suplement dla nauczyciela

Suplement
dla Nauczyciela

Materiały dodatkowe do wybranych tematów
z obu części podręcznika
„Dziś i jutro”

Dziś i jutro. Część 1

• Naród

s. 2

• Mniejszości narodowe

s. 4

• Państwo

s. 6

• Ustroje polityczne

s. 8

• Demokracja

s. 10

• Społeczeństwo obywatelskie

s. 12

• Organizacje pozarządowe

s. 14

• Patologie w państwie demokratycznym

s. 16

• Budżet państwa i podatki

s. 18

• System bankowy

s. 20

• Ożywienie gospodarcze i kryzys

s. 22

Dziś i jutro. Część 2

• Sejm i senat

s. 24

• Prezydent i rząd

s. 26

• Partie polityczne

s. 28

• Mass media i opinia publiczna

s. 30

• Samorząd terytorialny

s. 32

• Polska polityka zagraniczna

s. 34

• Integracja europejska

s. 36

• Problemy współczesnego świata

s. 38

• Rynek pracy

s. 40

• Pracownik i jego prawa

s. 42

• Jak założyć własną firmę?

s. 44

Autor tekstów: mgr Justyna Kięczkowska.
Redakcja merytoryczna: Grzegorz Aleksandrowicz.
Redakcja językowa: Aneta Leśniewska, Katarzyna Ambroziak, Tomasz Hoga.
Realizacja projektu graficznego: Katarzyna Leszczyńska.

Suplement dla Nauczyciela

Termin „naród” ma swoje êródło
w łaciƒskim rzeczowniku
„natio” oznaczajàcym
urodzenie, plemi´, lud.

Naród

TrudnoÊci w wyjaÊnieniu terminu

naród wynikajà

z faktu, ˝e wszystkie narody stanowià mieszank´
specyficznych osobliwoÊci kulturowych, politycz-
nych, historycznych, j´zykowych, a nawet psycholo-
gicznych. Ponadto słowa tego u˝ywa si´ wymiennie
z wyrazami:

paƒstwo, kraj, grupa etniczna, rasa,

czego przykładem mo˝e byç nazwa „Organizacja
Narodów Zjednoczonych”. Mo˝e ona powodowaç
nieporozumienia, poniewa˝ w rzeczywistoÊci ONZ
jednoczy paƒstwa, a nie narody.

Warto w takiej sytuacji przyjàç jednà definicj´

tego terminu. Opis, który mo˝na stosowaç w nau-
czaniu na poziomie gimnazjum, brzmi nast´pujàco:
„Naród to wielka, na ogół skoncentrowana prze-
strzennie, wspólnota społeczna połàczona wi´zià

etnicznà oraz kulturowo-cywilizacyjnà, charaktery-
zujàca si´ poczuciem własnej to˝samoÊci i zdolno-
Êcià przekazania jej kolejnym pokoleniom”. Grupa
tego typu powstaje jako efekt wielowiekowego pro-
cesu okreÊlanego mianem

rewolucji narodowej.

W ten sposób dochodzi do ukształtowania zró˝nico-
wanej wewn´trznie wspólnoty politycznej złàczonej
zbiorowym interesem – utrzymaniem własnego paƒ-
stwa oraz jego obronà przed zagro˝eniem zewn´trz-
nym. Traktowanie narodu jako wspólnoty wià˝e si´
z jego zdolnoÊcià do tworzenia i utrzymania instytu-
cji politycznych oraz umacniania ÊwiadomoÊci zbio-
rowej. Nie wyklucza to mo˝liwoÊci wystàpienia ten-
dencji dezintegracyjnych wynikajàcych z ró˝nic
kulturowych i społecznych.

Czym jest naród?

Naród w uj´ciu kulturowym to grupa ludzi zwiàza-
nych wspólnym j´zykiem, religià, historià i tradycjà,
z zaznaczeniem, ˝e nie istnieje jeden w pełni obiek-
tywny schemat takiej wspólnoty, poniewa˝ ka˝dy
naród charakteryzuje si´ pewnym stopniem niejed-
norodnoÊci.

W naukach politycznych naród to grupa ludzi

uwa˝ajàcych si´ za członków naturalnej zbiorowo-
Êci, dà˝àcych do utrzymania lub ustanowienia włas-
nego paƒstwa. Istotnà cechà tych jednostek jest

ÊwiadomoÊç obywatelska przejawiajàca si´ ch´cià
bycia cz´Êcià okreÊlonego narodu.

W definicji psychologicznej naród to grupa

wyró˝niajàca si´ pewnym zbiorem cech, takich jak
patriotyzm. Nie przyjmuje si´ jednak ˝adnego usta-
lonego zespołu wyznaczników, b´dàcych warunkiem
koniecznym do uznania danej osoby za członka
narodu. Przykładowo – brak poczucia narodowej
dumy nie musi powodowaç braku poczucia wi´zi
ze wspólnotà.

Naród – uj´cia

Naród – modele

Do zaistnienia narodu konieczne jest oddziaływanie
okreÊlonego zespołu czynników prowadzàcych do
pogł´biania wi´zi i integracji mi´dzy członkami
wspólnoty oraz wzmacniajàcych poczucie przynale˝-
noÊci do grupy. Główne czynniki narodotwórcze to:
• wspólne pochodzenie etniczne – j´zyk, obyczaje,

tradycje;

• integracja gospodarcza – wi´zi ekonomiczne mi´dzy

przedstawicielami mniejszych grup;

• integracja społeczna – przekonanie przedstawicie-

li małych grup o przynale˝eniu do jednej, wi´kszej
zbiorowoÊci;

• wspólnota kulturowa – poczucie jednorodnoÊci

dorobku cywilizacyjnego;

• wspólnota terytorium – wi´ê emocjonalna

z danym terenem zajmowanym dawniej i obecnie;

• organizacja polityczna – proces powstania narodu

z danej zbiorowoÊci.

Czynniki kształtujàce naród

Wa˝nymi podmiotami współczesnych stosunków mi´dzynarodowych sà
nie tylko paƒstwa, lecz tak˝e narody, grupy etniczne i wspólnoty religij-
ne. Ta ró˝norodnoÊç sprawia, ˝e trudno jest wskazaç jedno, powszech-
nie uznane rozumienie poj´cia

naród. Istnieje wiele odmiennych wyjaÊ-

nieƒ, a badacze wcià˝ próbujà stworzyç jednà obowiàzujàcà definicj´.

Z historycznego punktu widzenia wyró˝niç mo˝na
dwa modele narodów:
• narody polityczne (np.: Brytyjczycy, Amerykanie,

mieszkaƒcy Południowej Afryki), których członko-
wie sà powiàzani obywatelstwem, ale wyst´pujà
mi´dzy nimi wyraêne podziały kulturowe i etniczne;

• narody kulturowe (np.: Grecy, Niemcy, Rosjanie,

Anglicy, Irlandczycy, Polacy), które posiadajà to˝-
samoÊç narodowà zakorzenionà we wspólnym
dziedzictwie kulturowym oraz j´zyku, co mo˝e
sprzyjaç powstaniu paƒstwowoÊci i uzyskaniu nie-
zale˝noÊci.

Suplement dla Nauczyciela

Osoby przynale˝àce do danego narodu posiadajà
ukształtowane pod wpływem czynników narodo-
twórczych poczucie to˝samoÊci narodowej rozumia-
ne jako ÊwiadomoÊç odr´bnoÊci wobec innych nacji.
Drugim wa˝nym czynnikiem jest wyst´powanie
poczucia przynale˝noÊci do grupy i wi´zi z pozosta-
łymi jej członkami, czyli ÊwiadomoÊci narodowej
b´dàcej głównym warunkiem istnienia narodu jako
faktu historycznego, a nie tylko postulatu ideolo-
gicznego wysuwanego przez nielicznà elit´. Procesy
kształtowania si´ ÊwiadomoÊci narodowej sà bardzo
zró˝nicowane. W niektórych krajach nakłada si´
ona na wczeÊniejszà ÊwiadomoÊç paƒstwowà, pod-
czas gdy w innych jej podstawà jest raczej Êwiado-
moÊç wspólnoty j´zyka, kultury, religii itd. We
wszystkich przypadkach wa˝nym składnikiem Êwia-
domoÊci narodowej jest ÊwiadomoÊç historyczna,
obejmujàca zespół wyobra˝eƒ o wspólnej historii
i pochodzeniu członków grupy. Poczucie to˝samoÊci
i ÊwiadomoÊci narodowej szczególnie ujawnia si´

w sytuacjach kryzysowych lub tragicznych, kiedy
potrzebne jest wspólne działanie na rzecz ogólnego
dobra lub demonstrowanie miłoÊci do ojczyzny.
Przykładami takich zdarzeƒ sà reakcje społeczeƒ-
stwa na powódê, Êmierç Jana Pawła II czy katastro-
f´ lotniczà pod Smoleƒskiem.

Zdaniem wielu ekspertów nieuchronne procesy

modernizacyjne zachodzàce we współczesnym Êwie-
cie osłabiajà znaczenie to˝samoÊci narodowej. Wpły-
wajà na to procesy globalizacji i liberalizacji ˝ycia
społecznego, przejawiajàce si´ m.in. w zmianie spo-
sobu podejÊcia do kwestii identyfikacji z jednym,
konkretnym narodem. Przedstawiciele ró˝nych
nacji samodzielnie wybierajà elementy kulturowe,
z których budujà swojà indywidualnà to˝samoÊç.
Jednostki te przedkładajà swobod´ wyboru spoÊród
bogactwa ludzkiego dorobku cywilizacyjnego nad
potrzeb´ zakorzenienia si´ w jednej, tradycyjnej
wspólnocie narodowej.

To˝samoÊç i ÊwiadomoÊç narodowa

Z przynale˝noÊcià do narodu zwiàzane jest zjawisko
stereotypu narodowego.

Stereotyp to funkcjonujàcy w ÊwiadomoÊci spo-

łecznej schematyczny, uproszczony i zabarwiony
wartoÊciujàco obraz danego zjawiska, np.: osoby,
grupy, relacji społecznych, ukształtowany na podsta-
wie niepełnej lub fałszywej wiedzy. Stereotypy sà
przeÊwiadczeniami utrwalonymi i uznanymi przez
wi´kszoÊç danej wspólnoty. Potrzeba ich tworzenia
wynika z tego, ˝e ułatwiajà jednostce funkcjonowa-
nie w zło˝onej, skomplikowanej rzeczywistoÊci.
Samo poj´cie stereotypu wprowadził Walter Lip-
pman (1889–1974), amerykaƒski publicysta specja-
lizujàcy si´ w socjologii i politologii. Uwa˝ał go
za uproszczony i niedokładny, a przy tym odporny
na zmiany umysłowy obraz rzeczywistoÊci, wytwo-
rzony przez danego człowieka raczej na podstawie
przekazu społecznego ni˝ własnego doÊwiadczenia.

Najcz´Êciej wyst´pujàcym przeÊwiadczeniem jest

stereotyp narodowy, rozumiany jako infantylny
obraz zbioru typowych cech członków innego naro-
du czy grupy etnicznej lub jako ogólnikowe twier-
dzenie odnoszàce si´ do odmiennej kultury. Siła

stereotypu polega na tym, ˝e jest on utrwalany
przez powtarzanie i przekazywany z pokolenia
na pokolenie. W zwiàzku z tym zostaje na mocy tra-
dycji uznany za prawd´, nawet jeÊli jest fałszywy lub
krzywdzàcy.

Stereotypy narodowe pełnià we wspólnocie kilka

istotnych funkcji:
• stanowià gotowe, wspólne układy odniesienia,

pozwalajàce zbiorowoÊci okreÊliç si´ wzgl´dem
Êwiata zewn´trznego;

• wzmacniajà wi´ê pomi´dzy członkami grupy, pod-

kreÊlajà poczucie przynale˝noÊci;

• wyra˝ajà wspólnot´ zasad, ułatwiajà odró˝nienie

wartoÊci „naszych” od „obcych”;

• słu˝à do wykluczenia osób lub grup, które wspól-

nota z ró˝nych wzgl´dów uzna za zagro˝enie dla
swojej jednoÊci.

Stereotypy traktowane jako przekonania danej zbio-
rowoÊci dotyczàce innych narodów zawsze zawiera-
jà wyobra˝enie tej społecznoÊci o samej sobie i wska-
zujà na jej pozycj´ wobec krajów, z którymi wchodzi
ona we wzajemne relacje.

Stereotyp narodowy

Literatura:

Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2004.

Narody i stereotypy, red. T. Walas, Kraków 1995.

A. Heywood, Klucz do politologii. Najwa˝niejsze ideologie, systemy, postaci, Warszawa 2008.

A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006.

www.teorud.com/dokumenty/Narod.ppt

Suplement dla Nauczyciela

Kwestia ochrony mniejszoÊci
narodowych to jedno z najtrud-
niejszych zagadnieƒ dotyczà-
cych praw człowieka, mo˝e si´
bowiem wiàzaç z poczuciem
zagro˝enia integralnoÊci
paƒstwa.

MniejszoÊci narodowe

Funkcjonowanie i prawa mniejszoÊci narodowych
to jedno z najbardziej rozbudowanych zagadnieƒ sto-
sunków mi´dzynarodowych, co wynika m.in. z faktu
podwójnej regulacji – przepisy dotyczàce tych kwestii
zawiera zarówno prawo mi´dzynarodowe, jak
i wewnàtrzpaƒstwowe. Ustawodawstwo mi´dzyna-
rodowe zwiàzane z mniejszoÊciami narodowymi roz-
win´ło si´ po I wojnie Êwiatowej. Do traktatów poko-
jowych z W´grami, Austrià, Bułgarià i Turcjà
dołàczono tzw. klauzule mniejszoÊciowe, a zgoda
na ochron´ praw mniejszoÊci stała si´ warunkiem
przystàpienia do Ligi Narodów. Mały Traktat Wer-
salski regulujàcy te kwestie został podpisany przez
Polsk´, Czechosłowacj´, Rumuni´, Armeni´ i Grecj´.
Prawodawstwo mi´dzywojenne zakładało przede
wszystkim zasad´ równouprawnienia i przeciwdzia-
łanie dyskryminacji. Dawało równie˝ prawo do
dobrowolnego organizowania si´ osób nale˝àcych
do mniejszoÊci narodowych, a tak˝e umo˝liwiało
składanie petycji do Ligi Narodów i do Trybunału
SprawiedliwoÊci Mi´dzynarodowej.

Traktowanie mniejszoÊci narodowych zmieniło

si´ po II wojnie Êwiatowej. Zamiast postrzegaç grupy
mniejszoÊciowe jako całoÊci, zacz´to akcentowaç
podmiotowoÊç ka˝dego ich przedstawiciela i niezby-
walnoÊç jego indywidualnych praw. Instytucjà, która

jako pierwsza stan´ła na stra˝y praw mniejszoÊci,
była Organizacja Narodów Zjednoczonych. Utwo-
rzona w 1946 r. Komisja Praw Człowieka miała za
zadanie opracowywanie projektów i raportów doty-
czàcych ochrony praw człowieka, w tym obywateli
wywodzàcych si´ z mniejszoÊci narodowych. Kolej-
nym organem ONZ powstałym w tym celu była Pod-
komisja ds. Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony
MniejszoÊci zało˝ona w 1947 r. Miała ona populary-
zowaç standardy ochrony praw człowieka, opraco-
wywaç zagadnienia dotyczàce ochrony mniejszoÊci
narodowych oraz promowaç działania zwiàzane
z zachowaniem odr´bnoÊci grup etnicznych.

Dokumenty wydane przez ONZ dotyczàce ochro-

ny praw człowieka i mniejszoÊci narodowych to:
• „Powszechna deklaracja praw człowieka” z 1948 r.

– nie zawiera postanowieƒ dotyczàcych bezpoÊred-
nio mniejszoÊci narodowych i ich praw;

• „Deklaracja praw osób nale˝àcych do mniejszoÊci

narodowych lub etnicznych, j´zykowych i religij-
nych” z 1992 r. – akcentuje rol´ paƒstwa jako
czynnika integrujàcego przedstawicieli mniejszo-
Êci, gwarantujàcego im faktycznà równoÊç we
wszystkich dziedzinach ˝ycia przy jednoczesnym
zachowaniu kulturowej odr´bnoÊci.

Historia prawa dotyczàcego mniejszoÊci narodowych

W prawodawstwie polskim prawa mniejszoÊci naro-
dowych zawarto w artykule 35 Konstytucji Rzecz-
pospolitej Polskiej. Przepisy tam zawarte zapewniajà
mo˝liwoÊç piel´gnowania kultury i religii oraz sprzy-
jajà zakładaniu instytucji podtrzymujàcych to˝sa-
moÊç narodowà. Dokumentem dotyczàcym szczegó-
łowych uprawnieƒ mniejszoÊci narodowych jest
tak˝e „Ustawa o

mniejszoÊciach narodowych

i etnicznych oraz o j´zyku regionalnym”, która we -
szła w ˝ycie z dniem 1 maja 2005 r. Nowe przepisy
dotyczà przede wszystkim:
• kryteriów, jakie powinna spełniaç grupa, aby

uznaç jà za mniejszoÊç narodowà (art. 2);

• u˝ycia j´zyka ojczystego (art. 8 i 9);
• wprowadzenia j´zyka regionalnego, w tym uznania

j´zyka kaszubskiego za j´zyk regionalny (art. 19).

MniejszoÊci narodowe sà przedmiotem szczegól-

nej uwagi polskiego paƒstwa. Rozwój współpracy

władz centralnych i samorzàdowych w tym zakresie
ma na celu umacnianie idei tzw. „małych ojczyzn”,
a tak˝e anga˝owanie członków mniejszoÊci w prac´
na rzecz rozwoju danego regionu. Ten model koope-
racji przyczynia si´ zarówno do podtrzymywania
odr´bnoÊci kulturowej mniejszoÊci, jak i do wzrostu
atrakcyjnoÊci danego regionu.

Członkowie mniejszoÊci narodowych formułujà

postulaty dotyczàce m.in. szkolnictwa, rozwoju kul-
tury, umacniania ducha dialogu, a tak˝e wi´kszego
dost´pu do publicznych Êrodków finansowych,
reprezentacji w urz´dach oraz Êrodków masowego
przekazu. Przeszkodà dla wprowadzenia w ˝ycie
proponowanych zmian sà nie tyle ograniczenia bàdê
braki prawne, ile nastawienie cz´Êci społeczeƒstwa,
narastajàce postawy ksenofobiczne i nieuzasadnio-
ne l´ki przed kontaktami oraz współpracà z przed-
stawicielami mniejszoÊci narodowych.

Prawodawstwo polskie dotyczàce mniejszoÊci

Do powszechnie obowiàzujàcych praw mniejszoÊci narodowych nale˝y
zaliczyç: prawo do zachowania i ochrony własnej to˝samoÊci, prawo do
rozwoju własnej działalnoÊci społecznej, politycznej i kulturalnej, prawo
do własnego j´zyka, prawo do edukacji i wykształcenia oraz prawo do
zrzeszania si´. Ka˝de paƒstwo demokratyczne jest zobowiàzane do prze-
strzegania zasady równoÊci obywateli wywodzàcych si´ z mniejszoÊci
narodowych we wszystkich dziedzinach ˝ycia, a tak˝e do zwalczania
przejawów dyskryminacji na tle etnicznym.

Suplement dla Nauczyciela

Unia Europejska ochron´ praw mniejszoÊci narodo-
wych realizuje poprzez przestrzeganie całego zbioru
praw człowieka oraz zakaz dyskryminacji. W 2000 r.
przyj´to dyrektyw´ wprowadzajàcà w ˝ycie zasad´
równego traktowania osób bez wzgl´du na pocho-
dzenie rasowe lub etniczne. Uznawanie przez UE
wielokulturowego charakteru Europy jest akcento-
wane w rezolucjach Parlamentu Europejskiego oraz
w Karcie Praw Podstawowych.
Artykuł 21.
Niedyskryminacja
1. Zakazana jest wszelka dyskryminacja [...] ze

wzgl´du na płeç, ras´, kolor skóry, pochodzenie

etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, j´zyk,
religi´ lub przekonania, poglàdy polityczne lub
wszelkie inne poglàdy, przynale˝noÊç do mniejszo-
Êci narodowej, majàtek, urodzenie, niepełnospraw-
noÊç, wiek lub orientacj´ seksualnà.

2. W zakresie zastosowania Traktatów i bez

uszczerb ku dla ich postanowieƒ szczególnych
zakazana jest wszelka dyskryminacja ze wzgl´du
na przynale˝noÊç paƒstwowà.

Artykuł 22.
Ró˝norodnoÊç kulturowa, religijna i j´zykowa
Unia szanuje ró˝norodnoÊç kulturowà, religijnà
i j´zykowà.

Prawo Unii Europejskiej wobec mniejszoÊci narodowych

Główne organizacje

Tytuły prasowe

Imprezy kulturalne

• Białoruskie Towarzystwo Społecz-

no-Kulturalne

• Zwiàzek Białoruski w Rzeczypos-

politej Polskiej

• Towarzystwo Kultury Białoruskiej

• „Niwa” – tygodnik
• „Czasopis” – miesi´cznik
• „Bielski Hostineç” – kwartalnik
• „Białoruskie Zeszyty Historyczne”

– półrocznik

• Festiwal „Piosenka Białoruska”

w Białymstoku

• Festiwal Poezji Âpiewanej

i Piosenki Autorskiej „Jesieƒ
Bardów”

MniejszoÊç białoruska

Główne organizacje

Tytuły prasowe

Imprezy kulturalne

• Zwiàzek Niemieckich

Stowarzyszeƒ Społeczno-
-Kulturalnych w Polsce

• Niemiecka Wspólnota

„Pojednanie i PrzyszłoÊç”

• Stowarzyszenie Mazurskie

Zwiàzek Polsko-Niemiecki
w Olsztynie

• „Schlesisches Wochenblatt” –

tygodnik

• „Mitteilungsblatt” – miesi´cznik
• „Masurische Storchenpost” –

miesi´cznik

• Festiwal Kultury MniejszoÊci

Niemieckiej w Polsce

• Dni Kultury Niemieckiej

na Âlàsku Opolskim

• Konkurs Recytatorski

w j´zyku niemieckim
„Młodzie˝ recytuje poezj´”

MniejszoÊç niemiecka

Główne organizacje

Tytuły prasowe

Imprezy kulturalne

• Towarzystwo Społeczno-

-Kulturalne ˚ydów w Polsce

• Stowarzyszenie ˚ydowski Instytut

Historyczny

• Stowarzyszenie ˚ydów

Kombatantów i Poszkodowanych
w II Wojnie Âwiatowej

• Fundacja „Shalom”
• Fundacja Ochrony

Dziedzictwa ˚ydowskiego

• „Słowo ˚ydowskie – Dos Jidisze

Wort” – dwutygodnik

• „Midrasz” – miesi´cznik

• Festiwal Kultury ˚ydowskiej

„Warszawa Singera”

• Dni Ksià˝ki ˚ydowskiej

w Warszawie

• Obchody Rocznicy Powstania

w Getcie Warszawskim

• Festiwal Kultury ˚ydowskiej

„SIMCHA” we Wrocławiu

• Koncerty Hawdalowe

we Wrocławiu

MniejszoÊç ˝ydowska

Przykłady działalnoÊci wybranych mniejszoÊci w Polsce

Literatura:

B. Mikołajczyk, MniejszoÊci w prawie mi´dzynarodowym, Katowice 1996.

R. Kisiel, K. Satkiewicz, Aktualna polityka paƒstwa polskiego wobec mniejszoÊci narodowych, Olsztyn 2008.

http://www.sgh.waw.pl/

http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/61/37/

Suplement dla Nauczyciela

Przynale˝noÊç do paƒstwa jest
sformalizowana i powstaje
przez nabycie obywatelstwa.

Paƒstwo

Klasycznym i najszerszym uj´ciem jest definicja
Georga Jellinka, który za istot´ paƒstwa uznawał
współistnienie trzech elementów: wyodr´bnionego
terytorium, zamieszkujàcej je ludnoÊci oraz władzy
paƒstwowej, czyli rzàdu sprawujàcego władz´
zwierzchnià.

Według prawa mi´dzynarodowego paƒstwo to

zbiorowoÊç ludzka, zamieszkała na okreÊlonym tere-
nie, posiadajàca osobowoÊç prawnà i zorganizowana
w celu osiàgni´cia zdolnoÊci rzàdzenia samà sobà.

W definicji katolickiej nauki społecznej paƒstwo

to odr´bna wspólnota polityczna, obejmujàca danà
liczb´ osób, zamieszkujàcych wyodr´bnione teryto-
rium i dà˝àcych do osiàgni´cia ogólnego dobra (celu)
pod kierunkiem najwy˝szej władzy.

Oprócz wymienionych definicji paƒstwa, istniejà

tak˝e koncepcje niezawierajàce społecznego aspektu
tego poj´cia. Wyró˝niamy nast´pujàce teorie:
• deistycznà – akcentujàcà boskie pochodzenie paƒ-

stwa (Êw. Augustyn);

• teori´ Êw. Tomasza z Akwinu – definiujàcà paƒ-

stwo jako wytwór naturalnego, społecznego
instynktu człowieka;

• umowy społecznej – w której paƒstwo wywodzi si´

z porozumienia zawartego pomi´dzy wolnymi ludê-
mi w celu ochrony interesu zbiorowego i przekaza-
nia praw do rzàdzenia suwerenowi, czyli wybranej
jednostce (T. Hobbes, J. Lock, J. Rousseau);

• patriarchalnà – według której paƒstwo jest pro-

duktem ewolucji władzy naczelnika plemienia
(R. Filmer);

• organicznà – porównujàcà paƒstwo do organizmu

biologicznego (H. Spencer, A. Comte, O. Gierke);

• przemocy – wyjaÊniajàcà pochodzenie paƒstwa

podbojem jednych plemion przez drugie (L. Gum-
plowicz);

• psychologicznà – traktujàcà paƒstwo jako prze˝y-

cie psychiczne (L. Petra˝ycki);

• normatywnà – ujmujàcà paƒstwo jako zespół

norm prawnych (H. Kelsen).

Przeglàd definicji paƒstwa

W politologicznym rozumieniu paƒstwo to typ wspólnoty politycznej,
czyli zbiorowoÊci społecznej zajmujàcej okreÊlony obszar terytorialny
oraz posługujàcej si´ zespołem norm politycznych. Grupa ta podporzàd-
kowana jest jednemu oÊrodkowi suwerennej władzy politycznej.

Definicja politologiczna, która najpeł niej ujmuje
istot´ paƒstwa, zawiera pi´ç podstawo wych cech tej
instytucji. Po pierwsze paƒstwo jest suwerenne –
dysponuje władzà, stoi ponad innymi zwiàzkami
i grupami w społeczeƒstwie, jest tak˝e niezale˝nym
podmiotem stosunków zewn´trznych. Po drugie
instytucje paƒstwowe majà charakter publiczny, co
oznacza, ˝e organy paƒstwa sà odpowiedzialne za
podejmowanie i wprowadzanie w ˝ycie wspólnych
decyzji dotyczàcych obywateli. Trzecià cechà jest
posiadanie przez paƒstwo tzw. instrumentów
dominacji, czyli Êrodków przymusu słu˝àcych do

egzekwowania przestrzegania prawa oraz karania
tych, którzy je łamià.

Ponadto, paƒstwo jest organizacjà terytorialnà,

stanowiàcà swojà władz´ w ramach okreÊlonych
geograficznie granic, a zatem na arenie mi´dzynaro-
dowej jest traktowane jako autonomiczna, suweren-
na całoÊç. Piàtà cechà jest proces legitymizowania
władzy – decyzje na szczeblu paƒstwowym sà z regu-
ły akceptowane przez społeczeƒstwo zgodnie z prze-
Êwiadczeniem, ˝e postanowienia władz odzwiercied-
lajà interesy obywateli.

Cechy paƒstwa

Rola paƒstwa jako instytucji koniecznej dla prawid-
łowej egzystencji społeczeƒstwa jest równie wa˝na,
jak forma, którà ono przybiera.
• Paƒstwo minimalne – powinno byç jedynie ciałem

zabezpieczajàcym. Jego główna funkcja to zapew-
nienie spokoju i porzàdku społecznego, dzi´ki
czemu obywatele mogà indywidualnie decydowaç
o swoim ˝yciu. W tej najbli˝szej liberalizmowi
formie paƒstwa istnieje ono jako „nocny stró˝”,
z którego usług korzysta si´ tylko wtedy, kiedy
zagro˝ony jest porzàdek społeczny.

• Paƒstwo rozwojowe – historycznymi przykładami

sà Wielka Brytania i USA, a obecnie – Japonia. Sà
to kraje, które za pomocà dobrowolnej, partnerskiej
współpracy instytucji paƒstwowych z potentatami
gospodarczymi ingerujà w ˝ycie gospodarcze w celu
podnoszenia poziomu rozwoju przemysłowego oraz
promowania rodzimej produkcji.

