Uniwersytet Łódzki

Wydział Nauk O Wychowaniu

Instytut Psychologii

Rok I

Semestr I

Elementy Logiki

[do egzaminu]

Dr Janusz Maciaszek

1

-

L

OGIK

A

-

I.

P

YTANIA OPISOWE

1. Scharakteryzować podział semiotyki wg Morrisa i Carnapa.

Semiotyka

Syntaktyka

Sematyka

Pragmatyka

Syntaktyka – relacje znaków ze znakami w ramach pewnego systemu (w praktyce zajmuje

się np. składnią języka polskiego)

Sematyka – relacje między znakiem a oznaczanym stanem rzeczy (np. teoria modeli w

matematyce)

Pragmatyka – relacja między znakiem a użytkownikiem, czyli użycie znaków przez

użytkownika (np. teorie aktów mowy – działanie przez język, a nie tylko
opisywanie rzeczywistości)

2. Co to jest eksplikacja, podąć fazy eksplikacji i przykład eksplikacji?

Eksplikacja – procedura, której celem jest nadanie ścisłego znaczenia niejasnym terminom

potocznym i włączenie ich do języka teorii naukowej.

Fazy eksplikacji:

1) Wybór explicandum (termin potoczny o niejasnym znaczeniu), w oparciu o potrzeby konkretnej

nauki

2) Wstępna analiza explicandum
3) Ścisłe zdefiniowanie explicatum (termin będący efektem eksplikacji, ścisły termin naukowy).
4) Włączenie explicatum do języka teorii naukowej.

Przykład: Zdanie zawierające spójnik „i”, „a”, „ale”, lub „lecz” nazwano koniugacją, budując

dla niej konkretną tabelkę wartości logicznej.

3. Opisać krótko trzy rodzaje definicji perswazyjnych i podać przykłady.

Argumentacja – ciąg rozumowań, którego celem jest przekonanie oponenta do naszych racji;

może być racjonalna (odwołująca się do tez, które uznaje oponent)
lub perswazyjna (odwołująca się do ładunku emocjonalnego zawartego w
słowach; używa się wtedy definicji perswazyjnych).

Definicja perswazyjna:

1) zmiana zakresu definiendum – przeniesienie ładunku emocjonalnego

ze starego zakresu na nowy

2) zmiana ładunku emocjonalnego słowa
3) zastąpienie terminu o niepożądanym ładunku emocjonalnym, terminem

o pożądanym ładunku emocjonalnym

Przykład: „puszysty” w znaczeniu „otyły”; „prawdziwy” Polak jako „prawdziwy” patriota;

„wojna” jako „dalszy ciąg polityki zagranicznej, prowadzony środkami militarnymi”

Z

1

Z

2

Z

1

i Z

2

1

1

1

1

0

1

0

1

0

0

0

0

2

4. Charakterystyka języków naturalnych jako systemów znaków.

Język naturalny – język etniczny, nie naukowy, rodzaje:

1) żywe (dzieci uczą się ich jako pierwszych języków, np. polski, angielski)
2) wegetujące (nie są pierwszymi językami, ale istnieją ludzie, którzy się nim

posługują, najczęściej do celów naukowych lub liturgicznych, np. łacina)

3) martwe (ich znajomość zanikła, np. sumeryjski)

Język naturalny:

system znaków umownych

diakrytowy =dwustopniowy
(ma dwa stopnie organizacji: fonologiczny i gramatyczny)

samozwrotny
(język może opisywać nie tylko rzeczywistość pozajęzykową, ale również sam siebie)

produktywny= wyuczalny
(każdy jest w stanie wypowiadać i rozumieć zdania, których nigdy wcześniej nie słyszał)

5. Przejawy niejednoznaczności w języku naturalnym (wymienić i krótko

scharakteryzować).

Polisemia – wiele znaczeń jednego słowa (np. zamek budowla i mechanizm do zamykania)

Homonimia – wspólne miano, wspólna nazwa

1) całkowita - słowa mają różną etymologię, ale przypadkiem brzmią identycznie

(np. piłka – do gry albo do piłowania)

2) częściowa – jedna z form gramatycznych słowa jest jaka jak inne słowo (np. pierze

– na ptaku albo forma czasownika „prać”)

Homofonia częściowa – słowa różnią się tylko pisownią, brzmią tak samo (np. morze i może)

Okazjonalność – niektóre słowa (np. zaimki), czy konstrukcje gramatyczne (np. czas teraźniejszy)

mają sens tylko w konkretnej sytuacji i w konkretnym czasie, bez kontekstu
tracą sens

Wyrażenie okazjonalne – wyrażenie, którego odniesienie jest wyznaczane przez kontekst

wypowiedzenia.

