1

DR.MIECZYSŁAWKREUTZPROFESOR

UNIWERSYTETUWROCŁAWSKIEGO

KSZTAŁCENIECHARAKTERU.

1946

Spis treści

WSTĘP...................................................................................................................................................... 6

Nie ulega wątpliwości.......................................................................................................................... 7
Problem, jak temu zaradzić, jak wydźwignąć się z tej przepaści......................................................... 8
Wszystkie rozprawy i dzieła zajmujące się kształceniem charakteru można podzielić na dwie grupy:

............................................................................................................................................................. 8

Z powyższego pobieżnego omówienia istniejącej literatury wynikają dwie ważne wytyczne ......... 10

Rozdział I................................................................................................................................................ 10
POSTAWIENIE KWESTII.......................................................................................................................... 10

Gdy przystępujemy do pracy nad charakterem wychowanka, chcemy zmienić jego sposób
postępowania.................................................................................................................................... 10
1. Mówiąc o kierowaniu postępowaniem, omijamy trudności terminologiczne.............................. 11
2. Mimo zmiany problemu, jego trafne rozwiązanie będzie miało takie same skutki dla
społeczeństwa i dla jednostek........................................................................................................... 12
3. A w końcu trzeba przypomnieć, że przecie dyspozycji nie możemy kształcić bezpośrednio, lecz
tylko przez pewne zmiany postępowania. ........................................................................................ 12
Sprowadzenie problemu na teren psychologii zapewnia nam wiele korzyści, z których wymienię. 13

1. Przede wszystkim ułatwienie badań ......................................................................................... 13
2. Dzięki sprowadzeniu problemu do psychologii woli, możemy w wielu wypadkach orientować
się już z góry .................................................................................................................................. 13

Wobec tego nasze pytanie będzie brzmiało, co zrobić, byśmy sami lub ktoś inny, nad kim
pracujemy, postępował w przyszłości bliższej i dalszej w pewien określony przez nas sposób ....... 14
Niemożliwą zatem jest rzeczą wykształcić swój charakter raz na zawsze ........................................ 15

Rozdział II............................................................................................................................................... 16
KILKA ZASAD Z DZIEDZINY PSYCHOLOGII WOLI..................................................................................... 16

Nasze czynności dowolne zależą od szeregu czynników:.................................................................. 16

1. Od sytuacji zewnętrznej, w jakiej w danej chwili ktoś się znajduje........................................... 16

2

2. Każda czynność dowolna jest poprzedzona myślą.................................................................... 16
3. Nie wszystko jednak, co komu przychodzi na myśl — jest zaraz w czyn wprowadzane........... 16
4. Czynności często powtarzane, o ile nie wywołują uczuć przykrych, wykonuje się coraz łatwiej

....................................................................................................................................................... 17

5. W końcu zaznaczyć należy, że poszczególni ludzie potrafią wykonać czynności jednego rodzaju

....................................................................................................................................................... 17

Gdy ktoś chce zawsze postępować w myśl pewnych zasad, jakie uważa za słuszne — musi:.......... 17

1. Postarać się, by w każdej sytuacji przyszło mu na myśl, jak należy postępować...................... 17
2. Trzeba starać się, by te myśli były pociągające ......................................................................... 17
3. Trzeba powtarzać pewne czynności stale ................................................................................. 17
4. Trzeba się starać o stworzenie lub uzyskanie warunków zewnętrznych .................................. 17
5. A w końcu w pracy nad sobą trzeba po kolei kształcić poszczególne zalety i zwalczać oddzielne
wady .............................................................................................................................................. 17

Resumując ......................................................................................................................................... 17

Rozdział III.............................................................................................................................................. 18
NAMYSŁ WSTĘPNY — ZWALCZANIE WAD............................................................................................. 18

Przystępując do pracy........................................................................................................................ 18
Zasadniczo można wyróżnić trzy główne formy rozmyślania ........................................................... 18

1. Według ujęcia do pewnego stopnia mistycznego ..................................................................... 18
2. Drugą formą rozmyślania, zbliżoną w swych celach do pierwszej, jest pewna gra fantazji...... 18
3. Trzecią wreszcie formą rozmyślania jest trzeźwe, logiczne namyślanie się.............................. 19

W namyśle wstępnym trzeba zdać sobie sprawę z dwu następujących kwestii:.............................. 19

1. jakie są moje główne wady........................................................................................................ 19
2. jaki jest mój cel życiowy ............................................................................................................ 19

Rozdział IV. ............................................................................................................................................ 20
NAMYSŁ WSTĘPNY. — CEL POZYTYWNY............................................................................................... 20

Obserwacja codzienna....................................................................................................................... 21
A ile przez ten brak celu i dążeń marnuje się możliwości ................................................................. 21
Obrawszy sobie jakąś dziedzinę ........................................................................................................ 22
„Plan życia“........................................................................................................................................ 23
W zakresie własnych obowiązków .................................................................................................... 23
Postanawiamy, że.............................................................................................................................. 24
Resumując, zbiorę krótko omówione Wskazówki nt. wstępnego namysłu:..................................... 24

Rozadział V. ........................................................................................................................................... 25
KONTROLA WŁASNA.............................................................................................................................. 25

3

Przypominamy sobie rano zaraz po zbudzeniu się............................................................................ 25
Wieczorem, przed udaniem się na spoczynek .................................................................................. 25
Systematyczna, codzienna kontrola własna jest najważniejszą drogą do postępu .......................... 25
Kontrolę można przeprowadzać rozmaicie....................................................................................... 25

1. Sposób chronologiczny.............................................................................................................. 25
2. Według rodzaju zajęć ................................................................................................................ 25
Pewne odmiany tej formy stanowi kontrola według schematu zalet lub wad ............................. 26

Obie omówione formy kontroli nie są zadowalające........................................................................ 26
3. Tych ujemnych stron nie posiada trzecia forma kontroli własnej................................................. 26

a) Czy uległem dziś tej wadzie, którą postanowiłem zwalczać...................................................... 26
c) Trzecie pytanie,.......................................................................................................................... 27

Wartość tej kontroli własnej polega na tym ..................................................................................... 27

1. człowiek myśli o swym postępowaniu i ocenia je ..................................................................... 27
2. Gdy ktoś zdaje sobie co dzień sprawę z tego, co robi i jak się zachowywał, przestaje żyć
bezmyślnie i bezkrytycznie ............................................................................................................ 27
3. Kontrola codzienna informuje nas o tym, czy w naszej pracy nad sobą robimy postępy......... 28
Tak samo i w handlu prowadzenie księgi rozchodów i przychodów jest niezbędne w pracy kupca.

....................................................................................................................................................... 28

Po co stawiać sobie takie ogólnikowe pytania? ................................................................................ 28
A zatem należy przeprowadzać ją co najmniej raz dziennie ............................................................. 29
Porę zatem trzeba ustalić jak najodpowiedniejszą ........................................................................... 30

Rozdział VI. ............................................................................................................................................ 31
ROZMYŚLANIE CODZIENNE. .................................................................................................................. 31

Jeśli kontrola dała wynik ujemny ...................................................................................................... 31
Jeśli zaś kontrola dala wynik pomyślny ............................................................................................. 33
Zbierając dotychczasowe wskazówki przypominam 4 ćwiczenia codzienne .................................... 35

Rozdział VII. ........................................................................................................................................... 35
WARUNKI ZEWNĘTRZNE. ...................................................................................................................... 35

Jeśli samo postanowienie i szczera chęć czyli środki działające bezpośrednio od wewnątrz nie
wystarczają........................................................................................................................................ 36
Jak i w jakich granicach mogą zewnętrzne warunki działać?............................................................ 36

1. Warunki zewnętrzne mogą uniemożliwić pewne działanie ...................................................... 36
2. Wpływ pozytywny warunkówzewnętrznych............................................................................. 37

W pewnych wypadkach jedynie skuteczną jest zupełna zmiana warunków .................................... 37
Częściowe zmiany zewnętrzne mogą być: ........................................................................................ 38

4

1. negatywne, tj. polegające na unikaniu czegoś .......................................................................... 38
2. Obok tych negatywnych możemy wprowadzić pewne pozytywne zmiany .............................. 38

Lepszym, znacznie sposobem wyzyskania wpływów społecznych jest stworzenie sobie warunków
poniekąd przymusowych................................................................................................................... 39
Wśród warunków zewnętrznych dużą rolę odgrywają ludzie, z którymi blisko współżyjemy.......... 39
Towarzystwo innych ludzi dostarcza nam dobrych i złych wzorów, które mimowiednie musimy
naśladować........................................................................................................................................ 40
Najskuteczniejszym sposobem ułatwienia, sobie pracy nad poprawą postępowania ..................... 40

2. Praca nad sobą wymaga nieco czasu......................................................................................... 41
3. Trzecim wreszcie warunkiem minimalnym jest możność doboru odpowiedniego towarzystwa

....................................................................................................................................................... 42

Rozdział VIII. .......................................................................................................................................... 42
ROZMYŚLANIE OGÓLNE......................................................................................................................... 42

Są cztery zasadnicze tematy, nad którymi trzeba się namyślać........................................................ 42
I. Temat pierwszy jest kontynuacją rozważań rozpoczętych już w namyśle wstępnym nad planem
życia................................................................................................................................................... 42

Zbierając razem powyższe uwagi, sformułujemy temat pierwszy ................................................ 46

II. W powyższych uwagach o celu życia jeden punkt został niewyjaśniony i może wzbudzać
wątpliwości........................................................................................................................................ 46
III. Przechodzimy obecnie do omówienia tematu trzeciego, który nas znowu zbliża do spraw
codziennych....................................................................................................................................... 48

W związku z tą kwestią omówię krótko pojęcie schematu dnia ................................................... 49

IV. Przechodzimy do omówienia czwartego i ostatniego tematu rozmyślań, który stanowi
poznawanie samego siebie. .............................................................................................................. 50

Człowiek jest sam dla siebie zagadką ............................................................................................ 50
Trochę materiału do tych rozmyślań zawierają nasze notatki codzienne..................................... 50
W początkach pracy nad sobą należy zająć się przede wszystkim tematem pierwszym, to jest
ustaleniem celu pracy pozytywnej ................................................................................................ 53

LEKTURA IX ............................................................................................................................................ 53

1. Książki, zwłaszcza powieści, biografie i opowiadania historyczne przedstawiają pewne wzory,
przykłady postępowania.................................................................................................................... 55
2. Lektura wzbogaca naszą pamięć przykładami godnych do naśladowania postępków w różnych
okolicznościach.................................................................................................................................. 55
3. Lektura wytwarza w dużej mierze nasz pogląd na świat............................................................... 55
4. Na końcu wymienię jeszcze wpływ lektury na naszą wiedzę ........................................................ 56
Z punktu widzenia wartości moralnej możemy podzielić książki na trzy grupy................................ 57

1. książki budujące......................................................................................................................... 57

5

2. książki moralnie obojętne.......................................................................................................... 57
3. książki gorszące, szkodliwe........................................................................................................ 57

Ogólnie podam następujące trzy wskazówki odnoszące się do zużytkowania lektury w pracy nad
sob ..................................................................................................................................................... 57

1. Nie czytać czego bądź................................................................................................................ 57
2. Należy przenosić książki o treści konkretnej, dającej dobre przykłady postępowania w
szczegółowo opisanych sytuacjach nad książki abstrakcyjne........................................................ 57
3. Należy czytać raczej książki realistyczne ................................................................................... 58

Z kolei rzeczy omówimy jeszcze kwestię, jak czytać ......................................................................... 58
Przedstawiona tu dwutorowość, w którą wpaść bardzo łatwo, zmniejsza prawie, do zera dodatnie
znaczenie lektury dla pracy nad sobą................................................................................................ 59

A. Przede wszystkim trzeba się zastanowić nad tym, czy czytaną książkę dobrze rozumiemy..... 59
B. Czytając książki poznajemy losy różnych ludzi .......................................................................... 59
C. Trzeci wreszcie temat zastanawiania się nad lekturą, najważniejszy dla uniknięcia
wspomnianej dwutorowości, połega na porównywaniu i zestawianiu ........................................ 59

UWAGI DODATKOWE X ......................................................................................................................... 61

Reguły pozytywne ............................................................................................................................. 61
Reguły negatywne ............................................................................................................................. 61
Ile czasu do pracy nad postępowaniem? .......................................................................................... 62
Potrzeba sporządzania notatek......................................................................................................... 62
Ćwiczenia ascetyczne. ....................................................................................................................... 63

Pierwszy typ praktyk ascetycznych ............................................................................................... 63
Drugi typ polega ............................................................................................................................ 63

Praktyki religijne a prostolinijność i mechanizmy psychofizyczne. ................................................... 64
Sugestia. ............................................................................................................................................ 65
Psychoanaliza. ................................................................................................................................... 65
Joga.................................................................................................................................................... 65

WSKAZÓWKI DLA WYCHOWAWCÓW XI ............................................................................................... 66

Różnica w wychowywaniu młodych i starszych. ............................................................................... 66
Wpływ rodziców na postępowanie dzieci. ........................................................................................ 66
Przykład rodziców.............................................................................................................................. 67
Atmosfera domowa........................................................................................................................... 67
Wdrażanie dziecka w pracę nad swoim postępowaniem. ................................................................ 67

Przygotowanie do kontroli własnej............................................................................................... 67
Ambicja a opanowywanie zachcianek........................................................................................... 68

6

Organizowanie obowiązków i zabaw i dobór towarzystwa. ......................................................... 68

Wychowanie w szkole. ...................................................................................................................... 69

1. Nauczyć wychowanków sposobu pracy nad sobą..................................................................... 69
2. Nauka szkolna powinna wzbogacić pamięć ucznia w szereg przykładów i konkretnych wzorów
szlachetnego postępowania.......................................................................................................... 69
3. W okresie dzieciństwa i młodości człowiek wyrabia sobie ogólny pogląd na świat i życie....... 69
4. Nauczyciel może zachęcić, a nawet wywołać w wychowankach zapał do pracy nad sobą ...... 70
5. W pracy i życiu szkolnym może nauczyciel rozwinąć w swych wychowankach szereg zalet.... 70
6. Wreszcie w nielicznych wypadkach nauczyciel może kierować indywidualną pracą
poszczególnych wychowanków..................................................................................................... 70

Ograniczenia nauczyciela. ................................................................................................................. 70

Niemożliwość kontroli postępów w pracy nad sobą..................................................................... 70
Niemożliwość zmiany warunków zewnętrznych........................................................................... 70

Sposoby wpływania nauczyciela na wychowanków.......................................................................... 71

I. Bardzo duże znaczenie mogą mieć dla naszego celu zwykłe, normalne lekcje szkolne............. 71
Lektura i wypisy............................................................................................................................. 71
Systematyczna kontrola uczniów. ................................................................................................. 72
II. Jednakże sumo oddziaływanie przez treść i sposób prowadzenia lekcji szkolnych jeszcze nie
wystarczy....................................................................................................................................... 72

Godziny wychowawcze. .................................................................................................................... 72
Właściwa lektura. .............................................................................................................................. 74
III. Obok godzin wychowawczych poważnym środkiem kształcenia charakterów młodzieży jest
organizowanie i kierowanie stowarzyszeniami i kółkami młodzieży ................................................ 74

A. Każde stowarzyszenie lub kółko, choćby tylko z kilku osób złożone, musi mieć jakiś konkretny
cel, jakieś ściśle określone zadania do wykonania. ....................................................................... 74
B. Drugim postulatem jest stały nadzór ze strony nauczyciela. .................................................... 74

IV. Na końcu wymienię najważniejszy czynnik, jakim jest niewątpliwie osobisty wpływ nauczyciela.

........................................................................................................................................................... 75

WSTĘP

Problem kształcenia charakteru nie należy do problemów czysto teoretycznych, których rozwiązanie
zaspokaja wprawdzie bardzo chwalebne i wzniosie dążenia poznawcze człowieka, nie ma jednak
bezpośredniego wpływu na jego życie codzienne; przeciwnie, problem, którym się mamy zajmować,
ma doniosłe znaczenie praktyczne i to dla wszystkich, zarówno dla całych społeczeństw, jak też i dla
poszczególnych jednostek, których losy i szczęście życiowe właśnie od charakteru własnego i drugich

7

zależą. Każdy z ludzi przeżywa w swym życiu wiele nieszczęść, przykrości i kłopotów. Wyjątkowe
wprost są jednostki, którym los oszczędza silniejszych ciosów, ale i te muszą znieść mnóstwo
drobnych przykrości i tych także za szczęśliwe uważać nie można. Nieszczęścia i przykrości ludzkie są
różnego rodzaju i płyną z różnorodnych źródeł. Nędza, choroby, prześladowania i krzywdy
doznawane od drugich—to są nasze największe bolączki, a pochodzą one głównie bądź to z naszych
własnych przewinień, z naszych wad, bądź też ze złości i wad innych ludzi, którzy nam celowo i
świadomie lub mimowolnie, nie zdając sobie z tego sprawy, wyrządzają krzywdy, przykrości, lub co
najmniej, nie pomagają tam, gdzieby pomóc mogli. I w jednym, i w drugim wypadku przyczyną
nieszczęść są braki charakteru własnego lub innych. Źli ludzie — to jest główna przyczyna zła, jakie
nas trapi. Nie twierdzę, że jedyna, są bowiem pewne czynniki przyrodnicze, niezależne od człowieka,
jak trzęsienie ziemi, powodzie, pioruny itp., ale działają one stosunkowo rzadko i ilość nieszczęść
przez nie wywołanych stanowi na pewno ułamek procentu wszystkich nieszczęść, których ludzkość
doznaje. Nawet choroby są w większości wypadków wywołane przez nieodpowiedni tryb życia,
lekkomyślne narażanie się na infekcję lub przez naganną nieostrożność tych, którzy infekcję roznoszą.

Nie ulega wątpliwości

,

że gdyby wszyscy ludzie byli naprawdę dobrzy i stale starali się o dobro drugich — świat cały, życie
każdej jednostki zmieniłoby się do niepoznania, stałoby się bez porównania lepsze i szczęśliwsze, jak
to słusznie zaznacza James w swej głębokiej książce „O doświadczeniach religijnych“. Podobnie,
gdyby wszyscy byli obowiązkowi, uczciwi, pracowici, wstrzemięźliwi itp. — przyrost każdej zalety
zmniejszałby znacznie ogrom nieszczęść, pod którymi się uginamy.