• Paƒstwo socjaldemokratyczne – np. Austria;

aktywnie wpływa na rzeczywistoÊç społecznà,
przywracajàc równowag´ oraz zmniejszajàc nierów-
noÊci wywołane skutkami gospodarki rynkowej.

Formy paƒstwa

Suplement dla Nauczyciela

Nowoczesne paƒstwa muszà si´ obecnie mierzyç
z licznymi procesami, prowadzàcymi do ograniczenia
ich funkcji jako głównego decydenta lub do ewolucji
tej roli.

Do głównych zjawisk powodujàcych te zmiany

nale˝à:
• proces globalizacji w formie rozbudowanych, wza-

jemnych zale˝noÊci gospodarczych, militarnych,
społecznych i kulturalnych;

• powstawanie ciał ponadpaƒstwowych, powodujà-

cych ograniczenie kompetencji paƒstwa na rzecz
instytucji mi´dzynarodowych;

• proces tzw. wydrà˝ania paƒstwa, polegajàcy na

przekazywaniu jego funkcji instytucjom prywat-
nym;

• proces decentralizacji, czyli przenoszenia obowiàz-

ków instytucji paƒstwowych na organy regionalne
i lokalne (samorzàdy).

Jego działania skupiajà si´ na próbach walki
z biedà i niwelowaniu ró˝nic społecznych.

• Paƒstwo skolektywizowane – przykładem jest byłe

ZSRR, gdzie całoÊç działalnoÊci gospodarczej była
kontrolowana przez paƒstwo, które starało si´ cał-
kowicie zlikwidowaç sektor prywatny i wprowa-
dziç gospodark´ centralnie planowanà.

• Paƒstwo totalitarne – paƒstwo wszechobecne,

wywierajàce wpływ na ka˝dy aspekt ˝ycia społecz-
nego oraz sprawujàce bezpoÊrednià kontrol´ nad
kulturà, gospodarkà, ˝yciem rodzinnym i szkol-
nictwem. Głównymi cechami tego modelu sà:
zjawisko wszechobecnej inwigilacji oraz terrory-
styczny nadzór prowadzony przez organy Êcigania.

Zagro˝enia dla współczesnego paƒstwa

Wzrastajàce znaczenie organizacji ponadnarodo-
wych oraz prawa mi´dzynarodowego stwarza
sytuacj´, w której polityka wewn´trzna paƒstwa
musi byç dostosowywana do aktualnych wymogów
poli tyki Êwiatowej. Stawia to przed paƒstwami
narodowymi wiele nowych wyzwaƒ zwiàzanych
z ochronà suwerennoÊci. Nale˝y przez to rozumieç
obawy przed zagro˝eniami wynikajàcymi z faktu

bycia uczestnikiem stowarzyszeƒ i organizacji o glo-
balnym zasi´gu, co mo˝e skutkowaç przymusem
bycia stronà konfliktów w odległych regionach
globu. Z drugiej strony działalnoÊç paƒstwa w tego
typu instytucjach umo˝liwia zaakcentowanie pozy-
cji na arenie mi´dzynarodowej, daje szans´ wpływa-
nia na losy Êwiata oraz brania udziału w rozwiàzy-
waniu ponadnarodowych problemów.

Uczestnictwo w organizacjach mi´dzynarodowych

Zagro˝enia militarne

Zagro˝enia

gospodarczo-

-ekonomiczne

Zagro˝enia

terrorystyczne

Zagro˝enia społeczne

• udział w działaniach

wojennych niezwiàza -
nych bezpoÊrednio
z sytuacjà w kraju

• blokady militarne
• prowokacje zbrojne
• demonstracje siły

• blokady gospodarcze
• utrata rynków zbytu
• wyzysk i nadu˝ycia

ze strony Êwiatowych
koncernów

• dysproporcje w rozwoju

ekonomicznym paƒstw

• ataki terrorystyczne
• nielegalny handel bronià

• masowe migracje
• handel narkotykami
• fundamentalizm religijny

Zagro˝enia zwiàzane z przynale˝noÊcià do organizacji mi´dzynarodowych

Literatura:

Politologia. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2008.

M. PietraÊ, Bezpieczeƒstwo ekologiczne w Europie, Lublin 2000.

T. Szubrycht, Współczesne aspekty bezpieczeƒstwa paƒstwa, [w:] „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej” 2006, nr 4 (167).

Ka˝de paƒstwo Êwiata, bez wzgl´du na wielkoÊç czy
znaczenie na arenie mi´dzynarodowej, uwa˝a zagad-
nienia obronnoÊci za wa˝ny element własnej polityki
zagranicznej. Wbrew potocznej opinii bezpieczeƒ-
stwo paƒstwa nie jest synonimem braku zagro˝eƒ.
Termin ten oznacza dà˝enie do utrzymania pokoju

poprzez likwidacj´ lub minimalizacj´ niebezpie-
czeƒstw, które mogà negatywnie wpływaç na swo-
bod´ rozwoju kraju. We współczesnym Êwiecie
zachowanie globalnej równowagi sił jest mo˝liwe
jedynie w ramach współpracy mi´dzynarodowej.

Bezpieczeƒstwo paƒstwa

Suplement dla Nauczyciela

Dobre zarzàdzanie paƒstwem
zale˝y od sprawnie funkcjonu-
jàcego ustroju politycznego.

Ustroje polityczne

W uj´ciu politologicznym cz´Êciej stosuje si´ termin
system bàdê re˝im polityczny ni˝ ustrój. Natomiast
doktryna prawa konstytucyjnego traktuje ustrój
polityczny jako kategori´ oznaczajàcà podstawowe
zasady kształtujàce struktur´ władz paƒstwowych
oraz główne instytucje polityczne i prawne. Klasyfi-
kacji ustroju politycznego mo˝na dokonaç na pod-
stawie zestawu pytaƒ.
• Kto sprawuje rzàdy – elita czy całe społeczeƒstwo?
• Jakie Êrodki sà stosowane w celu podporzàdkowa-

nia społeczeƒstwa?

• Czy rzàd jest scentralizowany, czy podzielony?

• W jaki sposób zdobywana jest władza?
• Jakie sà wzajemne relacje mi´dzy rzàdem a spo-

łeczeƒstwem w zakresie praw oraz obowiàzków?

• Jak zamo˝ne jest społeczeƒstwo?
• W jaki sposób kształtuje si´ i na jakich zasadach

funkcjonuje ˝ycie gospodarcze w paƒstwie?

• Jakim poziomem stabilnoÊci charakteryzuje si´

ustrój i czy radzi sobie z nowymi tendencjami poli-
tycznymi i społecznymi?

Odpowiedzi na te pytania pozwalajà na szczegółowà
analiz´ ustrojów politycznych, które we współczes-
nej rzeczywistoÊci podlegajà ciàgłym przemianom.

Poj´cie ustroju politycznego

W prawnej definicji ustrój polityczny okreÊlany jest jako struktura orga-
nizacyjna, w której organy paƒstwa majà zdefiniowane ustawami kompe-
tencje i sà powiàzane zale˝noÊciami. Termin ten wywodzi si´ z myÊli poli-
tycznej Arystotelesa, który twierdził, ˝e ustrój polityczny to „uj´cie
w pewien porzàdek władz w ogóle, a przede wszystkim naczelnej z nich,
to jest rzàdu”.

Najbardziej popularnà obecnie formà ustroju poli-
tycznego jest demokracja. Gwarantuje ona obywa-
telom wolnoÊç, a tak˝e opiera si´ na dobrej współ-
pracy mi´dzy rzàdem a społeczeƒstwem. Ponadto
cechuje si´ wysokà kulturà politycznà oraz sprzyja
rozwojowi oddolnych inicjatyw politycznych, spo-
łecznych i kulturalnych, czyli kształtowaniu si´
społeczeƒstwa obywatelskiego.

Na Êwiecie nadal jednak funkcjonujà ustroje

totalitarne i autorytarne. Terminu totalitaryzm
po raz pierwszy u˝ył Giovanni Gentile w 1934 r.
w odniesieniu do paƒstwa, któremu przysługuje
pełna władza nad społeczeƒstwem. Oznacza to, ˝e
wszystkie sfery ˝ycia obywateli podlegajà kontroli
rzàdu. Nic nie mo˝e odbywaç si´ bez zgody i wiedzy
władz.
Główne zało˝enia ustroju totalitarnego:
• paƒstwo jest pierwotne i nadrz´dne wobec społe-

czeƒstwa;

• siła paƒstwa opiera si´ na zjednoczonej aktywno-

Êci społeczeƒstwa;

• zanika niepaƒstwowe ˝ycie polityczne oraz spo-

łeczne;

• władza paƒstwowa podejmuje arbitralne decyzje

i nie jest ograniczona przez prawo.

Cechy paƒstwa totalitarnego:
• dublowanie stanowisk;
• bezkształtnoÊç systemu;
• terror jako codzienna metoda sprawowania władzy;
• funkcjonowanie tajnej policji pełniàcej funkcj´

specyficznego wymiaru sprawiedliwoÊci;

• ideologia majàca na celu przekształcenie obywa-

tela w jednostk´ całkowicie poddanà władzy;

• istnienie dwóch rzàdów – pozornego i rzeczywis -

tego.

Autorytaryzm jest doktrynà, którà charakteryzu-

je brak rozbudowanej myÊli politycznej. Dlatego te˝
nie nale˝y uznawaç go za ideologi´ lecz za form´
re˝imu politycznego. Rozwój ustrojów autorytarnych
nastàpił po I i II wojnie Êwiatowej. Przyczyniły si´
do tego brak stabilizacji politycznej w poszczegól-
nych paƒstwach oraz niski poziom rozwoju gospo-
darczego. Funkcjonujàce w tamtym okresie systemy
demokratyczne nie umo˝liwiały rozwiàzywania kon-
fliktów partyjnych, a przede wszystkim nie realizo-
wały oczekiwaƒ ekonomiczno-gospodarczych społe-
czeƒstwa.

Twórcy teorii autorytaryzmu – Antonio de Olivier

Salazar i Carl Schmidt – nawiàzywali do ideologii
konserwatyzmu. Akcentowali idee ładu naturalnego
w społeczeƒstwie, hierarchii, egalitaryzmu oraz
katolickiej nauki społecznej. Ponadto dà˝yli do stwo-
rzenia paƒstwa-autorytetu, w którym obowiàzywał-
by skuteczny przymus bezpoÊredni, poparty aktyw-
nà siłà politycznà.
Do cech systemu autorytarnego nale˝à:
• krytyka liberalizmu, demokracji oraz parlamen-

taryzmu;

• głoszenie potrzeby stworzenia silnej władzy wyko-

nawczej, odwołujàcej si´ do autorytetu osoby spra-
wujàcej rzàdy;

• odrzucanie wolnoÊci, pluralizmu i tolerancji;
• niekwestionowana prawomocnoÊç władzy oraz jej

prawo do wymuszania poparcia oraz uległoÊci spo-
łeczeƒstwa;

• autorytet rozumiany jako władza formalna;
• zapewnienie i utrzymanie porzàdku społecznego

przez władz´ paƒstwowà;

• istnienie cenzury, a tak˝e aparatu represji.

Autorytaryzm i totalitaryzm

Suplement dla Nauczyciela

Na Êwiecie wyró˝nia si´ obecnie pi´ç typów ustro-
jów politycznych.
Poliarchie zachodnie (paƒstwa Europy Zachodniej
oraz Ameryki Północnej) – sà odpowiednikiem
ustrojów zaklasyfikowanych jako demokracje lub
demokracje liberalne. Ustroje poliarchiczne charak-
teryzujà si´:
• akceptacjà indywidualizmu liberalnego, który

podkreÊla unikalnoÊç ka˝dego obywatela i sugeru-
je, ˝e społeczeƒstwo powinno byç tak zorganizo-
wane, aby jak najlepiej spełniaç potrzeby ka˝dej
jednostki;

• du˝à tolerancjà wobec opozycji, co zapewnia ist-

nienie systemu partyjnego i społeczeƒstwa obywa-
telskiego;

• wysokim stopniem uczestnictwa obywateli

w ˝yciu politycznym kraju;

• funkcjonowaniem gospodarki rynkowej.
Nowe demokracje (paƒstwa Europy Ârodkowo-
-Wschodniej) – to ustroje charakterystyczne dla kra-
jów postkomunistycznych, gdzie proces demokraty-
zacji jest niepełny i niezakoƒczony. Paƒstwa, w któ-
rych funkcjonuje ten typ ustroju, zmierzajà
w kierunku poliarchii zachodnich. Ciàgle borykajà
si´ jednak ze skutkami działalnoÊci władzy komu-
nistycznej. Sytuacja ta cz´sto przyczynia si´ równie˝
do powstawania problemów natury politycznej

(du˝e rozdrobnienie partyjne), ekonomicznej (bez-
robocie) oraz społecznej (nierównoÊç, konflikty spo-
łeczne).
Ustroje Azji Wschodniej i Południowej (Japonia,
Tajwan, Korea Południowa) – charakteryzujà si´
przede wszystkim dostosowaniem wszystkich mo˝-
liwoÊci i specyficznych cech danego kraju do potrzeb
gospodarki rynkowej. W paƒstwach, w których
funkcjonuje ten typ ustrojów, osiàgni´cie dobrobytu
jest celem nadrz´dnym, a społeczeƒstwo wykazuje
du˝y stopieƒ uległoÊci wobec władzy. Ponadto wÊród
obywateli dominuje tzw. myÊlenie grupowe.
Ustroje islamskie (np. rzàdy talibów w Afganistanie
w latach 1997–2001) – cechà tego ustroju jest podpo-
rzàdkowanie danego paƒstwa, jego społeczeƒstwa
oraz gospodarki zasadom islamu. Przejawia si´
to m.in. narzuceniem surowej władzy teokratycznej,
zakazem edukacji kobiet oraz wykluczeniem ich
z ˝ycia publicznego.
Ustroje wojskowe (re˝imy militarne w Ameryce
Łaciƒskiej, Afryce i na Bliskim Wschodzie) – w tego
rodzaju ustrojach władza w paƒstwie przypada jun-
cie, czyli zbiorowemu rzàdowi wojskowemu skupio-
nemu wokół rady oficerów lub dyktatora. Ponadto
główne stanowiska w rzàdzie sà przyznawane na
podstawie pozycji, jakà dana osoba zajmuje w hie-
rarchii wojskowej.

Współczesne typy ustrojów politycznych

WspółczeÊnie obserwujemy narodziny nowych,
pot´˝nych ustrojów mogàcych stanowiç konkuren-
cj´ dla demokracji liberalnych (poliarchii zachod-
nich). Sà to niedemokratyczne mocarstwa – Rosja
i Chiny, które sà okreÊlane przez współczesnych
badaczy jako tzw. autorytarne paƒstwa kapitalis-
tyczne. Charakteryzujà si´ one istnieniem elity

polityczno-gospodarczo-wojskowej, łàczàcej nacjona-
listyczne poglàdy z aktywnym uczestnictwem
w kreowaniu ogólnoÊwiatowej gospodarki. Zjawisko
to, wraz z funkcjonowaniem gospodarki opartej na
najnowszych osiàgni´ciach techniki, powoduje cz´-
Êciowà demokratyzacj´ kraju.

Wyzwania ustrojowe w XXI w.

Literatura:

Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2008.

Encyklopedia politologii, red. W. Skrzydło, M. Chmaj, Zakamycze 2000.

Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2004.

T. ˚yro, Wst´p do politologii, Warszawa 2006.

Suplement dla Nauczyciela

Prawa człowieka i kultura
polityczna to nieodłàczny
element ustroju
demokratycznego.

Demokracja

Prawami człowieka nazywamy zespół podstawo-
wych, niezbywalnych i uniwersalnych praw przysłu-
gujàcych ka˝dej istocie ludzkiej bez wzgl´du na ras´,
kolor skóry, płeç, j´zyk, religi´, poglàdy, pochodze-
nie narodowe lub społeczne, majàtek, urodzenie,
stan zdrowia itp. Najstarszymi dokumentami zawie-
rajàcymi spisane prawa człowieka gwarantowane
wszystkim obywatelom sà: amerykaƒska „Deklara-
cja niepodległoÊci”, podpisana w 1776 r., oraz pocho-
dzàca z 1789 r. francuska „Deklaracja praw człowieka
i obywatela”.

Okrucieƒstwa wobec ludzkoÊci z czasów II wojny

Êwiatowej oraz nieprzestrzeganie mi´dzynarodo-
wych umów skłoniły polityków do uporzàdkowania
i spisania podstawowych uprawnieƒ ka˝dego czło-
wieka. Skutkiem tej inicjatywy było stworzenie
Karty Narodów Zjednoczonych. Zawierała ona usta-
lenia, które miały byç podstawà pokoju na Êwiecie,
a tak˝e uzgodnienia dotyczàce przestrzegania oraz

rozszerzania zakresu praw i wolnoÊci człowieka.
W 1945 r. dokument ten podpisali przedstawiciele
kilkudziesi´ciu krajów, co dało poczàtek Organiza-
cji Narodów Zjednoczonych (w skrócie: ONZ).

Karta Narodów Zjednoczonych ma charakter

nadrz´dny w stosunku do pozostałych aktów praw-
nych zawartych mi´dzy paƒstwami członkowskimi
ONZ. Oznacza to, ˝e wszelkie ustalenia znajdujàce
si´ w innych dokumentach mi´dzynarodowych
muszà byç zgodne z jej postanowieniami. W 1948 r.
kraje nale˝àce do Organizacji Narodów Zjednoczo-
nych podj´ły decyzj´ o uÊciÊleniu zapisów w Karcie
Narodów Zjednoczonych. W ten sposób powstała
„Powszechna deklaracja praw człowieka”, szczegó-
łowo okreÊlajàca prawa i wolnoÊci wszystkich ludzi.
Poniewa˝ jest ona najcz´Êciej tłumaczonym doku-
mentem na Êwiecie, została wpisana do „Ksi´gi
rekordów Guinnessa”. Deklaracj´ mo˝na obecnie
przeczytaç a˝ w trzystu j´zykach.

Prawa człowieka

Termin

demokracja u˝ywany jest cz´sto jako synonim praw i wolnoÊci

politycznych, których podstawà jest równoÊç obywateli wobec prawa.
System demokratyczny zapewnia najwi´kszy – w porównaniu z innymi
ustrojami paƒstwowymi – zakres praw przysługujàcych ka˝demu czło-
wiekowi. Najwa˝niejsze z nich, prawo do ˝ycia oraz do wolnoÊci i włas-
noÊci, okreÊla si´ jako

prawa człowieka. Jednym z nieodłàcznych elemen-

tów demokracji jest równie˝ kultura polityczna, b´dàca koniecznym
składnikiem całokształtu dorobku kulturowego społeczeƒstwa.

GENERACJE PRAW

Prawa III generacji

Prawa II generacji

Prawa I generacji

• prawo do ˝ycia w pokoju
• prawo do rozwoju
• prawo do czystego

Êrodowiska naturalnego

• prawo do pomocy

humanitarnej

• prawo dost´pu do informacji

• prawo do nauki
• prawo do pracy i wynagro-

dzenia za nià

• prawo przynale˝noÊci

do zwiàzków zawodowych

• prawo do ˝ycia na godnym

poziomie

• prawo do opieki medycznej
• prawo do swobodnego

uczestniczenia w ˝yciu
kulturalnym

• prawo do ochrony i opieki

nad rodzinà

• prawo do urlopu

• prawo do ˝ycia
• prawo do wolnoÊci

i bezpieczeƒstwa

• prawo do własnoÊci
• prawo do sprawiedliwego

procesu

• prawo do prywatnoÊci
• prawo do swobodnego

przemieszczania si´

• prawo do zrzeszania si´
• prawo do udziału w ˝yciu

publicznym

• wolnoÊç wyznania
• wolnoÊç od tortur

Suplement dla Nauczyciela

Kultura polityczna to cz´Êç kultury społeczeƒstwa,
która odnosi si´ do sfery polityki, a wi´c do zacho-
waƒ politycznych rzàdzàcych i rzàdzonych, stylu
przywództwa politycznego, stosunku jednostki do
paƒstwa, a tak˝e do zakresu ingerencji paƒstwa
w ˝ycie prywatne obywateli. W skład kultury poli-
tycznej wchodzà:
• wiedza o polityce, znajomoÊç faktów, zaintereso-

wanie nimi;

• ocena zjawisk politycznych, sàdy wartoÊciujàce

dotyczàce tego, jak powinna byç sprawowana wła-
dza;

• emocjonalna strona postaw politycznych, np. miłoÊç

do ojczyzny;

• uznane w danym społeczeƒstwie wzory zachowaƒ

politycznych, które okreÊlajà, jak mo˝na i nale˝y
post´powaç w ˝yciu politycznym.

Z przenikania si´ elementów charakterystycznych
dla typów podstawowych powstajà dalsze, mieszane
kultury polityczne. Kultura obywatelska, właÊciwa
systemom demokratycznym, równie˝ jest zaliczana

do typów mieszanych. W kulturze obywatelskiej ele-
menty kultury zaÊciankowej i podporzàdkowania
nie zostały całkowicie usuni´te, lecz włàczone w kul-
tur´ uczestnictwa, która ma status dominujàcy.

Kultura polityczna

Do najistotniejszych składników kultury politycznej
demokracji nale˝à nast´pujàce zagadnienia: powià-
zania biznesu z politykà, etyka parlamentarna,
atmosfera debat politycznych, ochrona dóbr osobis-
tych polityków, edukacja polityczna obywateli.
JakoÊç kultury politycznej jest czynnikiem, który
w du˝ym stopniu wpływa na efektywnoÊç paƒstwa,
równie˝ w sferze ekonomicznej. Od szybkoÊci i spo-
sobu przyjmowania rozwiàzaƒ majàcych wpływ
na gospodark´ zale˝y tempo jej rozwoju. Z tego
wzgl´du wysoka kultura polityczna mo˝e byç czyn-
nikiem wzrostu Produktu Krajowego Brutto, a co
za tym idzie – przyczyniç si´ do polepszenia warun-
ków ˝ycia obywateli. Natomiast demokracja pozba-
wiona wysokiej jakoÊci kultury politycznej nara˝ona
jest na powa˝ne wstrzàsy. Zatem dla unikni´cia

destabilizacji sytuacji w paƒstwie politycy powinni
wykazywaç szczególnà dbałoÊç o poziom debaty pub-
licznej. Tymczasem w ocenie bezpoÊrednich uczest-
ników dyskusji na forum parlamentu tylko około
30% wystàpieƒ bazuje na rzeczowych, obiektywnych
przesłankach. W wystàpieniach parlamentarzystów
przewa˝ajà argumenty negatywne, majàce na celu
obalenie propozycji przeciwników politycznych. Bra-
kuje argumentacji pozytywnej, wprowadzajàcej ton
konstruktywnej dyskusji nad rozwiàzaniem najlep-
szym dla kraju. Politycy przyznajà wprawdzie, ˝e
wypowiedzi oparte na wiedzy merytorycznej sà naj-
bardziej skuteczne, ale w swojej działalnoÊci
w małym stopniu wykorzystujà t´ wiedz´, co dowo-
dzi słabego warsztatu pracy cz´Êci polityków i rzad-
kiego korzystania z doradztwa ekspertów.

Czy kultura polityczna jest potrzebna polskiej demokracji?

Literatura:

Politologia. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2008.

http://www.kig.pl/assets/upload/Opracowania%20i%20analizy%20/kultura_polityczna

TYPY KULTURY POLITYCZNEJ

Uczestnictwa

Podporzàdkowania

ZaÊciankowa

Obywatele sà zaintereso-

wani nie tylko tym, co sys-
tem polityczny im daje, lecz
tak˝e sposobem wpływania
na jego funkcjonowanie.

Cechuje jà wyrazistoÊç

postaw entuzjastycznych
lub krytycznych wobec
władzy, jak równie˝ brak
mo˝liwoÊci inicjatywy
ze strony poszczególnych
członków społeczeƒstwa.

Charakterystyczna dla spo-

łecznoÊci bardzo słabo
rozwini´tych, np. dla afry-
kaƒskich społecznoÊci
plemiennych. Kultura poli-
tyczna tego typu cechuje
si´ całkowitym brakiem
zainteresowania systemem
politycznym wÊród
obywateli.

Suplement dla Nauczyciela

Poj´cie społeczeƒstwa obywa-
telskiego jest wyjaÊniane
na wiele sposobów, co odzwier-
ciedla zło˝onoÊç tego terminu.

Społeczeƒstwo obywatelskie

Przeglàd istniejàcych teorii ukazuje ewolucj´ społe-
czeƒstwa obywatelskiego w zmieniajàcych si´ rea-
liach rzeczywistoÊci politycznej, gospodarczej i kul-
turowej.
• Model klasyczny (Arystoteles) – nie rozgranicza

wyraênie poj´ç społeczeƒstwa obywatelskiego,
społeczeƒstwa politycznego i paƒstwa. W tej teorii
społeczeƒstwo obywatelskie i polityczne to naj-
wy˝sze etapy moralnego rozwoju paƒstwa,
przeciwstawione okresowi przed paƒstwo wemu,
traktowanemu jako czas barbarzyƒski i niecywili-
zowany. Według Arystotelesa cały rozwój społecz-
ny zmierza do stworzenia paƒstwa, bez którego
jednostka nie mo˝e prawidłowo funkcjonowaç
oraz realizowaç swojej społecznej natury.

• Model liberalny (A. Smith, D. Ferguson, J. Locke)

– zakładał, ˝e podstawà kształtowania si´ społe-
czeƒstwa obywatelskiego był podział pracy, który
doprowadził do utworzenia si´ sfery gospodarczej,
autonomicznej wzgl´dem polityki. W tym uj´ciu
społeczeƒstwo obywatelskie pojmowane jest jako
wspólnota rynkowa zło˝ona z indywidualnych
właÊcicieli, których partykularne interesy krzy˝u-
jà si´, nadajàc tym samym całemu układowi spo-
łeczno-ekonomiczny charakter. Polityka jest tu

rozumiana jako narz´dzie do realizacji interesów
prywatnych.

• Model Heglowski (G. Hegel) – według tej teorii spo-

łeczeƒstwo jest wytworem kapitalizmu, jednak
obywatele nie kierujà si´ wyłàcznie swoim intere-
sem, lecz dà˝à równie˝ do realizacji celów ogólnych
dla dobra wspólnoty. Zdaniem Hegla osobiste
zamierzenia jednostki mogà byç realizowane jedy-
nie poprzez społecznà kooperacj´, przyczyniajàc si´
tym samym do zaspokojenia potrzeb współobywa-
teli. Autor tego modelu twierdził, ˝e społeczeƒstwo
obywatelskie jest formà organizacji wyst´pujàcà
pomi´dzy rodzinà a paƒstwem, włàczył jednak do
niego sàdy i policj´, których zadaniem w tym ukła-
dzie miała byç ochrona interesów obywatelskich
oraz legitymizacja podejmowanych działaƒ.

• Model socjologiczny (A. de Tocqueville) – w tym

uj´ciu społeczeƒstwo obywatelskie rozumiane jest
jako obszar wzajemnych relacji mi´dzy jednostka-
mi. Tocqueville podkreÊlał, ˝e rozwój dobrowol-
nych organizacji i stowarzyszeƒ powołanych do
˝ycia z inicjatywy samych obywateli jest wyrazem
rozwoju demokracji, objawiajàcego si´ potrzebà
wymiany poglàdów oraz wprowadzania w ˝ycie
nowych inicjatyw.

Modelowe uj´cie społeczeƒstwa obywatelskiego

Społeczeƒstwo obywatelskie to typ wspólnoty, w któ-
rej obywatele zdajà sobie spraw´ ze swojej podmio-
towoÊci politycznej i społecznej, co przejawia si´
czynnym udziałem w ˝yciu ogółu. Jest formà orga-
nizacji charakterystycznà dla paƒstw demokratycz-
nych, gdy˝ dla swojego prawidłowego funkcjonowa-
nia potrzebuje odpowiednich warunków, które mogà
byç stworzone tylko w tym ustroju.

Działania podejmowane w ramach społeczeƒstwa

obywatelskiego sà wyrazem dojrzałoÊci społecznej
oraz politycznej obywateli i w ten sposób powinny
byç interpretowane przez władze. W miar´ umac-
niania zasad demokratycznego paƒstwa prawa orga-
nizacje realizujàce idee społeczeƒstwa obywatelskie-
go stajà si´ dla rzàdzàcych partnerami. Ich opinie

stanowià wa˝ny element korygujàcy post´powanie,
ustawodawstwo czy decyzje rzàdów poszczególnych
paƒstw.