Niejednoznaczność gramatyczna – nie która zdania poprzez niedoskonałość zasad gramatyki nie

są jednoznaczne, nawet jeśli są wypowiedziane bezbłędnie
(np. Jaś jeździ na nartach. – nie wiadomo czy robi to w tym
momencie, czy po prostu umie jeździć na nartach)

3

6. Wymienić podstawowe rodzaje wypowiedzi nie dosłownych, podać przykłady.

Metafora (przenośnia) – przeniesienie nazwy z jednej rzeczy na drugą, pod warunkiem

zachodzenia między tymi rzeczami podobieństwa lub analogii
(np. Ty ośle!)

Skrócone (eliptyczne) porównanie – pominięcie oczywistej części wyrażenia (np. Julia jest jak

słońce – Julia jest słońcem)

Hiperbola – wyolbrzymienie (np. przelać morze łez)
Litota – przeciwieństwo hiperboli (np. wyjść na sekundę)
Synestezja – odbieranie pewnych bodźców przy użyciu niewłaściwego zmysłu (np. słodka

muzyka)

Metonimia – przeniesienie nazwy jednej rzeczy na drugą, dla słów między którymi zachodzi

relacja silnego związku bliskości (np. Kossak wisi na ścianie)

Synekdocha – (*nasza ulubiona wypowiedź niedosłowna ;D) szczególny rodzaj metonimii,

przeniesienie całości na część lub części na całość (np. Naprawiłem
samochód)

Aluzja – zdanie prawdziwe, które nie musi być odczytane dosłownie, najczęściej zależy

od kontekstu

Ironia – niesie treść przeciwstawną do wypowiedzianej dosłownie, jest pewnym oczywistym

fałszem

7. Omówić krótko podstawowe teorie metafory.

Teorie metafory:

1) poznawcze – metafory dążące do zrozumienia rzeczywistości, całe grupy metafor

przenoszone

są

z

jednej

domeny

rzeczywistości

na

drugą

(np. niziny społeczne, wysoka jakość)

2) komunikowania metaforycznego – celem użycia metafory jest zakomunikowanie pewnej

treści, a zadaniem słuchacza jest odgadnięcie tego komunikatu

3) niekomunikatywna – celem użycia metafor jest wpływanie na słuchacza poprzez

np. prowokowanie do myślenia, snucia domysłów, szukania podobieństw
między rzeczami

8. Podział definicji nominalnych ze względu na zadania (przykłady).

Definicja sprawozdawcza – definicja, która wskazuje jakie znaczenie ma, czy miał, definiowany

wyraz w danym języku, składa sprawozdanie z tego, jak pewna grupa ludzi
posługuje się pewnym wyrazem, możemy przypisać jej prawdziwość lub
nieprawdziwość, podajemy ją komuś kto nie zna ustalonego już w danym
języku znaczenia wyrazu

Definicja projektująca – definicja, która ustala znaczenie słowa na przyszłość, w projektowanym

sposobie mówienia, ustala regułę znaczeniową, która ma być nadawana
pewnemu słowu

Definicja konstrukcyjna (swobodnie projektująca) – rodzaj definicji projektującej, która ustala

znaczenie pewnego wyrazu na przeszłość, nie licząc się z jego
dotychczasowym znaczeniem (jeśli takowe posiadał); nie można przypisać
jej prawdziwości ani fałszywości; pojawa się przede wszystkim, gdy zjawia
się potrzeba wprowadzenie nowego wyrazu do języka

Definicja regulująca – rodzaj definicji projekcyjnej, który ustala na przyszłość wyraźnie znaczenie

pewnego wyrazu, licząc się jednak z dotychczasowym, niedostatecznie
określonym jego znaczeniem; jeśli odbiegamy od dotychczasowego,
intuicyjnego rozumienia słowa w formułowaniu definicji, zmieni się ona
z regulującej w konstrukcyjną

4

9. Błędy w definicjach równościowych (warunki poprawności definicji równościowych) –

przykłady.