Tymczasem stan moralny ludzkości przedstawia się nie ponuro, lecz wprost rozpaczliwie. Gdy
porównamy obecne społeczeństwa ze społeczeństwami starożytnymi, od razu rzuca nam się w oczy
ogromny postęp techniki, nauki, nie możemy jednak stwierdzić postępu moralności. Kto wie, może
pod tym względem nastąpiło nawet cofnięcie się, upadek. Okrucieństwo ostatnich wojen, których
wszyscy byliśmy świadkami, a większość ofiarami — zdaje się przewyższać wszystko, co kiedykolwiek
historia notowała, a nawet, co bujna fantazja może sobie wyobrazić. Współczesny rozwój techniki dał
jednostkom i grupom występnym znacznie większą możność niszczenia i szkodzenia drugim, niż w
starożytności miały najpotężniejsze jednostki. Cyfry ofiar umęczonych i pomordowanych przez
Nerona maleją i bledną wobec ilości ofiar obozów koncentracyjnych, więzień, pacyfikacji itd. Na
mniejszą skalę i bez porównania w mniejszej ilości wypadków powtarzają się i powtarzały się
zbrodnie i występki, zarówno obecnie po wojnie, jak i w czasach spokojnych, przedwojennych, w
warunkach pozornie unormowanych. W zestawieniach statystycznych czytamy np., że w ciągu
pierwszego półrocza 1937 r. zgłoszono u nas w urzędach policyjnych 804 zabójstw, 755 wypadków
usiłowanego zabójstwa, 452 dzieciobójstw, 8266 ciężkiego uszkodzenia ciała, 254 790 wypadków
kradzieży itd. A nie można powiedzieć, że u nas stan moralny ogółu był gorszy niż gdzie indziej; tego
rodzaju statystyka światowa byłaby wprost przerażająca. Sądzę, że takie obliczenia powinno się
ogłaszać, gdyż stanowiłyby wstrząsający bodziec do pracy, do wysiłków dla usunięcia tego zła, z
którego ogromu często sobie sprawy nie zdajemy. Powyżej podane cyfry dotyczą tylko wypadków
zgłoszonych, a ile było wypadków niezgłoszonych, nieujawnionych, ile krzywd i zbrodni nie
podpadających pod kodeks karny, ile złości, kłótni, bitek, katowania dzieci itp., tego już żadna
statystyka nie zliczy. Dodajmy do tego powszechną żądzę użycia, łatwego zarobku, niechęć do pracy,
brak odwagi cywilnej, a otrzymamy w rezultacie obraz rozpaczliwie czarny, ponury stanu, w jakim
znajduje się ludzkość.

8

Problem, jak temu zaradzić, jak wydźwignąć się z tej przepaści

,

w której wegetujemy, staje się najbardziej aktualnym, piekącym zagadnieniem współczesnej
ludzkości, i z wielu stron są podejmowane wysiłki ratunku. Niektórzy entuzjaści nauki, np. J. B.
Haldane, są przekonani, że rozwój nauki i postępy techniki potrafią wyprowadzić ludzkość z obecnego
stanu i zapewnić jej szczęście. Pogląd to niestety fałszywy, jak to przekonywająco wykazał w polemice
znany filozof angielski Russel 1. Nauka jest moralnie indyferentną i może stać zarówno na usługach
dobra, jak i zła. Wszystkie zdobycze nauki i techniki stają się w rękach ludzi dobrych
błogosławieństwem— w rękach złych — przekleństwem ludzkości. Przypomnijmy sobie, jak to
marzenia najszlachetniejszych ludzi — o zdobyciu przestworzy powietrznych — zostały po wiekach
zrealizowane, skonstruowano samoloty i pierwsze praktyczne zastosowanie znalazły one jako
najstraszliwsze narzędzie do szerzenia grozy i mordów w czasie pierwszej wojny światowej.
Przewidział to zresztą nasz wielki myśliciel Prus w „Lalce“. Rozwój nauki i techniki bez poprawy
wewnętrznej jednostek, bez poprawy charakterów nie uszczęśliwi ludzkości. Do tego trzeba
koniecznie podniesienia ogólnego poziomu moralnego, co z naciskiem głosi Carrel w swej sławnej
książce o

„Człowieku — nieznanej istocie“. Tak więc problem, jak kształcić charakter, staje się

jednym z najważniejszych problemów praktycznych, o doniosłym znaczeniu dla dobra całej ludzkości
— i z tego społecznego punktu widzenia będę ten problem rozpatrywać.

Przy omawianiu problemu kształcenia charakteru nie będę się starać o stwarzanie jakiejś nowej teorii
naukowej, o subtelną analizę odnośnych pojęć itp., co bywa często przedmiotem rozpraw
naukowych. Zależy mi jedynie na praktycznej stronie zagadnienia, chodzi mi o podanie konkretnych
wskazówek tak, by można było zaraz zabrać się do pracy. Obecnie bowiem, chociaż dość często o tej
pracy się mówi i podkreśla ważność tej sprawy, to jednak prawic nic, a w każdym razie za mało się w
tym kierunku robi. Trzeba wreszcie zabrać się do działania choćby gorszymi środkami, choćby bardzo
niedoskonałymi metodami, w miarę rozszerzania się pracy i metody się polepszą, bo gdy się nic nie
robi, to na pewno żadnej korzystnej zmiany nie będzie. Bezczynność w tej dziedzinie płynie często nie
ze złej woli lub gnuśności, lecz z nieumiejętności, z niewiedzy. Niejeden wychowawca, nauczyciel,
niejedna szlachetniejsza jednostka chętnie, a nawet z zapałem zabrałaby się do pracy nad
kształceniem charakteru powierzonych sobie wychowanków lub własnego, ale nie wie, co w tym celu
robić, jakich używać środków. Istnieją wprawdzie rozprawy, książki poświęcone temu tematowi, lecz
literatura ta, ilościowo niewielka w porównaniu z innymi działami nauk, także co do treści, jest mało
użyteczna. By ten sąd mój uzasadnić, postaram się krótko scharakteryzować odnośną literaturę.

Wszystkie rozprawy i dzieła zajmujące się kształceniem charakteru można
podzielić na dwie grupy:

1) na prace o charakterze naukowym i 2) na prace popularne.

Prace naukowe będą należeć do różnych nauk, i tak z zakresu filozofii i psychologii można wymienić
prace Natorpa, Baumanna, Dwelshauversa, Mc Cunna, Mc Dougalla, Elsenhausa, Baumgartenówny
itd., z zakresu pedagogiki — Paulsena, Deweya, Kerechensteinera, Mc Kowna; Hessena,
Suchodolskiego itd., z zakresu teologii — liczne podręczniki ascetyki, z zakresu medycyny — Levyego,
Janeta itd.

Prace popularne rozpadają się w dalszym ciągu na 2 grupy: jedną z nich nazwę, oceniając w nazwie
od razu ich wartość, rozsądnymi, a drugą fantazyjnymi. Do prac popularnych rozsądnych zaliczam

9

książki Payota, Fassbendera, Simona, Foerstera, Smilesa itd. — do fantazyjnych zaś takie utwory, jak
Rościszewskiego o człowieku magnetycznym, Gloya o drogach do powodzenia, rozliczne podręczniki
„jogi“, wydawnictwa jakichś tajemnych związków jak „Mazdaznan“, zakonu Graala, teofizycznych
towarzystw itp.

Prócz odrębnych prac jest jeszcze wiele uwag, dotyczących kształcenia charakteru, rozsypanych po
różnych dziełach traktujących oinnych zagadnieniach, np. w psychologii Jamesa w rozdziale o
nawykach, u Poppelreutera, Baleya i innych. Podobne ustępy znajdują się również w pamiętnikach
np. Franklin a, a także w dziełach literatury pięknej.

Całej tej literaturze, zajmującej się kształceniem charakteru, zarzucam dwa zasadnicze błędy, których
następstwem jest jej znikoma wartość praktyczna.

1. W tych pracach problem kształcenia charakteru jest z reguły fałszywie ujęty i wskutek tego układ i
kierunek badań do celu nie prowadzi. Sprawę stawia się zwykle w ten sposób, że przed omówieniem
środków kształcenia charakteru autor zaczyna zastanawiać się nad tym, co to jest charakter, podaje
swoje określenie, i to każdy autor inne, krytykuje i zwalcza cudze definicje, następnie zastanawia się
nad możliwością kształcenia, nad rolą dziedziczności, polemizując z cudzymi poglądami, nad
zmiennością charakterów itd., i przy tym wyłania się tyle trudnych i zawiłych problemów, że na
wskazówki praktyczne nie ma już czasu ani miejsca, a nadto wobec poruszonych tematów wydają się
one mało ważne i cała praca ogranicza się do analizy i ustalania pojęć, i grzęźnie w jałowych sporach i
spekulacjach. Ten abstrakcyjny, pojęciowy punkt wyjścia daje niekiedy wyniki teoretycznie ważne i
ciekawe, dla praktyki jednak jest bezużyteczny.

2. Jeśli zaś spotykamy w tych pracach jakieś wskazówki, to są one przeważnie ogólnikowe, często są
to banalne frazesy, o których nie wiadomo, jak je w praktyce stosować. Takie rady nie wystarczają; do
praktycznego działania trzeba dokładnie wiedzieć, co się ma robić, jak i kiedy. Realizacja poleceń
wymaga, by były one konkretnie i szczegółowo sformułowane, bo gdy polecenie jest mgliste,
niejasne, wtedy albo nie będzie wykonane, albo wykonane będzie źle, niezadowalająco. Lekarz po
zbadaniu pacjenta często wypisuje dokładnie, co się ma robić, jak i kiedy, jakie lekarstwo, o której
godzinie zażyć itp., w przeciwnym razie przeprowadzenie kuracji bywa często nie-właściwe. I takich
konkretnych, jednoznacznych wskazówek, jak pracować nad charakterem, jest bardzo niewiele; na
ich miejsce wchodzą frazesy. Ileż to razy nauczyciel czyta lub słyszy z ust przełożonych, że do
młodzieży trzeba iść z sercem, że należy wytworzyć podniosłą atmosferę w szkole itd. Pięknie brzmią
takie hasła, doskonale nadają się do przemówień uroczystych, ale jak to się wytwarza „podniosłą
atmosferę“, co trzeba w tym celu zrobić, powiedzieć? Na te pytania nie ma już odpowiedzi. Nic więc
dziwnego, że tego rodzaju wskazówki wpływu praktycznego nie mają.

Do tych zarzutów dodam jeszcze kitka uwag odnoszących się jednak tylko do literatury popularnej
fantazyjnej. Pisma tego typu są utworami albo ludzi niezupełnie pod względem umysłowym
normalnych, albo szalbierzy i oszustów, którzy z chęci zysku, dla reklamy propagują pewne metody
wyraźnie bezwartościowe lub co najmniej dostatecznie nie zbadane i czasem wprost niebezpieczne
dla osobnika, który by chciał je wypróbować. Należałoby z naciskiem przestrzegać przed stosowaniem
ich w praktyce, gdyby nie to, że są one zwykle tak zawikłane i trudne do przeprowadzenia, że nawet
przy dobrej woli stosować ich nie podobna. Parę słów poświęcę im jeszcze w innym miejscu pracy.

10

Z powyższego pobieżnego omówienia istniejącej literatury wynikają dwie

ważne wytyczne

dla dalszych rozważań, a mianowicie:

1. problem kształcenia charakteru należy postawić tak, by można było zajmować się faktami danymi
w doświadczeniu — a nie abstrakcyjnymi, oderwanymi od życia pojęciami i rozumowaniami, i

2. zdążać należy do uzyskania konkretnych wskazówek, podających jednoznacznie, co, jak i kiedy
powinien wykonać ten, kto pragnie pracować nad ulepszeniem charakteru.

Rozdział I.

POSTAWIENIE KWESTII

By postawić zagadnienie kształcenia charakteru w sposób empiryczny, by je sprowadzić do faktów,
musimy zastanowić się nieco nad intencją powiedzenia, że „powinniśmy kształcić charakter“,
(rozumiany jako zespół skłonności, zalet i wad poszczególnej jednostki), że „od charakteru zależą losy
życiowe, powodzenie“ itp. O co nam w istocie, gdy tak mówimy lub myślimy, chodzi? Sądzę, że nie
chodzi nam bynajmniej o te zalety i wady, czyli o jakieś hipotetyczne dyspozycje, których się tylko
domyślamy, lecz które nie są nam dane w doświadczeniu, i z którymi bezpośrednio nigdy się nie
stykamy — zwykle ludzie nawet tej nazwy naukowej nie znają — lecz zawsze chodzi nam o
postępowanie danego człowieka. Chcielibyśmy, by on to robił, a tego nie robił, uważamy, że od jego
postępowania zależy powodzenie i losy jego i innych, a nie myślimy o pośredniej zależności od jego
dyspozycji.

Gdy przystępujemy do pracy nad charakterem wychowanka, chcemy

zmienić jego sposób postępowania

, chcemy na to jego postępowanie wpłynąć. Gdy np.

matka pragnie, by jej syn był pracowity, to ściśle rzecz biorąc, chce ona, by jej syn uczył się pilnie w
szkole, lub też pracował porządnie w swoim zawodzie, by nie tracił czasu, a nie zależy jej na zmianie
ukrytej jego dyspozycji. Podobnie, gdy chcemy, by ludzie byli dobrzy, miłosierni, to chodzi nam o to,
by drugich nie krzywdzili, by pomagali im choćby z poświęceniem własnym, by nie wymyślali drugim,
nie złościli się na nich, nie bili ich itd., słowem, by w pewien wskazany sposób postępowali. I tak się
ma sprawa we wszystkich wypadkach, w których mówimy o zaletach, o kształceniu charakteru, a
uważam to tylko za nieodpowiedni sposób wyrażania się, gdy wymieniamy nazwę zalety, zamiast
określić sposób postępowania, o jaki nam chodzi, gdy mówimy, chciałbym, by ktoś był
wstrzemięźliwy, zamiast powiedzieć, że chciałbym, by przestał pić. Odrzucając ten niedokładny
sposób mówienia dostajemy od razu empiryczne sformułowanie naszego problemu. Zamiast pytać o
to, jak można i powinno się kształcić charakter, będziemy pytać, jak można wpłynąć i zmienić
postępowanie własne lub cudze, to znaczy, co robić, by ktoś pracował pilnie, przestał palić lub pić itp.
To jest konkretne postawienie sprawy i bez żadnej analizy pojęć wiemy, o co chodzi. Przy tym
sformułowaniu sprawa staje się jasną, nie musimy definiować ża¬dnych pojęć hipotetycznych, ani
rozstrzygać żadnych zawiłych problemów teoretycznych, lecz będziemy eię zajmować czynnikami,
które kierują postępowaniem, a które jest już czymś uchwytnym, bo danym w doświadczeniu.

Powyższe sformułowanie problemu opiera eię na przypuszczeniu, że taka właśnie jest nasza intencja,
gdy mówimy o kształceniu charakteru. Czy jednak to przypuszczenie jest prawdziwe, nad tym trzeba

11

się teraz zastanowić. Dla uzasadnienia takiego postawienia kwestii można by próbować wykazać, że
oba sformułowania są właściwie równoznaczne, że są to jakby synonimy. Takie uzasadnienie jednak
byłoby fałszywe, gdyż przyznać należy, że oba wymienione powiedzenia mają różne znaczenia.

Postępowanie jednostki jest wypadkową działania wielu różnorodnych czynników i z samego
postępowania, a zwłaszcza z pojedynczych czynów, wprost o dyspozycjach wnioskować nie można.
Dla uzasadnienia tego twierdzenia przytoczę kilka przykładów. I tak często zdarza się, że uczeń
wykazujący w szkole wybitne uzdolnienie, np. do matematyki lub do języków klasycznych, po
ukończeniu szkoły średniej studiuje nauki prawnicze lub przechodzi do zawodu praktycznego i ze
swych specjalnych zdolności nigdy w życiu użytku nie robi; silniejze bowiem było u niego zamiłowanie
w innym kierunku lub też warunki życiowe skierowały go na inną drogę. Każdy nauczyciel zna
wypadki, w których trudno jest na podstawie obserwacji zachowania się ucznia stwierdzić, czy jest on
zdolny, lecz leniwy lub nie interesujący się nauką szkolną, czy też tępy. Stąd płyną fałszywe oceny
szkolne, które nieraz sławnych ludzi, jak np. Darwina, spolykały. Podobnie jak ze zdolnościami
przedstawia się sprawa i ze skłonnościami i innymi cechami charakteru — zdarza się, że osobnik z
natury porywczy i wielki złośnik potrafi dzięki swym poglądom etycznym zupełnie się opanować,
unika sytuacji, które by mogły go drażnić, i wymieniona cecha jego charakteru w postępowaniu wcale
się nie zaznacza. Podobnie są ludzie, którzy bez większego wysiłku potrafiliby powstrzymać się od
palenia tytoniu lub od picia alkoholu, ale tego nie robią, gdyż nie widzą powpdu, dla którego by mieli
odmawiać sobie tych przyjemności, brak im motywu, inni zaś, choć mają racjonalne powody, np.
względy zdrowotne, nie potrafią jednak się opanować i w tym wypadku mamy przykład takiego
samego postępowania, płynącego z różnych powodów na tle różnych dyspozycji. Gdy widzimy, że w
jakimś konflikcie jedna ze atron okazuje dużą pojednawczość i ustępliwość, nie wiemy, czy płynie to z
dobroci, łagodności usposobienia, czy z umiejętności opanowania się, czy też z tchórzostwa. Jak
wielkie było w czasie ostatniej wojny sdumienie wielu, gdy spostrzegli np., że pewne jednostki
pozornie spokojne, poczciwe i dobroduszne okazały niezwykłe okrucieństwo lub też agresywność i
gotowość ryzykowania, graniczącą z bohaterstwem.

Przykłady powyższe można by bez trudu mnożyć i udokumentować faktami z pamiętników, biografii
itp., co jednak, jak sądzę, jest nie potrzebne, gdyż każdy zna takie wypadki z własnego doświadczenia.
Poznawanie dyspozycji jest rzeczą bardzo trudną i wymaga specjalnych metod badania, które
psychologia stara eię opracować. Nie ma bowiem prostej paralelności między ukrytymi
właściwościami jednostki a jej postępowaniem.

Musimy wobec tego przyznać, że kształcenie charakteru a kierowanie postępowaniem — to są dwie
różne sprawy, lecz mimo tego sądzę, że proponowane powyżej postawienie problemu odpowiada
naszym intencjom, jakie mówiąc o kształceniu charakteru wyrażamy, i jest korzystniejsze z kilku
następujących powodów.

1.

Mówiąc o kierowaniu postępowaniem, omijamy trudności

terminologiczne

, nie musimy roztrząsać i analizować całego szeregu pojęć hipotetycznych, jak

pojęcie charakteru, skłonności itp., i nie musimy biedzić się rozwiązywaniem wielu problemów, z tymi
pojęciami związanych, problemów odległych od życia, a których definitywne rozwiązanie w ogóle jest
wątpliwe, np. jak mierzyć stopień dyspozycji moralnych, czy charakter jest wrodzony i niezmienny,
jak twierdzi Schopenhauer, czy też można go zmienić i w jakich granicach itp. To są wszystko kwestie
sporne i nie możemy dziś podać, jak to jest naprawdę, wiemy natomiast na pewno, że człowiek, który

12

obecnie źle postępuje, może się poprawić i zmienić swoje postępowanie, bo takich wypadków
obserwujemy w życiu wiele. Krótko, mówiąc, przez zmianę w postawieniu problemu omijamy
wszystkie te trudności, które jak jakaś zapora skalna na naszej drodze się ułożyły, i o które poważne
prace i wysiłki dotychczas się rozbijały, a wchodzimy od razu in medias res, możemy się
skoncentrować na praktycznej stronie zagadnienia, która jest bez porównania dla życia ważniejszą.