Na podstawie dotychczasowych rozwa˝aƒ mo˝na

stwierdziç, ˝e społeczeƒstwo obywatelskie:
• to wyodr´bniony, ró˝ny od paƒstwa, gospodarki

i ˝ycia prywatnego obszar, w którym obywatele
dobrowolnie i autonomicznie tworzà stowarzysze-
nia, fundacje lub ruchy;

• jest tworzone w celu wyra˝ania, obrony, bàdê rea-

lizacji potrzeb i aspiracji jednostek;

• funkcjonuje poprzez dialog społeczny i kompro-

mis;

• zobowiàzuje uczestników do podejmowania dzia-

łaƒ zgodnych z zasadami obowiàzujàcego prawa.

Społeczeƒstwo obywatelskie w praktyce

Według podstawowej definicji społeczeƒstwo obywatelskie to zbioro-
woÊç, w której zespół instytucji oraz ró˝nego typu dobrowolnych orga-
nizacji, zwiàzków i stowarzyszeƒ jest podstawà samodzielnego rozwoju
obywateli, wolnego od ingerencji paƒstwa. Wspólnota tego typu ma
za zadanie umo˝liwiaç jednostce zaspokojenie własnych potrzeb oraz
daç jej przestrzeƒ na podejmowanie indywidualnych inicjatyw.

Suplement dla Nauczyciela

• demokratyczne formy rzàdów
• przestrzeganie zasad paƒstwa prawa
• funkcjonowanie katalogu praw chroniàcych pod-

stawowe wolnoÊci i prawa obywatelskie

• pluralizm polityczny
• brak inwigilacji i cenzury
• ÊwiadomoÊç kultury politycznej i społecznej wÊród

obywateli

Czynniki warunkujàce istnienie społeczeƒstwa obywatelskiego

• integracyjna – skupianie obywateli wokół wspól-

nego celu i anga˝owanie ich w działania zmierza-
jàce do jego osiàgni´cia

• edukacyjno-informacyjna – przekazywanie wiado-

moÊci utwierdzajàcych jednostki w postawie

demokratycznej i obywatelskiej, a tak˝e informo-
wanie o kwestiach przemilczanych przez władze

• artykulacyjna – wyra˝anie potrzeb, wartoÊci oraz

celów społeczeƒstwa w celu zwrócenia uwagi
władz i dà˝enia do rozwiàzania danej kwestii

Funkcje społeczeƒstwa obywatelskiego

W społeczeƒstwie otwartym, podobnie jak w obywa-
telskim, panuje wolnoÊç myÊli i przekonaƒ, a jedno-
stka ma prawo do osobistych decyzji. Umo˝liwia ono
równie˝ dokonywanie wyborów i przyjmowanie
za nie odpowiedzialnoÊci. Koncepcja społeczeƒstwa
otwartego opiera si´ na zasadzie tolerancji, uznania
ró˝norodnoÊci (pluralizmu) i akceptacji odr´bnoÊci
(rasowej, religijnej, Êwiatopoglàdowej, narodowo-
Êciowej). Podstawà polityki dla społeczeƒstwa
obywatelskiego oraz otwartego sà zatem prawa
i wolnoÊci jednostki. Zasadnicza ró˝nica polega

natomiast na tym, ˝e jednym z głównych dà˝eƒ spo-
łeczeƒstwa otwartego sà narodziny globalnego orga-
nizmu społecznego, przyjaznego wobec innoÊci
i odmiennoÊci. Charakterystyczna dla społeczeƒstw
otwartych jest nieobecnoÊç narzuconych sposobów
post´powania, które obowiàzywałyby wszystkich,
oraz brak dominacji wybranego Êwiatopoglàdu.

Przeciwieƒstwem otwartego typu społeczeƒstwa

jest społeczeƒstwo zamkni´te, tj. takie, w którym
przepisy ÊciÊle regulujà wszystkie aspekty ˝ycia spo-
łecznego i ograniczajà niektóre wolnoÊci obywateli.

Społeczeƒstwo otwarte

Sprawne funkcjonowanie społeczeƒstwa obywatel-
skiego wyzwala aktywnoÊç w zakresie przedstawia-
nia własnych przekonaƒ politycznych przez obywa-
teli. Słu˝à temu ró˝ne formy uczestnictwa w ˝yciu
społeczno-politycznym kraju. Do podstawowych
zaliczamy działalnoÊç stowarzyszeƒ, partii oraz sto-
sowanie ró˝nego rodzaju formy protestu: strajków,
demonstracji czy bojkotu. Jednak aktywnoÊcià oby-
watelskà jest te˝ m.in. zjawisko lobbingu, procesu
sàdowego czy przemocy politycznej.
• Lobbing – proces efektywnego wpływania na

osoby podejmujàce decyzje polityczne. Zazwyczaj
opiera si´ na dostarczaniu politykom wszelkich
informacji dotyczàcych danej kwestii, np. przygo-
towywanej ustawy. Najbardziej skutecznym spo-
sobem wywierania nacisku w przypadku lobbingu
jest odwołanie si´ do mo˝liwoÊci wpłyni´cia na
pozycj´ lub publiczny wizerunek danego polityka.
Podstawà tego procesu jest dost´p do struktur

władzy oraz zdolnoÊç do przeprowadzenia tam
rozmów i przedstawiania swoich racji w jednej lub
kilku kluczowych sprawach.

• Proces sàdowy – jeden ze sposobów działalnoÊci

grup nacisku, szczególnie tych, które nie mogà
liczyç na sukces w strukturach władzy. Proces
sàdowy ułatwia bowiem przyciàgni´cie uwagi opi-
nii publicznej, a przez to mo˝e byç jednà z najsku-
teczniejszych taktyk stosowanych dla osiàgni´cia
celów politycznych i społecznych.

• Przemoc polityczna – działanie skierowane prze-

ciwko obowiàzujàcemu systemowi politycznemu,
całkowicie go negujàce i oparte na braku wiary
w funkcjonowanie mechanizmów polityki. Tego
typu aktywnoÊç obywatelska przejawia si´ we
wskazywaniu represyjnych cech funkcjonujàcego
systemu politycznego, co ma doprowadziç do cał-
kowitego zdezawuowania instytucji politycznych
oraz ich obecnych przywódców.

Rodzaje aktywnoÊci publicznej

Literatura:

Encyklopedia politologii, t. 4, opr. E. Olszewski, Kraków 2000.

Społeczeƒstwo Obywatelskie, red. E. Balawajder, Lublin 2007.

T. ˚yro, Wst´p do politologii, Warszawa 2006.

A. Heywood, Klucz do politologii, najwa˝niejsze ideologie, systemy, postaci, Warszawa 2008.

J. Ki´czkowska, Ruchy alterglobalistyczne jako forma obywatelskiego nieposłuszeƒstwa, Lublin 2005.

Suplement dla Nauczyciela

Ró˝nic´ mi´dzy stowarzyszeniem a fundacjà mo˝na
ujàç w stwierdzeniu:

JeÊli masz przyjaciół – załó˝ sto-

warzyszenie. JeÊli masz pieniàdze – załó˝ fundacj´.

Stowarzyszenie to grupa osób – przyjaciół, znajo-
mych lub członków rodziny – które majà takie same
pasje, np. interesujà si´ mi´dzywojennym przemy-
słem polskim, albo jednakowe cele do osiàgni´cia,
np. chcà uchroniç przed zniszczeniem przedwojennà
fabryk´ poprzez wpisanie jej do rejestru zabytków.
Ârodkiem realizacji zamierzeƒ jest w tym wypadku
wspólne działanie.

Fundacj´ tak˝e tworzà ludzie o podobnych zaintere-
sowaniach, jednak o powołaniu tego typu organiza-
cji i o tym, czym b´dzie si´ ona zajmowaç, decyduje
fundator. Osoba taka planuje osiàgnàç wa˝ny spo-
łecznie cel, np. podnieÊç poziom wykształcenia mło-
dych osób w danej miejscowoÊci, i przekazuje fundu-
sze konkretnie na jego realizacj´. W sensie prawnym
fundacja to właÊnie majàtek, czyli pieniàdze, papie-
ry wartoÊciowe, ruchomoÊci i nieruchomoÊci. Orga-
nizacja tego typu mo˝e równie˝ dà˝yç do osiàgni´cia
celu wa˝nego gospodarczo, np. do rozwijania okreÊ -
lonego obszaru pod wzgl´dem ekonomicznym.

Czym jest stowarzyszenie i fundacja?

Procedura zało˝enia i rejestracji organizacji w for-
mie fundacji lub stowarzyszenia nie jest skompliko-
wana. Istotne jest, ˝e czynnoÊci prawne zwiàzane
z zakładaniem stowarzyszenia, m.in. rejestracja
w Krajowym Rejestrze Sàdowym, sà wolne od opłat.
Zapis ten w 2006 r. zniesiono jednak w stosunku
do fundacji. Do zarejestrowania organizacji niezb´d-
ny jest statut, czyli dokument regulujàcy jej zada-
nia, struktur´ organizacyjnà i sposób działania.

Statuty stowarzyszenia i fundacji sà podobne. Muszà
zawieraç nazw´ organizacji, adres siedziby, cele i spo-
soby ich realizacji, struktur´ i kompetencje władz,
zasady dokonywania zmian statutu oraz sposób roz-
wiàzania organizacji. Ró˝nica polega na tym, ˝e dzia-
łalnoÊç w stowarzyszeniu, w przeciwieƒstwie do fun-
dacji, polega na członkostwie, zatem nale˝y okreÊliç,
w jaki sposób b´dzie ono nabywane i odbierane,
a tak˝e ustaliç wysokoÊç uiszczanej składki.

Organizacje pozarzàdowe
to niezb´dny element
w sprawnym funkcjonowaniu
paƒstwa.

Organizacje pozarzàdowe

Procedury zakładania i rejestracji organizacji

Publiczne słu˝by zatrudnienia, obarczone wieloma
zadaniami administracyjnymi, cier pià na niedobór
kadry i Êrodków finansowych, a to znacznie utrud-
nia profesjonalne usługi zatrudnieniowe. Ârodki na
infrastruktur´ i kadr´ urz´dów pracy zobowiàzane
sà zapewniç samorzàdy, zatem działania takie, jak
szkolenia lub kursy zawodowe stanowià na ogół
wypadkowà Êrodków, jakimi dys ponuje samorzàd,
nie zaÊ lokalnych potrzeb. W tej sytuacji trudno
powiedzieç, ˝e publiczne słu˝by zatrudnienia odpo-
wiadajà na rzeczywiste potrzeby lokalnych rynków
pracy.

Organizacje pozarzàdowe mogà byç na rynku

pracy cennym wsparciem dla urz´ dów pracy ze
wzgl´du na:
• ró˝norodnoÊç form działania;
• mo˝liwoÊç pozyskiwania Êrodków z ró˝nych êró-

deł, m.in. dotacje ze Êrodków publicznych, prywat-
ne donacje pieni´˝ne i rzeczowe, Êrodki unijne,
fundusze z własnej działalnoÊci gospodarczej;

• kompetencje i doÊwiadczenie w pracy ze specyficz-

nymi grupami beneficjentów;

• zdolnoÊç tworzenia miejsc pracy w ra mach włas-

nej działalnoÊci statutowej i go spodar czej, które
przygotujà beneficjenta do pracy zarówno na
otwartym rynku pracy, jak i w Centrach Integra-
cji Zawodowej, Zakładach Aktywizacji Zawodowej
i innych podmiotach;

• mo˝liwoÊç obj´cia osób z grup defaworyzowanych

kompleksowà, długofalowà opiekà, na którà skła-
dajà si´: doradztwo i kształcenie zawodowe,
a tak˝e poÊrednictwo i pomoc w po szukiwaniu
pracy;

• niezale˝noÊç, dzi´ki której mogà one realizowaç

projekty nowatorskie, łàczàce w sobie wiele ró˝-
nych typów interwencji;

• osadzenie w społecznoÊci lokalnej, czyli znajomoÊç

problemow regionu, wiedza o warunkach ˝ycia
beneficjenta i jego rodziny oraz o stopniu „otwar-
cia” i akceptacji otoczenia na osoby wykluczone.

Organizacje pozarzàdowe na rynku pracy

Od roku 1989 organizacje pozarzàdowe prze˝ywajà swój renesans dzi´-
ki przywróconej swobodzie zrzeszania si´ i stowarzyszania. Powstaje
wiele nowych fundacji i stowarzyszeƒ wychodzàcych naprzeciw proble-
mom i potrzebom nowoczesnego społeczeƒstwa.

Suplement dla Nauczyciela

CELE I ZADANIA ORGANIZACJI POZARZÑDOWYCH W WYBRANYCH OBSZARACH DZIAŁANIA

KULTURA

POMOC SPOŁECZNA

• podtrzymywanie tradycji, np. skautingu
• zachowanie i promocja polskich dóbr kultury,

np. zabytków, dzieł sztuki

• ochrona dziedzictwa narodowego np. poprzez

odnawianie zabytków

• sponsorowanie i przyznawanie nagród osobom

wybitnie uzdolnionym w ró˝nych dziedzinach
kultury, np. w muzyce

• propagowanie twórczoÊci wybitnych jednostek
• przykładowe organizacje: ZHP, ZHR, Fundacja

Kultury, Fundacja im. Fryderyka Chopina

• przeciwdziałanie skutkom patologii społecznych,

np.: alkoholizmowi, narkomanii, bezdomnoÊci,
bezrobociu, przest´pczoÊci nieletnich

• tworzenie punktów konsultacyjnych
• udzielanie pomocy finansowej osobom potrzebujàcym
• prowadzenie akcji edukacyjnych
• tworzenie oÊrodków pomocy, schronisk, punktów

wsparcia

• przykładowe organizacje: Stowarzyszenie MONAR,

Stowarzyszenie na Rzecz Integracji „Podaj R´k´”,
Fundacja „Mam Marzenie”

SPORT I REKREACJA

OCHRONA ZDROWIA

• rozwój turystyki
• upowszechnianie kultury fizycznej i sportu
• tworzenie placówek wypoczynkowych

i rekreacyjnych dla młodzie˝y

• umo˝liwianie rozwoju jednostkom wybitnym

w danej dziedzinie sportu

• przykładowe organizacje: Towarzystwo

Rozwijania AktywnoÊci Dzieci „Szansa”,
Towarzystwo Pływackie „Olimpijczyk”

• promocja zdrowego trybu ˝ycia, przeprowadzanie

akcji edukacyjnych z zakresu ochrony zdrowia

• sponsorowanie operacji, rehabilitacji
• udzielanie osobom niepełnosprawnym,

upoÊledzonym, a tak˝e ich rodzinom pomocy
terapeutycznej i finansowej oraz wsparcia
w postaci sprz´tu medycznego i rehabilitacyjnego

• organizowanie i wspieranie działalnoÊci placówek

terapeutycznych

• przykładowe organizacje: Fundacja im. Brata

Alberta, Fundacja „Porozumienie Bez Barier”

EDUKACJA

OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA

• wspomaganie paƒstwowej oÊwiaty, np. poprzez

tworzenie szkół niepublicznych

• zakładanie funduszy stypendialnych oraz programów

pomocy dla uczniów uzdolnionych i niezamo˝nych

• tworzenie mo˝liwoÊci kształcenia za granicà
• formowanie placówek, towarzystw

i kół zainteresowaƒ

• przykładowe organizacje: Fundacja Nauki Polskiej,

Fundacja Stefana Batorego, Polska Fundacja
Upowszechniania Nauki, Niezale˝ne Zrzeszenie
Studentów

• monitorowanie przestrzegania praw człowieka

i obywatela

• podejmowanie działaƒ na rzecz ochrony tych praw
• upowszechnianie wiedzy na temat praw człowieka
• promowanie postaw humanitarnych i tolerancyjnych
• przykładowe organizacje: Helsiƒska Fundacja

Praw Człowieka, polski oddział Amnesty
International

EKOLOGIA

DZIAŁALNOÂå CHARYTATYWNA

• inicjowanie i wspieranie działaƒ na rzecz ochrony

Êrodowiska naturalnego

• promowanie rozwa˝nego gospodarowania

bogactwami naturalnymi

• upowszechnianie wiedzy na temat Êrodowiska
• przykładowe organizacje: Fundacja „Nasza Ziemia”,

Społeczny Instytut Ekologiczny, Obywatelski
Ruch Ekologiczny, Fundacja Wspierania Inicjatyw
Ekologicznych

• niesienie pomocy finansowej i materialnej

wszystkim potrzebujàcym, np.: ofiarom wojny,
kataklizmów, uchodêcom oraz ludziom
dotkni´tym ubóstwem

• prowadzenie działaƒ edukacyjnych
• przykładowe organizacje: Polski Czerwony

Krzy˝, Caritas Polska, Polska Akcja Humanitarna,
Fundacja „Pomoc Społeczna SOS”, Fundacja
Wielkiej Orkiestry Âwiàtecznej Pomocy

Literatura:

http://www.bezrobocie.org.pl/files/1bezrobocie.org.pl/public/broszury_proes3/081203_proes3_broszura_4_ngo.pdf

http://administracja.ngo.pl/x/340717

http://www.poland.gov.pl/Organizacje,pozarzadowe,128.html

Suplement dla Nauczyciela

Ta forma patologii zwiàzana jest bezpoÊrednio
z samà istotà demokracji jako formy rzàdów, gdzie
decydujàcy głos przypada wi´kszoÊci i to jej wola ma
znaczenie. Najwi´kszym problemem jest meryto-
ryczne okreÊlenie, w jakim stopniu bycie w wi´kszo-
Êci wià˝e si´ ze słusznoÊcià poglàdów, a tak˝e

ustalenie, w jakich sprawach nie nale˝y si´ odwoły-
waç do argumentu przewagi liczebnej zwolenników
danego rozwiàzania. Współczesne systemy demo-
kratyczne radzà sobie z tà kwestià za pomocà odpo-
wiednio skonstruowanych aktów prawnych i insty-
tucji sprawujàcych nadzór nad ich wykonywaniem.

Korupcja, populizm
czy biurokratyzacja to tylko
niektóre z realnych zagro˝eƒ
dla sprawnego funkcjonowania
paƒstwa.

Patologie w paƒstwie demokratycznym

Dyktatura wi´kszoÊci

Ze zjawiskiem alienacji klasy politycznej mamy do
czynienia wtedy, kiedy Êwiat polityki ulega odizolo-
waniu od paƒstwa oraz uniezale˝nieniu od mecha-
nizmów społecznej kontroli. Skutkiem tego procesu
jest zerwanie wi´zi mi´dzy obywatelami a polityka-
mi, co z kolei grozi brakiem identyfikacji społeczeƒ-
stwa z systemem władzy, któremu podlegajà. Alie-
nacja klas politycznych wywołuje w społeczeƒstwie
przekonanie o braku mo˝liwoÊci wpływu na ˝ycie
polityczne, a tak˝e stwarza poczucie, ˝e wszelkie

procesy decyzyjne w sferze polityki zachodzà nieza-
le˝nie od woli obywateli. Ostatecznà konsekwencjà
tego zjawiska jest powszechne przekonanie, ˝e
ludzie polityki to osoby skorumpowane, niedotrzy-
mujàce obietnic i reprezentujàce obce interesy. Elita
polityczna postrzegana jest jako niezdolna do reali-
zacji oczekiwaƒ społecznych. W takiej sytuacji
dochodzi do wzrostu nieufnoÊci i krytycyzmu oby-
wateli wobec władzy.

Alienacja klas politycznych

Kolejnymi zagro˝eniami dla paƒstwa kierujàcego si´
zasadami demokracji sà zjawiska nepotyzmu oraz
kumoterstwa. Nepotyzm jest poj´ciem wàskim –
dotyczy nadu˝ywania przez polityków lub urz´dni-
ków pełnionych funkcji w celu faworyzowania krew-
nych bàdê znajomych przy obsadzaniu stanowisk.
Kumoterstwo natomiast jest terminem o szerszym

znaczeniu i dotyczy wzajemnego popierania si´ ludzi
zwiàzanych pokrewieƒstwem, za˝yłoÊcià lub przy-
nale˝noÊcià do okreÊlonej grupy, majàcego zwykle
prowadziç do osiàgni´cia korzystnej pozycji politycz-
nej lub materialnej. Aby zapobiec tego typu zjawi-
skom, organizuje si´ akcje promujàce tzw. „rady -
kalnà przezroczystoÊç” w ˝yciu publicznym.

Nepotyzm i kumoterstwo

Bierna postawa społeczeƒstwa wynika ze znu˝enia
obywateli sprawami polityki. OdpowiedzialnoÊç za
taki stan rzeczy cz´sto ponoszà organy paƒstwowe
oraz zmanipulowane przez nie media. Społeczna
apatia ułatwia bowiem władzy ukrywanie własnej

opieszałoÊci i braku umiej´tnoÊci sprawnego rzàdze-
nia. Niechlubnym przykładem biernoÊci obywateli
jest widoczna podczas wyborów parlamentarnych
lub prezydenckich frekwencja wyborcza nieprzekra-
czajàca 50%.

BiernoÊç społeczeƒstwa

Podstawowe zagro˝enia współczesnego paƒstwa
demokratycznego to nie tylko demagogia, populizm,
korupcja i centralizacja, lecz tak˝e nast´pujàce
zjawiska:
• dyktatura wi´kszoÊci,
• alienacja klas politycznych,

• nepotyzm i kumoterstwo,
• biernoÊç społeczeƒstwa,
• nietolerancja,
• anarchia,
• nieprzestrzeganie zasad demokracji,
• problemy ekonomiczne i społeczne obywateli.

Co zagra˝a demokracji?

Nast´pstwem istnienia społeczeƒstwa kierujàcego si´ zasadami demo-
kratycznymi sà ró˝nego rodzaju napi´cia, kryzysy i konflikty. Sytuacje te
wynikajà z naturalnych interakcji zachodzàcych w ˝yciu społecznym. Ich
nat´˝enie, rodzaj i zakres zale˝à w du˝ym stopniu od kultury politycznej
oraz kształtu demokracji w danym paƒstwie, ale przede wszystkim
– od kultury ˝ycia społecznego i politycznego obywateli.

Suplement dla Nauczyciela

Anarchia jest bardzo powa˝nym zagro˝eniem dla
paƒstwa demokratycznego. Poprzez to okreÊlenie
rozumiemy stan chaosu polegajàcy na bezsilnoÊci
i nieefektywnoÊci działaƒ rzàdu. Przejawem, a zara-
zem skutkiem anarchii jest osłabienie paƒstwa oraz

jego oÊrodków decyzyjnych w obliczu gwałtownych
strajków i demonstracji b´dàcych wyrazem niezado-
wolenia społecznego. Trwałe utrzymywanie si´ tego
stanu mo˝e doprowadziç do złamania zasad demo-
kracji, a tak˝e do dezorganizacji ˝ycia społecznego.

Anarchia

Łamanie zasad demokratycznych zawartych w kon-
stytucji jest jednym z najwi´kszych zagro˝eƒ dla
prawidłowego funkcjonowania paƒstwa prawa.
Zasada suwerennoÊci narodu polegajàca na sprawo-
waniu władzy przez niego lub przez jego przedstawi-
cieli wybranych w demokratycznych wyborach
cz´sto nie jest respektowana. Przykładem tego typu
działaƒ sà kłamstwa i manipulacje wyborcze oraz –
w skrajnych przypadkach – fałszowanie wyborów.
Demokratyczne ˝ycie polityczne jest oparte przede
wszystkim na zasadzie pluralizmu politycznego.

Wszelkie działania majàce na celu eliminowanie lub
delegalizacj´ partii opozycyjnych sà powa˝nym
naruszeniem zasad demokracji i zafałszowujà sytua-
cj´ politycznà w kraju. Przykładowo, naruszeniem
demokratycznej zasady trójpodziału władzy jest
sprawowanie dwóch stanowisk, których wedle prze-
pisów prawa nie wolno łàczyç. Bardzo powa˝nym
naruszeniem reguł rzàdzenia jest te˝ ograniczenie
przez administracj´ paƒstwowà wolnoÊci słowa czy
działalnoÊci mediów.

Nieprzestrzeganie zasad demokracji

Nastroje społeczne kształtowane sà głównie przez
czynniki ekonomiczne i społeczne. Pogarszajàca si´
sytuacja obywateli – bezrobocie, niskie zarobki, brak
odpowiednich zabezpieczeƒ socjalnych czy niewydol-
na słu˝ba zdrowia mogà powodowaç radykalizacj´
nastrojów i wzrost niech´ci do władz paƒstwowych.
Sytuacje takie najcz´Êciej prowadzà do wybuchów
społecznej dezaprobaty: demonstracji, strajków
i – w szczególnych przypadkach – zamachów stanu.

Problemem ekonomicznym o szczególnej wadze

dla społeczeƒstwa i paƒstwa demokratycznego jest,
w całym katalogu zagro˝eƒ, bezrobocie. Wià˝e si´
ono m.in. z ponoszonymi przez paƒstwo i całe

społeczeƒstwo kosztami Êwiadczeƒ socjalnych, pod-
wy˝szonymi podatkami, niewykorzystanym poten-
cjałem ludzkiej pracy, poczuciem zagro˝enia bezro-
bociem ludzi zatrudnionych oraz nasileniem si´
patologii społecznych. Dla społeczeƒstwa bezrobo-
cie oznacza pojawienie si´ bàdê zaostrzenie nega-
tywnych społecznie zjawisk, takich jak: apatia spo-
łeczna, pogorszenie stanu zdrowia fizycznego
i psychicznego wielu obywateli, wzrost liczby samo-
bójstw oraz przest´pstw kryminalnych. Stan
wysokiego bezrobocia jest wi´c dla ka˝dego kraju
czynnikiem hamujàcym jego rozwój gospodarczy
i społeczny.

Problemy ekonomiczne i społeczne obywateli

Literatura:

Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2004.

A. Laska, J. Nocoƒ, Teoria polityki. Wprowadzenie, Warszawa 2005.

V. Van Dyke, Wprowadzenie do polityki, Poznaƒ 2000.http://lex.pl/czasopisma/atdp/art_4_08.pdf

Problem nietolerancji zwiàzany był pierwotnie głów-
nie z prawami mniejszoÊci narodowych. Paƒstwa
demokratyczne w swoich konstytucjach, a tak˝e
w ratyfikowanych umowach mi´dzynarodowych
regulujà t´ kwesti´ przepisami gwarantujàcymi
ochron´ praw ka˝dego człowieka niezale˝nie od
pochodzenia, wyznawanej religii czy koloru skóry.
Problemem dla demokracji jest jednak zagro˝enie
zwiàzane z pojawiajàcymi si´ w społeczeƒstwach

licznymi postawami nietolerancji. Takie zachowa-
nia prowadzà do dyskryminacji ró˝nego rodzaju
mniejszoÊci, a cz´sto te˝ do łamania zasad prawa.
Dominacja nietolerancyjnych postaw mo˝e prowa-
dziç do izolowania mniejszoÊci z ˝ycia społecznego,
a w dalszej konsekwencji do mo˝liwoÊci stosowania
przez nie w celu obrony swojej to˝samoÊci sposobów
sprzecznych z zasadami demokracji i praworzàdno-
Êci, np. zamachów terrorystycznych.

Nietolerancja

Suplement dla Nauczyciela

Jednà z charakterystycznych
cech ustawy bud˝etowej jest
specjalny sposób jej uchwala-
nia, ró˝niàcy si´ od procedury
zatwierdzania zwykłych ustaw.

Bud˝et, aby zapewniç paƒstwu bezpieczeƒstwo
finansowe i stabilnoÊç ekonomicznà, musi spełniaç
okreÊlone funkcje i byç skonstruowany zgodnie
z precyzyjnymi zasadami.
Funkcje bud˝etu:
• polityczna – bud˝et uchwalany jest jako ustawa,

a za jego wykonanie rzàd odpowiada przed parla-
mentem, przez który jest cyklicznie kontrolowany;

• ekonomiczna – prawidłowy rozwój oraz funkcjono-

wanie społeczeƒstwa i gospodarki gwarantowane
sà przez odpowiednià dystrybucj´ dochodów uzys-
kanych przez paƒstwo.

Zasady bud˝etu:
• równowaga – dochód powinien pokrywaç wydatki

(w praktyce zasada ta jest trudna do zrealizowa-
nia);

• rocznoÊç – obejmuje rok (niekoniecznie kalenda-

rzowy);

• zupełnoÊç – dotyczy wszystkich dochodów i wydat-

ków paƒstwa;

• jednoÊç – nale˝y go ujàç w jednym zestawieniu;
• jawnoÊç – powinien byç ogólnodost´pny;
• uprzednioÊç – uchwalenie go musi nastàpiç przed

rozpocz´ciem nowego roku bud˝etowego.