Ignotus per ignotus (nieznane przez nieznane) – nieprzystosowanie definicji do słownika osoby,

dla której definicja jest przeznaczona; np. polopiryna to kwas
acetylosalicylowy, podczas tłumaczenia dziecku

Idem per idem (to samo przez to samo)=błędne koło bezpośrednie – wyraz definiowany

występuje w części stanowiącej definiens; np. logika to nauka o myśleniu
zgodnym z prawidłami logiki

Błędne koło pośrednie – błąd ten nie dotyczy poszczególnych definicji lecz całego ich zespołu;

wyraz A definiujemy używając wyrazu B, wyraz B za pomocą wyrazu C,
a okazuje się, że do wyraz C jest definiowany przez wyraz A; np. wyrok
sądowy to decyzja sędziego co do istoty sprawy sądowej, a sędzia to osoba
uprawniona do wydawania wyroków

Definicja za szeroka lub za wąska - zakres definiendum i definiens nie są zamienne.
Przesunięcia kategoryczne – wykluczanie się zakresów definiendum i definiensu, kategorie

bytowe.

10. Omówić klasyfikacje pytań i odpowiedzi wg Ajdukiewicza.

(???)

11. Omówić krótko podstawowe koncepcje znaczenia.

Teorie znaczenia:

1) Teoria asocjacjonistyczna (Locke, Hume)

- znaczeniem nazwy jest idea, czyli wyobrażenia oznaczanej rzeczy (np. człowiek –

wyobrażenie człowieka, jakie mamy w głowie, wyobrażenie kojarzone ze słowem)

2) Teoria John ST. Milla

- znaczenie nazwy utożsamiane z konotacją (konotacja – zbiór tych cech desygnatów

danej nazwy, ze względu na które to cechy można je tę nazwą oznaczyć)

3) Teoria Gottlob’a Frege’go

- co oznaczają zdania oznajmujące? Traktował je jako nazwy jednostkowe; mogą

oznaczać 2 przedmioty: prawdę lub fałsz; (np. zdanie prawdziwe – nazwa prawdy,
różnią się tym, co oznaczają)

5

12. Omówić implikacje konwersacyjna Grice’a. Podać przykłady.

Implikacja konwersacyjna - sens niedosłowny i niekonwencjonalny pewnych wypowiedzi.

Sygnałem pojawienia się implikatury jest naruszenie przez jednego
z uczestników komunikacji reguły konwersacyjnej. Wypowiedź
wyłamująca się z reguł konwersacji, jeśli jest taka intencjonalnie
(a nie jest wynikiem pomyłki bądź nieporozumienia), niesie
ze sobą szczególne, aluzyjne znaczenie (właśnie implikaturę), które
odbiorca powinien potrafić rozszyfrować.
Na przykład w wymianie zdań: - Chciałbym wyjechać na Teneryfę.
- A ja chciałbym dostać Nagrodę Nobla. Drugie zdanie zawiera
implikowane znaczenie „twój wyjazd na Teneryfę jest marzeniem,
którego nie da się zrealizować”.

Grice wyróżnił dwa typy implikatur:

1) implikatury ogólne

- do ich zrozumienia nie jest potrzebna znajomość

kontekstu (wystarczy świadomość, że mamy
do czynienia z implikaturą)

2) implikatury szczegółowe

- do ich zrozumienia konieczna jest znajomość

kontekstu,

w

jakim

zostały

wypowiedziane

(np. zdanie „W zeszłym tygodniu odpoczywałem.”
W dialogu: - Czy przeczytałeś już "Wojnę i pokój"? -
W zeszłym tygodniu odpoczywałem.)

13. Omówić krótko klasyfikacje rozumowań.

Klasyfikacja rozumowań:

•

Rozumowanie przez analogię

- na podstawie identyczności lub podobieństwa niektórych cech dwóch obiektów

lub zjawisk wnosimy o podobieństwie innych cech tych obiektów lub zjawisk

•

Rozumowanie statystyczne

- na podstawie opisu pewnej próbki formułuje się hipotezę dotyczącą całej populacji,

następnie hipoteza jest testowana. Celem testowania hipotezy jest obliczenie
prawdopodobieństwa popełnienia błędu. Należy pamiętać, że statystka
matematyczna jako dział matematyki wykorzystuje jedynie rozumowanie dedukcyjne.

6

16. Trzy stylizacje definicji (przykłady).

Stylizacja słownikowa – definicja głosi, że pewien wyraz ma takie samo znaczenie jak drugi

wskazywany wyraz, nie ma wątpliwości do definicyjnego charakteru
wypowiedzi, forma nieco sztuczna; najczęstszy zwrot łączący,
to „znaczy tyle, co”; np. wyraz „ustawa” znaczy tyle, co wyrażenie
„zbiór przepisów prawnych uchwalonych jako całość przez parlament”.