2. Mimo zmiany problemu, jego trafne rozwiązanie będzie miało takie same

skutki dla społeczeństwa i dla jednostek

. Gdy ludzie przesianą źle postępować, to bez

względu na to czy ich dyspozycje zmieniły się czy nie — stosunki społeczne gruntownie się poprawią,
co jest zgodnie z punktem wyjścia niniejszej rozprawy najważniejsze. Również, jeśli chodzi o
jednostkę, musimy stwierdzić, że zmiana dyspozycji nie jest koniecznie potrzebna do tego, by ta
jednostka wzniosła się na wyżezy poziom moralny. A nawet człowiekowi, który ma złe skłonności, a
postępuje dobrze, jesteśmy skłonni przyznać tym większą zasługę, im bardziej musi się wysilać, by te
złe skłonności opanować. I odwrotnie, gdyby ktoś miał najpiękniejsze dyspozycje moralne, a
przebywał gdzieś na odludziu nie biorąc udziału w życiu zbiorowym, jak to opowiadają o mędrcach
hinduskich, żyjących w ukryciu w pustelniach Tybetu, to oczywiście jego piękny charakter nie
przyczyniłby się wcalfe do podniesienia moralnego poziomu ludzkości, i taki człowiek nie posiadałby
żadnej zasługi, gdyż nie,wpływałby wcale na polepszenie stosunków społecznych. Znaczenie
społeczne charakteru polega na postępowaniu, a nie na jakości i stopniu rozwoju dyspozycji
moralnych.

3. A w końcu trzeba przypomnieć, że przecie dyspozycji nie możemy

kształcić bezpośrednio, lecz tylko przez pewne zmiany postępowania.

Przez

powtarzanie pewnych czynności możemy się starać o to, by dobre dyspozycje się wzmocniły, a złe
zanikły. Zmiany wewnętrzne możemy wywołać tylko przez wpływy zewnętrzne. Wprawdzie może
imię jakieś czynności czy zabiegi można by obmyśleć dla kształcenia dyspozycji niż dla kierowania
postępowaniem — to jednak w każdym razie dobre postępki mogą mieć tylko dobry wpływ na rozwój
dyspozycji. Sprawę tę spróbuję wyjaśnić przez porównanie. Gdy chcę np. zwiększyć siłę fizyczną
ramion, będę uprawiał odpowiednią gimnastykę - wykonując -ciężarkami specjalne ruchy. Rąbanie
drzewa daje wprawdzie uboczne korzyści, ale być może, jest gorszą drogą do wzmocnienia mięśni
ramienia, niż specjalne ćwiczenia, choć bez kwestii także do tego celu prowadzi. — Otóż przy
proponowanej zmianie problemu mamy do czynienia właśnie z takim rąbaniem drzewa, które daje
widoczne, natychmiastowe korzyści społeczne, choć może tych hipotetycznych dyspozycji nie rozwija
w tym stopniu, jakby to zrobiły jakieś specjalne ćwiczenia.

Z wymienionych trzech powodów uważam za racjonalniejsze pytanie o sposób wpływania na
postępowanie, niż o sposób kształcenia charakteru. Chociaż oba te pytania są różne, to jednak mają z
grubsza rzecz biorąc takie same konsekwencje. Proponowane powyżej postawienie kwestii
wprowadza całe zagadnienie na teren nauki empirycznej, tzn. w dziedzinę psychologii woli.
Naczelnym problemem tego działu psychologii jest bowiem kwestia, od czego zależą nasze ruchy i
czynności. Psychologia woli bada warunki wyznaczające działania człowieka — a poznanie tych
warunków dostarcza nam od razu wskazówek, jak wpływać na swoje lub cudze postępowanie. To jest
moim zdaniem najważniejszy obecnie problem psychologii, można nawet powiedzieć, że to jest
prawdziwa misja psychologii, którą ona w obecnych czasach ma wypełnić, ważniejsza niż wszelkie
badania psychotechniczne, których wartość społeczna okazała się niewielka.

13

Sprowadzenie problemu na teren psychologii zapewnia nam wiele korzyści,

z których wymienię

:

1. Przede wszystkim ułatwienie badań

. Psychologia rozporządza całym szeregiem metod dobrze

opracowanych, przy pomocy których może badać postępowanie ludzkie, wykrywać przyczyny, co w
wielu wypadkach prowadzi do wykrycia środków zaradczych i usunięcia braków. W tej dziedzinie
psychologii jesteśmy na terenie empirii, łatwo dostępnym badaniu, w przeciwstawieniu do badania
głęboko ukrytych, hipotetycznych dyspozycji. Introspekcyjnie może każdy wykrywać przyczyny i
warunki jakiegoś swego postępku i brać stąd naukę na przyszłość. Możemy nie tylko obserwować
czyjeś zachowanie się, lecz także przeprowadzać próby, eksperymenty umożliwiające stałą kontrolę i
ulepszanie stosowanych przez nas zabiegów.

2. Dzięki sprowadzeniu problemu do psychologii woli, możemy w wielu wypadkach

orientować się już z góry

, bez uprzedniego wypróbowywania, na podstawie wiadomości, jakich

dzisiejsza psychologia woli dostarcza, czy proponowane sposoby mogą działać skutecznie, czy w
ogóle mają jakiś związek z kierowaniem postępowania czy nie. Uwolni to nas od zajmowania się
licznymi sposobami, jakie dziś są podawane, a które z kierowaniem postępowania albo wcale żadnej
łączności nie mają, albo mają związek bardzo luźny i odległy. Np., gdy Rościszewski zaleca
wpatrywanie się w jeden punkt, albo Payot zaleca ćwiczenia gimnastyczne, jest rzeczą jasną, że te
zabiegi na uczciwość Iub pracowitość wpływać nie mogą. A także wpływ różnych przedstawień,
poranków, zabaw z tańcami, urządzanych tradycyjnie w szkołach, jako zabiegi wychowawcze, na
postępowanie moralne jest bardzo wątpliwy. Ujawnienie małej wartości takich imprez wydaje mi się
ważne, gdyż wychowawcy, urządzając je, uspokajają się w swym sumieniu i sądząc, że swój
obowiązek rozwijania charakteru młodzieży spełnili, nie stosując już innych, naprawdę skutecznych
środków.

Z drugiej strony, stojąc na gruncie empirycznym, możemy zalecane przez nas wskazówki uzasadnić.
Podobnie, jak w medycynie, każdy środek musi być klinicznie zbadany, wypróbowany, po czym
dopiero jedne lekarstwa zyskują ogólne zastosowanie, inne zostają odrzucone, jako bezużyteczne. Te
same postulaty obowiązują i w naszej dziedzinie.

Każda wskazówka, odnosząca się do kierowania postępowaniem, musi być uzasadniona, musi być
przeprowadzony dowód, że jest rzeczywiście coś warta, że naprawdę prowadzi do celu. Co prawda,
wskazówki są to pewne normy, nakazy, które zasadniczo nie są ani prawdziwe, ani fałszywe (np. gdy
powiem komuś „chodź“, to powiedzenie nie podpada pod kategorię prawdziwości), ale łatwo można
je przedstawić bądź to jako zdania warunkowe -— „jeśli zastosuję ten środek, to dany osobnik
zachowa się w taki sposób“ lub jako zdania kategoryczne — «ten a ten środek jest warunkiem takiego
postępowania“.

Dowód na słuszność takich zdań można przeprowadzić w dwojaki sposób: a) empirycznie, tj. przez
wypróbowanie danej wskazówki na większej ilości osób, lub b) apriorycznie przez oparcie się,
odwołanie do pewnych uznawanych za prawdziwe twierdzeń z zakresu psychologii woli, z których
wynika przynajmniej prawdopodobieństwo skuteczności podanych wskazówek. Nie mając
dostatecznego materiału empirycznego będę się starać w niniejszej rozprawie przeprowadzać raczej
dowód aprioryczny.

14

Kończąc omawianie korzyści proponowanego postawienia kwestii dodam jeszcze, że ułatwia ono
każdej jednostce pracę nad sobą. Jest to bowiem faktem, że gdy ktoś pracuje i stara się o coś, a nie
widzi rezultatów i nawet nie wie czy robi postępy, łatwo zniechęca się i doznaje uczuć przykrych. Fakt
ten uwzględnia nauka o organizacji pracy zalecając stałe wykresy wydajności itp. A tak jest właśnie z
kształceniem dyspozycji, które są dla doświadczenia niedostępne. Nie można powiedzieć, czy ktoś
pracując nad sobą staje się lepszy, uczciwszy itp. Tymczasem gdy chodzi o postępowanie, to w tej
dziedzinie kontrola postępów jest możliwa, bo można konkretnie rzecz ująć, np. staram się o
pracowitość, mogę stwierdzić, że w pewnym okresie czasu napisałem taką a taką książkę i że
pracowałem w danym dniu tyle a tyle godzin, jeśli zaś staram się o zwalczanie złości, mogę stwierdzić
negatywnie, że przez tyle dni nie miałem z nikim sprzeczki, nie doznawałem uczucia złości itd. Taka
kontrola postępów zachęca do pracy lub jeśli jest widoczne, że dane starania nie pomagają — zmusza
do szukania innych sposobów, czyli do zmiany terapii.

Wobec powyższych argumentów i korzyści — sądzę, że należy postawić problem empirycznie, to
znaczy nie pytać o to, jak kształcić charakter, lecz o to, jak wpłynąć na przyszłe postępowanie — czyli
mówiąc konkretnie, jak zrobić, by ktoś nie kradł, nie krzywdził drugich, nie dokuczał im, nie pił — lub
pozytywnie, by pomagał drugim, pracowal pilnie, sumiennie wykonywał swe obowiązki itd. To jasne
postdwienie kwestii, gdy wiemy dokładnie, co chcemy osiągnąć, ułatwia znacznie odpowiedź, to jest
rozwiązanie problemu. Zamiast mówić o kształceniu charakteru, będziemy więc zajmować się tylko
kierowaniem postępowania. Ze względów stylistycznych będę jednak używać obu tych oskreśleń
synonimowo, co też wyraźnie zaznaczam dla uniknięcia możliwych nieporozumień.

Lecz zanim do samej rzeczy przystąpię, muszę jeszcze w jednym, istotnym punkcie - problem bliżej
sprecyzować. Mianowicie nie chodzi nam w niniejszych rozważaniach o wpływ doraźny na
natychmiastowe postępowanie, o to, by ktoś teraz, w tej chwili to a to zrobił, lub czegoś zaniechał.
Taki doraźny wpływ jest na ogół łatwy do uzyskania — można często skusić kogoś nagrodą,
odstraszyć surową karą itp.

Jednakże o to nie chodzi i w ostatecznym sformułowaniu problemu trzeba jeszcze zaznaczyć, że
chodzi nam o wpływ na dalszą metę, że chcemy teraz ustalić swoje lub cudze postępowanie na
przyszłość, na długi nieraz okres lat. Chcemy, by ktoś postępował w pewien określony sposób w
całym dalszym życiu, nie tylko teraz, gdy na niego patrzymy, lecz i później, za kilka lub kilkanaście lat,
gdy nas już może na święcie nie będzie, gdy nasz wychowanek będzie musiał samodzielnie kroczyć
przez życie. Chcemy, by on stale w przyszłości zachowywał się zgodnie z zasadami, które w niego
wpajamy.

Wobec tego nasze pytanie będzie brzmiało, co zrobić, byśmy sami lub ktoś
inny, nad kim pracujemy, postępował w przyszłości bliższej i dalszej w

pewien określony przez nas sposób

. Specjalnie jeśli chodzi o pracę wychowawców — to

muszą oni myśleć w pierwszej linii o tej dalszej przyszłości, bo szkoła nie jest celem dla siebie, nie
chodzi o wychowanie grzecznych, posłusznych i pilnych uczniów — ale o wychowanie ludzi, którzy w
samodzielnym życiu będą postępowali w myśl podawanych im zasad.

I to wzbudza w nas pewne, zdaje mi się słuszne, wątpliwości. Ustalić sposób postępowania jednostki
na całe życie wydaje się rzeczą niemożliwą, już choćby z tego powodu, że życie ciągle się zmienia,
nadchodzą nowe sytuacje, nowe zadania i obowiązki i człowiek sam się zmienia, wzrasta w siły lub

15

słabnie. Wszystkich tych zmian przewidzieć nie można, nie znamy niczyjej przyszłości i dlatego nie
możemy już dziś ustalić przyszłego postępowania, które musi być dostosowane do każdorazowej
sytuacji, w jakiej się dany osobnik znajdzie. To jest faktem, któremu nie podobna zaprzeczyć, a który
pociąga za sobą następujące, ważne dla naszej kwestii konsekwencje.

Praca nad sobą nie jest pracą jednorazową, którą można w pewnym określonym czasie — za miesiąc
bądź za rok wykonać i potem już mieć sposób postępowania na cale życie ustalony. Taką pracą
jednorazową jest np. zbudowanie domu lub napisanie jakiejś rozprawy naukowej. Pisałem przez kilka
miesięcy lub lat, poprawiłem, wydrukowałem i już ta praca jest wykonana —i mogę się zabrać
spokojnie do czego innego. W danym wypadku tak niestety nie jest. Z kierowaniem postępowania
jest tak, jak z odzyskaniem zdrowia. Wyleczenie się z pewnej choroby nie gwarantuje nam zdrowia na
przyszłość. Zachowanie zdrowia wymaga stałych, codziennych zabiegów, ciągłej umiejętnej
pielęgnacji i opieki, w przeciwrnym razie zdrowie znowu się psuje i poprzednie starania, kosztowne i
uciążliwe kuracje idą na marne. Higiena wymaga, by stale na siebie uważać.

Podobnie i z naszym postępowaniem, przez pewne starania, o których poniżej będzie mowa, możemy
pozbyć się jakichś błędów, nauczyć się postępować w określony sposób, uważany przez nas za
dodatni. Zdawałoby się, że cel nasz jest już osiągnięty. Tymczasem, jeśli przestaniemy tą sprawą się
zajmować, szybko zauważymy, że nasze postępowanie zmienia się na gorsze, że dawne wady znów
dochodzą do głosu, że nasze uprzednie postanowienia nie są realizowane, i to nie tylko dlatego, że
jak powyżej podałem, zmieniają się nasze warunki życiowe, że znajdujemy się w coraz to innych
sytuacjach, do których nie dostosowaliśmy świadomie naszego postępowania, ale też i z tego
powodu, że my sami zmieniamy się, bo człowiek co dzień coś nowego przeżywa, widzi, słyszy, czyta, i
różne sprawy zaczynają mu się przedstawiać w innym świetle, inaczej je ocenia, nabiera innych
poglądów i przekonań.

Niemożliwą zatem jest rzeczą wykształcić swój charakter raz na zawsze

—

praca nad sobą musi być stała, trwać przez całe życie. Praca ta nie kończy eię nigdy, aż do śmierci
powinien człowiek czuwać nad sobą i dążyć wzwyż.

Wobec tego nasz problem rozszerza się i zmienia o tyle, że musimy starać się o wskazówki, jak należy
stale czuwać nad sobą i dbać o to, by nasze postępowanie każdorazowe było zawsze zgodne z
naszymi zasadami i celami, do których dążymy. Analogia z pielęgnowaniem zdrowia jest bardzo ścisła.
Tak jak higiena poucza nas, co powinniśmy stale, codziennie robić i czego unikać, by poprawić i
zachować zdrowie i— podobnie naszym zadaniem jest podać wskazówki, jak pracować stale nad
sobą, by podnieść i zachować wyższy poziom moralny w życiu. Trzeba wyrobić w sobie nawyk do
stałego pielęgnowania swęgo charakteru, do stałej pracy nad sobą by to nam weszło w krew i stało
się drugą naturą.

Wskazówki, które przedstawię, dotyczą przede wszystkim pracy nad sobą samym, ponieważ kierować
postępowaniem może każdy tylko sam. Nie jest rzeczą możliwą, by ktoś drugi wykształcił komuś
charakter, by kierował jego postępowaniem. Nigdy bowiem dwóch ludzi nie przebywa stale razem,
każdy człowiek ma swą oddzielną drogę życiową, swoje zajęcia i obowiązki, i nie może za drugiego
decydować o postępowaniu w jakichś okolicznościach i sprawach, których zwykle dobrze nie zna.
Ponadto do pracy nad sobą konieczna jest dobra wola, chęć danej jednostki, której z zewnątrz
narzucić nie podobna, a wreszcie postępowanie zależy od całego splotu przeżyć psychicznych każdej
jednostki, od jej doświadczeń, poglądów, pragnień itd., których nikt inny nie zna i znać nic może.

16

Życie psychiczne każdego człowieku jest tajemnicą i nikt nie ma z zewnątrz bezpośredniego dostępu
do cudzej psychiki, dlatego jeden osobnik nie może przewidzieć, poznać różnych trudności, oporów i
pokus, z jakimi drugi walczyć musi. Kształcić charakter, pracować nad postępowaniem może tylko
każdy sam dla siebie, i dlatego niniejsze wskazówki dotyczą w pierwszej linii pracy nad sobą samym.

Rola rodziców i wychowawców jest w tej dziedzinie, jakkolwiek - bardzo ważna, to jednak tylko
pośrednia. Mogą oni i powinni zachęcać do tej pracy, podać rady i wskazówki, co należy robić,
pouczać, ułatwiać i dopomagać. Rolę i ch i obowiązki omówię oddzielnie przy końcu rozprawy.

Rozdział II.

KILKA ZASAD Z DZIEDZINY PSYCHOLOGII WOLI.

Sprowadziliśmy zatem nasz problem w dziedzinę empiryczną psychologii woli. Zobaczmy teraz, jakich
wiadomości możemy z niej zaczerpnąć, co z niej jprzyda się nam przy rozwiązywaniu naszego zadania.
Psychologia Woli nie jest niestety dobrze rozwiniętą częścią nauki, mamy w niej liczne, niezgodne
teorie, wiele sporów i polemik a mato faktów konkretnie stwierdzonych, mało zależności dokładnie
zbadanych. Nie tu jest miejsce na omawianie tych wszystkich teorii, sporów i problemów, jakimi się
psychologia woli zajmuje. Ciekawych odsyłam do podręczników i prac psychologicznych; pewną
teorię woli sam skonstruowałem i opublikowałem w „Kwartalniku Psychologicznym“. Tu ograniczę się
do kwestii, która nas obecnie interesuje, mianowicie do pytania — od czego zależą nasze czynności
dowolne? Rozwiązanie tego problemu pomoże nam ustalić, co należy robić a czego unikać, by
postępować w pewien pożądany przez nas sposób.