Dobry bud˝et

Zgodnie z przepisami Konstytucji RP z 1997 r. usta-
wa dotyczàca bud˝etu paƒstwa musi zostaç uchwa-
lona najpóêniej w ciàgu trzech miesi´cy od daty
zło˝enia projektu, upływajàcej 30 wrzeÊnia w roku
poprzedzajàcym rok bud˝etowy. Nad projektem naj-
pierw obraduje sejm, nast´pnie senat ma 20 dni na
wprowadzenie poprawek (art. 223). Je˝eli w ciàgu
4 miesi´cy od przedło˝enia sejmowi projektu ustawy
bud˝etowej dokument nie zostanie przekazany pre-
zydentowi do podpisu, głowa paƒstwa mo˝e w ciàgu
14 dni zarzàdziç skrócenie kadencji sejmu, co ozna-
cza przeprowadzenie nowych wyborów parlamen-
tarnych (art. 225). Prezydent podpisuje ustaw´
bud˝etowà w ciàgu 7 dni od daty jej otrzymania, ale
mo˝e tak˝e w tym czasie wystàpiç do Trybunału
Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodnoÊci
ustawy bud˝etowej z Konstytucjà. Trybunał ma
wówczas 2 miesiàce na wydanie opinii.

wyjàtkowych przypadkach Konstytucja

dopuszcza regulowanie dochodów i wydatków paƒ-
stwa ustawà o tzw. prowizorium bud˝etowym. Jest
to bud˝et tymczasowy, uchwalany w wypadku
koniecznoÊci dłu˝szych prac nad ustawà. Obowiàzu-
je on zwykle krócej ni˝ rok – do czasu uchwalenia
bud˝etu rocznego. Inicjatywa ustawodawcza w tym
zakresie przysługuje Radzie Ministrów, która
uchwala projekt ustawy o prowizorium i przedsta-
wia go wraz z uzasadnieniem sejmowi do 30 wrzeÊ-
nia roku poprzedzajàcego rok bud˝etowy. Rada
Ministrów jest równie˝ zobowiàzana do przedsta-
wienia projektu ustawy bud˝etowej nie póêniej
ni˝ na 3 miesiàce przed upływem obowiàzujàcego
prowizorium. Ostatnia ustawa o prowizorium
bud˝etowym obowiàzywała w Polsce od 1 stycznia
do 31 marca 1992 r.

Procedura uchwalania bud˝etu w Polsce

Najwy˝sza Izba Kontroli (NIK) kontroluje prze-
strzeganie przez rzàd ustaleƒ zawartych w bud˝e-
cie paƒstwa. Urz´dnicy biorà pod uwag´ aspekt
legalnoÊci, celowoÊci, rzetelnoÊci i gospodarnoÊci
podejmowanych przez władz´ działaƒ. Organ ten
analizuje sposób wydawania pieni´dzy w paƒstwie,
a jego opinia jest kluczowa przy udzielaniu Radzie
Ministrów absolutorium, czyli wydawanego przez
parlament aktu, w którym działalnoÊç finansowa
rzàdu zostaje uznana za prawidłowà. Pozytywna
opinia jest wydawana po analizie rozliczenia finan-
sowego oraz sprawozdania z prowadzonej działalno-
Êci. Absolutorium stanowi tak˝e wyraz zaufania dla
ocenianej w ten sposób władzy.

Na mocy przepisów ustawy zasadniczej z 1997 r.

sejm jest zobowiàzany do corocznej oceny sposobu
realizacji rozporzàdzeƒ ustawy bud˝etowej. Podsta-
w´ opiniowania stanowià:
• sprawozdanie Rady Ministrów (przedło˝one w ter-

minie 5 miesi´cy od zakoƒczenia roku bud˝etowe-
go) wraz z informacjà o stanie zadłu˝enia paƒstwa;

• analiza bud˝etu paƒstwa i zało˝eƒ polityki pie-

ni´˝nej opracowana przez NIK;

• opinia NIK decydujàca o uzyskaniu absolutorium.

Sejm ma 90 dni, aby na drodze głosowania zade-

cydowaç o udzieleniu absolutorium rzàdowi, przy
czym przepisy konstytucji nie zakładajà dymisji
rzàdu z powodu nieuzyskania absolutorium.

Czym jest absolutorium?

Bud˝et, czyli okresowy plan wydatków i przychodów paƒstwa, traktowa-
ny jest jako centralna jednostka systemu finansów paƒstwowych. Pod
tym poj´ciem nale˝y rozumieç zarówno zasady gromadzenia oraz roz-
dzielania pieni´dzy przeznaczonych na cele publiczne, jak i instytucje
realizujàce te zadania.

Bud˝et paƒstwa i podatki

Suplement dla Nauczyciela

Podatek to przymusowe, bezzwrotne Êwiadczenie
pieni´˝ne nało˝one przez paƒstwo lub organ samo-
rzàdu terytorialnego na obywatela oraz na podmioty
prowadzàce działalnoÊç gospodarczà.
Funkcje podatków:
• fiskalna – gromadzenie przez paƒstwo Êrodków

materialnych;

• pozafiskalna – zach´canie przez władze do pod -

j´cia działalnoÊci gospodarczej lub ograniczanie
inicjatyw na tym polu;

• polityczna – gwarantowanie bezpieczeƒstwa paƒ-

stwa, realizowanie polityki socjalnej i społecznej,
utrzymywanie administracji paƒstwowej.

Podatki

Podmiot podatku:
• czynny – organ administracji paƒstwowej lub

innej ustalajàcy i pobierajàcy podatek;

• bierny – podatnik i płatnik.
Przedmiot podatku – rzeczy, zjawiska lub zdarzenia
podlegajàce opodatkowaniu.
Podstawa opodatkowania – wielkoÊç wyra˝ona
w pieniàdzu lub w jednostce miary, stanowiàca pod-
staw´ do obliczania wymiaru podatku.

Stawki i skale podatkowe:
• zwolnienie – wyłàczenie z podstawy opodatkowa-

nia dochodów lub podmiotów;

• ulga podatkowa – forma obni˝enia podstawy opo-

datkowania;

• zwy˝ka podatkowa – mo˝e mieç form´ dostosowa-

nia opodatkowania do zdolnoÊci finansowej;

• wyłàczenie z opodatkowania – wyłàczenie wynika-

jàce ze specyfiki dochodów (darowizny, spadki).

Konstrukcja podatku

Podatek od Êrodków transportu
Podmiotami tego podatku sà osoby fizyczne, prawne
i nieposiadajàce osobowoÊci prawnej, b´dàce właÊci-
cielami zarejestrowanych Êrodków transportu.
Przedmiotem tego podatku sà mi´dzy innymi:
samochody ci´˝arowe powy˝ej 3,5 tony, ciàgniki
siodłowe, przyczepy i naczepy oraz autobusy.

Podatek od nieruchomoÊci
Podmiotami, które muszà opłacaç podatek od nie -
ruchomoÊci, sà osoby fizyczne, prawne oraz niepo-
siadajàce osobowoÊci prawnej, b´dàce właÊcicielami,
u˝ytkownikami wieczystymi lub samoistnymi posia-
daczami nieruchomoÊci. Przedmiotem sà tu grunty,
budynki, budowle i urzàdzenia budowlane.

Przykładowe rodzaje podatków w Polsce

Klasyfikacja podatków

Kryterium

Rodzaj podatku

społeczne

osobisty, rzeczowy

ekonomiczne

od dochodu, od kapitału, od konsumpcji

przedmiotowe

przychodowy, dochodowy, majàtkowy, konsumpcyjny

podmiotowe

od osób fizycznych, od osób prawnych

celu przeznaczenia

ogólny, celowy

obligatoryjnoÊci

obligatoryjny, fakultatywny

rodzaju stawki lub skali

proporcjonalny (liniowy), progresywny, degresywny

prawne

bezpoÊredni, poÊredni

miejsca zaadresowania

centralny, lokalny

rodzaju obcià˝enia

obcià˝ajàcy koszty przedsi´biorstwa, obcià˝ajàcy wynik
finansowy (dochód lub przychód)

Literatura:

Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2004.

M. Zubik, Bud˝et paƒstwa w polskim prawie konstytucyjnym, Warszawa 2001.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Podatek

http://pl.wikipedia.org/wiki/Bud˝et_paƒstwa

http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_05/i-1158.pdfhttp://europa.eu

Suplement dla Nauczyciela

Termin wywodzi si´ od łaciƒskiego słowa

credo, co

oznacza

wierz´, ufam. W sensie ekonomicznym kre-

dyt polega na odstàpieniu przez jednà ze stron (wie-
rzyciela) drugiej stronie (dłu˝nikowi) okreÊlonej
wartoÊci w pieniàdzu lub w towarze w zamian

za obietnic´ zwrotu w ustalonym terminie równo-
wartoÊci łàcznie z wynagrodzeniem za jej udziele-
nie, czyli odsetkami. W zale˝noÊci od przedmiotu
po˝yczki mo˝na wyodr´bniç dwa rodzaje kredytu:
towarowy i pieni´˝ny.

DziałalnoÊç kredytowa wià˝e si´ z pewnym ryzy-
kiem. Bank udzielajàcy kredytu dokonuje oceny
wiarygodnoÊci kredytowej dłu˝nika, bioràc pod
uwag´ jego aktualnà sytuacj´ finansowà, przezna-
czenie kredytu i opłacalnoÊç planowanego przed-
si´wzi´cia. Ocena ta słu˝y okreÊleniu, czy dłu˝nik
ma zdolnoÊç kredytowà, tzn. czy b´dzie zdolny

do zwrócenia po˝yczonej sumy wraz z nale˝nymi
odsetkami w uzgodnionych terminach. Im ni˝sza
wiarygodnoÊç kredytowa dłu˝nika, tym wi´ksze
ryzyko ponosi bank i tym wy˝ej b´dzie oprocento-
wana po˝yczka. Przy du˝ym ryzyku bank nie udzie-
li kredytu nawet wówczas, gdy po˝yczkobiorca jest
skłonny do zapłacenia wysokich odsetek.

Rozwój bankowoÊci jest
w ostatnich latach jednym
z wyznaczników wzrostu
gospodarczego ka˝dego
kraju.

Kredyt

Powstanie banków handlowych było kolejnym wa˝-
nym stadium rozwoju bankowoÊci. Banki handlowe,
zwane te˝ cz´sto komercyjnymi, zacz´ły łàczyç dwie
funkcje, które wczeÊniej traktowano oddzielnie,
tj. udzielanie po˝yczek i przyjmowanie depozytów.
Pierwsze instytucje tego typu zacz´ły powstawaç
pod koniec XVI w. w miastach północnych Włoch:
Genui, Wenecji, Mediolanie – ówczesnych centrach
handlu Êwiatowego.

Istotnym usprawnieniem funkcjonowania syste-

mu bankowego stało si´ wprowadzenie w XVII w.
w Anglii biletów bankowych, czyli banknotów. Sta-

nowiły one zaÊwiadczenie depozytowe zawierajàce
zobowiàzanie banku do wypłaty na ˝àdanie okreÊlo-
nej iloÊci złota lub złotych monet, zło˝onych wczeÊ-
niej w depozyt. Z czasem w ró˝nych krajach zacz´ła
si´ utrwalaç tendencja do monopolizacji emisji ban-
knotów przez banki znajdujàce si´ pod kontrolà
paƒstwa. Miało to na celu zwi´kszenie bezpieczeƒ-
stwa obrotów finansowych. Poczàtkowo emitowano
banknoty pod zastaw złota i srebra. Odchodzenie od
wymienialnoÊci banknotów na złoto spowodowało
stopniowe przekształcenie banknotów w pieniàdz
papierowy.

Powstanie banków

Najstarszà form´ operacji finansowych stanowi lichwa, czyli po˝yczanie
pieni´dzy lub towarów osobom potrzebujàcym w zamian za wysokie
odsetki. Nast´pnym etapem tworzenia si´ instytucji finansowych była
działalnoÊç Êredniowiecznych złotników i handlarzy pieni´dzmi, którzy
przyjmowali na przechowanie złoto oraz wymieniali monety miejscowe
na zagraniczne albo na kruszce szlachetne w stanie surowym.

RODZAJE KREDYTÓW

pieni´˝ny

towarowy

(kupiecki, handlowy)

Polega na udzieleniu przez wierzy -

ciela po˝yczki pieni´˝nej w zamian
za okreÊlone odsetki.

Wyst´puje wówczas, gdy tradycyjna

operacja kupna-sprzeda˝y prze -
kształca si´ w stosunek kredytowy
ze wzgl´du na odroczenie terminu
zapłaty.

System bankowy

Suplement dla Nauczyciela

Bank centralny zwany jest te˝ bankiem emisyjnym
lub bankiem banków. Ma pozycj´ nadrz´dnà w sto-
sunku do pozostałych instytucji tego typu, wpływa
na ich działalnoÊç oraz jest odpowiedzialny za pro-
wadzenie bie˝àcej polityki pieni´˝nej paƒstwa.

W krajach z rozwini´tà gospodarkà rynkowà wza-

jemna zale˝noÊç mi´dzy bankiem centralnym a rzà-
dem przyjmuje jednà z dwóch mo˝liwych postaci:
• Bank centralny ustala cele swojej działalnoÊci bez

udziału rzàdu. Podstawowym celem funkcjonowa-
nia banku niezale˝nego od rzàdu jest stabilnoÊç
cen. Do grupy najbardziej autonomicznych banków
centralnych Êwiata zaliczane sà: niemiecki, szwaj-
carski i amerykaƒski, a w dalszej kolejnoÊci banki
Japonii, Kanady, Belgii i Holandii.

• Bank centralny jest zale˝ny od rzàdu. Rzàd okreÊ -

la kierunki polityki banku, pozostawiajàc mu

zadania wykonawcze. W tej sytuacji polityka mone-
tarna banku centralnego powinna wspomagaç rzà-
dowà polityk´ gospodarczà bez wzgl´du na konsek-
wencje inflacyjne. Do banków centralnych bardziej
podporzàdkowanych rzàdowi, a zatem majàcych
mniejszà autonomi´ w sprawach polityki monetar-
nej, nale˝à banki Francji, Anglii, Hiszpanii, Portu-
galii, Grecji, Australii i Nowej Zelandii.

Powszechnie podkreÊla si´, ˝e niezale˝noÊç

banku centralnego prowadzi do wi´kszej stabilnoÊci
pieni´˝nej i uniemo˝liwia wykorzystanie polityki
monetarnej do realizacji doraênych interesów poli-
tycznych. Zasada niezale˝noÊci banku centralnego
wzmacnia demokratyczny charakter paƒstwa,
poniewa˝ przeciwdziała koncentracji decyzji w r´ -
kach jednego organu władzy paƒstwowej, jakim jest
rzàd.

Bank centralny

Rada Polityki Pieni´˝nej to jeden z najwa˝niejszych
organów paƒstwowych w Polsce. Jego struktur´ i kom-
petencje omawia Konstytucja w rozdziale X „Finanse
publiczne”. Rada Polityki Pieni´˝nej działa niezale˝-
nie od administracji rzàdowej, jest organem kolegial-
nym, budowanym na zasadach m.in. równowagi poli-
tycznej, fachowoÊci jej członków oraz kadencyjnoÊci.
• Równowaga polityczna – w skład Rady Polityki

Pieni´˝nej wchodzà Prezes Narodowego Banku
Polskiego jako jej przewodniczàcy oraz 9 członków
powoływanych w równej liczbie przez Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej, a tak˝e Sejm i senat
spoÊród specjalistów z zakresu finansów. Pełnienie
funkcji członka Rady Polityki Pieni´˝nej wià˝e si´
z zakazem zajmowania innych stanowisk, podej-
mowania działalnoÊci zarobkowej lub publicznej,
za wyjàtkiem pracy naukowej, dydaktycznej oraz
twórczoÊci artystycznej. Za zgodà Rady, wyra˝onà
w drodze uchwały bez udziału zainteresowanego,

dopuszczalna jest działalnoÊç w organizacjach mi´-
dzynarodowych.

• FachowoÊç – wymóg wyró˝niania si´ wiedzà

z zakresu finansów publicznych nakłada na człon-
ków Rady Polityki Pieni´˝nej Konstytucja RP.
Analogiczny warunek odniesiony jest jedynie do
członków Trybunału Konstytucyjnego, którzy
muszà odznaczaç si´ wiedzà prawniczà. Sà to zapi-
sy szczególne, podkreÊlajàce wag´ tych urz´dów
dla sprawnego funkcjonowania paƒstwa. Takich
warunków Konstytucja nie przewiduje w odniesie-
niu do osób zajmujàcych nawet najwy˝sze stano-
wiska w centralnych organach administracji rzà-
dowej.

• KadencyjnoÊç – oznacza okreÊlenie przez przepisy

prawa ram czasowych sprawowania danej funkcji
publicznej. Kadencja „szeregowego” członka Rady
trwa 6 lat, przy czym dana osoba mo˝e pracowaç
w tej instytucji tylko przez jednà kadencj´.

Rada Polityki Pieni´˝nej

Rada Polityki Pieni´˝nej pełni zadania o kluczowym
znaczeniu dla kształtowania ładu pieni´˝nego
w paƒstwie. Podstawowà jej funkcjà jest coroczne
ustalanie zało˝eƒ polityki pieni´˝nej, które przed-
kłada do wiadomoÊci Sejmowi równoczeÊnie z przed-
stawieniem przez Rad´ Ministrów projektu ustawy
bud˝etowej. Rada odpowiedzialna jest tak˝e, w zak -
resie okreÊlonym ustawowo, za strategiczne zarzà-
dzanie bankiem centralnym.

Na podstawie zało˝eƒ polityki pieni´˝nej Rada

ustala wysokoÊç stóp procentowych NBP, okreÊla
stopy rezerwy obowiàzkowej banków i wysokoÊç jej
oprocentowania, ustala górne granice zobowiàzaƒ
wynikajàcych z zaciàgania przez NBP po˝yczek
i kredytów w zagranicznych instytucjach bankowych

i finansowych, zatwierdza plan finansowy NBP oraz
sprawozdanie z działalnoÊci NBP, przyjmuje roczne
sprawozdania finansowe NBP, ustala zasady opera-
cji otwartego rynku, a tak˝e ocenia działalnoÊç
Zarzàdu NBP w zakresie realizacji zało˝eƒ polityki
pieni´˝nej. Rada ma obowiàzek w ciàgu 5 miesi´cy
od zakoƒczenia roku bud˝etowego zło˝yç Sejmowi
sprawozdanie z wykonania zało˝eƒ polityki pieni´˝-
nej. Ich niewykonanie nie pociàga za sobà konsek-
wencji prawnych, np. w postaci skrócenia kadencji
Rady. Ustalanie przez Rad´ zało˝eƒ polityki pieni´˝-
nej słu˝y realizacji podstawowego celu banku
centralnego, jakim jest dbałoÊç o wartoÊç pieniàdza
polskiego.

Zadania Rady Polityki Pieni´˝nej

Literatura:

Podstawy ekonomii, red. R. Milewski, Warszawa 2006.

E. Knosala, R. Stasikowski, Rada Polityki Pieni´˝nej jako szczególny organ paƒstwa (studium z prawa administracyjnego i nauki administracji),

http://lex.pl/czasopisma/atdp/art_4_08.pdf

Suplement dla Nauczyciela

Funkcjonowanie ka˝dej gospo-
darki opiera si´ na zjawisku
cyklu koniunkturalnego,
którego głównymi fazami sà
o˝ywienie i recesja.

O˝ywienie gospodarcze i kryzys

Polityka gospodarcza to wywieranie przez paƒstwo
wpływu na przebieg procesów gospodarczych oraz
realizowanie okreÊlonych działaƒ, które prowadzà
do ulepszenia funkcjonowania przemysłu, handlu
czy rolnictwa. Rzàd posługuje si´ w tym celu odpo-
wiednimi narz´dziami i Êrodkami przy wsparciu
ekspertów z dziedziny ekonomii.

Do najwa˝niejszych zadaƒ polityki gospodarczej

nale˝à:
• cele polityczne, zwiàzane z utrzymaniem stabil -

noÊci ustroju społeczno-gospodarczego, umocnie-
niem pozycji podmiotów odpowiedzialnych
za wdra˝anie programów polityki gospodarczej
oraz utrzymaniem władzy politycznej;

• cele społeczne, wynikajàce z potrzeby równomier-

nego i sprawiedliwego podziału dochodów, wyrów-
nywania szans zawodowych, umo˝liwienia
dost´pu do nowych technologii, szkoleƒ oraz
zatrudnienia, a tak˝e zapewnienia zabezpieczeƒ
socjalnych;

• cele ekonomiczne, dotyczàce wzrostu znaczenia

pozycji ekonomicznej i przemysłowej kraju,
budowania dobrobytu, zapewnienia rozwoju
przedsi´biorczoÊci i tworzenia sieci kontaktów
mi´dzynarodowych, a tak˝e zagwarantowania
wzrostu gospodarczego oraz efektywnego wyko-
rzystania zasobów paƒstwa.

Polityka gospodarcza i jej cele

Polityka gospodarcza ka˝dego kraju jest nierozer-
walnie zwiàzana z warunkami Êrodowiskowymi.
Oznacza to, ˝e dostosowanie systemu zarzàdzania
gospodarkà do warunków danego paƒstwa i społe-
czeƒstwa jest mo˝liwe po uwzgl´dnieniu wszystkich
czynników mogàcych wywrzeç wpływ na kształt roz-
woju danego kraju.

Czynniki polityczne to m.in. struktura administ-

racyjno-paƒstwowa, rodzaj ustroju politycznego
i społecznego, charakter systemu gospodarczego
i układ sił politycznych.

Czynniki wewnàtrzpaƒstwowe, czyli iloÊç zaso-

bów naturalnych, ludzkich i materialnych oraz sto-
sunek społeczeƒstwa do prowadzonej przez rzàd
polityki gospodarczej.

Czynniki mi´dzynarodowe – zaliczamy do nich

poło˝enie geopolityczne, działalnoÊç w organizacjach
mi´dzynarodowych, sytuacj´ na rynku mi´dzynaro-
dowym, zadłu˝enie zagraniczne, wielkoÊç wymiany
handlowej oraz warunki eksportu i importu.

Czynniki warunkujàce polityk´ gospodarczà

Wzrost gospodarczy, czyli poprawa materialnych i społecznych warun-
ków ˝ycia w paƒstwie, uzale˝niony jest od prawidłowo prowadzonej
polityki gospodarczej, która powinna zapewniç stabilny rozwój i dobro-
byt oraz zapobiec kryzysowi.

POLITYKA GOSPODARCZA

makroekonomiczna

mikroekonomiczna

• polityka fiskalna – dotyczy wpływów

i wydatków bud˝etu paƒstwa,

• polityka pieni´˝na (monetarna) –

polega na dokonywaniu zmian
w poda˝y pieniàdza,

• polityka dochodowa – rozumiana jako

bezpoÊredni wpływ rzàdu na wysokoÊç
dochodów obywateli,

• polityka kursu walutowego – jej

działania zmierzajà do polepszenia
bilansu handlowego.

• polityka przemysłowa – ma na celu

popraw´ konkurencyjnoÊci tego
obszaru gospodarki,

• polityka rolna – dotyczy podniesienia

efektywnoÊci produkcji terenów
wiejskich.

Suplement dla Nauczyciela

Polityka gospodarcza jest kreowana i wprowadzana
w ˝ycie przede wszystkim przez władze paƒstwowe,
pełniàce w tej dziedzinie okreÊlone funkcje:
• alokacyjnà – polegajàcà na ochronie gospodarki

rynkowej przed działalnoÊcià monopolistycznà;

• stabilizacyjnà – słu˝àcà ograniczaniu bezrobocia

i inflacji;

• redystrybucyjnà – zakładajàcà zapewnienie naj-

biedniejszym obywatelom minimum potrzebnego
do egzystencji;

• adaptacyjnà – zwiàzanà z dostosowywaniem si´

do czynników wpływajàcych na gospodark´.

Polityka gospodarcza oparta na właÊciwym rozu-

mieniu jej zasad, funkcji, celów oraz instrumentów
prowadzi do rozwoju paƒstwa, a tym samym do
poprawy sytuacji materialnej społeczeƒstwa. Zapew-
nia równie˝ poparcie i ciàgłoÊç władzy sile politycz-
nej, która t´ polityk´ kształtuje i realizuje. To z kolei
przyczynia si´ do stabilnoÊci kraju i wzmocnienia
jego pozycji.

Funkcje paƒstwa w polityce gospodarczej

Zasady działania polityki gospodarczej

Kryzys, zwany te˝ załamaniem gospodarczym, kra-
chem gospodarczym lub recesjà, spowodowany jest
przede wszystkim złà politykà gospodarczà i finan-
sowà, co prowadzi do niewydolnoÊci systemu finan-
sowego, oraz zjawiskiem zwanym cyklicznoÊcià
koniunktury.

Podstawowà oznakà nadejÊcia kryzysu sà spadki

notowaƒ na giełdzie papierów wartoÊciowych prze-
radzajàce si´ w długotrwajàcà bess´ (spadek cen
akcji). Do objawów kryzysu zaliczamy: wzrost defi-
cytu bud˝etowego i bezrobocia, inflacj´ przeradza-
jàcà si´ w hiperinflacj´, a tak˝e spadek produkcji,
płac, zatrudnienia, dochodów oraz konsumpcji, co
skutkuje spadkiem PKB, jak równie˝ zwolnieniem
tempa rozwoju gospodarczego.

Czasy kryzysu łàczà si´ cz´sto, wbrew logice,

z pozytywnymi dla wielu obywateli przekształcenia-
mi w sferze gospodarki. Mo˝e wówczas nastàpiç nasi-
lenie działaƒ polegajàcych na zabieganiu o klienta
przez konkurujàce firmy, co skutkuje np. obni˝eniem

cen na okreÊlone usługi i produkty. Załamanie gospo-
darcze na rynku powoduje eliminacj´ firm nieefek-
tywnych oraz stworzenie mo˝liwoÊci rozwoju
nowym, dobrze zorganizowanym podmiotom.
Dochodzi do licznych fuzji i przej´ç mniejszych,
zagro˝onych bankructwem firm przez wi´ksze kon-
cerny. Mniej liczàcym si´ dotàd przedsi´biorstwom
łatwiej zdobyç silnà pozycj´ na rynku, poniewa˝
mogà wypełniç luki w pozbawionych cz´Êci konku-
rencji sferach gospodarki. Kryzys pozwala władzom
paƒstwowym dostrzec słaboÊci ˝ycia gospodarczego,
oczyÊciç gospodark´ z wadliwych mechanizmów,
a tak˝e wprowadziç poprawki i nowatorskie rozwià-
zania do obowiàzujàcych przepisów.

W ocenie ekspertów Polska jest jednym z nielicz-

nych paƒstw europejskich, które poprawnie pora-
dziły sobie z ostatnim Êwiatowym kryzysem ekono-
micznym. Zachowany został przy tym wzrost
gospodarczy, a Polacy unikn´li grupowych zwolnieƒ
oraz likwidacji zakładów pracy.

Kryzys gospodarczy a przekształcenia gosodarcze

Literatura:

Kryzys jako generator pozytywnych bodêców gospodarczych,

[w]: Kryzys gospodarczy oczami młodych naukowców (praca zbiorowa), Kraków 2009.

K. Karteczko, A. Bocian, Gospodarka Polski w 2010 roku. Makroekonomiczny model i scenariusze rozwoju, Warszawa 1996.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Rozwój_gospodarczy

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasady_polityki_gospodarczej

http//pl.wikipedia.org/wiki/Instrumenty_polityki_gospodarczej

ZASADY

DZIAŁANIA

POLITYKI

GOSPODARCZEJ

• Zasada kompleksowoÊci – przy wyzna-

czeniu celów polityki gospodarczej
powinna byç brana pod uwag´ sytuacja
we wszystkich dziedzinach funkcjono-
wania kraju, a tak˝e inne czynniki, które
mogà wpłynàç na wykonywanie zadaƒ.

• Zasada spójnoÊci – realizowanie przez

rzàd wszystkich zało˝eƒ tak, aby mini-
malizowaç ryzyko wystàpienia
konfliktów.

• Zasada oszcz´dnoÊci – rezygnacja paƒ-

stwa z działaƒ interwencyjnych mogà-
cych ograniczyç rozwój prywatnej dzia-
łalnoÊci przemysłowej i inicjatyw
społecznych w tym zakresie.

• Zasada samoograniczenia – paƒstwo nie

powinno interweniowaç we wszystkich
dziedzinach gospodarki, lecz działaç
tylko na tych obszarach, w których
pomoc władz jest niezb´dna.

Suplement dla Nauczyciela

Ka˝dy poseł i senator, oprócz
dbałoÊci o tworzenie dobrego
prawa krajowego, jest zobowià-
zany do staraƒ o rozwój włas-
nego okr´gu wyborczego.