Stylizacja semantyczna – definicja głosi, że pewien wyraz oznacza takie a takie przedmioty

lub odnosi się do pewnych cech, zdarzeń czy stosunków, tylko
definiendum wyraźnie odznaczone; najczęstszy zwrot łączący,
to „oznacza”; np. wyraz „słód” oznacza wszelkie zboże sztucznie
kiełkowane

Stylizacja przedmiotowa – definicja wskazuje znaczenie wyrazu definiowanego, mówiąc

o cechach

tego,

do

czego

wyraz

definiowany

się

odnosi

albo wymieniając gatunki przedmiotów, które obejmuje dany rodzaj;
najkrótsza forma definicjo równościowej, ale może powodować
nieporozumienia;

najczęstszy

zwrot

łączący,

to

„jest

to”;

np. popielniczka jest to naczynie przeznaczone do zbierania popiołu
i niedopałków papierosa

17. Zależność między relacją wynikania logicznego a tautologicznością.

Tautologia to funkcja logiczna, która przy dokonaniu wszelkich składnych podstawień

za występujące w niej zmienne jest prawdziwa

Prawda o postaci implikacji gwarantuje, że jeśli jedno z tych zdań jest prawdziwe

to drugie nie jest fałszywe. Stąd prawda logiczna formalnie zawiera dużą liczbę informacji
o stosunkach wynikania logicznego zachodzących między zdaniami.

Wniosek wynika z przesłanek wtedy i tylko wtedy, gdy implikacja, której poprzednikiem

jest koniunkcja przesłanek a następnikiem tautologia

7

II.

W

YJAŚNIĆ ZNACZENIE POJĘĆ

1. Błąd ekwiwokacji (podać przykłady).

- powstaje kiedy pewna osoba w jednym i tym samym rozumowaniu kilkakrotnie używa

pewnego słowa wieloznacznego w różnych znaczeniach, sądząc błędnie, iż używa tego
słowa jednoznacznie (AK tego wymaga poprawność rozumowania); np. „Każdy metal
jest pierwiastkiem. Mosiądz jest metalem, a więc jest pierwiastkiem.”, „Każdy jest
kowalem swojego szczęścia. Są ludzie, którzy nie mają szczęścia. Wynika więc, że to ich
własna wina”

2. Błąd amfibologii (podać przykłady).

- powstaje, kiedy ktoś wygłasza wypowiedź wieloznaczną ze względu na składnię, nie

zdając sobie z tej wieloznaczności sprawy; np. „Zginął piesek z zakręconym ogonkiem,
do którego była bardzo przywiązana jego właścicielka.”, „Poszukiwanie źródeł zakazu
zabijania może wytłumaczyć, na czym polega jego zło”

3. Nazwa

- wyraz albo wyrażenie rozumiane jednoznacznie, które nadaje się na podmiot

lub na orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu

4. Desygnat

- desygnat nazwy to przedmiot, którego dana nazwa jest znakiem

5. Zakres.

- zbiór wszystkich desygnatów nazwy

6. Podział (podać przykłady).

- wskazanie dwóch lub więcej nazw (członów podziału), których zakresy są podrzędne

względem zakresu dzielonego (całości dzielonej), a które w sumie dają cały zakres
dzielony, czyli wskazać mniejsze klasy w obrębie poddanego podziałowi zakresu nazwy;
np. podział zakresu nazwy „człowiek” na „osoba płci męskiej” i „osoba płci żeńskiej”,
podział nazwy „kręgowiec” na nazwy: „ryba”, „płaz”, „gad”, „ptak”, „ssak”, podział
nazwy „student” na „student dzienny”, student wieczorowy” i „student zaoczny”.