W odpowiedzi na to pytanie ograniczę się znowu do kilku tylko zasad, których słuszność można,
według mego zdania, wystarczająco uzasadnić.

Nasze czynności dowolne zależą od szeregu czynników:

1. Od sytuacji zewnętrznej, w jakiej w danej chwili ktoś się znajduje

. Czynności nasze muszą

być dostosowane do całej sytuacji, są one w wielu wypadkach przez daną sytuację zewnętrzną
wywołane, lub też okoliczności ułatwiają jakieś postępowanie, które by kiedy indziej wcale nie
wystąpiło, Np. w czasach wojennych i powojennych obserwujemy zastraszający wzrost ilości
rabunków i kradzieży, oszustwa, „szutrowania“ itp., nawet u osób, które w normalnych warunkach
prowadziły nienaganne życie tak, że nie przypuszczalibyśmy nawet, iż do podobnych postępków są
zdolne.

2. Każda czynność dowolna jest poprzedzona myślą

, przedstawieniem albo tego, co mam

robić, albo celu tej czynności, albo czegoś, co jest z tą czynnością ściśle związane. Nie mogę zrobić
czegoś, co mi na myśl nie przyszło, choćbym miał najlepsze chęci. Np. gdy ktoś idzie do miasta po
sprawunki i wraca nie załatwiwszy jednej z kilku spraw, często przyczyną jest nie brak chęci, ale po
prostu to, że ta sprawa nie przyszła mu na myśl, że zapomniał o niej i potem często żałuje. Wola,
można by obrazowo powiedzieć, jest ślepa i konieczny jest udział intelektu, by nią pokierować. Nasze
myśli kierują naszym postępowaniem.

3. Nie wszystko jednak, co komu przychodzi na myśl — jest zaraz w czyn wprowadzane

.

Do tego konieczne jest jeszcze, by cel lub dana czynność były pociągające, by dany osobnik uważał

17

ten czyn za dobry, przyjemny, by przypisywał mu pewną wartość. Im większą wartość, oczywiście w
oczach danego osobnika, ta czynność posiada, tym łatwiej ją zrealizować i pokonać pewne opory,
bądź to zewnętrzne, bądź to wewnętrznie, jak lenistwo, wstręt itp. W ocenach wartości odgrywają
główną rolę uczucia, i na tym przede wszystkim polega znaczenie uczuć dla działania.

4. Czynności często powtarzane, o ile nie wywołują uczuć przykrych, wykonuje się coraz

łatwiej

; nie trzeba się do nich przymuszać, lecz przeciwnie One same często przychodzą na myśl i są

pociągające, niekiedy w takim stopniu, że z czasem powstrzymać się od nich trudno. Są to czynności
nawykowe, opierające się na mniej lub więcej trwałych przyzwyczajeniach, które z wiekiem coraz
bardziej opanowują człowieka.

5. W końcu zaznaczyć należy, że poszczególni ludzie potrafią wykonać czynności jednego

rodzaju

, choćby nawet wydawały się bardzo trudne i przezwyciężyć wszelkie przeszkody; pewnych

zaś czynności, choćby dla innych łatwych — ci sami ludzie wykonać nie mogą, nie z braku
odpowiednich zdolności, lecz wskutek przeszkód natury wolicjonalnej — stąd wniosek, że nie mamy
jakiejś centralnej, jednolitej woli — lecz szereg oddzielnych mechanizmów, tzw. skłonności, z których
jedne są lepiej rozwinięte, silniejsze, inne zaś są słabsze, a wzajemna ich zależność jest niewielka.

Powyższe twierdzenia, zaczerpnięte z psychologii woli, wystarczą nam do uzasadnienia słuszności
podanych w dalszym ciągu rozprawy wskazówek. Wyznaczają one drogę, po której nasza praca nad
sobą musi się posuwać.

Gdy ktoś chce zawsze postępować w myśl pewnych zasad, jakie uważa za
słuszne — musi:

1. Postarać się, by w każdej sytuacji przyszło mu na myśl, jak należy postępować

, jakie

zachowanie się będzie zgodne z jego zasadami. Trzeba, by zawsze wiedział, jak powinien się
zachować, a jeśli zachowuje się inaczej, by sobie jasno zdawał sprawę z tego, iż postępuje źle. To
„przychodzenie na myśl“ — jest kwestią pamięci, chcąc więc kierować swoim postępowaniem na
przyszłość, trzeba stworzyć sobie zasób pamięciowy nakazów, wskazówek i przykładów, by one w
odpowiedniej sytuacji przypominały się i wyznaczały kierunek działania.

2. Trzeba starać się, by te myśli były pociągające

, by powstały w nim dodatnie oceny wartości

w związku z tymi myślami, by te czynności były przyjemne. Trzeba zmierzać do tego, by wraz z
przypomnieniem lub myślą o pewnej czynności wystąpiło przekonanie, że tak właśnie należy
postąpić, że tylko taki postępek jest dobry, słuszny, pożądany.

3. Trzeba powtarzać pewne czynności stale

, systematycznie, by powstały odpowiednie

przyzwyczajenia i nawyki, które niekiedy już na całe życie ułatwią pewne sposoby postępowania.

4. Trzeba się starać o stworzenie lub uzyskanie warunków zewnętrznych

, sprzyjających

dobremu postępowaniu, a utrudniających lub uniemożliwiających złe.

5. A w końcu w pracy nad sobą trzeba po kolei kształcić poszczególne zalety i zwalczać

oddzielne wady

, nie dążyć zaś do zdobywania jakiejś ogólnej „silnej woli“, która by nam od razu

zagwarantowała doskonałość we wszystkich dziedzinach, bo takiej centralnej woli nie ma.

Resumując

te rozważania w kilku słowach powiemy, że praca nad kierowaniem postępowania

sprowadza się do: 1. tworzenia dzięki pamięci i uczuciom motywów, oraz 2. kształcenia nawyków.

18

To są ogólne zasady, na których opiera się przedstawiony w dalszym ciągu system pracy nad sobą. Ze
znanej mi literatury przedmiotu wybrałem na podstawie przytoczonych zasad wskazówki, jakie
wydają mi się skuteczne i pożyteczne, a których słuszność można uzasadnić powyższymi
twierdzeniami z psychologii woli. Uzasadnienia, jakie na tej podstawie można podać, nie zawsze
wystarczające, trafność tych wskazówek będzie można definitywnie stwierdzić empirycznie dopiero
na dużym materiale prób. Jednakże umożliwiają one już teraz rozpoczęcie planowej pracy nad sobą i
nad drugimi, pracy tak bardzo potrzebnej dla dobra ogółu.

Rozdział III.

NAMYSŁ WSTĘPNY — ZWALCZANIE WAD.

Przystępując do pracy

nad ustaleniem dodatniego sposobu postępowania, musimy

zastanowić się nad celami, które chcemy osiągnąć, i nad sposobami, jakie do nich prowadzą. Innymi
słowy rozpoczynamy naszą pracę od namysłu, czyli rozmyślania. Ponieważ rozmyślanie jest jednym z
najważniejszych sposobów kształcenia charakteru, przeto poprzedzę konkretne wskazówki kilkoma
ogólnymi uwagami o rozmyślaniu.

Rozmyślanie, zwane też kontemplacją lub medytacją, jest często zalecane przez moralistów
najrozmaitszego autoramentu. Uprawiają je powszechnie zakonnicy, jest często praktykowane na
wschodzie, np. o Gandhim, sławnym duchowym przywódcy Hindusów, pisze Rolland, że codziennie
poświęca czas dłuższy na rozmyślanie. To samo pisze Brunton o jogach hinduskicli itd. Jednakże
rozmyślanie bywa rozmaicie pojmowane.

Zasadniczo można wyróżnić trzy główne formy rozmyślania

, które krótko

przedstawię.

1. Według ujęcia do pewnego stopnia mistycznego

rozmyślanie polega na pewnym skupieniu,

zatopieniu się w sobie. W zupełnej ciszy i samotności, w lesie lub w oddzielnym pokoju przybranym
kwiatami i gałązkami, jak chce Gloy, zajmuje osobnik przystępujący do rozmyślania wygodną postawę
i zamknąwszy oczy stara się wytworzyć pustkę wewnętrzną, odrzuca wszelkie myśli, jakie mu do
głowy przychodzą, i biernie czeka na jakieś natchnienie, na głębokie przeżycia — lub wysłuchuje się w
tony wewnętrzne, skupując uwagę usiłuje usłyszeć „ton własnej duszy“.

Nie potrafię powiedzieć, czy te wszystkie akcesoria, jak kwiaty, gałązki, zamknięte oczy itd. mają jakąś
wartość. W całości robi to wrażenie raczej humorystyczne i zachodzi obawa, by oddający się takiej
kontemplacji osobnik, zamiast doznawać głębokich przeżyć, nie zaczął po prostu drzemać. Być może,
a nawet jest rzeczą prawdopodobną, że u pewnych osobników sugestywnych i wrażliwych takie
ćwiczenia dają pewne rezultaty. Jednakże stwierdzić trzeba, że wykluczają one ścisłe, logiczne
myślenie, wobec czego mogą być odpowiednią drogą do wywołania jakichś objawów mistycznych, ale
w żadnym wypadku nie prowadzą do rozsądnego, celowego kierowania własnym postępowaniem i
wobec tego do naszych celów nie nadają się.

2. Drugą formą rozmyślania, zbliżoną w swych celach do pierwszej, jest pewna gra

fantazji

. Osobnik, oddający się tego rodzaju ćwiczeniom, stara się również oderwać od świata

otaczającego, nie wytwarza w sobie jednak pustki myślowej, lecz przeciwnie usiłuje żywo, plastycznie

19

wyobrazić sobie pewne sceny, tak jakby je widział przed sobą, jakby słyszał, co mówią postacie, które
sobie wzrokowo wyobraża itp. W wypadkach korzystnych, u osób specjalnie wrażliwych mogą
wytworzyć się w ten sposób halucynacje, nie różniące się prawie zupełnie od spostrzeżeń
prawdziwych. I ta druga forma jest rodzajem praktyk mistycznych, a przez ograniczenie roli
świadomego myślenia jedynie do wytwarzania wyobrażeń fantazyjnych nie nadaje się do naszej pracy
nad kierowaniem postępowania.

3. Trzecią wreszcie formą rozmyślania jest trzeźwe, logiczne namyślanie się

, które stanowi

część każdej pracy umysłowej. Tak samo namyślamy się, gdy mamy rozwiązać jakieś zadanie
matematyczne lub skalkulować jakąś transakcję, uzasadnić jakąś tezę itp. Jest to proces celowy,
uporządkowany, polegający na tym, że stawiamy sobie jakieś pytanie, lub — ogólniej mówiąc —
zadanie i staramy się uważnie to zadanie rozwiązać. Tę jedynie formę rozmyślania należy zastosować
w pracy nad sobą, gdyż bierne oczekiwanie lub błądzenie myślą po manowcach, oddawanie się
jałowym marzeniom jest w przedstawianym systemie jedynie stratą czasu. Opisane powyżej
mistyczne formy rozmyślania nie tylko są w naszej pracy bezużyteczne, lecz, co gorsza, mogą mieć
szkodliwe skutki. Ich wpływ i znaczenie są przez naukę mało dotychczas zbadane i z tego powodu nie
należy tego rodzaju prób przeprowadzać. Jeśli chodzi o rozmyślanie w sensie logicznym, trzeba
zaznaczyć, że da ono dobre rezultaty w pracy nad sobą tylko w tym wypadku, gdy mamy jasny,
dobrze określony temat rozmyślania i gdy staramy się myśleć logicznie, ściśle trzymając się tematu.
Łatwo bowiem może się zdarzyć, że zaczynamy rozmyślać, ale nie wiemy dobrze, o czym właściwie
myśleć. Jakieś rozważania ogólne przechodzą szybko w myśli o sprawach potocznych, potem
nasuwają nam się pewne uwagi o znajomych, jakieś myśli plotkarskie lub o polityce, drożyźnie itp. — i
cale nasze rozmyślanie traci swój sens.

Pytania konkretne, nad którymi trzeba się namyślać, podam poniżej, a odnośnie do samego sposobu
rozmyślania polecam gorąco wypróbowane przeze mnie w szeregu wypadków rozmyślanie z piórem
w ręku. Trzeba to ćwiczenie traktować jak jakieś zadanie szkolne, wypracowanie, ale pisane szczerze,
dla siebie samego. W zeszycie należy napisać u góry pytanie, a następnie namyślić się gruntownie nad
odpowiedzią i w prostych słowach ją zanotować, dodając swe wątpliwości, trudności itd. Takie
„pisemne“ rozmyślanie ma prócz tej zalety, że pomaga nam w skoncentrowaniu myśli na właściwym
temacie, jeszcze i drugą, bardzo ważną, że zostają utrwalone wyniki, do których łatwo będzie
nawiązać rozmyślania następne.

Po tych uwagach ogólnych przechodzę do sformułowania pytań, które nas w tym namyśle wstępnym
mają zajmować i do ich omówienia; Wychodzę przy tym z założenia, że dany osobnik chce nad sobą
pracować, że jest ze siebie niezadowolony i ma dobrą wolę, by się poprawić. 0 wypadkach, w których
tej dobrej woli nie ma, o ludziach, którzy nie odczuwają potrzeby pracy nad sobą, podam kilka uwag
przy końcu rozprawy, choć już z góry zaznaczani, że dużej nadziei, by tacy ludzie się poprawili, żywić
nie można. Szczera chęć poprawy, jest nieodzownym warunkiem dodatnich wyników.

W namyśle wstępnym trzeba zdać sobie sprawę z dwu następujących
kwestii:

1. jakie są moje główne wady

, których chciałbym się pozbyć, i

2. jaki jest mój cel życiowy

, który chciałbym osiągnąć?

Odpowiedź na powyższe dwa pytania da nam dopiero możność stworzenia planu całej pracy.

20

Odnośnie do pytania pierwszego o swoje wady, które jest częścią ogólniejszego zadania, mianowicie
poznania siebie samego, trzeba zaznaczyć, że na ogół każdy zdaje sobie sprawcę z tego, jakie ma
wady, i zapytany przyzna się np., że jest leniwy, nieobowiązkowy, lubi się napić itp. Ale nie łudźmy
się, takie przyznanie się z reguły nie jest szczere i obraz własny, który każdy sobie wytwarza, jest z
reguły fałszywy. Tkwi w nas silna tendencja do upiększenia tego obrazu. Każdy uważa siebie za
jednostkę dodatnią, potrafi zawsze się usprawiedliwić i każdy swój postępek tak wykrętnie
przedstawić, że okaże się nie tylko bez zarzutu, ale nawet ofiarą czy też złych ludzi, czy
nieszczęśliwego zbiegu okoliczności. Do właściwych swych wad i przewinień nikt się nawet przed
sobą samym nie chce przyznać. Działa tu tzw. w psychologii „instynkt“ luli „poczucie mocy“, którego
znaczenie tak dobitnie podkreślił Adler, a u nas Witwicki. Któż się przyzna np. do nieuczciwości?
Paskarz lub „szabrownik“ będzie z głębokim przekonaniem tłumaczył drugim, że jest dobroczyńcą
bliźnich, bo gdyby on nie dostarczał prowiantów, podnosząc niemiłoiernie cenę, o czym już nie myśli,
to ci biedni bliźni wyginęliby z głodu. Złośnik i awanturnik uważa siebie za wychowawcę
społeczeństwa, on musi drugich nauczyć, jak się należy zachowywąć i ten zwrot „ja ciebie nauczę“ —
można usłyszeć w każdej kłótni. Zarozumiałość uważa się za mówienie prawdy, lenistwo
usprawiedliwia się bezcelowością pracy w takich warunkach, itd. Na wszystko znajdzie się
usprawiedliwienie, wszystko można pięknie przedstawić.

Wobec tego stanu rzeczy wykrycie własnych wad jest zadaniem bardzo trudnym, i o tym będziemy
jeszcze obszerniej mówić.

W namyśle wstępnym nie można na to pytanie wyczerpująco odpowiedzieć.

Gruntowne przemyślenie musimy odłożyć do późniejszych rozważań. Na fazie, dla zapoczątkowania
pracy, trzeba wybrać jedną z wad, jakie sobie uświadamiamy i która wydaje się nam naszą największą
wadą i w osobnym zeszyciku pt. „Poznanie siebie“ zanotować, że taką a taką wadę uważam za
główną i chcę ją obecnie zwalczyć. Późniejsze rozmyślania będziemy do tego wyniku nawiązywać i
powoli wytworzymy pełniejszy i prawdziwszy obraz własnej osobowości. W ten sposób mamy już
sformułowany jeden cel pracy na najbliższą przyszłość i możemy rozpocząć odpowiednie działanie.

Rozdział IV.

NAMYSŁ WSTĘPNY. — CEL POZYTYWNY.

W poprzednim rozdziale omówiliśmy negatywny, z kolei przechodzimy do drugiego pytania, w
którym chodzi o cel pozytywny pracy nad sobą. Trzeba się zastanowić nad tym, co chcę w życiu
osiągnąć, do czego mam dążyć. Na ogół przygniatająca większość ludzi nie ma żadnego określonego
celu życia. Jeden z moich znajomych zapytany o to, odpowiedział, że nigdy się nad tym nie
zastanawiał, ale sądzi, że jedynym celem życia jest śmierć, która tak i tak wszystko kończy. Ale czy w
takim razie - warto żyć? Większość ludzi, jak stwierdziliśmy, nie ma jasno wytkniętego celu w życiu.
Jednak w pewnych, specyficznych rarunkach okazuje się, że bardzo wielu ludzi ma, choć
nieuświadomiony, niesformułowany wyraźnie, ale z ich postępowania łatwo widoczny cel — a celem
tym jest użycie, tzn. dobre jedzenie, picie, stroje, erotyka i zabawy. W latach wojennych i po wojnie
to dążenie do użycia występuje z jaskrawą wyrazistością. Przy możliwości łatwego, lecz z reguły
nieuczciwego zarobkowania, całe falangi ludzi, między nimi i tacy, których by nikt o tego rodzaju

21

popędy nie podejrzewał, rzucają się na drogę łapownictwa, paskowania, „handlu“, rabunku itp., na
drogę nie wymagającą ani pracy, ani inteligencji lub wykształcenia, a na której trochę sprytu i
bezczelności zupełnie wystarcza, i zarobki swoje obracają właśnie na użycie, staczając się moralnie
coraz niżej. Nawet wielu „uczciwych“, trzymających się z dala od tego tłumu, postępuje tak właściwie,
jedynie z braku sposobności lub odwagi. Przyczyną tego stanu rzeczy nie jest brak zasad moralnych.
Ludzie, którzy weszli na tę śliską drogę, swych zasad nie zmienili, były one takie same i w czasach
normalnych, gdy prowadzili jeszcze „solidny“ tryb życia. Obecnie zabrakło im tylko siły, by oprzeć się
pokusom, nie zdobyli się na to, by odrzucić łatwą sposobność zarobku, i zwierzęcy popęd użycia wziął
górę nad wszystkimi hamulcami, jakie im wychowanie usiłowało narzucić. Jest rzeczą jasną, że taki
„cel życia“ nie może być tolerowany, gdyż dążenie do niego zniszczyłoby szybko zarówno
poszczególne jednostki, które w walce o łup pomordowałyby się wzajemnie, jak i społeczeństwo i
całą kulturę, i cofnęłoby człowieka do stanu zwierzęcego, do jakiejś epoki jaskiniowej. Nic dziwnego,
że państwo za pomocą specjalnych ustaw i innych środków, jakie ma do dyspozycji, te dążności
zwalcza, i bez kwestii z biegiem czasu ten pęd powoli przygaśnie, a wtedy znowu, jak w czasach
przedwojennych, potoczy się szare życie.