Sejm i senat

Jednym z dylematów dyskutowanych w paƒstwach
demokratycznych jest struktura parlamentu,
a przede wszystkim liczba jego izb. W wi´kszoÊci
krajów za najbardziej korzystnà uznano dwuizbowà
budow´ tej instytucji. Stało si´ tak ze wzgl´du
na nast´pujàce zalety dwuizbowoÊci:
• wzmocnienie zasady podziału władz – polegajàce

na równowa˝eniu kompetencji parlamentu i rzàdu;

• rzetelniejsza analiza procesu decyzyjnego oraz

dokładne omawianie ustaw, co prowadzi do two-
rzenia lepszego prawodawstwa;

• pełniejsza reprezentacja cz´Êci składowych fede-

racji w paƒstwie o ustroju federalnym – wszystkie
regiony majà równy udział w procesie ustawodaw-
czym;

• kontynuowanie tradycji.

Zalety dwuizbowoÊci Parlamentu

DwuizbowoÊç niezrównowa˝ona – jedna z izb ma
szersze uprawnienia ni˝ druga, zatem cz´Êç kompe-
tencji izby pierwszej wchodzi w zakres zadaƒ
drugiej. W wypadku ró˝nicy poglàdów mi´dzy izba-
mi przewag´ uzyskuje stanowisko pierwszej izby
(np. sejm w Polsce). Ten model jest przewa˝ajàcy
w obecnej rzeczywistoÊci ustrojowej.

DwuizbowoÊç zrównowa˝ona – dwie izby majà iden-
tyczne kompetencje, a ró˝nice zdaƒ mi´dzy nimi sà
analizowane poprzez dyskusje, które majà doprowa-
dziç do kompromisu. Je˝eli nie zostanie on osiàgni´-
ty, sprawa nie jest rozwiàzana (taka formuła dwu -
izbowoÊci wyst´puje w Szwajcarii i Brazylii).

Modele dwuizbowoÊci

Organy kierownicze pełnià funkcj´ wewn´trznego
zarzàdu; zajmujà si´ sprawami finansowymi, admi-
nistracyjnymi oraz organizacyjnymi. Dzielimy je na:
• organy monokratyczne (przewodniczàcy, marsza-

łek lub – w krajach anglosaskich – spiker) – gdzie
obowiàzki pełni osoba, która uzyskała poparcie

wi´kszoÊci parlamentarzystów i najcz´Êciej nale˝y
do partii majàcej przewag´;

• organy kolegialne, inaczej prezydia (Dania, Brazy-

lia, Norwegia, Meksyk) – składajàce si´ z posłów, któ-
rzy uzyskali poparcie wi´kszoÊci i sprawujà funkcje
przewodniczàcych, zast´pców oraz sekretarzy.

Organy Parlamentu

Ze wzgl´du na zakres podejmowanych prac wyró˝-
niamy:
• komisje zast´pujàce w niektórych czynnoÊciach par-

lament lub jednà z jego izb, posiadajàce pewien
zakres samodzielnoÊci, a tak˝e kompetencje decyzyj-
ne (w USA komisje mogà „zamroziç” projekt ustawy
tzn. odrzuciç go bez podania konkretnego powodu);

• komisje resortowe – zatrudniajàce ekspertów

okreÊlonych dziedzin i sprawujàce nadzór nad
działalnoÊcià jednego lub kilku resortów administ-
racji rzàdowej;

• komisje nieresortowe – powoływane do rozwiàzy-

wania problemów o charakterze mi´dzyresorto-
wym lub niezwiàzanym z działalnoÊcià administ-
racji (np. komisja etyki);

• komisje Êledcze – powstajàce w celu przeprowa-

dzenia dochodzenia w okreÊlonej sprawie i posia-
dajàce prawo wglàdu do akt oraz do przesłuchiwa-
nia Êwiadków;

• komisje obu izb – tworzone do spraw o charakte-

rze szczególnie doniosłym, a tak˝e do mediacji
mi´dzy izbami;

• komisje plenarne – obejmujàce wszystkich człon-

ków danej izby i zajmujàce si´ ustawami wa˝nymi
dla ustroju paƒstwa;

• komisje o charakterze wewn´trznych organów

pomocniczych i opiniodawczych, powoływane
do rozpatrywania problemów pojawiajàcych si´
w czasie prac parlamentu oraz do wyra˝ania
opinii w sprawach przekazanych im pod obrady.
Mogà one tak˝e byç narz´dziami kontroli parla-
mentarnej w zakresie przewidzianym przez prze-
pisy konstytucji i ustawy.

Ze wzgl´du na czas funkcjonowania wyró˝niamy:

• komisje stałe – powoływane na okres całej kaden-

cji parlamentu lub na czas danej sesji, funkcjonu-
jàce w ramach okreÊlonych przez regulamin sejmu
i senatu oraz w zakresie wskazanym przepisami
dotyczàcymi organizacji tych instytucji;

• komisje nadzwyczajne – ustanawiane tylko na

czas realizacji poleconego im zadania, które zo -
staje wyznaczone przez parlament wraz z zasadami
i trybem działania komisji.

Komisje

Terminy

zgromadzenie i parlament sà u˝ywane zamiennie w odniesieniu

do władzy ustawodawczej w danym paƒstwie. Pierwsze ze słów sugeru-
je, ˝e jest to organ polityczny skupiajàcy przedstawicieli społeczeƒstwa,
natomiast drugie poj´cie wskazuje, ˝e jest to ciało debatujàce nad pro-
blemami dotyczàcymi wszystkich obywateli.

Suplement dla Nauczyciela

Tryb sesyjny – przewa˝a we współczesnym parla-
mentaryzmie i charakteryzuje si´ podziałem prac
obu izb na sesje, które sà zwoływane przez prezy-
denta. Termin zwołania pierwszego posiedzenia jest
wyznaczony przepisami prawa. Obrady majà usta-
lony czas i długoÊç – parlament bierze udział w jed-
nej całorocznej sesji lub kilku paromiesi´cznych

zgromadzeniach. Parlament odbywa tak˝e sesje
nadzwyczajne na wniosek posłów, rzàdu lub głowy
paƒstwa.
Tryb permanentny – w okresie trwania kadencji
parlament obraduje bez przerwy, co pozwala zacho-
waç gotowoÊç podj´cia prac i eliminuje utrudnienia
zwiàzane z ponownym zbieraniem si´ posłów.

Tryb prac parlamentu

Ustawy w paƒstwach demokratycznych uchwala si´
zwykłà wi´kszoÊcià głosów przy kworum stanowià-
cym połow´ ogólnej liczby członków izby. Do innych
rodzajów wi´kszoÊci stosowanych w pracach parla-
mentów zaliczamy:
• wi´kszoÊç kwalifikowanà – przekraczajàcà połow´

głosów (min. 60%), niezb´dnà do podj´cia uchwały
przez dane zgromadzenie;

• wi´kszoÊç bezwzgl´dnà – wyst´pujàcà, kiedy liczba

głosów popierajàcych wniosek jest wi´ksza od sumy

głosów przeciwnych i wstrzymujàcych si´, czyli aby
postulat został przyj´ty, poparcie musi wynosiç
„50% + 1”;

• wi´kszoÊç wzgl´dnà – stosowanà przy podsumowy-

waniu wyników wyborów. Liczba głosów oddanych
na rzecz zwyci´skiego kandydata powinna prze-
wy˝szaç poparcie dla któregokolwiek z pozostałych
kandydatów, nie musi ona jednak przekraczaç
połowy ogólnej liczby głosujàcych (np. wybory
do brytyjskiej Izby Gmin albo polskiego senatu).

Wi´kszoÊci

Jest instytucjà stworzonà w celu zapewnienia
posłom i organom sejmu informacji przyczyniajàcych
si´ do efektywnej pracy. BAS jest równie˝ instytucjà
zapewniajàcà właÊciwà pozycj´ parlamentu w syste-
mie trójpodziału władzy. Biuro Analiz Sejmowych
koordy nuje prace jednostek zajmujàcych si´ wyod-
r´bnionymi zakresami problematyki, np.: Wydziału
Analiz Ustrojowych i Parlamentarnych, Wydziału
Analiz Prawa Europejskiego i Mi´dzynarodowego,
Wydziału Analiz Społecznych, Gospodarczych i Poli-
tyk Unijnych czy Wydziału Analiz Legislacyjnych.
Do zadaƒ Biura Analiz Sejmowych nale˝y:
• tworzenie ekspertyz i opinii;

• organizowanie konsultacji poselskich;
• zapewnienie informacji naukowej w procesie legi-

slacyjnym;

• pomoc ekspercka w sprawowaniu mandatu posel-

skiego;

• prowadzenie prac badawczych z zakresu prawa,

gospodarki i nauk społecznych;

• działalnoÊç doradcza i opiniodawcza dotyczàca

spraw zwiàzanych z członkostwem Rzeczypospoli-
tej Polskiej w Unii Europejskiej;

• współpraca ze słu˝bami prawnymi Unii Europej-

skiej;

• udost´pnianie zbiorów z bazy elektronicznej.

Biuro Analiz Sejmowych (BAS) w Parlamencie RP

Literatura:

B. Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych paƒstw demokratycznych, Kraków 2004.

A. Heywood, Politologia, Warszawa 2008.

R. Mojak, Parlament a Rzàd w ustroju Trzeciej Rzeczpospolitej Polskiej, Lublin 2007.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wi´kszoÊç_kwalifikowana

http://www.bas.sejm.gov.pl/onas.php

SPOSOBY

GŁOSOWANIA

W PARLAMENCIE

przy pomocy aparatury

elektronicznej

głosowanie imienne – oddawanie

głosu po wyczytaniu nazwiska

wrzucanie kart do głosowania,

klocków albo kul do urn

aklamacja za pomocà oklasków

(najcz´Êciej rozstrzygni´cia

jednomyÊlne)

podział – deputowani na sali grupujà si´

w okreÊlony sposób lub wychodzà

przez wyjÊcia oznaczone: „za”,

„przeciw” lub „wstrzymał si´”

poprzez okrzyki – projekt zostaje przyj´ty

lub odrzucony, gdy w ocenie prowadzàcego

obrady jeden z głosów był donioÊlejszy

(np. Wielka Brytania)

uderzenie

w pulpit

podniesienie

r´ki

powstanie

z miejsc

Suplement dla Nauczyciela

W ostatnich latach w Polsce
cz´sto dyskutowane sà kwestie
pozycji ustrojowej prezydenta
i rzàdu oraz relacji mi´dzy
tymi organami władzy.

We wszystkich krajach prezydent pełni funkcj´ ofi-
cjalnego przedstawiciela paƒstwa, a w niektórych
tytuł ten przypisywany jest monarsze lub cesarzo-
wi. Ze wzgl´du na formy sprawowania władzy pre-
zydenckiej mo˝na wyró˝niç dwa główne rodzaje pre-
zydentury:
• konstytucyjnà – prezydent nie posiada władzy

wykonawczej i wypełnia jedynie obowiàzki, które

wynikajà z zadaƒ reprezentacyjnych, a realnà wła-
dz´ wykonawczà sprawuje premier lub gabinet;

• wykonawczà – prezydent pełni jednoczeÊnie dwie

funkcje – jest głowà paƒstwa i stoi na czele wła-
dzy wykonawczej.

W zale˝noÊci od istniejàcego w danym paƒstwie sys-
temu rzàdów prezydentowi przysługujà ró˝ne kom-
petencje.

Rodzaje prezydentury

Zgodnie z Konstytucjà Rzeczypospolitej Polskiej pre-
zydent to najwy˝szy przedstawiciel kraju, gwaran-
tujàcy ciàgłoÊç władzy paƒstwowej. Jest wybierany
przez naród w wyborach bezpoÊrednich, powszech-
nych, równych i tajnych. Ponownie mo˝e byç wybra-
ny tylko raz.

Kandydata na Prezydenta RP mo˝e zgłosiç co

najmniej 100 tys. obywateli majàcych prawo wybor-

cze. Wybory prezydenckie zarzàdza marszałek
sejmu na dzieƒ przypadajàcy nie wczeÊniej ni˝ na
100 dni i nie póêniej ni˝ na 75 dni przed upływem
kadencji urz´dujàcego prezydenta. W przypadku
Êmierci prezydenta, jego ustàpienia lub usuni´cia ze
stanowiska wybory muszà byç zarzàdzone nie póê-
niej ni˝ 14 dni po opuszczeniu urz´du, a odbyç si´
w ciàgu 60 dni od zarzàdzenia wyborów.

Prezydent RP

W Polsce władz´ wykonawczà, zwanà inaczej egzekutywà, sprawujà rzàd
i prezydent. Egzekutywa to cz´Êç władzy paƒstwowej, która odpowiada
za wdra˝anie prawa i programu tworzonego przez legislatyw´, czyli wła-
dz´ ustawodawczà. Do zadaƒ prezydenta i rzàdu nale˝y tak˝e realizacja
polityki przyj´tej przez paƒstwo.

UPRAWNIENIA PREZYDENTA

w systemie

półprezydenckim

w systemie parlamentarno-

-gabinetowym

w systemie

prezydenckim

Prezydent:

• jest cz´Êcià egzekutywy, którà

tworzy rzàd i głowa paƒstwa,

• posiada szeroki zakres

kompetencji,

• jest recenzentem prac rzàdu,
• jest wybierany w wyborach

powszechnych.

Prezydent:

• wchodzi w skład dualistycznej

egzekutywy, czyli dwuczłonowej
władzy wykonawczej sprawo-
wanej przez rzàd i głow´
paƒstwa – ich kompetencje
sà jednak wyraênie oddzielone,

• pełni jedynie funkcje

reprezentacyjne i mediacyjne,

• jest wybierany przez parlament

lub przy jego decydujàcym
poparciu,

• uczestniczy wraz z parlamentem

w powoływaniu rzàdu,

• mianuje premiera,
• ponosi odpowiedzialnoÊç

konstytucyjnà,

• ma prawo do rozwiàzania

parlamentu.

Prezydent:
• pełni równoczeÊnie funkcj´

szefa rzàdu i głowy paƒstwa,

• jest wybierany przez naród,
• nie ponosi odpowiedzialnoÊci

politycznej przed parlamen-
tem,

• nie ma uprawnieƒ do rozwià-

zania parlamentu,

• jest w swoich uprawnieniach

równowa˝ony przez Kongres,

• podlega kontroli sàdu

w kwestii podejmowanych
decyzji.

Prezydent i rzàd

Suplement dla Nauczyciela

Wybory na prezydenta wygrywa kandydat, który

uzyskał w pierwszej turze ponad połow´ głosów
wyborców. Je˝eli jednak ˝adna z kandydujàcych
osób nie otrzymała takiej wi´kszoÊci, 14 dni póêniej
odbywa si´ druga tura wyborów – biorà w niej udział
kandydaci z dwoma najlepszymi wynikami uzyska-
nymi w pierwszej turze. Na prezydenta zostaje
wybrana osoba, która otrzymała wi´cej głosów.
Wa˝noÊç wyborów zostaje potwierdzona przez Sàd
Najwy˝szy.

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej za narusze-

nie konstytucji lub ustawy bàdê za popełnienie prze-
st´pstwa mo˝e odpowiadaç przed Trybunałem
Stanu. Postawienie głowy paƒstwa w stan oskar˝e-
nia nast´puje na wniosek uchwały Zgromadzenia
Narodowego podj´tej wi´kszoÊcià 2/3 głosów usta-
wowej liczby członków na wniosek co najmniej 140
członków Zgromadzenia Narodowego. Z chwilà pod-
j´cia tej uchwały sprawowanie urz´du prezydenckie-
go ulega zawieszeniu.

Prezydent wykonuje swoje obowiàzki, korzystajàc
z doradztwa jednostek organizacyjnych.

Biuro Bezpieczeƒstwa Narodowego zostało

powołane zarzàdzeniem Prezydenta Rzeczypospoli-
tej Polskiej z dnia 31 stycznia 1991 r. i słu˝y Prezy-
dentowi RP pomocà oraz wsparciem w wykonywa-
niu jego obowiàzków w zakresie bezpieczeƒstwa
i obronnoÊci paƒstwa. BBN realizuje zadania:
• zlecone przez prezydenta z zakresu obronnoÊci

i bezpieczeƒstwa kraju;

• wynikajàce z konstytucyjnych uprawnieƒ prezy-

denta i dotyczàcych suwerennoÊci paƒstwa, bycia

gwarantem ciàgłoÊci władzy paƒstwowej, nienaru-
szalnoÊci oraz niepodzielnoÊci terytorium, a tak˝e
bycia zwierzchnikiem sił zbrojnych.

Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

jest organem pomocniczym zapewniajàcym realiza-
cj´ konstytucyjnych uprawnieƒ Prezydenta RP.
Organ ten zajmuje si´:
• realizacjà zadaƒ wynikajàcych z uprawnieƒ pre-

zydenta;

• merytorycznà, organizacyjnà i prawnà obsługà

urz´du prezydenta;

• wykonywaniem decyzji i poleceƒ głowy paƒstwa.

Organy pomocnicze prezydenta

Rzàd to organ kolegialny władzy wykonawczej
w wi´kszoÊci paƒstw, w których obowiàzuje parla-
mentarno-gabinetowy system polityczny. Funkcj´
szefa rzàdu pełni premier – pierwszy minister.
W niektórych krajach, np. w Niemczech, tradycyj-
nie nazywany jest on kanclerzem.

Oprócz premiera w skład rzàdu, czyli Rady Mini-

strów, wchodzà wiceprezesi, ministrowie oraz prze-
wodniczàcy okreÊlonych komitetów. Ministrowie
kierujà działami administracji rzàdowej lub realizu-
jà zadania zlecone im przez premiera.

Rzàd

Wszyscy członkowie Rady Ministrów, w tym równie˝
premier, ponoszà odpowiedzialnoÊç konstytucyjnà
przed Trybunałem Stanu oraz odpowiedzialnoÊç
politycznà przed sejmem.

OdpowiedzialnoÊç konstytucyjna wyst´puje

w momencie popełnienia przest´pstwa lub narusze-
nia konstytucji czy ustawy i mo˝na jà egzekwowaç
indywidualnie od ka˝dego członka rzàdu. W tej spra-
wie prezydent lub grupa 115 posłów ma prawo zło-
˝yç wniosek do marszałka sejmu, który nast´pnie
przekazuje go do Komisji OdpowiedzialnoÊci Kon-
stytucyjnej. Komisja przygotowuje sprawozdanie
oraz koƒcowy wniosek na posiedzenie plenarne
sejmu, podczas którego odbywa si´ głosowanie.
Postawienie członka Rady Ministrów w stan oskar -
˝enia przed Trybunałem Stanu wymaga wi´kszoÊci
kwalifikowanej 3/5 ustawowej liczby posłów.

OdpowiedzialnoÊç polityczna Rady Ministrów

przed sejmem polega na mo˝liwoÊci wyra˝enia
wotum nieufnoÊci wobec rzàdu, ale tylko w tzw. kon-
struktywnej formie. Oznacza to, ˝e w takiej sytuacji
nale˝y bezwzgl´dnà wi´kszoÊcià głosów wybraç
nowego prezesa Rady Ministrów. Sam premier mo˝e
równie˝ zwróciç si´ do sejmu o udzielenie Radzie
Ministrów wotum zaufania. Udzielenie tego rodza-
ju wotum nast´puje zwykłà wi´kszoÊcià głosów.

Zmiany w składzie rzàdu sà dokonywane – na

wniosek premiera – przez prezydenta (mo˝e on jed-
nak odmówiç dokonania zmiany), a tak˝e w wyniku
wyra˝enia przez sejm wotum nieufnoÊci wobec
członka rzàdu. Ponadto sejm kontroluje prace rzàdu
(sprawozdania, procedury interpelacyjne, komisje
Êledcze), a przede wszystkim – wykonywanie przez
Rad´ Ministrów bud˝etu paƒstwa (absolutorium).

OdpowiedzialnoÊç Rady Ministrów

Literatura:

http://www.bbn.gov.pl/portal/pl/225/1476/Historia_BBN.html

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kancelaria_Prezydenta_RP

B. Dziemidok-Olszewska, Instytucja prezydenta w paƒstwach Europy Ârodkowo-Wschodniej, Lublin 2003.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1997.

A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006.

R. Mojak, Parlament a rzàd w ustroju Trzeciej Rzeczypospolitej Polskiej, Lublin 2007.

Suplement dla Nauczyciela

Partie polityczne podlegajà
ciàgłej ewolucji ze wzgl´du
na zmieniajàce si´ realia
˝ycia publicznego.

Partie polityczne

Według definicji partia polityczna to zorganizowana grupa ludzi, której
celem jest przej´cie władzy rzàdowej na drodze wyborów lub za pomo-
cà innych Êrodków.

PARTIE POLITYCZNE

łàczà je wspólne programy

polityczne i wyznawane

ideologie

obejmujà swojà

działalnoÊcià

cały zakres zadaƒ rzàdu

posiadajà okreÊlonà

organizacj´ i formalne zasady

członkostwa

Partie polityczne

Funkcja

Opis

skupiajàca

ludzie łàczà si´ w celu poparcia danych postulatów lub sprzeciwienia si´
okreÊlonej wizji polityki

komunikacyjna

poÊredniczà mi´dzy rzàdem a obywatelami

dzielàca

inicjujà i promujà działania społeczne polegajàce na demonstrowaniu
odr´bnoÊci

unifikujàca

prowadzà polityk´ integrujàcà kraj i przyczyniajàcà si´ do zachowania
stabilnoÊci

nominowania kandydatów

zapewniajà paƒstwom przywódców

edukacyjna

uÊwiadamiajà społeczeƒstwo i przekazujà mu wiedz´ politycznà

reprezentacyjna

artykułujà problemy społecznie i przedstawiajà je rzàdowi

Funkcje partii politycznych

Kryteria podziału ze wzgl´du na

liczb´

członków:

stosunek

do wyborów:

stosunek

do porzàdku prawnego

i konstytucji:

struktur´

władzy:

ze wzgl´du

na program polityczny:

• partie masowe,
• aktywistyczne.

• partie

przedstawiciel-
skie,

• integracyjne.

• partie

konstytucyjne,

• rewolucyjne.

• partie

scentralizowane,

• zdecentralizowane.

• partie

konserwatywne,

• liberalne,
• chrzeÊcijaƒskie,
• socjaldemokratyczne,
• ekologiczne,
• komunistyczne,
• regionalne,
• chłopskie,
• radykalne.

Kryteria podziału partii politycznych

Suplement dla Nauczyciela

Partia masowa
• jej strategia jest skoncentrowana na powi´kszaniu

liczby członków i organizowaniu du˝ego zaplecza
wyborczego

• ideologia i program polityczny majà mniejsze zna-

czenie ni˝ proces rekrutacji

Partia aktywistyczna
• jej priorytetem nie jest liczebnoÊç, lecz przygotowa-

nie merytoryczne

• oczekuje od swoich członków du˝ego zaanga˝owania

ideologicznego

Partia przedstawicielska
• skupia si´ na zapewnieniu sobie szerokiego popar-

cia wyborczego poprzez dostosowanie si´ do poglà-
dów obywateli

• aktywizuje si´ w czasie wyborów
Partia integracyjna
• stara si´ pozyskaç wyborców za pomocà działalnoÊci

na rzecz rozpowszechnienia i zaakceptowania swo-
jego programu

Partia konstytucyjna
• kieruje si´ w swojej działalnoÊci przepisami paƒstwa

prawa

• akcentuje poszanowanie dla pluralizmu partyjnego

i działalnoÊci opozycji

Partia rewolucyjna
• nie uznaje konstytucyjnego porzàdku w paƒstwie
• najcz´Êciej działa nielegalnie i ma charakter antyde-

mokratyczny

Partia scentralizowana
• skupia władz´ w centralnym oÊrodku zarzàdzania
Partia zdecentralizowana
• lokalne jednostki partyjne sà upowa˝nione do samo-

dzielnego działania

Partia konserwatywna
• w swoim programie odwołuje si´ do historii, tradycji

i wartoÊci narodowych

• podkreÊla rol´ silnego paƒstwa opartego na gospo-

darce rynkowej

Partia liberalna
• jej priorytetem jest wolnoÊç działaƒ i Êwiatopoglàdu

jednostki

• w swoim programie podkreÊla rol´ wolnego rynku

w rozwoju gospodarki

Partia chrzeÊcijaƒska
• odwołuje si´ do zasad demokracji oraz katolickiej

nauki społecznej

• akceptuje reguły wolnego rynku
Partia socjaldemokratyczna
• propaguje idee równoÊci i sprawiedliwoÊci
• przyjmuje zasady wolnego rynku, ale dopuszcza

mo˝liwoÊç interwencji paƒstwa

Partia ekologiczna
• skupia si´ na działaniach majàcych na celu ochron´

Êrodowiska

• sprzeciwia si´ powszechnym zbrojeniom, badaniom

nuklearnym i chemicznym

Partia komunistyczna
• odwołuje si´ do marksizmu
• głosi potrzeb´ przewrotu pod postacià rewolucji
Partia regionalna
• reprezentuje interesy regionów, mniejszoÊci etnicz-

nych lub narodowych

• akcentuje to˝samoÊç narodowà swoich członków
Partia chłopska (agrarna)
• chroni interesy mieszkaƒców wsi
• podkreÊla znaczenie rolnictwa i kultury wiejskiej

w ˝yciu narodu

Partia radykalna
• prawicowa – jej członkowie inspirujà si´ ideologià

nacjonalistycznà lub faszystowskà, co skutkuje m.in.
wrogim nastawieniem do mniejszoÊci narodowych

• lewicowa – odwołuje si´ do anarchizmu lub maoiz-

mu, cz´sto dà˝y do rewolucji

• System monopartyjny – jego zasadniczà cechà jest

funkcjonowanie na krajowej scenie politycznej
tylko jednej partii. W sytuacji braku oficjalnej opo-
zycji ugrupowanie to skupia całà władz´.

• System dwupartyjny – w paƒstwie dominujàcà

rol´ odgrywajà dwie partie, zdolne do samodziel-
nego rzàdzenia. Ugrupowanie, które wygrywa

wybory, tworzy rzàd, a partia, która przegrała,
funkcjonuje jako realna opozycja.

• System wielopartyjny – w tym modelu muszà istnieç

co najmniej trzy partie, które dysponujà poparciem
wystarczajàcym do zdobycia władzy. ˚adna z nich
nie uzyskuje jednak wi´kszoÊci potrzebnej do samo-
dzielnego rzàdzenia, musi wi´c stworzyç koalicj´.

Systemy partyjne

Mo˝emy obecnie zaobserwowaç zjawisko powstawania
ruchów i organizacji politycznych, które sytuujà si´
w opozycji wobec konwencjonalnych oÊrodków władzy
oraz partii rzàdzàcych. Prowadzi to do powstawania
nowych ruchów społeczno-politycznych, cechujàcych
si´ luênà strukturà organizacyjnà, brakiem sformali-
zowanego członkostwa oraz tym, ˝e ich priorytetem nie
jest zdobycie władzy, lecz dà˝enie do spowodowania
zmian w zachowaniach i postawach społecznych. Wa˝-
nym aspektem ich działalnoÊci jest tak˝e propagowanie

odmiennej od deklarowanej przez obóz rzàdzàcy wizji
rozwoju społeczno-politycznego.

Kolejnà z przyczyn kryzysu dotychczasowego mode-

lu prowadzenia polityki sà zauwa˝alne problemy n´ka-
jàce partie rzàdzàce. Głównym problemem jest przypi-
sywany im oligarchiczny charakter. Du˝e ugrupowania
sà postrzegane jako zbiurokratyzowane machiny poli-
tyczne, w których członkowie sà nieaktywni albo zaj´-
ci rutynowymi zadaniami, a przez to niezaanga˝owani
w wysiłki na rzecz realnej zmiany społecznej.

Proces zanikania partii

Literatura:

Politologia. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2008.

K. Sobolewska-MyÊlik, Partie i systemy partyjne na Êwiecie, Warszawa 2006.

Suplement dla Nauczyciela

OkreÊlenie „masowy” odnosi
si´ do du˝ej i zró˝nicowanej
grupy odbiorców, na którà
oddziałujà dane media.

Mass media i opinia publiczna

W obecnej rzeczywistoÊci społecznej i politycznej
mass media zacz´ły odgrywaç bardzo istotnà rol´ na
współczesnej scenie politycznej. Przyczyniły si´ do
tego trzy zjawiska zachodzàce w społeczeƒstwie. Po
pierwsze zaczàł maleç wpływ procesu tzw. socjaliza-
cji politycznej, w wyniku którego obywatele naby-
wali własnych przekonaƒ i wartoÊci politycznych,
przenoszonych cz´sto z pokolenia na pokolenie.
Zjawisko to objawia si´ konsumpcyjnym podejÊciem
do kwestii sympatii politycznych oraz lokowaniem
ich wbrew pokoleniowym uwarunkowaniom, za to

zgodnie z mo˝liwoÊcià uzyskania przede wszystkim
własnych korzyÊci. Po drugie w szybkim tempie
wzrosła liczba telewidzów, a jednoczeÊnie zwi´kszy-
ło si´ zaanga˝owanie mediów w ˝ycie codzienne oby-
wateli. Doprowadziło to do wzrostu powszechnego
zaufania wobec mediów i przekazów medialnych. Po
trzecie wzrosła równie˝ ekonomiczna rola mediów,
które obecnie tworzà korporacje informacyjno-roz-
rywkowe i dzi´ki temu osiàgajà olbrzymie wpływy
na rynkach ekonomicznych.

