielu krajów, a w niektórych (Niemcy i Holandia) stały się obowiazujące.

W roku 1545 na soborze trydenckim kościół katolicki przystąpił do przeciwdziałania, powołując do walki z herezją również sztukę. Na pewno nie nadawała się do tego celu pogodna, spokojna i bliska człowiekowi sztuka Odrodzenia. Teraz sceny religijne miały być malowane w taki sposób, aby człowiek poczuł się wobec nich mały, kruchy i bezradny. Był to zarazem okres, gdy po latach wzrostu znaczenia mieszczaństwa, na powrót dochodzi do głosu magnateria. Wielcy feudałowie doskonale rozumieli, że okazałość ich rezydencji wyposażonych w niezmierne bogactwo malarskich i rzeźbiarskich ozdób podniesie ich znaczenie wobec podwładnych. Zarówno więc władzy kościelnej, jak i świeckiej zależało na spotęgowaniu oddziaływania obrazów, rzeźb i budowli. Dokonano tego, mówiąc najogólniej,

przez zastąpienie statycznej kompozycji renesansu kompozycją dynamiczną, wyrażającą gwałtowny ruch oraz przez spotęgowanie działania kontrastów światłocieniowych, tworzących nastrój niepokojącej tajemniczości. W sztuce, wyrażającej dotychczas radość płynącą z bezpieczeństwa człowieka wobec Boga i władzy, pojawił się niepokój i dramat.

Takie były narodziny sztuki Baroku, która rozwijała się od około 1600 roku do mniej więcej połowy XVIII wieku, ogarniając swym zasięgiem niemal wszystkie kraje Europy, a także Amerykę Środkową i Północną z Meksykiem (od roku 1521 - po podboju przez Corteza - była to posiadłość hiszpańska).

Należy od razu zaznaczyć, że forma dzieł barokowych w różnych krajach prezentowała się rozmaicie. Budowle najbardziej okazałe i najbardziej zdobione wznoszono np. w Niemczech oraz w Hiszpanii i jej amerykańskich posiadłościach, najskromniejsze w Anglii i Francji, gdzie renesansowa harmonia form nigdy nie poszła w zapomnienie.

---