Obserwacja codzienna

poucza nas, że na ogół ludzie żyją i pracują tak, by się utrzymać przy

życiu, by zdobyć środki do zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych i tak mija dzień za dniem. O
większości nie można nawet powiedzieć, że chce zdobyć majątek, bo nie widać, by ci ludzie specjalnie
oszczędzali lub wysilali się w tym kierunku, o innych celach życiowych nawet wspominać nie warto, ot
pychamy to życie byle dzień przeszedł. Z reguły nie namyślamy się nad życiem, jego celem i sensem,
jeśli chodzi o plany, to co najwyżej rozważamy, jakby przyjemnie spędzić czas wolny od pracy, do
którego kina się wybrać, kogo ze znajomych odwiedzić, gdzie najweselej można czas spędzić i gdzie
można liczyć na gościnne przyjęcie, na smaczne i obfite jedzenie. Życie większości jest w normalnych
czasach „letnie“, tj. ani gorące, ani zimne, ani dobre, ani specjalnie złe. Bez żadnych wysiłków, starań,
bez celu idziemy po drodze najmniejszego oporu — a dzień za dniem płynie, aż przyjdzie choroba,
śmierć, i szare życie bezużytecznie minęło, nie zostawiając żadnych efektów i żadnych osiągniętych
wyników. Prócz najbliższej rodziny, nikt nie odczuje, a nawet nie zauważy braku takiej jednostki.

A ile przez ten brak celu i dążeń marnuje się możliwości

, świetnych zdolności i

talentów? W życiu bezcelowym człowiek jak gdyby zmienia się na drobne, i to, co mogłoby wyjść na
pożytek dla drugich, na stworzenie dzieł wielkich i trwałych — marnie przepada. Życie wielu to
kręcenie się w kółko, pracują, by zdobyć jedzenie, jedzą, by pracować — kręcenie się żmudne,
monotonne i bezsensowne. Każda jednak jednostka, gdyby postawiła sobie jasno i wyraźnie cel życia i
wytrwale codzienną pracą do niego dążyła, może osiągnąć najpiękniejsze rezultaty. Wyniki
systematycznej, codziennej pracy sumują się bowiem, choć często nie zdajemy sobie z tego sprawy i
ostateczny rezultat jest zdumiewający. Gdybyśmy przenieśli dziennie choćby jedną łopatę ziemi i
zrzucili na jedno miejsce, to po kilkudziesięciu latach takiej pracy powstałaby cała góra. A tak samo
jest i w dziedzinie psychicznej, jak o tym pisze James, zapewniając, że gdy ktoś codziennie
systematycznie uczy się w zakresie jakiegoś przedmiotu, ta choć sam sobie nie zdaje sprawy ze
swoich postępów, okaże się pewnego dnia, że jest on jednym z największych znawców tej dziedziny
wiedzy. Tak samo jest i w pracy społecznej i na każdym innym polu. Trzeba tylko obrać cel i nie
zmieniając go, nie przerzucając się ciągle w innym kierunku, wytrwąle do niego zmierzać.

W nąmyśle wstępnym musimy zatem zastanowić się nad sobą i obrać sobie jakiś cel życia, do którego
chcemy dążyć. Nie jest zadaniem niniejszej rozprawki przedstawiać wszystkie możliwe cele życia, to

22

by wrykraczało znacznie poza ramy tej pracy o sposobach kształcenia charakteru. Jedynie dla
ułatwienia wstępnego namysłu przytoczę główne dziedziny, w których by każdy mógł dla siebie
odpowiedni cel znaleźć. Zaznaczam, że mówię tylko o celach dodatnich, ludzkich, a nie niskich,
egoistycznych, o celach, którym warto poświęcić pracę życia. Za Sprangerem wymienię następujące

Zasadnicze dziedziny pracy:

1. praca społeczna dla dobra drugich, charytatywna, polityczna itp.,

2. praca teoretyczna, naukowa, badawcza,

3. praca estetyczna, w dziedzinie sztuki,

4. praca ekonomiczna, nad rozwojem przemysłu, rolnictwa, polepszeniem warunków bytu.

W każdej z tych dziedzin można sobie obrać jakiś cel życia. Sądzę, że do najwyższych celów, jakie
człowiek może sobie postawić, należy, zgodnie z Carrelem, zaliczyć pracę nad podniesieniem
społeczeństwa na wyższy poziom moralny, a to zarówno ze względu na obecny stan ludzkości, który
starałem się we wstępie przedstawić, jak też dlatego, bo taki cel łączy się najściślej z istotnym sensem
życia ludzkiego, za który uważam walkę ze złem we wszelkich jego formach i przejawach.

Obrawszy sobie jakąś dziedzinę

musimy nasz cel konkretnie określić i do pewnego stopnia

ograniczyć, by wysiłki nasze nie rozchodziły się w różnych kierunkach, lecz mogły być
skoncentrowane na jeden przedmiot. Nie można więc powiedzieć sobie, że chcę być wielkim
uczonym lub wynalazcą, ale trzeba jeszcze określić dział nauki, któremu chcę się poświęcić, np.
biologię, i jeszcze lepiej nawet oznaczyć problem, np. chcę badać życie owadów — a wtedy, gdy na
takie studia poświęcimy lata pracy, możemy, jak Fabre, mimo bardzo niekorzystnych warunków,
urosnąć na wielkość światową. Podobnie w dziedzinie pracy społecznej trzeba swój cel określić
dokładnie, np. chcę pracować nad podniesieniem oświaty na wsi, nad zwalczaniem pijaństwa, nad
polepszeniem warunków higienicznych itp. Do takich celów, jak sądzę, najlepiej jest dążyć nie
indywidualnie, lecz biorąc udział w pracach odpowiednich organizacyj, jak towarzystwa higieniczne
itp., i tam pracując gorliwie i stale przez długi szereg lat, może każda jednostka przyczynić się do
wzrostu i rozwoju tej organizacji oraz osiągnąć wybitne wyniki społeczne. By swe zadanie ująć jeszcze
konkretniej, należy cele tego rodzaju, jak ostatnio wspomniane, określić i lokalnie, wyznaczając sobie
teren pracy, więc np. podniesienie oświaty w tej wiosce lub miasteczku, w którym mieszkam itp. Nie
należy się zrażać szczupłymi granicami: dobrze prowadzona i potrzebna praca ma tę właściwość, że
sama zatacza coraz większe kręgi i rozszerza się na coraz to większe przestrzenie. Gdyby nie było
organizacji, która by zmierzała do obranego przez nas celu, wówczas pierwszym dążeniem powinno
być stworzenie odpowiedniego towarzystwa, choćby na początek bardzo skromnego, z kilku
złożonego osób. A wielu takich towarzystw nam brakuje,np. w pracy nad podniesieniem moralnym
trzeba by zorganizować opiekę nad dziećmi jednostek występnych, np. pijaków, by dzieci te żyjące w
takim środowisku i same na tę drogę nie zostały zepchnięte itd.

Gdy obierzemy sobie już cel życiowy, nie narzucony nam z zewnątrz i dobrowolnie zaczniemy dążyć
do jego realizacji, wtedy życie nasze nabierze treści, bo cel wyznaczy nam pracę życia, nabierze
wartości, i przy końcu życia, spoglądając na przebyte lata, będziemy mogli z pełną słusznością
powiedzieć, że życie nasze nie było bezsensownym kręceniem się w kółko, że jest jakiś plus, który po
nas zostanie. W ten sposób żyli wszyscy wielcy ludzie, którzy dla nas, tonących obecnie w bagnie

23

występków i podłości — i tracących wiarę w wartość człowieka, stanowią pociechę i nadzieję lepszej
przyszłości.

Obranie i ustalenie jasnego celu, do którego mamy przez całe życie dążyć, wymaga dłuższego
namysłu i gruntownej rozwagi. Trzeba zdać sobie dokładnie sprawę ze swych skłonności, by potem
nie doznać rozczarowania, by zaczętej pracy nie rzucać i nie marnować swoich sił, trzeba przez
dłuższy czas się zastanowić, bo czas przynosi nowe oświetlenia i nowe punkty widzenia. Do
ostatecznej decyzji należy zostawić sobie choćby i cały rok, chyba że ktoś ma jasne i intensywne
zamiłowania nie podlegające wahaniom i wątpliwościom.

We wstępnym namyśle, który ma dopiero całą pracę zapoczątkować, trzeba się ograniczyć do
postawienia sobie tego zasadniczego pytania i do ogólnej odpowiedzi. Następnie należy wpisać w
osobnym zeszyciku pt.

„Plan życia“

, pod odpowiednią datą wynik pierwszego namysłu, np. w następujący sposób:

„Myślę, że najlepiej odpowiada mi jako cel życia praca oświatowa. Chciałbym podnieść poziom
umysłowy w moim środowisku“ — i podać krótkie uzasadnienie, dlaczego uważam to za ważne. Po
dalszych rozmyślaniach będziemy wpisywać różne argumenty za i przeciw, nowe projekty, aż
wreszcie dojdziemy do ostatecznej decyzji, która już musi konkretnie nasz cel określić.

Na początku zaś, by pracy nad sobą nie odkładać, co łatwo może doprowadzić do zapomnienia i
zaniechania trzeba obrać sobie jakiś cel tymczasowy, najlepiej z zakresu swoich obowiązkowy
zawodowych. Prawie każdy człowiek czymś się zajmuje, ma swoje obowiązki: uczeń ma obowiązki
szkolne, robotnik, rzemieślnik, urzędnik ma wyznaczoną sobie pracę, i najlepiej jest zacząć kształcenie
charakteru właśnie od pracy w tym zakresie. Uważam to za najlepsze dlatego, że wynika z naszego
punktu wyjścia, z poglądu, że ksztcenie charakteru jednostki ma doniosłe znaczenie społeczne.
Gdybyśmy dla pracy nad sobą zaczęli zaniedbywać obowiązki, większą szkodę wyrządzilibyśmy
społeczeństwu, niż nie pracując nad sobą. Przeciwnie zaś, gdy tę pracę zaczniemy w zakresie naszych
obowiązków, wówczas przynosimy społeczeństwu korzyść podwójną, raz przez to, że staramy się o
polepszenie własne, a po drugie przez to, że spełniamy lepiej swoje obowiązki. I w przyszłości musimy
stale zwracać uwagę na to, jak nasze obowiązki wypełniamy, co jeszcze w odpowiednim miejscu
będzie zaznaczone.

W zakresie własnych obowiązków

należy obecnie wyznaczyć sobie jakieś zadanie do

spełnienia, jakąś czynność do wykonania. W tym tkwi właśnie istotny punkt przedstawianego
systemu pracy nad sobą, wynikający z naszego postawienia sprawy, według którego nie chodzi nam o
przekształcanie skłonności, dyspozycji, lecz o kierowanie własnym postępowaniem. Musimy
wyznaczyć sobie konkretne, określone zadanie, jakie mamy wykonać, takie by bez trudu i wątpliwości
można było potem stwierdzić, czy je wykonaliśmy, czy też nie. Np. uczeń, którego obowiązkiem jest
dobrze się uczyć, powinien, zdając sobie sprawę ze swych braków i zaniedbań szkolnych, postanowić,
sobie np.: muszę się poprawić w matematyce i przerobię sobie poza zadanymi lekcjami wszystkie te
zadania matematyczne, jakie są w podręczniku, na jutro wyznaczam dziesięć zadań. Łatwo będzie
potem stwierdzić, czy te zadania wykonał, czy nie. Lub postanawia nauczyć się z własnej pilności na
pamięć którąś z ksiąg „Pana Tadeusza“, na jutro 50. wierszy z Ks. I itp. Będzie to bez kwestii
kształceniem pracowitości, ale w konkretnej, uchwytnej formie, nie usuwającej się spod naszej
kontroli. Podobnie urzędnik, robotnik itp. mają zwykle w swej dziedzinie pewne zaległości,

24

zaniedbania, pewne działy wymagają doprowadzenia do porządku itp. Uczony może postanowić
sobie napisać jakąś rozprawę, którą dotychczas odkładał, i to może stać się pierwszym zadaniem,
rozpoczynającym pracę nad sobą. Jeśliby wyszukanie takiego zadania w zakresie pracy obowiązkowej
nastręczało wielkie trudności, można wyznaczyć sobie inne czynności, np. uczenie się obcego języka,
przerobienie jakichś podręczników fachowych dla swego zawodu, udzielenie pomocy w nauce
jakiemuś mniej zdolnemu uczniowi, sporządzenie jakiegoś pożytecznego przedmiotu, którym można
by wspomóc potrzebującego itp. Chodzi o to, by była to czynność wymagająca pewnego wysiłku, a
dająca uchwytne rezultaty i by to była czynność bezinteresowna, wykonana nie dla zarobku, ale w
celu doskonalenia się własnego, o czym stale należy pamiętać.

Rozważywszy oba punkty ustalamy tymczasowe cele pracy i zanotowawszy je formujemy konkretne
zadania negatywne i pozytywne na najbliższy okres czasu, np. miesiąc lub kwartał, a następnie
wyznaczamy dokładnie, pracę na dzień następny, np.

Postanawiamy, że

:

1. przez cały dzień nie będziemy sprzeczać się z nikim ani złościć, o ile chcemy zwalczać naszą
porywczość;

2. przerobimy dokładnie pierwszą lekcję z samouczka obcego języka. Na tym namysł wstępny się
kończy. Postanowienia powinny być z początku skromne, zadania łatwe. Wprawdzie często się
zdarza, że ktoś pod wpływem pierwszej gorliwości i zapału wyznaczy sobie bardzo wysokie cele i
bardzo trudne zadania, to jednak tymi trudnościami szybko się zrazi. Nie trzeba za dużo chcieć od
razu, lecz należy zacząć od małego i w miarę, jak się do pracy „wciągniemy“, tj. gdy już pewne
przyzwyczajenia się uformują, zwiększać swe wymagania.

Resumując, zbiorę krótko omówione Wskazówki nt. wstępnego namysłu:

Pracę nad sobą należy rozpocząć od wstępnego namysłu. Schemat tego namysłu jest następujący:

I pytanie: Jakie mam wady i jakie najpierw chcę zwalczyć?

II pytanie: Jaki wyznaczam sobie ogólny cel życia?

III pytanie: Jaką konkretną pracę chcę w najbliższym okresie wykonywać?

Zanotowawszy krótko odpowiedzi na te pytania, formułuję na piśmie postanowienia na dzień
następny:

1. przez cały dzień nie ulegnę tej wadzie, to jest nie zrobię tego a tego;

2. w ciągu dnia wykonam taką a taką pracę.

Na tym namysł wstępny jest skończony— praca nad sobą rozpoczęta. Następnego dnia rano trzeba
sobie przypomnieć, odczytać swe postanowienia i poważnie starać się o ich zrealizowanie.

25

Rozadział V.

KONTROLA WŁASNA.

Przypominamy sobie rano zaraz po zbudzeniu się

nasze postanowienia na dzień

bieżący i spędzamy dzień tak samo, jak dotychczas, jak tego nasza praca zawodowa i warunki życiowe
wymagają, jedynie zwracając baczną uwagę na to, by dotrzymać postanowień, oraz nie tracąc z
pamięci myśli, że zaczęliśmy poważnie pracować na sobą.

Wieczorem, przed udaniem się na spoczynek

musimy zastosować drugi środek,

również ważny i nieodzowny, jak rozmyślanie, mianowicie musimy przeprowadzić dokładną kontrolę,
czy dotrzymaliśmy naszych postanowień.

Systematyczna, codzienna kontrola własna jest najważniejszą drogą do

postępu

i od najdawniejszych czasów była przez wszystkich moralistów zalecana. Już w Grecji

starożytnej Pitagoras zalecał ją swoim uczniom, wszyscy wiemy, jak dużą rolę odgrywa kontrola
własna pod nazwą rachunku sumienia u ascetyków i moralistów chrześcijańskich. Poświęcali oni całe
traktaty lub obszerne, oddzielne rozdziały swych dzieł omówieniu sposobów przeprowadzania
rachunku sumicnia i korzyściom, jakie on przynosi. Także czysto praktyczny umysł Franklina zalecał tę
kontrolę i Franklin jej właśnie przypisywał w dużej mierze swe niezwykle powodzenie życiowe.

Kontrolę można przeprowadzać rozmaicie

, zasadniczo należy odróżnić trzy formy:

1. Sposób chronologiczny

. Polega on na tym, że wieczorem należy przejść w myśli cały przeżyty

dzień od rannego zbudzenia się do wieczora, godzina za godziną, od 7—8, 8—9 itd., a nawet chwila
za chwilą — i przypomnieć sobie, co robiłem, co mówiłem lub myślałem po zbudzeniu się, potem w
następnej godzinie itd. I każdy postępek, każdą myśl ocenić, czy była dobrą czy złą. To przypominanie
sobie i ocena stanowią istotę kontroli własnej. Wyniki zapisuje się lub rejestruje w dowolny sposób i
dzięki temu można sobie dokładnie zdawać sprawę z tego, czy postępuje się naprzód w pracy nad
sobą, czy też poziom moralny raczej się obniża. Ten sposób gwarantuje przegląd wyczerpujący;
zrobiwszy taką kontrolę wiem, że nic nie opuściłem, żadnego większego wykroczenia.

2. Według rodzaju zajęć

. Sposób ten różni się od chronologicznego tym, że nie dzielę dnia według

godzin — mechanicznie, lecz dzielę go na odrębne części, jak dramat na akty i sceny, na poszczególne
sprawy lub zajęcia, np. praca biurowa lub w szkole, przerwa obiadowa, odwiedziny znajomych,
lektura itp. W tym celu trzeba sobie przygotować schemat spraw, jakie mniej więcej codziennie
występują. Schemat ten będzie różny, zależnie od zajęć i sposobu życia danej jednostki. Następnie
przypominam sobie, jak tę sprawę załatwiłem, co zrobiłem, powiedziałem i pomyślałem, i znowu
oceniam i błędy rejestruję. Podział dnia na sprawy ma tę wyższość nad kontrolą chronologiczną, że z
różnymi zajęciami łączą się błędy i upadki innego rodzaju, np. inaczej można zawinić w rozmowie
towarzyskiej, np. obmową, a inaczej w czasie pracy, np. lenistwem, niedbalstwem. Podział dnia na
sprawy ułatwia w ten sposób kontrolę, daje od razu pewne wytyczne dla pamięci i do oceny. Z innego
bowiem punktu widzenia należy rozpatrywać sprawę jednego rodzaju, inne wymagania stawiamy np.
wobec naszego zachowania się w czasie przerwy obiadowej, a inne w czasie uczenia się czegoś itp.