Znaczenie mass mediów w społeczeƒstwie

W procesie komunikacji społecznej media odgrywa-
jà jednà z dwóch ról – kanału bàdê aktora. Pierwszà
rol´ przyjmujà na siebie nadawcy wtórni, którzy
biorà udział jedynie w poÊrednim przekazie komuni-
katu. Sà oni rodzajem łàcznika mi´dzy nadawcà
pierwotnym a odbiorcami i jedynie dostarczajà
informacje obywatelom, pozostawiajàc im swobod´
w opiniowaniu otrzymanych wiadomoÊci. Natomiast

w roli aktorów komunikowania si´ wyst´pujà
nadawcy pierwotni tworzàcy własne przekazy infor-
macyjne. Dzi´ki temu mass media mogà pełniç
podwójnà funkcj´ – sà elementem zarówno w proce-
sie komunikowania si´, jak i w procesie politycz-
nym. Odgrywajàc t´ rol´, media starajà si´ w spo-
sób subiektywny kształtowaç opini´ społecznà na
temat przekazywanych przez siebie informacji.

Media w procesie komunikacji

Rola spin doktorów

Do mass mediów nale˝à nie tylko Êrodki masowego przekazu, lecz tak˝e
instytucje społeczne zajmujàce si´ produkcjà i rozpowszechnianiem
wszelkich dost´pnych form wiedzy, kultury, rozrywki oraz informacji.

MASS MEDIA

tzw. nowe media

instytucje rozpowszechniajàce

informacje w skali masowej

wizualno-dêwi´kowe

• np. telewizja satelitarna

i internet

• np. wydawnictwa, oÊrodki

radiowe i telewizyjne, przedsi´-
biorstwa rozpowszechniajàce
nagrania filmowe i muzyczne

• radio, prasa, telewizja, wideo,

kino, płyty, ksià˝ki, plakaty
oraz ich elektroniczne formy

Współczesny odbiorca cz´sto zupełnie nieÊwiadomie
otrzymuje od mass mediów wiadomoÊci z dziedziny
˝ycia politycznego poddane pierwotnej obróbce bàdê
„odfiltrowaniu”. Proces ten, okreÊlany mianem
spinu, polega na odpowiednim interpretowaniu fak-
tów, zjawisk oraz informacji. Przedstawia si´ je tak,
aby wywołały oczekiwany efekt wÊród społeczeƒ-
stwa. Specjalistami w tej dziedzinie sà tzw. spin dok-
torzy, pełniàcy najcz´Êciej funkcj´ rzeczników pra-
sowych lub doradców dbajàcych o reputacj´ swojego
klienta. W czasie formułowania informacji posługu-
jà si´ oni wieloma ró˝norodnymi metodami:

• kontrolujà êródła informacji w celu ukazania

wyłàcznie po˝àdanej zawartoÊci komunikatu;

• korzystajà z tzw. czarnego PR-u, czyli systemu

działaƒ dyskredytujàcych przeciwnika;

• weryfikujà wiadomoÊci przed dopuszczeniem ich

do obiegu;

• ujawniajà informacje dopiero przed ich emisjà,

aby zapobiec gromadzeniu i prezentowaniu kontr -
argumentów;

• upubliczniajà „złe” wiadomoÊci, kiedy istotniejsze

wydarzenia dominujà w ÊwiadomoÊci społecznej.

Suplement dla Nauczyciela

Opinia publiczna to dynamicznie zmieniajàca si´
forma ÊwiadomoÊci du˝ych grup społecznych, wyra-
˝ana w postaci ocen i sàdów dotyczàcych kwestii istot-
nych dla systemu politycznego i stosunków pomi´dzy
rzàdzàcymi oraz rzàdzonymi. Warunkiem niezb´d-
nym do zaistnienia opinii publicznej jest pojawienie
si´ kontrowersyjnych zjawisk, a tak˝e mo˝liwoÊç ich
ukazania oraz oceny w sposób widoczny, werbalny
i pisemny, np. na forach internetowych czy blogach.

W procesie kształtowania si´ opinii publicznej

mo˝na wyró˝niç nast´pujàce okresy historyczne:
• okres prehistoryczny – pojawienie si´ władzy poli-

tycznej i pierwszych opinii na temat jej działania;

• okres antyczny – w tym czasie na upolitycznienie

opinii i poglàdów wpływał rozwój wymiany hand-
lowej, a tak˝e mechanizmów politycznych, takich
jak demokracja i debata publiczna;

• okres Êredniowiecza i renesansu – w tym okresie

istotne było pojawienie si´ wielkich religii, powsta-
nie du˝ych miast i rozwój druku;

• okres rewolucji i reform – społeczeƒstwo wkroczy-

ło na drog´ kapitalizmu, pojawiła si´ idea suwe-
rennoÊci ludu, nastàpił rozwój parlamentaryzmu,
a tak˝e zacz´ły si´ ukazywaç gazety;

• okres industrialny – powszechnoÊç form parla-

mentarnych, masowe powstawanie partii i ruchów
społecznych, wynalezienie telefonu, telegrafu
i kolei;

• okres postindustrialny – jakoÊciowy i iloÊciowy

rozwój instytucji paƒstwowych, organizowanie na
masowà skal´ wyborów powszechnych, wynalezie-
nie radia i telewizji.

Z powy˝szego zestawienia wynika, ˝e rozwój opi-

nii publicznej jest nierozerwalnie zwiàzany z kwes-
tiami dotyczàcymi paƒstwa i polityki. Opinia pub-
liczna pełni przede wszystkimi funkcj´ skupiania
obywateli wobec okreÊlonych wartoÊci, poglàdów
i przekonaƒ. Natomiast w ˝yciu politycznym słu˝y
zarówno do zwi´kszania poczucia wi´zi politycznej,
jak i organizowania elektoratu.

Badaniami opinii publicznej zajmujà si´ socjolo-

dzy, którzy w tym celu u˝ywajà metod statystycz-
nych, majàcych swoje odzwierciedlenie w ró˝norod-
nych sonda˝ach. To właÊnie badania sonda˝owe
słu˝à specjalistom od marketingu politycznego do
kreowania zachowaƒ polityków oraz kształtowania
programów politycznych partii.

Czym jest opinia publiczna?

W kształtowaniu opinii publicznej jednà z najwa˝-
niejszych funkcji pełnià dziennikarze. Dla opinii
publicznej istotne jest bowiem, jakà rol´ przyjmie
na siebie dany dziennikarz i w jaki sposób jà zreali-
zuje. W zwiàzku z tym wyró˝nia si´ kilka typów
dziennikarstwa:
• dziennikarz nagłaÊniajàcy – przekazuje informacje

o decyzjach i działaniach organów władzy paƒ-
stwowej (ustawodawczych, sàdowniczych i wyko-
nawczych) oraz o działalnoÊci i sposobie post´po-
wania jednostek reprezentujàcych te organy;

• dziennikarz tropiciel – dostarcza nowych faktów

i wiedzy o otaczajàcym Êwiecie;

• dziennikarz adwokat – wyst´puje jako obroƒca

grup społecznie najsłabszych i pokrzywdzonych,
niedysponujàcych Êrodkami do obrony własnych
interesów;

• dziennikarz mediator – umo˝liwia i usprawnia

procesy komunikowania si´ mi´dzy ró˝nymi gru-
pami społecznymi poprzez wymian´ informacji
oraz opinii z uczestnikami procesów politycznych;

• dziennikarz pedagog – pełni funkcj´ nauczyciela

jako osoba posiadajàca wi´cej informacji;

• dziennikarz precyzyjny – posługuje si´ metodami

nauk społecznych w zakresie zbierania i selekcjo-
nowania informacji, np. analizà treÊci czy ankietà.

Rola dziennikarzy

FUNKCJE SONDA˚Y

negatywne

pozytywne

• stwarzanie sztucznej rzeczywistoÊci

politycznej

• wywieranie wpływu na niestabilnoÊç

programowà partii politycznych

• podtrzymywanie negatywnych postaw

społecznych wobec oÊrodków władzy

• ukazywanie przekonaƒ i opinii

społeczeƒstwa

• wywieranie wpływu na oÊrodki władzy
• ostrzeganie przed narastajàcymi

napi´ciami społecznymi

Literatura:

B. Dobek-Ostrowska, Media masowe i aktorzy polityczni w Êwietle studiów nad komunikowaniem politycznym, Wrocław 2004.

Media masowe na Êwiecie. Modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, red. B. Dobek-Ostrowska, Wrocław 2007.

A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006.

Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2004.

Suplement dla Nauczyciela

Stopieƒ rozwoju samorzàdno-
Êci mo˝na uznaç za podstawo-
wy wyznacznik rozwoju
demokracji w danym
paƒstwie.

Samorzàd terytorialny

Staro˝ytni znali instytucj´ samorzàdu terytorialne-
go jako form´ stanowà miejskà lub wiejskà, nie -
obejmujàcà wszystkich mieszkaƒców danego te ry -
torium, a jedynie okreÊlonà grup´ społecznà,
np. obywateli. Nowoczesna forma samorzàdu teryto-
rialnego zacz´ła si´ kształtowaç na poczàtku XIX w.,
czyli w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej i reform
w Prusach. W tym okresie przyznano obywatelom
i gminom prawa podmiotowe oraz stopniowo zniesio-
no prawo feudalne i stanowe, co doprowadziło do
demokratyzacji ˝ycia społecznego. Wtedy gmina jako
jednostka ˝ycia społecznego zyskała taki sam status
jak pojedynczy obywatel, np. posiadała niezbywalne
prawa, w tym prawo własnoÊci. Ponadto funkcje tej

instytucji miały prymat przed obowiàzkami nało˝o-
nymi przez paƒstwo.

W czasach Napoleona gminy stały si´ najni˝szym

rzàdowym okr´giem administracyjnym, tzw. muni-
cypium. Nastàpiła zatem silna centralizacja władzy
paƒstwowej, która dała wzór innym krajom europej-
skim.

W Prusach w 1808 r. przyznano samorzàd gmi-

nom miejskim. Tym samym stan mieszczaƒski uzys-
kał prawo samodzielnego zarzàdzania sprawami
miasta za poÊrednictwem przedstawicieli wyłonio-
nych w wolnych wyborach. Nadzór nad wykonywa-
nymi zadaniami sprawowało paƒstwo.

Geneza samorzàdu

WÊród licznych form samorzàdu najistotniejszà rol´
odgrywa samorzàd terytorialny jako instytucja obec-
na we wszystkich systemach demokratycznych.
Europejska Karta Samorzàdu Terytorialnego defi-
niuje ten organ jako przejaw „prawa i zdolnoÊci spo-
łecznoÊci lokalnych do kierowania i zarzàdzania na
ich własnà odpowiedzialnoÊç, w interesie mieszkaƒ-
ców oraz w granicach prawa”. Jest on zatem urz´-
dem chronionym przez ustawodawstwo mi´dzyna-
rodowe, a tak˝e został uznany za wa˝ny element
systemu politycznego ka˝dego paƒstwa. WÊród cech
charakterystycznych dla jednostek samorzàdu tery-
torialnego mo˝na wyró˝niç nast´pujàce:
• powstajà one na zasadach prawa krajowego oraz

działajà zgodnie z jego przepisami;

• członkami danej wspólnoty samorzàdowej sà

wszyscy mieszkaƒcy terenu obj´tego jej zakresem
działania;

• posiadajà one statut i własnà demokratycznà

organizacj´ regulowanà przepisami ustawy;

• realizujà za pomocà odpowiednich procedur zada-

nia przypisane administracji publicznej;

• uchwalajà coroczny własny bud˝et, nieb´dàcy cz´-

Êcià bud˝etu paƒstwa;

• sà podmiotami zarówno prawa publicznego, jak

i prywatnego;

• podejmujà samodzielne decyzje;
• podlegajà kontroli organów paƒstwowych;
• znajdujà si´ pod jurysdykcjà sàdów administracyj-

nych i powszechnych.

Pozycja samorzàdu

Zasada decentralizacji władzy – poszczególne pod-
mioty samorzàdu terytorialnego na mocy ustawy
zasadniczej dysponujà zestawem własnych kompe-
tencji, które podlegajà kontroli i nadzorowi odpo-
wiednich instytucji.
Zasada samodzielnoÊci – jednostki samorzàdu tery-
torialnego posiadajà zadania własne i zlecone, co
zostało uj´te w artykule 166 Konstytucji.
Zasada subsydiarnoÊci (pomocniczoÊci) – obowiàzki
podstawowe zwiàzane ze sprawowaniem władzy
publicznej powinny byç realizowane na naj ni˝szym
szczeblu administracji (gmina). W sytuacji, kiedy
wykonanie zadaƒ na tym poziomie jest niemo˝liwe,
zostajà one przekazane organom o wi´ k szych kom-
petencjach.

Zasady samorzàdnoÊci obowiàzujàcej w Polsce

W historii i teorii samorzàdu terytorialnego mo˝emy wyodr´bniç dwa
nurty. Pierwszy z nich podkreÊla pierwotnoÊç zwiàzków wytworzonych
z wi´zi społecznych w stosunku do powiàzaƒ powstałych w obr´bie
organizmu paƒstwowego. Druga teoria traktuje samorzàd jako instytu-
cj´ ustanowionà centralnie, czyli poprzez dobrowolnà rezygnacj´ paƒ-
stwa z niektórych uprawnieƒ w zakresie administracji publicznej na rzecz
organów o zasi´gu lokalnym.

Art. 166

Zadania publiczne słu˝àce zaspokajaniu potrzeb wspól-
noty samorzàdowej sà wykonywane przez jednostk´
samorzàdu terytorialnego jako zadania własne.

Je˝eli wynika to z uzasadnionych potrzeb paƒstwa,

ustawa mo˝e zleciç jednostkom samorzàdu terytorial-
nego wykonywanie innych zadaƒ publicznych. Ustawa
okreÊla tryb przekazywania i sposób wykonywania
zadaƒ zleconych.

Spory kompetencyjne mi´dzy organami samorzàdu

terytorialnego i administracji rzàdowej rozstrzygajà
sàdy administracyjne.

Suplement dla Nauczyciela

DziałalnoÊç demokratycznych instytucji paƒstwowych
zmierza nie tylko do ulepszania funkcjonowania
wewn´trznych struktur paƒstwa, lecz tak˝e do roz-
wijania inicjatyw zewn´trznych, polegajàcych na
kształtowaniu wzajemnych stosunków z paƒstwami
sàsiadujàcymi. Jest to tzw. współpraca transgranicz-
na, czyli ka˝de wspólnie podj´te działanie majàce na
celu umocnienie i dalszy rozwój sàsiedzkich kontak-
tów mi´dzy wspólnotami oraz władzami terytorialny-
mi dwóch lub wi´kszej liczby umawiajàcych si´ stron.

Rozwój współpracy transgranicznej zwiàzany

jest z procesem globalizacji, zmniejszaniem znacze-
nia granic mi´dzypaƒstwowych, a tak˝e z zasadà
subsydiarnoÊci, która doprowadziła do wzrostu zna-
czenia władz samorzàdowych. Władze lokalne
nawiàzujà kontakty z paƒstwami sàsiadujàcymi
w celu polepszenia współpracy w dziedzinach naj-
bardziej dotyczàcych obywateli, czyli ochrony Êro-
dowiska, badaƒ naukowych, dróg, transportu oraz
zmniejszania antagonizmów społecznych.

Najcz´Êciej współpraca transgraniczna ma cha-

rakter gospodarczo-społeczny. Przykładem mo˝e
byç zwiàzek bliêniaczy (partnerski) dwóch gmin
zawarty na podstawie umowy mi´dzy sàsiadujàcy-
mi paƒstwami. Formà takiej usystematyzowanej
i najbardziej zinstytucjonalizowanej współpracy sà
euroregiony – powołane do ˝ycia na mocy porozu-
mieƒ mi´dzy władzami szczebla lokalnego i regio-
nalnego, cz´sto z udziałem jednostek gospodarczych
lub społecznych.

Polskie samorzàdy wykazujà du˝e zaanga˝owanie

w procesie tworzenia euroregionów – pierwszy,
nazwany Nysa, został utworzony na granicy polsko-
-niemiecko-czeskiej w 1991 r. Obecnie w Polsce jest
18 euroregionów usytuowanych wzdłu˝ całej granicy.

Euroregiony, oprócz współpracy na rzecz ochro-

ny Êrodowiska i badaƒ naukowych, majà za zadanie
rozwijaç i promowaç polityk´ europejskà polegajàcà
na zacieraniu ró˝nic zarówno gospodarczych, infras-
trukturalnych, jak i społecznych.

Współpraca jednostek samorzàdu terytorialnego

Zasada swobody zrzeszania si´ – jednostki samorzà-
du terytorialnego majà prawo do organizowania si´
w zwiàzki komunalne i stowarzyszenia oraz aneksji
do organizacji regionalnych albo lokalnych o cha-
rakterze mi´dzynarodowym.

Zasada demokracji przedstawicielskiej – wola człon-
ków gminy, powiatu lub województwa jest wypełnia-
na przez przedstawicieli wspólnot samorzàdowych,
wybranych w wolnych wyborach i stajàcych si´ tym
samym reprezentantami ogółu.

Literatura:

A. Heywood, Klucz do politologii. Najwa˝niejsze ideologie, systemy, postaci, Warszawa 2008.

Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2004.

Słownik samorzàdu terytorialnego, red. M. Chmaj, Lublin 1997.

http://www.pism.pl/biuletyn_content/id/18

Euroregiony

• Euroregion Nysa (1991, Polska/Niemcy/Czechy)
• Euroregion Karpacki (1993, Polska/Słowacja/

Ukraina/W´gry/Rumunia)

• Euroregion Sprewa – Nysa – Bóbr (1993, Polska/

Niemcy)

• Euroregion Pro Europa Viadrina (1993, Polska/

Niemcy)

• Euroregion Tatry (1994, Polska/Słowacja)
• Euroregion Bug (1995, Polska/Ukraina/BiałoruÊ)
• Euroregion Pomerania (1995, Polska/Niemcy/

Szwecja)

• Euroregion Glacensis (1996, Polska/Czechy)
• Euroregion Niemen (1997, Polska/Litwa/BiałoruÊ)

• Euroregion Pradziad (1997, Polska/Czechy)
• Euroregion Bałtyk (1998, Polska/Rosja/Litwa/

Szwecja/Dania)

• Euroregion Âlàsk Cieszyƒski (1998, Polska/Czechy)
• Euroregion Silesia (1998, Polska/Czechy)
• Euroregion Beskidy (2000, Polska/Czechy/Słowacja)
• Euroregion Dobrawa (2001, Polska/Czechy)
• Euroregion Puszcza Białowieska (2002, Polska/

BiałoruÊ)

• Euroregion Szeszupa (2003, Polska/Litwa/

Rosja/Szwe cja)

• Euroregion Łyna – Ława (2003, Polska/Rosja)

Suplement dla Nauczyciela

Zale˝noÊciami pomi´dzy warun-
kami geograficznymi kraju
a jego sytuacjà na arenie
mi´dzynarodowej zajmuje si´
geopolityka.

Polska polityka zagraniczna

Polityka zagraniczna to całokształt inicjatyw paƒstwa
skierowanych poza granice kraju, realizowanych
w Êrodowisku mi´dzynarodowym i jego dotyczàcych.
Ten rodzaj polityki jest niezb´dny dla sprawnego
funkcjonowania i rozwoju danego paƒstwa.

Do głównych cech polityki zagranicznej nale˝à

działania:
• zewn´trzne;
• specyficzne – odnoszàce si´ do Êrodowiska mi´dzy-

narodowego o cechach zdecentralizowanych;

• polegajàce na realizowaniu interesów paƒstwa

i narodu;

• opierajàce si´ na zło˝onym procesie realizacji

zamierzonych celów przez dany kraj.

WÊród rodzajów polityki zagranicznej wyró˝nia-

my polityk´:
• aktywnà, koncentrujàcà si´ na wewn´trznych

potrzebach i interesach paƒstwa;

• pasywnà, charakteryzujàcà si´ tym, ˝e sprawy

ponadnarodowe sà wa˝niejsze ni˝ racja stanu
danego paƒstwa;

• ofensywnà, której celem jest wywieranie realnego

wpływu na losy Êwiata poprzez wchodzenie w ró˝-
nego rodzaju interakcje z członkami Êrodowiska
mi´dzynarodowego;

• defensywnà, oznaczajàcà protekcjonizm w stosun-

kach mi´dzynarodowych i działalnoÊç zmierzajàcà
do zabezpieczenia „starego porzàdku”.

Cechy i rodzaje polityki zagranicznej

WÊród czynników majàcych istotny wpływ na polity-
k´ zagranicznà danego kraju wyró˝nia si´ czynniki
obiektywne i subiektywne.
• Czynniki obiektywne (zewn´trzne i wewn´trzne)

dotyczà Êrodowiska geograficznego, potencjału
ekonomicznego, zasobów gospodarczych, a tak˝e
roli odgrywanej przez paƒstwo w systemie mi´-
dzynarodowym oraz zasi´gu jego powiàzaƒ dyplo-
matycznych.

• Czynniki subiektywne (zewn´trzne i wewn´trzne)

sà zwiàzane z koncepcjà polityki zagranicznej
i prowadzonej zgodnie z nià strategii, a tak˝e ze
sposobem pojmowania sytuacji na Êwiecie przez
rzàdzàcych danym paƒstwem.

Obecnie w wyniku m.in. procesów globalizacji

nast´puje włàczanie w polityk´ wewn´trznà paƒ-
stwa celów mi´dzynarodowych oraz jednoczesne
przenoszenie problemów i dà˝eƒ wewn´trznych
kraju na poziom mi´dzynarodowy. Przenikanie si´
tych procesów wpływa na pogł´bianie si´ zale˝noÊci
mi´dzy politykà zagranicznà a wewn´trznà paƒ-
stwa. Na zjawisko to dodatkowo oddziałujà zmiany
zachodzàce w Êrodowisku mi´dzynarodowym – poja-
wiajàce si´ nowe wyzwania przewy˝szajàce samo-
dzielne mo˝liwoÊci poszczególnych paƒstw, a tak˝e
presja polityki zagranicznej prowadzonej przez inne
kraje oraz uczestników niepaƒstwowych.

Czynniki wpływajàce na polityk´ zagranicznà paƒstwa

Po II wojnie Êwiatowej Polska stała si´ paƒstwem
zale˝nym od Zwiàzku Radzieckiego i musiała reali-
zowaç obowiàzujàcy tam model polityki. Wszelkie
aspiracje Polaków do bycia stronà w prowadzeniu
stosunków mi´dzynarodowych z krajami spoza
tzw. ˝elaznej kurtyny pozostawały nierealne. Oby-
watele byli pozbawieni mo˝liwoÊci udziału w ˝yciu
polityczno-społecznym. Dopiero po upadku bloku
sowieckiego Polacy mogli zaczàç współtworzyç zasa-
dy praworzàdny paƒstwa. W tym celu czerpali wzor-
ce z cywilizacji zachodnich. Za priorytety systemu
paƒstwowego uznali zasady demokratycznego paƒ-
stwa prawa, zasady wolnego rynku, a przede wszyst-
kim ochron´ praw człowieka i obywatela.

Po wyjÊciu Polski z sojuszy pozbawiajàcych jà

suwerennoÊci oraz po ich rozpadzie (Układ War-
szawski, Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej)

paƒstwo polskie znalazło si´ w nast´pujàcych struk-
turach mi´dzynarodowych:
• od 1991 r. w Radzie Europy;
• od 1996 r. w Organizacji Współpracy Gospodarczej

i Rozwoju;

• od 12 marca 1999 r. w NATO – było to jedno

z najistotniejszych wydarzeƒ w powojennej histo-
rii Polski, wià˝àce si´ ze zmianà sytuacji geopoli-
tycznej kraju, ze wzrostem i gwarancjà bezpie-
czeƒstwa paƒstwowego, a tak˝e z udziałem
w sojuszniczym systemie obronnym;

• od 1 maja 2004 r. w Unii Europejskiej – wydarze-

nie to wpłyn´ło na rozwój cywilizacyjny Polski
i spowodowało przyj´cie przez nià roli równorz´d-
nego partnera wobec krajów zachodnioeuropej-
skich oraz uzyskanie mo˝liwoÊci wyra˝ania włas-
nych poglàdów na arenie mi´dzynarodowej.

Polska polityka zagraniczna

We współczesnej rzeczywistoÊci bardzo wa˝nà rol´ odgrywa polityka
zagraniczna. Istotny wpływ na kontakty mi´dzynarodowe ma powi´k-
szajàcy si´ obszar zale˝noÊci mi´dzy wszystkimi uczestnikami stosunków
mi´dzynarodowych.

Suplement dla Nauczyciela

Po 1989 r. dla paƒstwa polskiego szczególnie istotne
stało si´ kształtowanie dobrych sàsiedzkich stosun-
ków i wzajemnej współpracy z paƒstwami Europy
Zachodniej, przede wszystkim z Niemcami, Francjà
i Wielkà Brytanià, oraz z paƒstwami strefy euroat-
lantyckiej, w tym głównie z USA.

Za dat´ symbolicznego powrotu Polski na aren´

demokratycznych paƒstw europejskich przyjmuje
si´ sierpieƒ 1991 r. W Weimarze odbyło si´ wówczas
spotkanie ministrów spraw zagranicznych: Polski –
Krzysztofa Skubiszewskiego, Niemiec – Hansa Diet-
richa Genschera i Francji – Rolanda Dumasa. Był to
poczàtek współpracy w ramach tzw. Trójkàta Wei-
marskiego, poprzedzonej podpisaniem 9 kwietnia
1991 r. Traktatu o przyjaêni i solidarnoÊci mi´dzy
Polskà a Francjà.

System komunistyczny w du˝ym stopniu wpły-

nàł równie˝ na sytuacj´ paƒstw sàsiadujàcych z Pol-
skà, a wspólne prze˝ycia i wzajemne doÊwiadczenia
tych krajów przyczyniły si´ do rozwoju współpracy
regionalnej obejmujàcej Polsk´, W´gry i Czechosło-
wacj´. W 1991 r. paƒstwa te podpisały porozumie-
nie, na mocy którego powstała Grupa Wyszehradz-
ka. Dzi´ki temu w du˝ym stopniu przyÊpieszony

został proces integracji europejskiej. Z inicjatywy tej
organizacji w 1993 r. powołano Ârodkowoeuropej-
skie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA),
majàce na celu zniesienie ceł i usprawnienie wymia-
ny handlowej.

Od 1991 r. Polska uczestniczy tak˝e w pracach

Inicjatywy Ârodkowoeuropejskiej (ISE), b´dàcej
platformà współpracy paƒstw Europy Ârodkowej
i Wschodniej w sprawach dotyczàcych regionu
oraz integracji kontynentu. Paƒstwo polskie jest
równie˝ członkiem Rady Paƒstw Morza Bałtyckie-
go zajmujàcej si´ od 1992 r. działaniami na rzecz
ochrony Êrodowiska naturalnego Bałtyku, rozwojem
infrastruktury transportowej i

energetycznej,

a tak˝e budowaniem dobrych relacji mi´dzy paƒ-
stwami le˝àcymi nad Morzem Bałtyckim.

Działania Polski w stosunkach bilateralnych nie

ograniczajà si´ jedynie do krajów Europy Zachod-
niej. Paƒstwo polskie wyra˝a swoje poparcie tak˝e
dla wschodnich sàsiadów, m.in. dla Gruzji, a szcze-
gólnie wspiera integracj´ Ukrainy z instytucjami
euroatlantyckimi. Polska anga˝uje si´ równie˝
we współprac´ handlowà, naukowà i kulturalnà
z Rosjà.