7. Typologia (podać przykłady).

- rozważania w jakim stopniu przedmioty z pewnego zbioru mają cechy zbliżone

do przedmiotu o interesujących nas cechach (do przedmiotu wzorcowego), przedmioty
mało odróżniające się nazywamy przedmiotami typowymi lub w tym samym typie

8. Definicja realna.

- zdanie podające taką charakterystykę pewnego przedmiotu czy też przedmiotów

jakiegoś rodzaju, którą tym i tylko tym przedmiotom można przypisać; żąda się by
ujmowała istotę tych przedmiotów, twierdzenie informujące o cechach wspólnych
jakichś uprzednio wydzielonych przedmiotów, formułowana w języku pierwszego
stopnia

9. Definicja nominalna.

- wyrażenie podające informację o znaczeniu jakiegoś słowa czy słów, formułowane

w języku drugiego stopnia

10. Semiotyka.

- nauka o znakach

11. Syntaktyka.

- nauka o relacjach znaków ze znakami w ramach pewnego systemu

12. Definicja przez postulaty.

- tzw. definicja aksjomatyczna; wyraz definiowany umieszczany jest w zdaniu lub w kilku

zdaniach, w których inne wyrazy mają znane nam już znaczenie i na podstawie
przykładu posługiwania się wyrazem definiowanym w tych zdaniach pozwalamy się
innym domyślać jakie znaczenie nadajemy temu wyrazowi

8

13. Definicja klasyczna.

- definicja polegająca na wskazaniu treści nazwy; by zdefiniować nazwę A porównujemy ją

z zakresem ogólniejszej nazwy B, ograniczonym przez dodanie cech C, które należycie
zawężają ten zakres

14. Definicja nieklasyczna.

- definicja poprzez wskazanie zakresu nazw, które w sumie dają zakres nazwy

definiowanej

15. Relacja wynikania logicznego.

- relacja, która zachodzi między przesłanką a wnioskiem, to relacja zachowania prawdy

z konieczności

16. Relacja równoważności logicznej zdań.

- zachodzi pomiędzy Z

1

i Z

2

, jeżeli zdanie Z

1

wynika logicznie ze zdania Z

2

i jednocześnie

Z

2

wynika logicznie ze zdania Z

1

, a zdanie o schemacie : Z

1

Z

2

, jest prawdą logiczną.

Mówimy wówczas, że Z

1

jest logicznie równoważne z Z

2

.

17. Sprzeczny zbiór przesłanek.

- taki zbiór zdań, którego koniunkcja jest fałszem logicznym (sprzeczność zbioru ujawnia

się, używając dowodu “nie wprost”).

18. Tautologiczność zdań (logiczna prawdziwość zdań).

- wyłącznie prawdziwy schemat zdania wyrażonego w języku rachunku zdań. O jego

prawdziwości rozstrzygamy poprzez podstawienie w miejsca zmiennych zdaniowych
jedynek (wartości prawdy), oraz zer (wartości fałszu), we wszystkich możliwych
kombinacjach.

19. Znak w szerokim sensie.

- dowolny stan rzeczy, który zastępuje – oznacza inny – różny od niego stan rzeczy

20. Znak w wąskim sensie.

- znak okaz (niepowtarzalny obiekt fizyczny) lub znak typ (obiekt abstrakcyjny,

utożsamiany ze zbiorem znaków okazów, które pozostają ze sobą w relacji
podobieństwa)

21. Oznaka.

- znak naturalny (np. gorączka jako oznaka choroby)

22. Znak ikoniczny.

- znak pozostający w relacji podobieństwa z oznaczamy stanem rzeczy

(np. znaki drogowe)

23. Metafora (przykład).

– przeniesienie nazwy z jednej rzeczy na drugą, pod warunkiem zachodzenia między tymi

rzeczami podobieństwa lub analogii (np. Ty ośle!)

24. Metonimia (przykład).

- przeniesienie nazwy jednej rzeczy na drugą, przy czym między rzeczami zachodzi relacja

ścisłego związku, bliskości pełnionej funkcji; rodzaj skrótu myślowego (np. nazwę
pojemnika przenosi się na jego zawartość – Pies zjadł puszkę.)

25. Akt lokucyjny.

- tworzenie i artykułowanie wypowiedzi

26. Akt illokucyjny.

- intencjonalność wypowiedzi, obecny np. w obietnicach, ostrzeżeniach, prośbach.

27. Akt perlokucyjny.

- dodatkowe, wtórne oddziaływanie na odbiorcę; obecny , gdy wypowiedź wywołuje

u odbiorcy jakiś efekt (reakcja emocjonalna, wykonanie pewnej czynności).

28. Performatyw wyraźny (podać kilka przykładów).

- czasowniki, których wypowiedzenie w pierwszej osobie czasu teraźniejszego jest aktem

działania językiem; np. „oceniam Panią/Pana na ocenę dostateczną”, „nazywam…”,
„charakteryzuję…”, „definiuję…”