26

Pewne odmiany tej formy stanowi kontrola według schematu zalet lub wad

, jaki np. w

dziełkach religijnych często spotykamy, są tam wykazy według przykazań lub grzechów. Można też
stawiać sobie takie pytania:

1. czy wypełniłem sumiennie obowiązki zawodowe?

2. czy nie traciłem na darmo czasu?

3. czy zrobiłem co dobrego dla drugich?

4. czy nie zrobiłem nikomu przykrości?

5. czy byłem wstrzemięźliwy w jedzeniu i piciu?

6. czy nie robiłem niepotrzebnych wydatków? itp.

Na podstawie pewnych obserwacji i doświadczeń mogę jednak stwierdzić, że

Obie omówione formy kontroli nie są zadowalające

, nie dają wyraźnych,

uchwytnych rezultatów. Przede wszystkim, jeśli się chce porządnie i dokładnie je przeprowadzić,
wymagają zbyt wiele czasu, godzinę albo i więcej i dużo wysiłku, na co człowiek w dzisiejszych
trudnych warunkach życiowych nie łatwo się zdobyć może, i zwykle po kilku dniach zaczyna się
zaniedbywać, robi kontrolę coraz pobieżniej a w końcu przestaje zupełnie. Ponadto, gdy się robi taką
kontrolę i dokładnie myślą przechodni cały dzień, to często u przeciętnych ludzi rezultat jest taki, że
nic tak wyraźnie złego nie zrobił, były pewne uchybienia, można było to lub owo lepiej zrobić, albo
czegoś tam nie mówić lub nie robić, ale to drobiazgi. Właściwie nie ma sobie nic do wyrzucenia, a z
drugiej strony żadnej wyraźnej zmiany na lepsze nie dostrzega i nieuchronnie zaczyna wątpić w
wartość tej kontroli albo i całej pracy nad sobą. Takie zastanawianie się nad drobiazgami,
subtelnościami zaczyna nam się przykrzyć, wydaje się bez sensu, bardzo łatwo porzucamy ten
niesłusznie, jak się zaczyna sądzić, zachwalany środek kształcenia charakteru.

Przyczyną tego stanu rzeczy jest, jak przypuszczam, ogólnikowość i zbyt szeroki, nieokreślony zakres
takiej kontroli. Zwracanie uwagi na każdy szczegół życia rozprasza nasze starania, decentralizuje
niejako nasze siły bezużytecznie. Od razu wszystkiego poprawić nie można, a gdy stracimy z oczu
jeden konkretny cel, wtedy zatraca się także sens całej pracy.

3. Tych ujemnych stron nie posiada trzecia forma kontroli własnej

, którą

uważam za najbardziej godną polecenia. Wiąże się ona ściśle z wynikami naszego rozmyślania i
polega na tym, że stawiamy sobie trzy konkretne pytania, wiążące się ściśle z naszymi
postanowieniami:

a) Czy uległem dziś tej wadzie, którą postanowiłem zwalczać

, np. postanowiłem się nie

złościć, nie kłócić z nikim. Przypominam więc sobie, czy miałem dziś jakąś sprzeczkę, jeśli tak, to
trzeba ją dokładnie zanalizować, dlaczego, w jakich warunkach, jaki był jej przebieg i zakończenie, i
zarejestrować, zapisać na ten dzień w tym samym zeszycie, w którym wpisaliśmy postanowienia.

b) Drugie pytanie dotyczy postanowienia pozytywnego.

Czy zrobiłem to, co postanowiłem

, lub

jeśli postanowienie nie było całkiem konkretne, co zrobiłem dla uzyskania wyznaczonego celu. Jeśli
nic, to jakie były przeszkody, okoliczności. Trzeba je zanalizować, przy czym przypominam, że nie

27

pytamy o zalety, lecz o wykonanie czynności, np. nie pytamy o pracowitość, lecz o to, czy wyznaczone
poprzedniego dnia zadanie wykonaliśmy.

c) Trzecie pytanie,

dodatkowe, nie łączy się już wprost z postanowieniami, ale dla całokształtu

pracy nad sobą jest niezbędne. Mianowicie należy się jeszcze spytać,

czy tego dnia nie popełniłem

jakiegoś większego wykroczenia

w jakiejkolwiek dziedzinie, zwłaszcza w wykonywaniu

obowiązków, oraz czy nie spotkała mnie ze strony innych ludzi jakaś większa przykrość, a jeśli tak, to
dlaczego, czy nie było w tym mojej winy.

Odpowiedź na powyższe trzy pytania należy sobie krótko zapisać. Niektórzy zalecają, by notować je
na specjalnej, odpowiednio pokratkowanej tabelce przy pomocy kresek lub kropek. Taka tabelka jest
niewątpliwie przejrzysta, lecz według mego zdania za mało mówi. Nie wystarczy bowiem zanotować,
że coś źle zrobiłem, ale trzeba podać jeszcze, co to było i w jakich okolicznościach. Na odpowiedzi
szczerej i dokładnej i zanotowaniu kończy się codzienna kontrola, której nigdy opuszczać nie należy
tak, by z czasem przeszła w przyzwyczajenie, by bez trudu o tej samej porze i w podobnych
warunkach dana jednostka ją przeprowadzała. Ustalenie pory i warunków, jak miejsca, otoczenia itp.
jest o tyle ważne, że pomaga do wytworzenia nawyku kontroli, gdy tymczasem, o ile tę kontrolę
przeprowadzamy w różnych porach i okolicznościach, odpowiedni nawyk się nie wytworzy, i
skupienie myśli, przypominanie sobie będzie trudniejsze.

Obecnie chciałbym wyjaśnić, dlaczego

Codzienna kontrola jest najważniejszym

środkiem do kształcenia charakteru

, i w jaki sposób może korzystnie działać. Nasuwają

się bowiem wątpliwości, czy fakt, że przypominam sobie, co robiłem w przeszłości, może wpłynąć na
moje dalsze postępowanie. Pewne czynności wykonałem, one przeszły, życie potoczyło się dalej, i te
warunki i okoliczności już się nie powtórzą w identycznej formie.

Wartość tej kontroli własnej polega na tym

, że

1. człowiek myśli o swym postępowaniu i ocenia je

, wartościuje jako dobre lub złe. Dzięki temu

myśli i plany pewnych czynności, ich przedstawienia dostają jak gdyby stempel dodatni lub ujemny, a
przez to stają się motywami skłaniającymi nas do wykonywania ich lub przeciwnie — hamulcami
powstrzymującymi nas. Gdy przyjdzie mi myśl, by coś robić, myśl ta dzięki codziennej kontroli od razu
łączy się z oceną, przypominam sobie, że to jest źle - i już pewien hamulec zaczyna działać — zrazu
słabo, gdy jednak taka ocena częściej się powtarza, hamulec nabiera siły i coraz skuteczniej mnie
powstrzymuje. Ogólnie mówiąc, dzięki codziennej kontroli wytwarzają się pożądane motywy i
hamulce.

2. Gdy ktoś zdaje sobie co dzień sprawę z tego, co robi i jak się zachowywał, przestaje żyć

bezmyślnie i bezkrytycznie

, a zwracanie uwagi na pewne szczegóły postępowania w wielu

wypadkach wystarczy, by pozbyć się jakiejś wady. Twierdzę bowiem, że wiele złych postępków płynie
nie ze złej woli, lecz z bezmyślności. Przezwyciężenie się w takich wypadkach nie jest trudne, nie musi
się zwalczać żadnych silniejszych oporów wewnętrznych, lecz wystarczy zwracanie uwagi i pilnowanie
się. Np. spotykamy niekiedy ludzi szorstkich w obejściu lub rubasznych, którzy lubią dowcipkować i
wprowadzać drugich w zakłopotanie swymi żartami, a którzy robią to bez zlej intencji i mają przy tym
serce dobre, życzliwe. Taki człowiek naprawdę nie chce drugim wyrządzić żadnej przykrości, uważa,
że to co mówi, jest bardzo zabawne i wszystkich rozweseli a jednak drudzy się obrażają na niego,
unikają go itd. Ku wielkiemu nieraz jego zdziwieniu i zmartwieniu, bo przecież on „im nie chciał nic

28

złego zrobić“. W takich wypadkach samo uświadomienie sobie swej wady i zwracanie uwagi na
sposób mówienia, na treść żartów, chwila namysłu, czy jakiś żart, który do głowy przychodzi,
drugiego nie urazi, wystarczy, by się tej wady pozbyć. Podobnie np. zdarza się, że ktoś codziennie
traci wiele czasu czekając na coś i jest sam z tego niezadowolony, a nie przyjdzie mu na myśl, że
mógłby w tym czasie coś czytać, uczyć się lub tp. Jeśli się nad tym codzień będzie namyślać, to z
pewnością po pewnym czasie wpadnie na odpowiedni projekt i ten czas czekania pożytecznie jakąś
pracą wypełni. W podobnych wypadkach codzienna kontrola prowadzi do wykrycia wady i tym
samym ją usuwa.

3. Kontrola codzienna informuje nas o tym, czy w naszej pracy nad sobą robimy postępy

,

czy też usiłowania nasze nie dają żadnych rezultatów. Zdczynamy każdy dzień konkretnymi
postanowieniami i łatwo jest wieczorem stwierdzić, czy ich dotrzymaliśmy, czy nie. Wyniki notujemy i
po pewnym czasie możemy nawet graficznie sobie unaocznić, jak nasza praca przebiega. Im więcej
dni jest takich, w których postanowień dotrzymaliśmy, tym lepsze robimy postępy; im więcej zaś jest
dni, w których nie potrafiliśmy wykonać naszych zadań, tym gorszy jest przebieg pracy, i sam sposób
pracy wymaga jakiejś modyfikacji. To zorientowanie się w przebiegu pracy dostarcza nam silnych
motywów do dalszej pracy i daje nam wskazówki, czy przyjęty sposób jest celowy, czy trzeba go
zmienić. Kontrola jest niezbędną podstawą do kierowania całą pracą; opierając się na niej, wiemy, jak
dalej mamy naszą pracę prowadzić, co zmienić i ulepszyć w stosowanych przez nas metodach. Tego
rodzaju wytyczne uzyskujemy w łączącym się ściśle z kontrolą rozmyślaniu codziennym, które w
następnym rozdziale omówimy. Potrzeba kontroli pracy jest obecnie powszechnie uznawana, i w
każdym porządnie, na naukowych podstawach zorganizowanym przedsiębiorstwie są prowadzone
zestawienia i wykazy obrazujące wydajność pracy, bynajmniej nie w celu kronikarskim, by napisać
historię danego zakładu, lecz dla uzyskania wytycznych dla dalszej działalności.

Tak samo i w handlu prowadzenie księgi rozchodów i przychodów jest niezbędne w pracy

kupca.

Widzimy więc, że ta kontrola własna nie jest stratą czasu na przypominanie sobie czegoś, co już się
stało i się nie odstanie, lecz jest naprawdę potężną dźwignią, prowadzącą nas stale coraz wyżej, że
wykrywa, a czasem usuwa błędy i ich źródła, i umożliwia pracę dalszą.

Osobno muszę omówić jeszcze występujące w kontroli pod punktem c) pytania dodatkowe, które, jak
zaznaczyłem, nie łączą się bezpośrednio z naszymi codziennymi postanowieniami.

Po co stawiać sobie takie ogólnikowe pytania?

Otóż przede wszystkim chodzi o to, by pracując nad sobą w pewnej dość wąskiej, ograniczonej
konkretnymi postanowieniami dziedzinie, nie wpaść w innych dziedzinach w jakieś grube błędy i
przewinienia. Nie można dopuścić do tego, by wznosząc się w jednym kierunku, zgadzać się na
pozostawanie pod innymi względami na niedopuszczalnie niskim poziomie. Absurdalną byłaby
sytuacja, gdyby np. złodziej lub oszust zawodowy, kradnąc i oszukując innych, równocześnie rozwijał
w sobie i to z powodzeniem wstrzemięźliwość w jedzeniu. To pytanie z punktu c), dotyczące
większych, poważniejszych wykroczeń, powinno pokierować naszą pracą nad sobą. W przytoczonym
przykładzie jest widoczną rzeczą, że taki złodziej nałogowy powinien odłożyć na później staranie o
wstrzemięźliwość w jedzeniu, o opanowanie swego łakomstwa i obżarstwa, a zamiast tego powinien
natychmiast zabrać się do pracy nad uczciwością, zmienić swój tryb życia w ten sposób, by te
najcięższe jego wykroczenia zupełnie ustały.

29

Zastanawianie się nad tym trzecim pytaniem, to jakby codzienne obmywanie się; bez tego człowiek
żyje w niechlujstwie, nie zdając sobie nawet sprawy z własnego brudu. Przy takim ogólnym
przeglądzie należy zwrócić specjalną uwagę na poprawne wykonywanie swych obowiązków
zawodowych, gdyż powstałaby również absurdalna sytuacja, gdyby dla doskonalenia się w jednym
kierunku człowiek zaniedbywał się w tym, co ma największe społeczne znaczenie, to jest w swej pracy
zawodowej, w swych obowiązkach życiowych. Np. gdy matka pracuje, choćby nawet z dużym
pożytkiem na polu społecznym, a tymczasem jej własne dzieci pozbawione nadzoru chowają się na
ulicy — taki stan rzeczy przyniesie więcej szkody, niż pożytku. Trzeba koniecznie pogodzić pracę nad
sobą z obowiązkami i do tego celu służą pytania kontroli umieszczone w punkcie trzecim.

Pytania te są nadto potrzebne i ważne dla poznania samego siebie, swoich skłonności, wad i zalet.
Poznanie to jest, jak już wiemy, bardzo trudne wskutek działania instynktu mocy, tego często
przesadnego i fałszywego poczucia własnej wartości. Zastanowienie się nad tym, co nas przykrego ze
strony drugich w danym dniu spotkało i zanalizowanie przyczyn, pozwała nam niekiedy przedrzeć tę
złudną zasłonę, jaką jest nasza własna osobowość przed nami zakryta. Ustosunkowanie się innych
ludzi do nas jest z reguły reakcją na nasze własne zachowanie się i z tego, jak ci inni ludzie reagują,
można w wielu wypadkach wywnioskować, co im się w naszym postępowaniu nie podoba, jakie
widzą w nas wady i błędy. Zachowanie się innych wobec nas jest jakby zwierciadłem, w którym odbija
się nasza prawdziwa natura, bezpośrednio dla nas niedostrzegalna. Np. zdarza się, że ktoś naprawdę
zarozumiały, wiele myślący o swojej wiedzy, zdolnościach i zasługach, choć sobie z tego sprawy nie
zdaje, zachowuje się w towarzystwie lekceważąco, nie zwraca uwagi na to, co mówią inni, nie
odpowiada czasem na pytanie do niego skierowane, nie stara się ani podtrzymać rozmowy, ani brać
w niej udziału, lecz siedzi odwrócony bokiem do reszty towarzystwa i patrzy na wszystkich z góry—a
potem dziwi się, dlaczego inni go ignorują lub są dla niego niegrzeczni, przecie on taki cichy i
skromny. Gdy taki osobnik analizuje kilkakrotnie tego rodzaju swoje przeżycia, jest duże
prawdopodobieństwo, że odkryje tę swoją zarozumiałość i będzie wiedział, w jakim kierunku ma nad
sobą pracować. To właśnie mają na celu omawiane pytania codziennej kontroli spod punktu c). Gdy
będziemy notować każdorazowo odpowiedzi na te pytania, powstanie z czasem coraz wierniejszy i
pełniejszy autoportret, który pomoże nam dobrze określić i wyznaczyć sobie cel pracy nad sobą.

Z kolei omówimy jeszcze kwestie dotyczące szczegółów zewnętrznych, mianowicie kiedy, jak często i
w jakich warunkach należy przeprowadzać kontrolę własną. Kontrola musi być przeprowadzana co
dzień, systematycznie — nie powinno się opuścić jej ani razu, gdyż stanowi ona zasadniczy zabieg w
naszej kuracji, jest jak gdyby jedną godziną lekcji obcego języka i jest rzeczą jasną, że opuszczanie
godzin odwleka i utrudnia osiągnięcie pozytywnych rezultatów. Opuszczanie ma w naszym wypadku
o tyle gorsze skutki, że łatwo o drobniejszych wykroczeniach zapominamy i kontrola po kilku dniach
jest bardzo niedokładna, a czasem zupełnie niemożliwa.

A zatem należy przeprowadzać ją co najmniej raz dziennie

, jak to zgodnie zalecają

wszyscy moraliści. Teraz nasuwa się pytanie, o jakiej porze? Jeśli chcemy jak najlepiej sobie
przypomnieć przebieg całego dnia, to najbardziej wskazaną jest pora wieczorna przed udaniem się na
spoczynek, gdyż odłożenie do następnego ranka już zatrze w pamięci wiele szczegółów. Toteż
dotychczas stale mówiłem o wieczornej kontroli. Jednakże jakiejś niezłomnej reguły odnoście do pory
podawać nie można, gdyż zależy to od indywidualnych warunków życia i pracy. Jeśli ktoś pracuje do
późna i wraca zmęczony i senny, to oczywiście musi odłożyć kontrolę do rana, gdyż zmęczenie i
senność działają hamująco również na funkcje pamięci.

30

Porę zatem trzeba ustalić jak najodpowiedniejszą

, przy czym kierować się mamy

dwoma względami: 1. by wtedy mieć czas wolny i warunki korzystne, np. spokój i możność skupienia
się, oraz 2. by tę kontrolę można było przeprowadzać stale o tej samej porze i w tych samych
warunkach, co umożliwi wytworzenie się odpowiedniego nawyku i ułatwi pracę na przyszłość.

Podobnie jak porę, tak i miejsce i otoczenie trzeba ustalić indywidualnie. Można przeprowadzać
kontrolę w czasie przechadzki samotnej albo w swoim pokoju, albo nawet idąc do pracy — byle
zawsze zanotować krótko wyniki kontroli.