Stosunki dwustronne (bilateralne) Polski

Uwarunkowania historyczne i polityczne w Europie,
takie jak obawa przed agresjà militarnà i preferowa-
nie narodowych struktur gospodarczych, wpłyn´ły na
słabsze zaludnienie stref granicznych. W zwiàzku
z tym działalnoÊç gospodarcza i handel skupiły si´
w centralnej cz´Êci paƒstw, gdzie biegły szlaki komu-
nikacyjne, natomiast granice były wyznaczane
w miejscach wzmacniajàcych ich obronny i zaporowy
charakter. Zasadniczym celem współpracy transgra-
nicznej jest zmiana tej tendencji i zniesienie barier.
Przełomowymi wydarzeniami dla rozwoju tego typu
współpracy stało si´ podpisanie przez Polsk´ trzech
dokumentów:
• Europejskiej konwencji ramowej o współpracy trans-

granicznej z 1980 r., zwanej konwencjà madryckà;

• Europejskiej Karty Samorzàdu Terytorialnego

z 1985 r.;

• Europejskiej Karty Regionów Granicznych

i Transgranicznych, uchwalonej po raz pierwszy
20 listopada 1981 r. w euroregionie EUREGIO, na
pograniczu Niemiec i Holandii, a nast´pnie –
w zmienionej postaci w dniu 1 grudnia 1995 r.
w Szczecinie, w euroregionie Pomerania, na
pograniczu Polski i Niemiec.

Jako sygnatariusz tych dokumentów paƒstwo

polskie aktywnie uczestniczy w działaniach na rzecz
euroregionów. Ich celem jest rozwój współpracy
transgranicznej, ochrona Êrodowiska, promowanie
turystyki, działalnoÊci kulturalnej, historycznej
i edukacyjnej oraz rozwój infrastruktury.

Współpraca transgraniczna

Literatura:

Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2004.

http://www.poland.gov.pl/Polityka,zagraniczna,101.html

http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/wroc/ASSETS_14-19.pdfhttp://www.bas.sejm.gov.pl/onas.php

CHARAKTER

WSPÓŁPRACY

TRANSGRANICZNEJ

odbywa si´ na poziomie

władz samorzàdowych

i lokalnych

nie powoduje zmian

terytorialnych

czy kompetencyjnych

w paƒstwie

nie prowadzi do powstawania

nowych organów władz lokalnych

o charakterze ponadnarodowym

nawiàzywana w ramach

porozumieƒ sàsiedzkich nie mo˝e

naruszaç wewn´trznego prawa

paƒstwowego ani zawartych

porozumieƒ mi´dzynarodowych

Suplement dla Nauczyciela

Europa, zgodnie z ideà integra-
cji europejskiej, postrzegana
jest jako jedna wspólnota
polityczno-społeczna.

Integracja europejska

Pierwsze koncepcje zjednoczenia Europy pojawiły
si´ ju˝ na poczàtku XIV w. Za najwczeÊniejsze uwa˝a
si´ projekty zgłoszone w 1306 r. przez Pierre’a
Dubois oraz w 1460 r. przez króla Jerzego z Podieb-
radu. W ka˝dym kolejnym stuleciu, a˝ do połowy
XX w., pojawiało si´ wiele rozmaitych propozycji
zespolenia Europy lub jej cz´Êci.

Po II wojnie Êwiatowej jednoczenie si´ Europy

było wieloetapowe i przybierało ró˝ne formy. Poczàt-
kowo szczególnà wag´ przywiàzywano do integracji

wyłàcznie na płaszczyênie gospodarczej. Proces ten
był jednak utrudniony, poniewa˝ przebiegał w atmo-
sferze zarówno rosnàcego poczucia ch´ci wspólnego
działania, jak i pogł´biajàcych si´ tendencji odÊrod-
kowych, zmierzajàcych do utrzymania suwerennoÊci
poszczególnych paƒstw w tradycyjnym kształcie. Na
dzieje Unii Europejskiej wpłyn´ły przede wszystkim
dwie formy paƒstwowoÊci wyst´pujàce w Europie –
paƒstwa scentralizowane oraz paƒstwa federalne.

Poczàtki integracji

Dzisiejszy proces integracji europejskiej nale˝y
uznaç za wyjàtkowy. Po raz pierwszy próbuje si´
bowiem połàczyç narody i paƒstwa, proponujàc im
dobrowolnà współprac´ opartà na wspólnych inte-
resach, ideach oraz ambicjach. JednoczeÊnie wszyst-
kie starania koncentrujà si´ równie˝ na tym, aby
wspólnota nie miała charakteru sztucznie narzuca-
nej jednolitoÊci kulturowej, powodujàcej koniecz-
noÊç porzucenia przez kogokolwiek swojej to˝samo-
Êci, systemów wartoÊci czy dziedzictwa historii.

Du˝e znaczenie dla politycznej integracji Euro-

py miało utworzenie w 1951 r. Europejskiej Wspól-
noty W´gla i Stali. Do powstania tej organizacji
przyczyniła si´ m.in. polityczna dalekowzrocznoÊç
trzech chrzeÊcijaƒsko-demokratycznych polityków:
Francuza Roberta Schumana, Niemca Konrada
Adenauera i Włocha Alcide De Gasperiego. Dzi´ki
ich wizjom i politycznej determinacji pi´ç lat

po zakoƒczeniu II wojny Êwiatowej udało si´ wpro-
wadziç Europ´ – zniszczonà, wewn´trznie podzie -
lonà, podporzàdkowanà obcym mocarstwom i za -
gro˝onà wizjà komunizmu – na drog´ integracji
oraz trwałego wzrostu gospodarczego. Autorzy
tzw. planu Schumana, na podstawie którego 18
kwietnia 1951 r. podpisano w Pary˝u traktat powo-
łujàcy EWWiS, zaproponowali swoim sojusznikom
współprac´ łàczàcà i równowa˝àcà w przemyÊlany
sposób wymiar gospodarczy, polityczny i kulturowy.

EWWiS miała pełniç funkcj´ ponadnarodowego,

gospodarczego zwiàzku celowego dà˝àcego do likwi-
dacji mo˝liwych przyczyn przyszłych konfliktów.
Miała te˝ byç punktem wyjÊcia do dalszej integracji
gospodarczej i politycznej. Struktur´ Wspólnoty
Europejskiej tworzyło wiele organów (np. Rada
Ministrów, Trybunał SprawiedliwoÊci), które stały
si´ zalà˝kiem obecnej struktury Unii Europejskiej.

Integracja dzisiaj

Unia Europejska opiera si´ na zasadach praworzàd-
noÊci. Oznacza to, ˝e podstawà wszystkich jej dzia-
łaƒ sà traktaty przyj´te dobrowolnie i demokratycz-
nie przez wszystkie paƒstwa członkowskie.
Dokumenty tego rodzaju podpisane w przeszłoÊci,
poczàwszy od traktatu ustanawiajàcego EWWiS,

sà zmieniane i aktualizowane tak, aby odzwiercied-
lały przemiany zachodzàce w paƒstwach unijnych.
Na mocy traktatów instytucje UE mogà przyjmowaç
akty prawne, które sà nast´pnie wdra˝ane przez
kraje członkowskie.

Traktaty europejskie

Najwa˝niejsze traktaty UE oraz daty ich podpisania:
• Traktat powołujàcy EWWiS – 18 kwietnia 1951 r.,
• Traktaty rzymskie – 25 marca 1957 r.,
• Traktat fuzyjny – 8 kwietnia 1965 r.,
• Jednolity Akt Europejski (JAE) – wszedł w ˝ycie

1 lipca 1987 r.,

• Traktat z Maastricht – 7 lutego 1992 r.,
• Traktat z Amsterdamu – 2 paêdziernika 1997 r.,
• Traktat z Nicei – 26 lutego 2001 r.,
• Traktat z Lizbony – 13 grudnia 2007 r.

Najwa˝niejsze traktaty w historii Unii Europejskiej

Pod poj´ciem

integracja nale˝y rozumieç form´ zwiàzku paƒstw pole-

gajàcà na oddaniu lub ograniczeniu czàstki ich suwerennoÊci na rzecz
nowo utworzonych, ponadpaƒstwowych (integracyjnych) instytucji
kierowniczych.

Suplement dla Nauczyciela

Funkcjonowanie Unii Europejskiej polega na spe-
cyficznym połàczeniu elementów narodowych
i ponadnarodowych oraz utworzeniu zespołu insty-
tucji formułujàcych zasady współpracy mi´dzy paƒ-
stwami członkowskimi. Instytucje te majà upraw-
nienia do ustanawiania ujednoliconych dla
wszystkich członków UE norm prawnych i prowa-
dzenia wspólnej polityki w okreÊlonych dziedzi-
nach. Przyj´te normy sà nadrz´dne w stosunku
do prawodaw stwa poszczególnych paƒstw, a cz´Êcio-
wo odnoszà si´ równie˝ w sposób bezpoÊredni do
obywateli. W zwiàzku z tym Unia Europejska okreÊ -
lana jest jako twór, który w swojej strukturze i funk -
cjonowaniu oscyluje mi´dzy klasycznà organiza cjà
mi´dzynarodowà a systemem federalnym. W prze-
ciwieƒstwie do tradycyjnych organizacji mi´dzyna-

rodowych takich, jak np. ONZ Unia Europejska ma
mo˝liwoÊç uchwalania aktów prawnych wià˝àcych
w jednakowym stopniu wszystkie paƒstwa człon-
kowskie, bez dalszego ich zatwierdzania czy ratyfi-
kacji przez organy narodowe.

Trwa ciàgła dyskusja nad ustaleniem kierunku,

w jakim powinien zmieniaç si´ sposób funkcjonowa-
nia Unii Europejskiej w przyszłoÊci. Z jednej strony
podkreÊlana jest potrzeba stworzenia tzw. Ojczyzny
Europejskiej, przypominajàcej swym sposobem
funkcjonowania jedno paƒstwo (tzw. federacyjna
koncepcja integracji). Z drugiej strony wyst´pujà
zwolennicy wizji tzw. Europy Ojczyzn. Koncepcja ta
zakłada współprac´ mi´dzynarodowà suwerennych
paƒstw z zachowaniem maksymalnej ich niezale˝-
noÊci (tzw. konfederacyjna koncepcja integracji).

Specyfika funkcjonowania Unii Europejskiej

Zasady stosowania przepisów prawa Wspólnoty Europejskiej

Prawo wspólnotowe ma pierwszeƒstwo wobec przepisów prawa paƒstw członkowskich.

Prawo WE musi byç stosowane bezpoÊrednio. Oznacza to, ˝e przepisy tego prawa stosowane sà bezpoÊrednio
w ka˝dym paƒstwie członkowskim. BezpoÊrednioÊç dotyczy równie˝ instytucji, osób fizycznych oraz innych
podmiotów prawa.

Zasada solidarnoÊci – ka˝de paƒstwo członkowskie działa na rzecz i dla dobra Wspólnoty Europejskiej.

Zasada subsydiarnoÊci – wspólnota podejmuje działanie tylko wtedy, kiedy jej rozwiàzania prawne sà skuteczniejsze
od rozwiàzaƒ proponowanych przez paƒstwa.

Dorobek prawny Unii Europejskiej okreÊlany jest
jako

acquis communautaire i składa si´ z prawa sta-

nowionego oraz orzecznictwa Europejskiego Trybu-
nału SprawiedliwoÊci. Paƒstwa, które nale˝à do UE,
sà zobowiàzane do pełnego przyj´cia wszystkich
norm prawnych tworzàcych

acquis communautaire.

Prawo europejskie ustanawiane jest w oparciu
o przyj´te procedury.
• Procedura konsultacji – Rada Unii Europejskiej

przedkłada Parlamentowi Europejskiemu projekt
przygotowany przez Komisj´ Europejskà. Parla-
ment mo˝e go zatwierdziç, odrzuciç lub za˝àdaç
wniesienia do niego poprawek.

• Procedura współpracy – Komisja Europejska skła-

da projekt do Rady Unii Europejskiej, która usto-
sunkowuje si´ do niego i przesyła go do Parla -
mentu Europejskiego z proÊbà o opini´. Parlament

mo˝e równie˝ odrzuciç projekt. Wówczas wchodzi
on w ˝ycie jedynie po jednogłoÊnej decyzji Rady
Unii Europejskiej.

• Procedura współdecydowania – nadaje Parlamen-

towi Europejskiemu kompetencje prawodawcze
równe Radzie Unii Europejskiej. Procedur´ t´
wykorzystuje si´ prawie we wszystkich obszarach
ustawodawstwa, z wyjàtkiem np. rolnictwa, rybo-
łówstwa i podatków.

• Procedura zgody – stosowana jest jedynie przy

przyjmowaniu nowych członków w szeregi Wspól-
noty Europejskiej lub zawieraniu układów o stowa-
rzyszeniu z paƒstwami trzecimi. W jej przypadku
podj´cie pozytywnej decyzji wymaga zgody Parla-
mentu Europejskiego rozumianego jako głos oby-
wateli Unii Europejskiej.

Procedury ustanawiania prawa europejskiego

Literatura:

A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006.

G. Aleksandrowicz, KoÊciół rzymskokatolicki wobec procesów integracji europejskiej podczas pontyfikatu Jana Pawła II, Lublin 2005.

http://europa.eu

Suplement dla Nauczyciela

Dynamiczny rozwój nowych
technologii powoduje, ˝e Êwiat
staje w obliczu problemów
dotychczas niedostrzeganych
lub nieistniejàcych.

Problemy współczesnego Êwiata

Obecnie coraz cz´Êciej zwraca si´ uwag´ na fakt, ˝e
paƒstwo, jako podstawowa jednostka struktur i sto-
sunków mi´dzynarodowych, jest przecià˝one naras-
tajàcà liczbà globalnych zagro˝eƒ i problemów.

Dlatego we współczesnej rzeczywistoÊci zagadnie-
niami ponadnarodowymi zajmujà si´ przede wszyst-
kim organizacje pozarzàdowe oraz ruchy społeczne,
najcz´Êciej o charakterze alterglobalistycznym.

Rodzaje problemów globalnych

Katalog problemów ogólnoÊwiatowych, w miar´
post´powania procesów globalizacji, ulega ciàgłemu
aktualizowaniu i powi´kszaniu. Dokumentuje to
raport Aurelia Pecceiego, byłego przewodniczàcego
Klubu Rzymskiego. Stworzył on katalog 29 najwa˝-
niejszych kwestii problemowych dotyczàcych całego
Êwiata. Zalicza si´ do nich przede wszystkim:
• niekontrolowany przyrost liczby ludnoÊci,
• ró˝nice i podziały społeczne,
• niesprawiedliwoÊç społecznà,
• głód i niedo˝ywienie,
• n´dz´,
• bezrobocie,
• inflacj´,

• kryzys energetyczny,
• deficyt zasobów (obecny bàdê potencjalny),
• zakłócenia w handlu i płatnoÊciach mi´dzynaro-

dowych,

• protekcjonizm,
• analfabetyzm,
• niekontrolowanà urbanizacj´,
• terroryzm,
• pogard´ wobec prawa i porzàdku,
• korupcj´ politycznà,
• biurokracj´,
• upadek wartoÊci moralnych,
• utrat´ wiary,
• degradacj´ Êrodowiska.

W wyniku XIX-wiecznej rewolucji przemysłowej oraz ówczesnego
post´pu naukowego po raz pierwszy na arenie mi´dzynarodowej zacz´-
to interesowaç si´ problemami globalnymi. Zaj´ły si´ nimi organizacje,
takie jak Ruch Ochrony Zasobów, Ruch Wspólnoty Âwiata i Wspólnoty
LudzkoÊci o charakterze antymilitarnym, a tak˝e Klub Rzymski – mi´-
dzynarodowa organizacja do spraw badaƒ rozwoju ekonomiczno-spo-
łecznego ludzkoÊci.

Kwestie o znaczeniu ogólnoÊwiatowym (wg Klubu Rzymskiego)

• koniecznoÊç reformy mi´dzynarodowego systemu walutowego
• zmiana redystrybucji dochodów oraz finansowania rozwoju Êwiatowego
• zwi´kszenie i podział produkcji ˝ywnoÊci
• industrializacja oraz zmiany w handlu zagranicznym
• wykorzystanie bogactw naturalnych oraz energii
• rozwini´cie badaƒ naukowych i post´pu technicznego
• tworzenie instytucji mi´dzynarodowych
• zredukowanie zbrojeƒ
• zagospodarowanie zasobów mórz i oceanów

Główne cechy problemów globalnych

• majà charakter ogólnoÊwiatowy – dotyczà całej ludzkoÊci, sà ponadpaƒstwowe i ponadregionalne
• sà bardzo istotne – wià˝à si´ z realnymi zagro˝eniami, poniewa˝ mogà wywoływaç niebezpieczne

dla ludzkoÊci skutki

• rozwiàzuje si´ je w specyficzny sposób – potrzebna jest Êcisła i zgodna współpraca wszystkich

stron, czyli koordynacja ogólnoÊwiatowych działaƒ

• bywajà jednoczeÊnie skutkiem i hamulcem rozwoju gospodarczego
• mogà doprowadziç do wzrostu ÊmiertelnoÊci, a nawet upadku cywilizacji
• wyst´pujà jednoczeÊnie – sà ze sobà powiàzane i uzale˝nione od du˝ej liczby czynników
• charakteryzujà si´ zmiennà dynamikà – czasami przyjmujà form´ kryzysów

Suplement dla Nauczyciela

Obecnie mo˝na stworzyç nowy spis problemów
dotyczàcych paƒstw całego Êwiata, odnoszàcy si´ do
spraw z pogranicza medycyny, etyki czy nowoczes-
nych technologii informatycznych. Rozwiàzaniem
tych trudnoÊci zajmuje si´ prawodawstwo paƒstwo-
we. Bardzo cz´sto bywa ono jednak sprzeczne
z oczekiwaniami społecznymi, co wywołuje napi´cia
mi´dzy rzàdzàcymi a rzàdzonymi.
• Eutanazja – to skrócenie ˝ycia osobie nieuleczal-

nie chorej. Jest dopuszczalna w Holandii i Belgii,
a w Szwajcarii wyst´puje w formie tzw. wspomaga-
nego samobójstwa. Przeciwnicy zalegalizowania
tego procederu uwa˝ajà, ˝e jest to jeden z przeja-
wów powstawania cywilizacji Êmierci i wyra˝enie
zgody na legalne zabójstwa. Natomiast zwolenni-
cy eutanazji przedstawiajà jà jako sposób na unik-
ni´cie cierpieƒ wywołanych chorobà. W Polsce
eutanazja jest nielegalna.

• Aborcja – polega na mechanicznym bàdê chemicz-

nym zniszczeniu nienarodzonego płodu. Zabieg ten
jest legalny w ró˝nym zakresie w wi´kszoÊci paƒ-
stw. W Polsce dopuszcza si´ go natomiast tylko
w trzech przypadkach: gdy cià˝a stanowi zagro˝e-
nie dla ˝ycia lub zdrowia matki, gdy istnieje praw-
dopodobieƒstwo ci´˝kiego uszkodzenia płodu albo
jego nieuleczalnej choroby, a tak˝e w przypadku,
gdy cià˝a powstała w wyniku gwałtu. Mimo usuni´-
cia słów odnoszàcych si´ do aborcji z tekstu przysi´-
gi Hipokratesa, lekarz ma prawo odmówiç wykona-
nia tego zabiegu ze wzgl´du na swój system
wartoÊci. Aborcja nale˝y równie˝ do kwestii, w któ-
rych ustawodawstwo paƒstwowe ró˝ni si´ od jed-
noznacznej opinii KoÊcioła katolickiego, broniàcego
˝ycia od chwili pocz´cia do naturalnej Êmierci.

• Zapłodnienie in vitro – to zapłodnienie pozaustro-

jowe odbywajàce si´ w warunkach laboratoryjnych.
Jest legalne, jednak w dalszym ciàgu wzbudza
wiele kontrowersji. Ârodowiska katolickie uznajà
t´ metod´ za naruszenie tajemnicy pocz´cia czło-
wieka, a przede wszystkim obawiajà si´, ˝e umo˝-
liwi ona produkcj´ embrionów oraz ich masowe
niszczenie. Du˝a grupa społeczna domaga si´ nato-
miast finansowania tej metody z bud˝etu paƒstwa
jako formy leczenia bezpłodnoÊci i realnej szansy
na posiadanie własnego potomstwa.

• In˝ynieria genetyczna i klonowanie – obejmuje

dziedziny biotechnologii zajmujàce si´ działania-
mi, które polegajà na ingerencji w materiał gene-
tyczny. Organizacje ekologiczne, a tak˝e ruchy
zwiàzane z ochronà ˝ycia i praw człowieka sta -
nowczo protestujà przeciwko wprowadzaniu na ry -
nek ˝ywnoÊci modyfikowanej genetycznie oraz
doÊwiadczeniom polegajàcym na instrumentalnym

traktowaniu istoty ludzkiej. Dotyczy to przede
wszystkim prób klonowania uznanych na całym
Êwiecie za nielegalne. Zwolennicy tego rodzaju
badaƒ podkreÊlajà, ˝e dzi´ki nim jest mo˝liwe two-
rzenie nieskoƒczonej liczby komórek macierzy-
stych zdolnych do przekształceƒ w dowolny typ
komórek, co ułatwiłoby leczenie wielu powa˝nych
schorzeƒ.

• Legalizacja zwiàzków homoseksualnych – to regu-

lacja prawna zwiàzków osób tej samej płci. Obec-
nie jest ona oficjalnie dozwolona m.in. w Holan-
dii, Norwegii, Szwecji i Portugalii. Kontrowersje
budzi jednak fakt nadawania tym relacjom statu-
su pełnoprawnego mał˝eƒstwa rozumianego do tej
pory jako obopólne zobowiàzanie kobiety i m´˝-
czyzny. Zwolennicy legalizacji oraz uprawomocnie-
nia zwiàzków homoseksualnych twierdzà, ˝e
orientacja seksualna nie mo˝e powodowaç społecz-
nego wykluczenia oraz dyskryminacji. Uwa˝ajà
równie˝, ˝e jako pełnowartoÊciowi obywatele
i członkowie społeczeƒstwa sà w stanie spełniaç
wszystkie funkcje rodziny. Natomiast przeciwni-
cy legalizacji sà przekonani, ˝e regulacje te sà
sprzeczne z teologicznà definicjà rodziny, a tak˝e
prowadzà do upadku tradycyjnych wartoÊci. Obec-
nie konstytucyjne rozwiàzania zapewniajà obywa-
telom równouprawnienie w ka˝dej dziedzinie
˝ycia społecznego. Kwestie dotyczàce legalizacji
zwiàzków homoseksualnych wymagajà jednak
oddzielnych regulacji prawnych, z czym wià˝e si´
najcz´Êciej du˝e ryzyko dezaprobaty ze strony Êro-
dowisk katolickich i konserwatywnych.

• Legalizacja mi´kkich narkotyków – w niektórych

krajach, np. w Hiszpanii, za˝ywanie mi´kkich nar-
kotyków jest dopuszczalne. Zwolennicy tego ure-
gulowania prawnego twierdzà, ˝e przyczynia si´
ono do ograniczenia nielegalnego handlu narko-
tykami, przynosi paƒstwu dochód i pozwala leczyç
osoby uzale˝nione. Przeciwnicy natomiast kryty-
kujà ide´ powszechnego dost´pu do substancji
uznanych za szkodliwe.

• Cyberterroryzm, cyberprzest´pczoÊç – procedery

te (np. rozsyłanie wirusów komputerowych i spa-
mów czy kradzie˝e to˝samoÊci w sieci) stały si´
w ostatnich latach ogromnym zagro˝eniem dla
paƒstw, instytucji i obywateli. Tego rodzaju post´-
powanie powoduje ogromne szkody, a ich spraw-
ców jest bardzo trudno wykryç. Dlatego paƒstwa
coraz cz´Êciej tworzà systemy majàce chroniç
przed atakami cyberterrorystów oraz działaniami
cyberprzest´pców. W Polsce istnieje obecnie
Program ochrony cyberprzestrzeni RP na lata
2009–2011.

Katalog problemów Êwiatowych

Literatura:

Z. Cesarz, E. Stadtmüller, Problemy polityczne współczesnego Êwiata, Wrocław 2002.

J. Ki´czkowska, Ruchy alterglobalistyczne jako forma obywatelskiego nieposłuszeƒstwa, Lublin 2005.

http://www.kst.most.org.pl/soleczenstwo/antyglobalisci.htm

Suplement dla Nauczyciela

Rynek pracy jest kształtowany
przez oferty zatrudnienia
wynikajàce z zapotrzebowania
na pracowników o okreÊlonych
umiej´tnoÊciach.

Rynek pracy

• terytorialny – mi´dzynarodowy, lokalny, krajowy,

regionalny

• zawodowy – np. lekarze, nauczyciele, prawnicy,

in˝ynierowie

• wiekowy – ludzie młodzi, w Êrednim wieku lub

starzejàcy si´

• obejmujàcy osoby z wykształceniem zawodowym,

Êrednim lub wy˝szym

• dotyczàcy absolwentów lub osób bezrobotnych
• oficjalny i nieoficjalny, czyli tzw. szara strefa

Rodzaje rynków pracy

Poda˝ pracy rozumiana jest jako zasoby pracy oraz
siły roboczej, na którà składa si´ ogół pracujàcej lud-
noÊci. Tego rodzaju poda˝ tworzà ludzie pracujàcy
w celu zaspokajania swoich potrzeb materialnych,
fizycznych i duchowych. Czynniki, które wpływajà
na poda˝ pracy, to wysokoÊç wynagrodzenia, a tak˝e
wprowadzanych przez paƒstwo podatków.

Popyt na prac´ to zapotrzebowanie na sił´ robo-

czà, czyli na potencjał ludzki.

Do głównych czynników majàcych wpływ na

popyt nale˝à: wielkoÊç firmy, jej sytuacja i plany
dotyczàce zysków, jak równie˝ zasady zatrudniania
i ubezpieczania pracowników.

Czynniki dotyczàce poda˝y i popytu na prac´

Kategorie poda˝y i popytu na prac´ sà wskaênikami
słu˝àcymi do opisywania równowagi na rynku
zatrudnienia. Z idealnà sytuacjà mamy do czynienia
wtedy, kiedy popyt na prac´ jest równy jej poda˝y.
Natomiast, gdy osoby zdolne do pracy i ch´tne do jej
podj´cia nie mogà znaleêç zatrudnienia, mówimy
o zjawisku bezrobocia.

Głównym wskaênikiem wysokoÊci bezrobocia,

słu˝àcym do diagnozowania sytuacji ekonomicznej
regionu lub całego kraju, jest stopa bezrobocia, czyli
wyra˝ony w procentach stosunek liczby zarejestro-
wanych bezrobotnych do liczby ludnoÊci aktywnej
zawodowo (pracujàcej i bezrobotnej łàcznie).

Równowaga na rynku pracy

Rodzaje bezrobocia

Za rynek pracy uznaje si´ ogół procesów prowadzàcych do zatrudniania
pracowników przez pracodawców, a tak˝e instytucje i czynniki wpływa-
jàce na warunki zatrudnienia, pracy oraz wysokoÊç płacy.

Rodzaje bezrobocia

Charakterystyka

jawne

liczba osób bezrobotnych zarejestrowanych w urz´dach pracy

ukryte

osoby pozostajàce bez zatrudnienia, niezarejestrowane w urz´dach pracy

długotrwałe

osoby bezrobotne przez okres ponad 12 miesi´cy

strukturalne

osoby przygotowane do wykonywania okreÊlonego zawodu i pozostajàce bez pracy

technologiczne

osoby niezatrudnione ze wzgl´du na brak zaplecza technologicznego w paƒstwie
lub na skutek braku kwalifikacji

sezonowe

uzale˝nione od pory roku i warunków klimatycznych

dobrowolne

osoby Êwiadomie niepodejmujàce pracy

przymusowe

osoby, które szukajà pracy, jednak nie mogà znaleêç zatrudnienia

Suplement dla Nauczyciela

Na podstawie przeprowadzonej analizy psycholo-
gicznej zjawiska bezrobocia wyró˝niono pi´ç etapów
stawania si´ osobà bezrobotnà:
• etap I – przyswajanie informacji o mo˝liwoÊci

utraty zatrudnienia;

• etap II – utrata pracy, poczucie pora˝ki i wzrost

obaw o przyszłoÊç;

• etap III – przystosowanie si´ do nowej sytuacji,

szukanie mo˝liwoÊci ponownego zatrudnienia,
udział w rozmowach kwalifikacyjnych;

• etap IV – zwàtpienie i narastajàce problemy finan-

sowe;

• etap V – poczucie odrzucenia społecznego, niech´ç

do Êwiata i ludzi.

Problemy osób bezrobotnych

W obecnej rzeczywistoÊci społecznej i gospodarczej,
w której liczba bezrobotnych utrzymuje si´ na wyso-
kim poziomie, coraz cz´Êciej mo˝na usłyszeç twier-
dzenie, ˝e Polacy sà społeczeƒstwem starzejàcym
si´, natomiast młodzi ludzie nie posiadajà stabilnej
sytuacji ˝yciowej, a tak˝e stałego i dobrze płatnego
zatrudnienia. Ponadto na rynku pracy brakuje spe-
cjalistów z wielu dziedzin.