Jednakże jeśli chodzi o pewne zalety, to kontrola raz na dzień nie wystarcza, np. gdy ktoś ma tę wadę,
że o drugich mówi źle, uszczypliwie, złośliwie i słusznie lub niesłusznie obwinia ich, opowiada o ich
błędach i słabostkach, a chce tę wadę zwalczyć — to wtedy wieczorem trudno mu będzie
przypomnieć sobie wszystkie rozmowy i przewinienia z całego dnia, co łatwo stwierdzić
doświadczeniem. W takim wypadku jest wskazaną rzeczą, by kontrolę przeprowadzić albo zaraz po
każdej rozmowie, albo jeśli tych rozmów jest niezbyt dużo, przynajmniej dwa razy dziennie, w
południe z pierwszej połowy dnia i wieczorem z drugiej. Tym bardziej potrzebna jest częsta kontrola,
jeśli chcemy wyleczyć się z nieżyczliwości dla drugich, z zawiści nie tylko w rozmowrach, lecz także w
nastrojach, uczuciach i myślach nie ujawnionych w zachowaniu się zewnętrznym. Te zjawiska
psychiczne są tak przelotne, że już po kilku godzinąch ulegają zupełnemu zapomnieniu, wobec czego
kontrola musi być częsta. Nawiasowo zaznaczę, że zapisywane starannie wyniki takiej kontroli mogą
przedstawiać cenny materiał psychologiczny, a taka metoda zbierania materiału nazywa się
introspekcją systematyczną. Tak więc zależnie od rodzaju wad, które zwalczamy, musimy robić
kontrolę bądź to raz dziennie, np. gdy walczymy z lenistwem, bądź też dwa lub więcej razy, gdy np.
zwalczamy nieżyczliwość dla drugich.

Ograniczenie kontroli do dwóch pytań głównych i jednego dodatkowego, które wystarczy zadawać
sobie tylko raz dziennie, ma na celu głównie ułatwienie pracy nad sobą. Gdyby ta praca była zbyt
trudna, wymagała za wiele czasu i wysiłku, mało kto chciałby i mógłby się jej podjąć i w niej wytrwać.
Te dwa pytania stanowią pewne minimum, jakby kwadrans dziennie dla zdrowia moralnego, tak jak
istnieją systemy ćwiczeń fizycznych, np. Mullera, wymagające również 15 minut dziennie dla zdrowia
ciała. Jednakże, jeśli to minimum ma działać skutecznie, musi być przeprowadzone bardzo starannie i
dokładnie. Kontrola własna jest tak ważną i istotną dla pracy nad sobą, że cały podany przeze mnie
sposób kształcenia charakteru można nazwać systemem trzech pytań. Prawdą jest, że przeciętny
człowiek w normalnych czasach nie popełnia większych występków ani zbrodni i kontrola codziennie
przeprowadzana wykrywa tylko takie usterki, że np. o kimś źle się wyraziłem, że złościłem się, że
obowiązki spełniałem niedbale, że jadłem za dużo i za często, straciłem dużo czasu na niepotrzebne
rozmowy, grę w szachy lub bridge‘a itp. drobnostki. To prawda, że to są drobnostki, lecz poprawa
polega właśnie na usunięciu tych drobnostek. Rzeczy drobne, które sumując się tworzą człowieka
pożytecznego, dobrego, miłego lub przeciwnie trutnia, gbura, który zatruwa innym życie. Całe nasze
życie składa się z drobiazgów, które jednak w sumie decydują o jego wartości. Jeżeli się codziennie za
dużo pali lub pije, to prowadzi do ciężkich chorób ciała. Drobne słówko może zrobić ogromną
przykrość drugiemu i wywołać jego stałą niechęć do nas. Urzędnik niedbały, który każe czekać
stronom, który nie prowadzi dokładnie swoich ksiąg, który odkłada akta na później, właściwie nic tak
bardzo złego nie robi, a jednak te drobne uchybienia sumując się decydują o sprawności administracji
całego państwa, o jego sile i trwałości.

31

Godzinę straconą codziennie można wyzyskać na napisanie rozprawy, na stworzenie jakiegoś dzieła,
które przez długie lata może oddawać ludzkości ogromne usługi. Ponadto pewne drobne przeżycia,
powtarzając się często, tworzą motywy, które przy nadarzających się okazjach działają jak gdyby
automatycznie i zmuszają nas do takiego postępowania, którego później — na próżno już — musimy
żałować. Tak więc te drobnostki są ogromnie ważne, bo one są drobne jedynie wzięte każda z
osobna, ale powtarzane często urastają do znacznych rozmiarów i wpływają w sposób decydujący na
nasze losy. Jedna bakteria jest mikroskopowo drobna, ale mnoży się tak szybko, że nie zwalczona w
porę może spowodować śmierć tak olbrzymiego w porównaniu z nią organizmu, jakim jest człowiek.
Dlatego nie wolno lekceważyć, tych drobnych uchybień, lecz kontrolę trzeba przeprowadzać bardzo
starannie, usiłując przyponmieć sobie każdy najdrobniejszy nawet szczegół z odnośnej dziedziny i
taką obrać porę, tak ułożyć warunki, by kontrolę można było jak najlepiej przeprowadzić. Zdarza się,
że człowiek ogarnięty zapałem do doskonalenia się pragnie dokonać jakichś heroicznych czynów,
chce czegoś nadzwyczajnego, co by bez wątpliwości świadczyło o tym, że idzie naprzód na drodze
doskonałości, że już na tej drodze prześcignął innych; drobnostki natomiast zniechęcają go, wydają
mu się czymś nie zasługującym na uwagę. Jednakże pomijając już to, że motywem w takich
wypadkach jest częściej wspomniany już egoistyczny instynkt mocy, chęć wyniesienia się nad innych,
niż chęć doskonalenia się, trzeba podkreślić, że taka ciągła, skrupulatna i systematyczna walka z tymi
właśnie drobnymi usterkami wymaga swego rodzaju heroizmu, nie mniejszego niż jakieś
nadzwyczajne ale jednorazowe wyczyny, do których zresztą w normalnych czasach pokojowych -
sposobność trafia się bardzo rzadko. Czekanie na taką sposobność jest często maską, pokrywającą
lenistwo ducha i niechęć do rzetelnej pracy nad sobą.

Kończąc omawianie tego punktu dodam jeszcze, że prowadzenie kontroli przez czas dłuższy ułatwia
znacznie przypominanie sobie swych przeżyć. Skutkiem takiej kontroli jest bowiem stałe nastawienie
uwagi na odnośne nasze postępki, a dzięki uwadze wbijają się one mocno w pamięć. Wprawdzie z
początku trzeba się niekiedy dobrze wysilać i długo zastanawiać, czy np. w ciągu dnia nie dokuczyłem
komuś, to jednak po niedługim czasie dochodzi się do wprawy i dokładne przypomnienie sobie swych
przeżyć i sformułowanie odpowiedzi na trzy zasadnicze pytania kontroli odbywa się bez trudu i
szybko.

Rozdział VI.

ROZMYŚLANIE CODZIENNE.

Jak już wspomniałem, kontrola musi łączyć się bezpośrednio z rozmyślaniem codziennym, dopiero
oba te ćwiczenia stanowią pożyteczną całość. Po dokładnej odpowiedzi na wymienione trzy pytania,
po zanotowaniu jej należy zastanowić się nad przebiegiem naszej pracy. Przeprowadzona kontrola
dostarczyła materiału, który teraz należy rozpatrzyć. Są dwa możliwe wyniki kontroli: 1) ujemny, tj. że
nie wykonaliśmy naszych postanowień, i 2) dodatni, tj. że w bieżącym dniu wykonaliśmy to, co
postanowiliśmy. Oba wypadki omówimy oddzielnie.

Jeśli kontrola dała wynik ujemny

, jeśli popełniliśmy te błędy, których postanowiliśmy w

tym dniu wniknąć, lub nie zrobiliśmy tego, co mieliśmy wykonać, trzeba przede wszystkim zdać sobie
sprawę z przyczyn upadku, dlaczego się to stało, czy nam co przeszkadzało, jakie były okoliczności i
przebieg tego niedotrzymania postanowień. Weźmy przykład konkretny: ktoś chce powoli odzwyczaić

32

się od palenia papierosów i postanowił sobie w danym dniu wypalić tylko 5 papierosów, jednego po
każdym posiłku, tymczasem wypalił 8, a zatem o 3 więcej. Zastanawia się, w jakich okolicznościach się
to stało, stwierdza, że przyszli znajomi w odwiedziny i w ożywionej rozmowie, jakby „zapomniał“ o
swym postanowieniu i bez namysłu te trzy dodatkowe papierosy wypalił. Poza tym, gdy był sam i
pracował, to mimo pewnych trudności i chęci zapalenia udało mu się powściągnąć. Zdając sobie
sprawę z tych okoliczności, trzeba namyślić się nad tym, jakby na przyszłość tego rodzaju wypadków
uniknąć, jakby im zaradzić. Jeśli takie odwiedziny zdarzają się rzadko, można przejść nad tym do
porządku dziennego, odnowić swe postanowienie i przeprowadzić na następny dzień próbę, czy, o ile
nikt nie przyjdzie w odwiedziny, uda się postanowienia dotrzymać. Pamiętać należy, że są
okoliczności, w których łatwiej można nad nałogiem zapanować i są takie, w których trudno się tej
wadzie oprzeć. Np. namiętny nawet palacz będąc na przedstawieniu kinowym nie odczuwa przez cały
czas trwania filmu chęci palenia. Uświadomienie sobie tych okoliczności, przewidywanie możliwości
upadku już często ułatwia opanowanie danej wady. Jeśli ktoś zna zależności tego rodzaju, to gdy np.
przyjdą goście, pomyśli sobie, że teraz jest niebezpieczeństwo sprzeniewierzenia się swym
postanowieniom, że teraz trzeba się „mocno trzymać“. Może dopomóc sobie w ten sposób, że
poinformuje znajomych, iż stara się właśnie odzwyczaić od palenia i prosi ich, by go nie traktowali
papierosami i pomogli mu w zwalczaniu nałogu, który szkodzi jego zdrowiu. Wykorzystanie
okoliczności sprzyjających a unikanie pokus i okazji ułatwia w znacznym stopniu opanowanie nałogu
lub wady. Jeśli chodzi o wykonanie pozytywnej pracy, gdy np. ktoś nie wyuczył się lekcji obcego
języka, jak to sobie postanowił, również, z powodu odwiedzin, musi sobie ułożyć taki plan dnia i
wystarać się o takie warunki, w których by te przeszkody nie miały miejsca. Jeśli zaś miał czas i
miejsce do nauki, tylko mu się po prostu nie chciało, miał jakieś opory wewnętrzne, w takim wypadku
wskazaną jest rzeczą postanowić sobie, że nie wolno mi nic innego w wyznaczonym na naukę czasie
robić, ani czytać książki, ani gazety, ani rozmawiać itd. Człowiek jest z natury czynny i jeśli ma do
wyboru albo nudy, albo naukę, to często po pewnej chwili zabierze się do roboty, bo te inne zajęcia
są z reguły wymówkami, jakie sobie sam stwarza dla usprawiedliwienia swego lenistwa.

Powyższe przykłady charakteryzują dostatecznie, jak sądzę, przebieg rozmyślania codziennego.
Ogólnych reguł podać nie można, bo to są sprawy zależne od indywidualnych, bardzo różnych u
różnych osób warunków. Ogólnie można powiedzieć, że jeśli kontrola przez kilka dni wykazuje
rezultaty ujemne, gdy widzimy, że praca nie rozwija się pomyślnie i nie ma zmiany na lepsze, nie
można opuszczać rąk, lecz trzeba obmyśleć środki zaradcze, wprowadzać nowe próby, zmieniać
warunki zewnętrzne, o czym będziemy w następnym rozdziale mówili; w każdym razie nie tylko nie
dawać za wygraną, lecz przeciwnie zwiększać swe usiłowania. Analiza przyczyn i, okoliczności naszych
błędów dostarczy wielu wskazówek, tylko nie należy składać winy na drugich, np. gdy zwalczamy
złość, lecz przede wszystkim w sobie jej się doszukiwać, bo wprawdzie często nasze upadki są
wywołane przez zachowanie się drugich, to jednak rozważanie ich winy jest bezcelowe; drugich nie
zmienimy, a siebie jednak zmienić możemy. Zawsze więc należy się pytać, czy nie było winy z naszej
strony.

Już samo zastanawianie się nad kwestią, jakby mimo wszelkich trudności daną wadę przezwyciężyć
lub pozytywną pracę wykonać zwiększa w nas gotowość do walki, ożywia i wzmacnia nasze motywy, i
ułatwia przez to pomyślne przeprowadzenie naszych planów. W rezultacie takiego rozważania
formułujemy znowu konkretne postanowienia na dzień następny, wyznaczamy sobie zadania
odpowiednio zmodyfikowane, np. jeśli ograniczenie palenia papierosów do pięciu dziennie okazało

33

się zbyt trudne, można dozwoloną ilość nieco zwiększyć aż do czasu, w którym zwalczany nałóg
osłabnie na tyle, że można będzie dalszą redukcję przeprowadzić.

Jeśli zaś kontrola dala wynik pomyślny

, to znaczy, gdy zrealizowaliśmy w zupełności

nasze postanowienia, w tym wypadku nasze rozmyślanie ma dwa zadania: 1) mamy wyznaczyć sobie
dalszą pracę na dzień następny, przy czym można powoli zwiększać trudności zadania; nie należy
jednak zmieniać pochopnie ani wady, którą chcemy zwalczyć, ani rodzaju pracy pozytywnej, by
umożliwić utrwalenie się dobrych nawyków i zapobiec powtórnemu pojawieniu się dawnych błędów,
oraz 2) należy próbować przewidywać, jaki będzie bieg dnia następnego, czy nie zapowiadają się
jakieś specjalne trudności, pokusy lub okoliczności, o których wiemy, że w nich łatwo danej wadzie
ulegamy. Dotyczy to specjalnie takich wad, jak złość, gniew, bezużyteczne tracenie czasu itd. To
przewidywanie przyszłych sytuacji, w jakich możemy się znaleźć, nie powinno być swobodną grą
fantazji, lecz logicznym namysłem opartym na realnych podstawach, na zapowiedzianych wypadkach.
Każdy wie mniej więcej, co ma następnego dnia robić, gdzie będzie, może przypuszczać kogo spotka,
jakiego rodząju rozmowy będzie prowadzić itp. Z naciskiem podkreślam, że takie przewidywanie
trudnych sytuacji, przygotowanie się do nich i ułożenie sobie z góry planu postępowania chroni nas w
wielu wypadkach od popełnienia jakichś wykroczeń. Jeśli spotyka nas coś nieprzewidzianego, wtedy z
reguły reagujemy impulsywnie i często nie tak, jak powinniśmy. Należałoby w takich wypadkach
namyśleć się, nim się coś powie lub zrobi, ale wr życiu i działaniu nie ma czasu na dłuższe namysły.
Zwykła rozmowa byłaby niemożliwa, gdyby po każdym pytaniu rozmówca długo deliberował i ważył
każde słowom a odkładanie odpowiedzi na później, na dzień następny jest często nie wskazane, bo
można stracić jakąś pomyślną sposobność, która już później się nie nadarzy. Zresztą takie ostrożne
rozważne postępowanie nie zgadza się z żywym temperamentem większości ludzi i choć jest
polecenia godne, w praktyce przeprowadzić się nie daje. Zwykle, gdy zaistnieje jakaś nieprzewidziana
sytuacja działamy pod wpływem przypadkowych skojarzeń lub motywów, które w nas bez naszej
wiedzy powstały i wtedy łatwo o jakiś krok nierozważny, o jakieś lekko rzucone słówko, którego już
potem cofnąć nie można. Często też żałujemy po niewczasie, dlaczego i po co zrobiliśmy tak lub
powiedzeli coś nieopatrznie, za co teraz musimy pokutować. Trzeba więc z góry, w spokojnym czasie
odpowiednio się przygotować. Niektórzy ludzie orientują się wprawdzie momentalnie, ale takich ludzi
jest mało, a nawet i ci nie mogą na pewno liczyć, że w jakimś wypadku ta zdolność ich nie zawiedzie i
że potem nie będą żałowali, czemu tego nie powiedzieli lub nic zrobili. Jeżeli zaś daną sytuację
poprzednio obmyślimy, wówczas nie grozi nam zaskoczenie i zachowamy się w niej odpowiednio,
zgodnie z naszymi planami i przekonaniami.

Ciekawy i mało uwzględniany jest wpływ przewidywania na uczucia. Niektóre uczucia, jeśli jesteśmy
na nie przygotowani, występują znacznie słabiej, niżby wystąpiły, gdyby dana sytuacja była dla nas
niespodzianką. Przy tych uczuciach nie tyle działa sam bodziec, ile zaskoczenie. Dotyczy to np. uczucia
gniewu, złości. Gdy spotkam się niespodzianie z kimś, kto ma do mnie jakieś pretensje lub kto
zachowuje się szorstko i złośliwie, łatwo wtedy dochodzi do kłótni i przykrych zajść. Jeśli zaś
przewiduję z góry, że mam rozmawiać z takim człowiekiem i obmyślę sobie plan postępowania,
wówczas te same zaczepki nie wywołają we mnie silniejszej złości, i zachowam się spokojnie, zgodnie
z planem, tak jak powinienem w danym wypudku się zachować. Nie odnosi się to do wszystkich
uczuć, np. przy bólu sprawa zdaje się mieć wprost odwrotnie; ból przewidziany bywa gorszy niż
niespodziewany — ale i tu przewidywanie pozwoli mi zachować się z godnością, uzbroi mnie niejako,
tak że nie będę ulegał pierwszym gwałtownym impulsom. W wielu wypadkach możemy ten wpływ
przewidywania na uczucia wyzyskać dla zwalczania pewnych wad. Podobnie i w staraniu o zdobycie

34

zalety pracowitości plan z góry ułożony, jak to doradza Poppelreuter, jest ogromnie pomocny. Jeśli
zabieram się do pracy, nie mając przygotowanego planu, tracę wiele czasu na czynności zbędne,
niekonieczne, zanim intensywnie do pracy przystąpię. Jeszcze wyraźniej widać to w przypadku, gdy
np. muszę na coś dłuższy czas czekać. Jeżeli tego nie przewidziałem, nudzę się i tracę czas zupełnie
bezużytecznie, a potem widzę, że można było to lub owo załatwić. Przygotowanie, to jest obmyślenie
z góry pewnej sytuacji i swego zachowania się, stwarza silne motywy, które później, gdy ta sytuacja
zaistnieje, działają automatycznie i bez wysiłku z mej strony kieruję postępowaniem w sposób
pożądany. Dlatego też w rozmyślaniu codziennym należy starać się przewidzieć na dzień następny
okoliczności, które mogą utrudnić realizację moich postanowień i obmyśleć odpowiedni plan
działania.

Istotną treścią całodziennych rozmyślań jest więc analiza niepowodzeń w pracy nad sobą oraz
przewidywanie trudności, jakie nas w niej czekają. Rezultatem są postanowienia konkretne na dzień
następny, odpowiednio do wyniku namysłu sformułowane. Postanowienia te notujemy, by je z
początkiem następnego dnia odczytać i wbić sobie w pamięć.