Zjawisko bezrobocia wià˝e si´ m.in. z apatià spo-

łecznà wyst´pujàcà zwłaszcza u osób, które straciły
prac´, a sà w wieku przedemerytalnym. Podchodzà
one cz´sto z niech´cià do programów podwy˝szajà-
cych bàdê zmieniajàcych kwalifikacje zawodowe.
Problemem jest te˝ struktura wykształcenia w Pol-
sce, oparta w du˝ym stopniu na kwalifikacjach
z dziedzin humanistycznych, podczas gdy na rynku
pracy bardziej potrzebni sà in˝ynierowie i technicy.

Zarówno paƒstwo, jak i instytucje pozapaƒstwo-

we prowadzà działania majàce na celu aktywizacj´

osób pozostajàcych bez pracy. Do ró˝norodnych
Êrodków zaradczych zalicza si´ m.in.:
• sta˝e,
• prace interwencyjne,
• szkolenia (organizowane głównie przez Urz´dy

Pracy w ramach Europejskiego Funduszu Spo-
łecznego),

• dofinansowania prywatnej działalnoÊci gospodar-

czej,

• ulgi podatkowe,
• kursy (np. j´zykowe, kształcenia ustawicznego),
• finansowanie dojazdów,
• zwroty kosztów badaƒ lekarskich,
• studia podyplomowe,
• doradztwo zawodowe (ułatwiajàce młodym ludziom

wybranie zawodu, a osobom bezrobotnym poma-
gajàce poradziç sobie w nowej sytuacji),

• Szkolne OÊrodki Kariery.

Aktywizacja zawodowa

Jednym z pomysłów wykorzystywanych w celu
aktywizacji zawodowej i skierowanych przede
wszystkim do młodzie˝y sà Szkolne OÊrodki Kariery.
Powstały one na wniosek ministra pracy i polityki
społecznej w 2003 r. Natomiast powołanie do ˝ycia
tego rodzaju organizacji było oddolnà inicjatywà
Fundacji Edukacyjnej „Perspektywy”. OÊrodki te
miały byç cz´Êcià ogólnopolskiego systemu informa-
cji i poradnictwa edukacyjno-zawodowego.

Szkolne OÊrodki Kariery majà ustrzec młodych

ludzi przed bezrobociem i brakiem konkretnego
zawodu. Pomagajà równie˝ przystosowaç si´ do
trudnej rzeczywistoÊci zawodowej, zaplanowaç włas-
nà karier´, a tak˝e efektywnie funkcjonowaç na
rynku pracy. Ponadto uczà, jak mo˝na sobie radziç
z niewiarà we własne umiej´tnoÊci oraz niech´cià do
ustawicznego doskonalenia zawodowego. Jednak ich
głównym celem jest umo˝liwienie uczniom uzyska-
nia doÊwiadczeƒ zawodowych zwiàzanych z rynkiem
pracy. Szkolne OÊrodki Kariery szczególnà rol´
odgrywajà na terenach wiejskich, gdzie udzielajà
wsparcia osobom w trudnej sytuacji zawodowej.

Z poradnictwa tego typu korzystajà tak˝e rodzice

chcàcy otrzymaç informacje o mo˝liwoÊciach rozwo-
ju zawodowego swoich dzieci, nauczyciele zajmujà-
cy si´ preorientacjà zawodowà, a tak˝e młodzie˝
z danej miejscowoÊci i osoby bezrobotne do 25. roku
˝ycia.

Szkolne OÊrodki Kariery zatrudniajà wykwalifi-

kowanych pracowników, wyposa˝one sà w sprz´t
potrzebny do przeprowadzania testów psychologicz-
nych, a tak˝e posiadajà aktualnà baz´ danych
o sytuacji na rynku pracy oraz rynku edukacyjnym.
Ponadto dysponujà odpowiednimi narz´dziami:
informatorami edukacyjnymi i zawodowymi, zeszy-
tami çwiczeƒ, podr´cznikami z dziedziny doradztwa
zawodowego, konspektami i scenariuszami zaj´ç
z zakresu poradnictwa zawodowego. Do głównych
form pracy stosowanych przez Szkolne OÊrodki
Kariery nale˝à: wykłady, kursy umiej´tnoÊci, trenin-
gi, szkolenia, warsztaty grupowe, porady indywi-
dualne i samodzielna praca pod opiekà szkolnego
doradcy zawodowego, projekcje filmów, wycieczki
oraz wydawanie broszur informacyjnych.

Szkolne OÊrodki Kariery

Literatura:

Wielka encyklopedia PWN, t. 24, Warszawa 2004.

A. Skier, Rola nowoczesnego poradnictwa zawodowego, [w:] Transnacjonalne doradztwo zawodowe,

red: M. Jedynak, E. ˚erel, Lublin 2009.

K. Szpak-Lipieƒska, L. Płachetka, Czy w szkołach zawodowych powinny funkcjonowaç szkolne oÊrodki kariery?,

[w:] Transnacjonalne doradztwo zawodowe, red. M. Jedynak, E. ˚erel, Lublin 2009.

http://www.ohp.pl/?id=9

Suplement dla Nauczyciela

DziÊ relacje mi´dzy pracodawcà
a pracownikiem opierajà si´
cz´sto na prowadzeniu
przez pracownika własnej
działal noÊci gospodarczej.

Pracownik i jego prawa

Najcz´Êciej stosowane formy organizowania współ-
pracy mi´dzy pracownikiem a pracodawcà to:
• umowa o prac´ na czas nieokreÊlony – rozwiàzanie

przynoszàce pracownikowi najwi´cej korzyÊci zwià-
zanych z ochronà stosunku pracy, np. pracodawca,
zwalniajàc pracownika, musi podaç przyczyn´;

• umowa na czas okreÊlony – terminowa, bardzo

popularna na rynku pracy, zawierajàca wi´kszoÊç
ustaleƒ umowy o prac´ na czas nieokreÊlony;

• umowa na czas wykonywania danego zadania –

zawierana np. przy wykonywaniu prac sezono-
wych lub na wykonanie okreÊlonej czynnoÊci;

• umowa na okres próbny – mo˝e poprzedzaç

wszystkie wymienione umowy, ale jej czas trwa-
nia to maksymalnie trzy miesiàce;

• umowa na zast´pstwo – rodzaj umowy na czas

okreÊlony niezawierajàca zapisów dotyczàcych
ochrony stosunku pracy;

• umowa zlecenie – zawarta na czas okreÊlony, doty-

czàca konkretnych czynnoÊci i zadaƒ zleconych
przez pracodawc´ pracownikowi;

• umowa o dzieło – jej wykonanie zakoƒczone jest

powstaniem tzw. dzieła w formie materialnej lub
niematerialnej.

Rodzaje umów o prac´

WłaÊciwie skonstruowana umowa o prac´ daje
zarówno pracownikowi, jak i pracodawcy pewnoÊç
klarownych zasad współpracy oraz poczucie stabili-
zacji. Niezb´dne elementy takiego dokumentu to:
• nazwa umowy;
• informacje dotyczàce miejsca wykonywanej pracy;

• dane o wysokoÊci wynagrodzenia;
• zapisy precyzujàce wymiar czasu pracy;
• sprecyzowanie okresu, na jaki zostaje podpisana

umowa oraz terminu rozpocz´cia pracy;

• podpisy obu stron.

Co powinna zawieraç dobrze sporzàdzona umowa o prac´?

Wynagrodzenie za prac´ – za wykonanà prac´ ka˝-
demu pracownikowi przysługuje wynagrodzenie
ustalone tak, aby odpowiadało rodzajowi wykony-
wanych zadaƒ oraz kwalifikacjom wymaganym przy
ich wykonywaniu. Warunki wynagradzania za prac´
i przyznawania innych Êwiadczeƒ ustalajà układy
zbiorowe, regulaminy wynagradzania oraz umowa
o prac´ (zgodnie z art. 771–772 kodeksu pracy). Pra-
cownik otrzymuje swoje wynagrodzenie zazwyczaj
w formie pieni´˝nej.
Urlopy – dzielimy na wypoczynkowe, bezpłatne,
wychowawcze, macierzyƒskie, dla poratowania
zdrowia oraz szkoleniowe. Wymiar urlopu zale˝y od
sta˝u pracy. Je˝eli osoba jest zatrudniona dłu˝ej ni˝
10 lat, przysługuje jej prawo do 26 dni urlopu,
a w sytuacji, kiedy pracuje mniej ni˝ 10 lat, wówczas
jest to 20 dni. Do czasu zatrudnienia wlicza si´ nie
tylko okres pracy zawodowej, lecz tak˝e czas nauki.
Stosowane jest w tym wypadku nast´pujàce przeli-
czenie:
• ukoƒczenie szkoły zasadniczej lub innej równo-

rz´dnej szkoły zawodowej jest traktowane jako 3
lata sta˝u pracy;

• ukoƒczenie ogólnokształcàcej szkoły Êredniej jest

przeliczane jako 4 lata okresu zatrudnienia;

• ukoƒczenie szkoły zawodowej jest traktowane

jako 5 lat sta˝u pracy;

• ukoƒczenie szkoły policealnej jest przeliczane jako

6 lat okresu zatrudnienia;

• szkoły wy˝szej – jest traktowane jako 8 lat sta˝u

pracy.

Powy˝sze okresy nauki nie podlegajà jednak

sumowaniu, tzn. je˝eli po liceum pracownik ukoƒ-
czył studia, przysługuje mu naliczenie 8 lat zatrud-
nienia. W wypadku równoczesnej pracy i nauki do
sta˝u pracy wlicza si´ tylko czas korzystniejszy pod
wzgl´dem obliczenia długoÊci zatrudnienia. Je˝eli
wi´c w okresie nauki w szkole wy˝szej student przez
rok pracował, do jego dokumentów wliczone zosta-
nie 8 lat sta˝u pracy, natomiast w sytuacji, gdy pod-
czas studiów osoba pracowała 5 lat, korzystniejsze
b´dzie przyznanie 4 lat za nauk´ w liceum oraz 5 lat
sta˝u pracy.
Prawo rozwiàzania umowy o prac´ – pracownik
mo˝e zrezygnowaç z dalszego wykonywania pracy
lub rozwiàzaç umow´ na zasadzie porozumienia
stron. Czas wypowiedzenia umowy zale˝y od jej
charakteru i zawartych w niej postanowieƒ.
Prawo do Êwiadczeƒ pomostowych (tzw. emerytury
pomostowe) – to rozwiàzanie dla osób pracujàcych

Prawa pracownika

Pracownik to osoba fizyczna wykonujàca danà prac´ na podstawie
i w ramach okreÊlonej umowy prawnej. Z kolei terminem

pracodawca

okreÊla si´ podmiot gospodarczy zatrudniajàcy pracowników.

Suplement dla Nauczyciela

w ekstremalnych warunkach albo wykonujàcych
prac´ o specyficznym charakterze – sà to najcz´Êciej
zawody nara˝ajàce pracowników na utrat´ zdrowia
lub przewlekłe schorzenia.
Prawa dla pracujàcych rodziców – kobieta karmiàca
piersià ma prawo do dwóch przerw przy wymiarze
pracy dłu˝szym ni˝ 6 godzin i jednej, je˝eli pra cuje
dłu˝ej ni˝ 4 godziny. Jedna przerwa trwa od 30 do 45
minut. Pracodawca nie mo˝e bez zgody pracownika
b´dàcego rodzicem wysyłaç go w delegacje, zlecaç
pracy w nocy oraz godzin nadliczbowych. Zapis ten
dotyczy osób posiadajàcych dzieci w wieku do 4 lat.
Je˝eli dziecko nie skoƒczyło 14 lat, rodzicom przy-
sługujà dodatkowe 2 dni urlopu.

Prawo odejÊcia od stanowiska pracy – pracownik
mo˝e z niego skorzystaç, jeÊli uzna, ˝e zaistniałe
warunki zagra˝ajà jego ˝yciu lub zdrowiu.
Prawa pracowników niepełnosprawnych – osoba
niepełnosprawna nie mo˝e pracowaç wi´cej ni˝
40 go dzin tygodniowo, czyli 8 godzin dziennie. Nie
powinna równie˝ wykonywaç pracy nocnej poza
wyjàtkami, kiedy polega ona na pilnowaniu budynku
albo została dozwolona przez lekarza. Pracownik nie-
pełnosprawny ma prawo do dodatkowej przerwy
w wymiarze 15–20 minut, a ponadto, je˝eli jest osobà
upoÊledzonà w stopniu umiarkowanym lub znacz-
nym, przysługuje mu dodatkowe 10 dni urlopu.

Kobiety w cià˝y podlegajà szczególnej ochronie
w prawie pracy. Dotyczy to jednak głównie osób
zatrudnionych na podstawie umowy o prac´. Ci´˝ar-
nej nie wolno m.in. pracowaç w nocy i w godzinach
nadliczbowych. Ma te˝ prawo przeniesienia swojej
pracy na por´ dziennà, je˝eli pracuje w systemie
zmianowym. Ponadto kobieta nie mo˝e byç zwolnio-
na w okresie cià˝y ani podczas urlopu macierzyƒ-
skiego.

WÊród niedozwolonych dla kobiet w cià˝y prac

znajdujà si´ m.in.:
• wszystkie prace obcià˝ajàce fizycznie;
• prace w pozycji wymuszonej;

• prace w pozycji stojàcej łàcznie ponad 3 godziny

w czasie zmiany roboczej;

• prace w zasi´gu pól elektromagnetycznych o nat´-

˝eniach przekraczajàcych bezpieczne wartoÊci;

• praca na wysokoÊci – poza stałymi miejscami

posiadajàcymi pełne zabezpieczenie przed upad-
kiem;

• prace w wymuszonym rytmie pracy, np. przy taÊ-

mie produkcyjnej;

• prace stwarzajàce ryzyko ci´˝kiego urazu fizycz-

nego lub psychicznego, np. gaszenie po˝arów,
udział w akcjach ratownictwa chemicznego i usu-
wanie skutków awarii.

Prawa kobiet w cià˝y

Urlop macierzyƒski przysługuje kobiecie bezpoÊred-
nio po narodzinach dziecka i dzieli si´ na:
• urlop podstawowy – obejmujàcy okres 20 tygodni

po porodzie;

• urlop dodatkowy, wprowadzony do kodeksu pracy

od dnia 1 stycznia 2009 r. i obowiàzujàcy od dnia
1 stycznia 2010 r. (docelowo, w 2014 r., b´dzie
wynosił 6 tygodni po narodzinach jednego dziecka
oraz 8 tygodni w wypadku cià˝y mnogiej).

Od 1 stycznia 2010 r. ojcu wychowujàcemu dziec-

ko przysługuje prawo do urlopu ojcowskiego (art.
1823 kodeksu pracy). Nale˝y go wykorzystaç najpóê-
niej do czasu ukoƒczenia przez dziecko 12 miesi´cy.
W 2010 r. i 2011 r. urlop ojcowski b´dzie wynosił
tydzieƒ, a w 2012 r. – 2 tygodnie. Pracownik mo˝e
wykorzystaç urlop ojcowski w tym samym czasie co
matka dziecka, a za czas nieobecnoÊci w pracy przy-
sługuje mu równowartoÊç zasiłku macierzyƒskiego.

Urlop macierzyƒski i ojcowski

Oprócz szeregu praw ka˝dy pracownik ma zakres
obowiàzków, których wykonywania podejmuje si´,
podpisujàc umow´ o prac´. Niewywiàzywanie si´
z ustaleƒ lub niewłaÊciwe wykonywanie przydzielo-
nych zadaƒ mo˝e prowadziç do pogorszenia si´ rela-
cji mi´dzy pracodawcà a pracownikiem i w ostatecz-
noÊci do rozwiàzania umowy o prac´. Do głównych
obowiàzków osoby zatrudnionej na podstawie
umowy nale˝y:

• stosowanie si´ do poleceƒ przeło˝onych;
• przestrzeganie regulaminu zakładu pracy;
• dbałoÊç od dobro zakładu pracy;
• przestrzeganie czasu pracy;
• zachowanie tajemnicy informacji;
• przestrzeganie regulaminu BHP i PPO˚;
• sumienne wykonywanie pracy;
• stosowanie si´ w pracy do zasad współ˝ycia

społecznego.

Obowiàzki pracownika

Literatura:

E. Dobrodziej, Prawa i obowiàzki pracodawców w Polsce, Bydgoszcz 1993.

K. Roszewska, Prawa i obowiàzki stron stosunku pracy, Warszawa 2001.

Kodeks pracy

http://www.solidarity25.pl

http://www.kobietaiprawo.pl

Suplement dla Nauczyciela

W Polsce rozpocz´cie własnej
działalnoÊci gospodarczej staje
si´ coraz cz´Êciej sposobem
na rozwiàzanie problemu
długotrwałego bezrobocia.

Jak zało˝yç własnà firm´?

Je˝eli nie jesteÊmy w pełni zadowoleni z pracy na
etacie lub z pozarolniczej działalnoÊci gospodarczej,
a chcemy jak najmniej z otrzymywanych zarobków
oddawaç paƒstwu w formie podatków, optymalnym
rozwiàzaniem staje si´ wówczas zało˝enie własnej
firmy. W przeciwieƒstwie do pracowników etatowych
przedsi´biorcom prywatnym przysługujà preferen-
cje podatkowe oraz prawo do płacenia obowiàzko-
wych składek do ZUS-u na minimalnym poziomie.

Osoby wykonujàce prac´ na podstawie umowy

o prac´ nie majà ˝adnego wpływu na sposób opodat-
kowania. Ich dochód podlega podatkowi według
tzw. skali podatkowej, która obecnie wynosi 18%

(przy dochodzie rocznym do 85 528 zł) i 32% (przy
dochodzie rocznym powy˝ej 85 528 zł). Ponadto pra-
cownik mo˝e swój stopieƒ opodatkowania obni˝yç
tylko w nieznacznym zakresie.

Zupełnie inaczej jest w przypadku przedsi´bior-

ców prywatnych. Przede wszystkim, decydujàc si´
na prowadzenie działalnoÊci gospodarczej jako osoba
fizyczna, właÊciciel firmy ma do wyboru co najmniej
kilka form płacenia podatku od dochodu (m.in.
ryczałt od przychodów ewidencjonowanych, podatek
liniowy). Wspomniana skala tabeli podatkowej
(jedyny wariant dla pracowników etatowych) jest na
tej liÊcie rozwiàzaniem najkosztowniejszym.

KorzyÊci z samozatrudnienia

W ostatnich latach odbywa si´ bardzo intensywna
promocja pracy na zasadach samozatrudnienia.
Osoby zarejestrowane w powiatowych urz´dach
pracy mogà w zwiàzku z tym korzystaç z ró˝nego
rodzaju szkoleƒ, najcz´Êciej finansowanych z Euro-
pejskiego Funduszu Społecznego w ramach progra-
mu „Kapitał Ludzki”. Dzi´ki temu bezrobotni zmie-
niajà lub podnoszà swoje kwalifikacje oraz podejmujà
decyzj´ o otwarciu własnej działalnoÊci. Uzyskujà
te˝ mo˝liwoÊç otrzymania jednorazowych Êrodków

na zakup np. sprz´tu potrzebnego do nowej pracy.
Otrzymane fundusze nie podlegajà zwrotowi, je˝eli
przedsi´biorca b´dzie prowadził swojà nowo zało˝onà
firm´ przynajmniej przez rok. Warunkiem koniecz-
nym do otrzymania tego rodzaju dofinansowania jest
zarejestrowanie si´ w urz´dzie pracy jako osoba bez-
robotna, a tak˝e zło˝enie odpowiedniego wniosku
oraz CV wraz z dokumentami potwierdzajàcymi kwa-
lifikacje do prowadzenia działalnoÊci gospodarczej.
Czasami wymagany jest równie˝ biznesplan.

Promocja samozatrudnienia

Wiele osób, których kwalifikacje umo˝liwiajà podj´-
cie pracy etatowej lub działalnoÊci na własny rachu-
nek, cz´sto rozwa˝a zamian´ etatu na prywatnà
firm´. Jednak zarówno praca na etacie, jak i we włas-
nym przedsi´biorstwie ma swoje plusy i minusy. Do
zalet bycia pracownikiem etatowym nale˝y fakt, ˝e
ryzyko zwiàzane z efektami aktywnoÊci zawodowej
ponosi przede wszystkim pracodawca. Zgodnie
z umowà o prac´ wypłaca on bowiem regularnie
wynagrodzenie w ustalonej wysokoÊci. Ponadto
zapewnia narz´dzia pracy, a tak˝e umo˝liwia osobom
zatrudnionym ró˝nego rodzaju formy dokształcania
– cz´sto w du˝ym zakresie i bez obarczania pracow-
nika kosztami podwy˝szania kwalifikacji.

Jednak dla osób, których kariera zawodowa roz-

wija si´ w szybkim tempie, praca na etacie mo˝e wià-
zaç si´ z pewnymi ograniczeniami. Najlepszy system
premiowania i nagradzania nie zastàpi w takim przy-
padku efektów działania na własny rachunek, gdy˝
du˝a cz´Êç dochodów uzyskanych przez prywatnà

firm´ zostaje – po podzieleniu si´ z fiskusem – w kie-
szeni przedsi´biorcy. Inaczej jest w przypadku pracy
na etacie, gdzie ka˝da złotówka wypłacana pracow-
nikowi etatowemu obcià˝a pracodawc´ dodatkowymi
kosztami, przeznaczanymi m.in. na ubezpieczenie
społeczne. Poza tym, sam pracownik z otrzymanego
wynagrodzenia musi zapłaciç pozostałe składki oraz
podatek dochodowy.

W przypadku własnej działalnoÊci gospodarczej

pierwszà korzyÊcià, jakà uzyskuje przedsi´biorca,
jest mo˝liwoÊç znacznego ograniczenia wysokoÊci
składek na obowiàzkowe ubezpieczenie społeczne.
Niezale˝nie od wysokoÊci osiàganego dochodu wła-
Êciciel firmy płaci je od zadeklarowanej kwoty, a t´,
jako minimalnà, stanowi 60% przeci´tnego wyna-
grodzenia. Dodatkowo osoby dopiero rozpoczynajàce
działalnoÊç gospodarczà w wi´kszoÊci przypadków
mogà przez pierwsze dwa lata płaciç te składki od
30% minimalnego wynagrodzenia, co niewàtpliwie
pomaga nowym, jednoosobowym firmom.

Etat czy własna firma?

Coraz wi´cej osób decyduje si´ na otwarcie własnej działalnoÊci gospo-
darczej, poniewa˝ wià˝e si´ to z ró˝nymi profitami. WłaÊciciel firmy sam
podejmuje decyzje dotyczàce organizacji i sposobu funkcjonowania swo-
jego przedsi´biorstwa, a tak˝e w sposób dla siebie korzystny mo˝e si´
rozliczaç z fiskusem.

Suplement dla Nauczyciela

Wstàpienie Polski do Unii Europejskiej otworzyło
przed osobami rozpoczynajàcymi własnà działalnoÊç
gospodarczà nowe mo˝liwoÊci. Aby jednak skorzys-
taç z pomocy programów unijnych, nale˝y dobrze
przygotowaç si´ do procedury przyznawania ró˝ne-
go rodzaju dotacji. W pierwszej kolejnoÊci trzeba
znaleêç najlepszà form´ dofinansowania dla da -
ne go przedsi´biorstwa. Kolejnym krokiem jest
przy gotowanie biznesplanu, na podstawie którego
komisja podejmie decyzj´ o przyznaniu firmie
Êrodków finansowych. Nale˝y przy tym pami´taç,

˝e w dobrze sporzàdzonym biznesplanie powinny si´
równie˝ znaleêç informacje o poszczególnych eta-
pach powstawania przedsi´biorstwa, jego właÊci -
cielu, a tak˝e o konkurencji i planowanym rozwoju
firmy. Warto tak˝e przedstawiç korzyÊci, jakie okre-
Êlonemu regionowi mo˝e przynieÊç prowadzona
działalnoÊç gospodarcza. Mogà one dotyczyç
np. wzrostu zatrudnienia na danym terenie albo
innowacyjnych, korzystnych dla Êrodowiska natu-
ralnego rozwiàzaƒ stosowanych w przedsi´bior-
stwie.

Dotacje unijne dla prywatnych firm

Proces pozyskania dotacji z Unii Europejskiej prze-
znaczonych na rozpocz´cie własnej działalnoÊci
gospodarczej składa si´ najcz´Êciej z kilku etapów
(w zale˝noÊci od wybranego programu i sposobu
jego działania procedura przyznawania Êrodków
mo˝e przebiegaç nieco inaczej):
• wybór odpowiedniego programu,
• przygotowanie dokumentacji,
• zło˝enie projektu (wniosek, biznesplan),
• pozytywna decyzja w sprawie przyznania dotacji,

• podpisanie umowy,
• realizacja projektu (np. zakup sprz´tu),
• rozliczenie projektu (przedstawienie instytucji

przyznajàcej dotacj´ np. faktur na zakup sprz´tu).

Trzeba byç równie˝ przygotowanym na to, ˝e

ka˝dy z etapów mo˝e trwaç doÊç długo. Dlatego
warto pomyÊleç o planie awaryjnym na wypadek,
gdyby rozpocz´cie działalnoÊci miało si´ znacznie
opóêniç.

Etapy pozyskiwania dotacji

Dynamicznie rozwijajàce si´ firmy bardzo cz´sto
poszukujà rozmaitych rozwiàzaƒ prowadzàcych do
zwi´kszenia zysków. Szczególnie du˝à rol´ odgrywa
w tym procesie sposób organizacji przedsi´biorstwa.
Mo˝e on przybieraç równoczeÊnie kilka ró˝nych
form.
• Outsourcing (z ang.

outside resource using) – to

strategia, która zyskuje coraz wi´kszà popular-
noÊç wÊród przedsi´biorców. Polega ona na rezyg-
nacji z wytwarzania du˝ej liczby np. elementów
danego artykułu na rzecz zamawiania ich na
rynku zewn´trznym, u sprawdzonych dostawców.
W zwiàzku z takà formà działalnoÊci firma ma
wi´ksze mo˝liwoÊci wykorzystania własnych zaso-
bów do innych celów. Mo˝e tak˝e pozyskiwaç
nowych dostawców oraz zasoby, którymi dotàd nie
dysponowała.

• Lean management – jest jednà z technik zarzàdza-

nia firmà. Do jej głównych celów nale˝y tworzenie

prostych i przejrzystych struktur w przedsi´bior-
stwie oraz nadanie wi´kszego znaczenia zasobom
pracy w celu ich lepszego wykorzystania.

• Benchmarking – to analiza konkurencji, czyli

praktyka stosowana w zarzàdzaniu, polegajàca na
porównywaniu procesów i praktyk wykorzystywa-
nych przez własne przedsi´biorstwo z metodami
stosowanymi w firmach uwa˝anych za najlepsze
w danej dziedzinie.

• Reengineering – koncepcja ta opiera si´ na rady-

kalnych zmianach w firmie, a jej celem jest maksy-
malizacja zysków przy redukcji kosztów.

• Team briefing – to sposób komunikowania si´

pomi´dzy kierownictwem a pracownikami, pole-
gajàcy na regularnym i osobistym informowaniu
zespołu o tym, co dzieje si´ w przedsi´biorstwie.
Wynikiem tego sposobu organizacji jest mniejsze
ryzyko nieporozumieƒ, a tak˝e wzrost zaufania
do firmy.

Formy zarzàdzania przedsi´biorstwem

Literatura:

„Dziennik Gazeta Prawna” 2009 r., nr 96, dodatek „Samozatrudnienie”.

http://www.bierzdotacje.pl

http://manager.money.pl

http://mambiznes.pl

Notatki:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Notatki:

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Wskazówki dla nauczycieli, którzy mają w klasie
Plyta CD materialy edukacyjne dla nauczycieli i rodzicow
sprawdzian w klasie I styczeń(1), dla nauczycieli, diagnoza
Harmonogram współpracy, materiały dla nauczycieli
dodawanie, dla nauczycieli, matematyka
Praca na lekcjach, Różności, Dla nauczycieli
Co konkretnie trzeba kształtować w dziecięcym umyśle, dla nauczycieli, teksty
ANKIETA DLA NAUCZYCIELI - EWALUACJA, ewaluacja
Arkusz obserwacji zajęcia prowadzonego przez nauczyciela, materiały dla nauczycieli
Zeszyt Pięknych słów, Teoria dla nauczycieli, Agresywne zachowania, złość, lęk
ARKUSZ OBSERWACJI LEKCJI DLA NAUCZYCIELA KONTRAKTOWEGO
Nauczyciele będą chronieni jak funkcjonariusze publiczni, 03. DLA NAUCZYCIELI
wniosek o podjecie postepowania, Dla dzieci, Dla nauczycieli, awans zawodowy nauczyciela, 1. Stażyst
Ankieta dla nauczycieli
ANKIETA DLA NAUCZYCIELI koncepcja
BHP Test egzaminacyjny ze szkolenia okresowego bhp dla nauczycieli

więcej podobnych podstron