Uzasadnienie potrzeby rozmyślań codziennych jest łatwe, gdyż ich wpływ i korzyści nie trudno
dostrzec. Te rozmyślania prowadzą nas do konkretnych postanowień, czyli kierują całą naszą pracą

wskazyją nam środki prowadzące do cełu. Bez nich praca ustałaby zupełnie, lub zmieniłaby się w
mechaniczne dreptanie w miejscu. Dopiero dzięki rozmyślaniom i uzyskiwanym w nich
postanowieniom, kontrola nabiera pełnej wartości. To jest tak, jak w naukowej organizacji pracy, np.
fabrycznej. Trzeba stwierdzić, jaki jest stan przedsiębiorstwa, a następnie zanalizowawszy ten stan,
podać projekty poprawy, usunięcia niedomagań.

Ponadto rozmyślanie codzienne i przewidywanie przyszłych sytuacji na podstawie dotychczasowych
doświadczeń stwarza motywy, które będą działać na dalszą przyszłość. Przypomni mi się później, gdy
taka sytuacja zaistnieje, że raz już w analogicznych warunkach postąpiłem w taki sposób i to było złe,
i że obmyśliłem, jak postąpić należy. Dzięki temu praca nasza staje się nie tylko doraźna, jej skutki nie
ograniczają się tylko do dnia następnego, lecz przechodzą na przyszłość nieraz daleką i ułatwiają stałe
poprawne zachowywanie się.

Dzięki rozmyślaniom codziennym nasze zamiary odnoszące się do pracy nad sobą nie zacierają się w
naszej pamięci pod wpływem codziennych zdarzeń, lecz stale przypominamy sobie, że chcemy
ulepszyć swój charakter, że dążymy do wyższych celów. Gdy zaś stale o czymś myślimy, wówczas
odbywa się w nas praca wewnętrzna, ukryta, lub jak to mówimy „w latencji“, dzięki której będą się
nam pojawiać nieoczekiwanie nowe pomysły, projekty, jakby to można, mimo wszystkich trudności,
dojść do naszego celu. Przy stałym zajęciu się tym problemem wykorzystujemy wszystko, co nam
każdy dzień przynosi, co słyszymy, czytamy, widzimy, o ile ma jakiś związek z naszym zagadnieniem, i
dzięki temu stale zbliżamy się do naszego celu. Jest to ciekawy objaw z zakresu psychologii
twórczości, nad którym obecnie rozwodzić się nie mogę, mianowicie, że trzeba się z danym
zagadnieniem dłuższy czas „nosić“, by je wreszcie rozwiązać. Korzyści rozmyślania codziennego, które
powyżej starałem się przedstawić, przekonują nas, jak sądzę wystarczająco o potrzebie

i

nieodzowności tego ćwiczenia. Gdybyśmy i tu chcieli szukać porównania w dziedzinie higieny
fizycznej, wypadłoby chyba porównać rozmyślanie codzienne z odżywianiem się, bo ono tę pracę nad
sobą utrzymuje przy życiu i dostarcza stale nowych sił.

35

Kwestie, kiedy i w jakich warunkach należy te rozmyślania prowadzić, rozwiązuje się podobnie jak
przy codziennej kontroli. Rozmyślanie trzeba prowadzić codziennie i to w związku z kontrolą, by nie
stała się ona bezużyteczną i abyśmy nie zostali bez konkretnych postanowień na dzień następny.
Można je jednak rozłożyć sobie na „raty“, i tak np. idąc do pracy myśleć po drodze o środkach
zaradczych przeciw wadzie, z którą obecnie walczymy, kiedy indziej o celu pozytywnym. Trzeba
jednak wieczorem, po przeprowadzeniu ostatecznej kontroli z całego dnia albo przeprowadzić całe
rozmyślanie, albo jeśli już w ciągu dnia pewne rzeczy obmyśliliśmy, zebrać wyniki, sformułować sobie
konkretne postanowienia na dzień następny i zanotować je pod nową datą.

Postanowienia należy następnego dnia rano sobie przypomnieć, to jest po prostu odczytać to, cośmy
wczoraj napisali, nie mechanicznie ale z uwagą i zachęcić się poważnie do ich wykonania. Pracę całą
musimy traktować „serio“, a nie w takim nastawieniu, co się często zdarza, że już postanawiając
myślimy sobie, „jak się nie uda, to też nic nie szkodzi“. Postanowienia muszą się łączyć z dobrą wolą i
muszą utrzymywać się wyraźnie w naszej świadomości przez cały dzień.

Zbierając dotychczasowe wskazówki przypominam 4 ćwiczenia codzienne

.

1. Rano należy przypomnieć sobie postanowienia na dzień bieżący.

2. Wieczorem należy przeprowadzić kontrolę polegającą na dokładnej odpowiedzi na trzy pytania
(patrz str. 34, a, b, c).

3. W związku z kontrolą należy przeprowadzić rozmyślanie codzienne o środkach zaradczych i
oczekiwanych przyszłych sytuacjach.

4. W końcu należy ustalić dwa konkretne postanowienia na dzień następny.

Obecnie przejdziemy do omówienia warunków zewnętrznych, przy pomocy których moglibyśmy
uzyskać w naszej pracy pomyślne rezultaty.

Rozdział VII.

WARUNKI ZEWNĘTRZNE.

Gdy w podany powyżej sposób zaczniemy pracować nad sobą, najczęstszą sytuacją, jaka zwłaszcza w
początkach pracy będzie występować, jest następująca: kontrola stwierdza, że postępuję źle, zdaję
sobie z tego sprawę, zapisuję, postanawiam na następny dzień wystrzegać się tego i znowu źle robię.
Np. chcę przestać palić lub przestać się sprzeczać, kłócić z innymi. Postanawiam, obliczam upadki i
dalej upadam. Trzeba koniecznie coś zrobić, jakoś sobie dopomóc, bo widocznie sama dobra wola nie
wystarcza. Co zrobić? Jest to sprawa bardzo ważna, istotna dla całej pracy, ale i bardzo trudna.
Dlatego, być może, w książkach poświęconych kształceniu charakteru nigdzie nie znalazłem
odpowiednich wskazówek i o tej kwestii zwykle się nie pisze. Co najwyżej możemy wyczytać
wskazówkę: „staraj się nie robić tego“, ale jest to wskazówka niewystarczająca, bo określenia „starać
się“ nie ma konkretnej treści. Nie wiemy, jak to się robi, jakie czynności trzeba wykonać, jeśli chce się
„starać“. Pojęcie to zawiera niewątpliwie jeden postulat, to jest by mieć chęć, mieć tzw. dobrą wolę.
W omawianym wypadku my tę chęć mamy, ale to nie wystarcza. Nie myślę obniżać znaczenia tych
dobrych chęci, jeśli komuś się nie chce pracować nad sobą, jeśli nie ma tej dobrej woli, to w ogóle nie

36

widzę sposobu, by ten człowiek wszedł na lepsze drogi, poprawił się. Dobra chęć jest założeniem całej
pracy nad sobą, lecz ona w niektórych wypadkach nie wystarcza, trzeba jej jakoś dopomóc i nad tym
zastanowimy się obecnie.

Jeśli samo postanowienie i szczera chęć czyli środki działające

bezpośrednio od wewnątrz nie wystarczają

, trzeba spróbować działania pośredniego

od zewnątrz, przez zmianę warunków zewnętrznych. Jak już wiemy z psychologii woli, działanie nasze
jest zależne w dużej mierze od bodźców zewnętrznych, od sytuacji, w jakiej się znajdujemy, i zmiana
sytuacji zmienia z reguły nasze zachowanie się. Np. w normalnych warunkach bezpieczeństwa
nikomu nawet na myśl nie przyjdzie, by wejść do cudzego mieszkania i zabrać sobie stamtąd jakieś
cenne przedmioty. Właściciel na to nie pozwoji, zjawiłaby się policja i całe przedsięwzięcie
skończyłoby się smutnie. Natomiast w warunkach nienormalnych, gdy nie ma właściciela, gdy nie ma
policji, gdy wszystkie drzwi stoją otwarte, to i bardzo porządnemu człowiekowi trudno oprzeć się
pokusie „szabrownictwa“, które bez żadnego ryzyka daje ogromne zyski. Podobnie ma się sprawa i z
oszustwami w handlu, paskarstwem itp. Zmiana warunków, ustalenie się bezpieczeństwa, kontroli,
usuwa tego rodzaju przestępstwa w krótkim przeciągu czasu. Podobnie przedstawia się sprawa i w
innych dziedzinach życia. Nasze postępowanie jest w dużej mierze, choć nie wyłącznie, kierowane
warunkami życiowymi, ustrojem społecznym, ustawami i zwyczajami, w jakich żyjemy. Są to,
powiedzmy, warunki , ogólne, których do pracy nad sobą wyzyskać indywidualnie nie możemy, gdyż
zmiana ogólnych warunków życia przekracza granice możliwości przeciętnej jednostki. Stworzenie,
najkorzystniejszych warunków życia dla wszystkich jest celem i pracy społecznej i politycznej, w której
powinniśmy brać udział, ale to sprawa długa, ciężka, a jej korzystne wyniki dopiero w dalszej
przyszłości mogą się okazać.

Warunki ogólne nie są wszędzie jednakowe i przenosząc się w inne środowisko możemy w ten
sposób pracę nad sobą ułatwić. Ponadto prócz tych ogólnych warunków życiowych, duże znaczenie
mają warunki indywidualne, które każdy może w pewnych granicach sobie dobierać i zmieniać i w ten
sposób od zewnątrz wpływać na swe postępowanie. Np. gdy ktoś traci czas na rozmowy, gdy w domu
często do niego przychodzą znajomi, gdy ustawicznie kogoś spotyka — może wyszukać sobie jakieś
dobre miejsce do pracy, np. w czytelni bibliotecznej albo w pracowni naukowej i tam już nie będzie
miał możności prowadzenia bezużytecznych rozmów. Zanim przejdę do omówienia konkretnych
wskazówek, podających jak wykorzystać tę zależność postępowania od warunków zewnętrznych,
przedstawię krótko sposób i granice ich wpływu na zachowanie się jednostki. Sprawa ta zasługuje na
omówienie, gdyż jest kwestią sporną, czy warunki zewnętrzne nie decydują w zupełności o
postępowaniu jednostki, tak że sprawa kształcenia charakteru nie byłaby rzeczą jednostki lecz
państwa, które stwarzając odpowiednie warunki już by w ten sposób wytwarzało odpowiednie
charaktery. Sądzę jednak, że taki pogląd przesadnie ocenia znaczenie tych warunków.

Jak i w jakich granicach mogą zewnętrzne warunki działać?

1. Warunki zewnętrzne mogą uniemożliwić pewne działanie

, bądź to usuwając niezbędne do

tego materiały lub krępując swobodę ruchów jednostki, nikt np. nie może się upić, gdy nie ma
alkoholu, nikt nie może grzeszyć gadulstwem, gdy jest zamknięty sam w celi. W teorii państwo może
zakazać wyrobu alkoholu i w ten sposób usunąć pijaństwo, w praktyce jednak jest prawie
niemożliwością dopilnować i skontrolować, czy nikt z wielu milionów ludzi pokryjomu alkoholu nie
produknje. Podobnie można umieścić danego osobnika w zamknięciu, jak to się robi w zakładach
leczniczych dla nałogowców, i wtedy zamknięty upijać się lub morfinizować nie może, ale przez

37

dłuższy czas trzymać go w zaniknięciu nie podobna, a wypuszczony na wolność zwykłe ulega
recydywie. Gdy ktoś żyje w pustelni, nie może się kłócić, bo nie ma z kim itd. Jest to wpływ warunków
negatywny w tym sensie, że uniemożliwia pewne czynności; przy czym w odniesieniu do jednostek
jest skuteczny, w odniesieniu jednak do ogółu jest praktycznie niemożliwy do przeprowadzenia.

2. Wpływ pozytywny warunkówzewnętrznych

, to jest wywołanie pewnyćh czynności

pozytywnych, jest bardzo ograniczony. Można operując karą lub nagrodą skłonić drugich, by
postępowali w pewien sposób, ale zmusić ich do tego nie można. Ulegną jednostki słabe, natomiast
jednostka silna, mimo najcięższej presji, nie ugnie się i nie ma mocy, by ją zmusić do postępowania,
jakie uważa za niegodne. Tego dowodzą licznie w historii przykłady męczeństw i śmierci za naród, za
wiarę, przekonania itd. Warunki wewnętrzne mogą tylko zachęcać, skłaniać, pociągać, lecz nie
wyznaczają z koniecznością postępowania jednostki. Jednakże ich wpływ zachęcający, ułatwiający
pewne zachowanie się, jest bardzo silny, i lekceważyć go nie należy.

Dochodzimy zatem do wniosku ogólnego, że samo zmienienie warunków zewnętrznych nie wystarcza
dla ukształtowania charakterów, ale konieczna jest jeszcze chęć jednostki, jej praca od wewnątrz; w
tej pracy jednak warunki zewnętrzne mogą być ogromnie pomocne. Opierając się na tym wniosku
przechodzimy do omówienia szczegółowych, konkretnych sposobów wyzyskania warunków
zewnętrznych w pracy uad sobą.

Pierwszą odnośną wskazówką jest rada, by zawsze starać się poznać warunki i okoliczności, w których
postępujemy w niepożądany spósób. O tym już mówiliśmy poprzednio, jest to jeden z punktów
kontroli codziennej, który podaliśmy poprzednio bez uzasadnienia. Obecnie wiemy, że chodzi o
poznanie tych warunków zewnętrznych, które można zmienić i uniknąć w ten sposób upadków.
Chodzi tu nie tylko o bodźce, bezpośrednio dany wypadek wywołujące, ale i o okoliczności dalsze,
które często okazują się wpływowymi. Np. gdy ktoś chce się odzwyczaić od palenia tytoniu, powinien
zaobserwować, w jakich okolicznościach pali więcej, a w jakich mniej. Niektórzy palą wiele przy pracy,
czytaniu i pisaniu — natomiast nie odczuwają chęci palenia na świeżym powietrzu, w czasie
przechadzki lub przy pracy fizycznej, inni odwrotnie. Częściej się pali w towarzystwie palących, mniej
w samotności, częściej wieczorem niż przed południem itd. Tego rodzaju obserwacje można
zużytkować dla zmniejszenia ilości wypalanych papierosów. Albo z innej dziedziny, gdy ktoś kłótliwy
chce się pozbyć tej wady, powinien zaobserwować z kim częściej popada w sprzeczki, a z kim rzadziej,
na jakim tle, w jakiej porze dnia itd. Często sprzeczki domowe zachodzą rano, przed śniadaniem, co
niektórzy tłumaczą brakiem dostatecznej ilości cukru w organizmie, często sprzeczki powstają przy
pewnych określonych tematach rozmowy, przy innych nie itd. Te wszystkfe okoliczności mogą być
wyzyskane dla ułatwienia sobie pracy nad sobą. Poznawszy bliżej okoliczności upadków możemy
próbować zmieniać odpowiednio nasze warunki życiowe.

W pewnych wypadkach jedynie skuteczną jest zupełna zmiana warunków

,

przeniesienie się w inne środowisko. Np. obserwowałem pewnego osobnika, który trudnił się w
czasach wojennych nie całkiem uczciwym pośrednictwem handlowym, tzw. „paskarstwem“, choć
mógł w inny sposób zarabiać na życie. Wszelkie próby wyrwania się zawodziły, bo ciągle nasuwały się
sposobności zbyt kuszące. Gdy ten osobnik przeniósł cię do odległego miasta, gdzie objął jakąś
posadę, jego naganne postępowanie ustało od razu. Nie mając odpowiednich znajomości i kontaktów
i nie poszukując ich, nie miał sposobności do pośrednictwa, bez trudu zmienił swój sposób
zachowania się. Znane są wypadki, gdy nawet przestępcy ścigani przez prawo uciekali do Ameryki i

38

tam w nowych warunkach stawali się uczciwymi i pożytecznymi członkami społeczeństwa. Łatwe do
stwierdzenia są wypadki u młodzieży; gdy np. chłopak przebywając w domu nie chce się uczyć,
dopuszcza się najrozmaitszych, niekiedy bardzo nagannych wybryków, przeniesiony zaś do szkoły
kadeckiej zmienia się w tym nowym otoczeniu na wzorowego wychowanka. Podobnie człowiek
rozrzutny, tracący wiele pieniędzy na błahostki, powinien przenieść się i zamieszkać w zapadłej wsi,
gdzie z konieczności zmieni swe nawyki.

Taka zupełna zmiana warunków zewnętrznych jest jednakże czymś wyjątkowym, natomiast pewne
zmiany częściowe, nawet drobne, są łatwe do przeprowadzenia i mogą wystarczyć do uniknięcia
pewnych błędów.

Częściowe zmiany zewnętrzne mogą być:

1. negatywne, tj. polegające na unikaniu czegoś

, więc np. gdy ktoś często wpada w sprzeczki z

określoną osobą, powinien jej unikać. Podobnie, by zmniejszyć ilość wypalonych papierosów, dobrze
jest nie mieć zapasu tytoniu, lecz kupować sobie po jednym papierosie, wtedy konieczność chodzenia
w celu zakupu będzie bardzo hamować chęć palenia, lub wieczorem, gdy już sklepy są zamknięte,
zmusi do powstrzymania się od palenia. Albo, by nie grzeszyć w rozmowach obgadywaniem drugich i
nie tracić czasu, najlepiej ograniczać rozmowy, nie chodzić po wizytach, raczej pracować, robić swoje,
wtedy te wady szybko się zmniejszą. Podobnie unikanie złych książek, teatrzyków, kina, zbyt
swobodnego towarzystwa, ułatwia opanowanie zmysłowości itd. Wprawdzie „pokusy“ trzeba
przezwyciężać stanowczością i cierpliwością, ale przezwyciężanie ich jest tym trudniejsze, im częściej i
dłużej walczyć z nimi musimy; najlepszą zaś bronią jest ucieczka, uniemożliwiająca wykonanie
pewnych czynności. Im mniej się człowiek naraża na pokusy, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo
upadku.

2. Obok tych negatywnych możemy wprowadzić pewne pozytywne zmiany

warunków

zewnętrznych. I tak czasem praca jest niemożliwa z powodu złych warunków mieszkaniowych, wtedy
trzeba postarać się o odpowiednie miejsce do pracy, i już te przeszkody, których poprzednio nie
można było pokonać, zostają usunięte. W innej dziedzinie, gdy np. jakiś chłopak śpi w oddzielnym
pokoju na próżno walczy z onanizmem, przeniesienie go do pokoju 'wspólnego' z kimś starszym od
razu ułatwia mu opanowanie tego nałogu.

W pewnym internacie wprowadzono dla przyzwyczajenia wychowanków do powolnego jedzenia taki
zwyczaj, że podawano potrawy w dłuższych odstępach czasu, przy czym wydano surowy zakaz
wstawania od stołu. Chłopcy zjadłszy szybko zupę musieli przez 10 minut siedzieć bezczynnie i nudzić
się, zanim podano drugie danie. Wobec tego na drugi dzień jedli już znacznie wolniej, by ten czas
czekania zapełnić. Podobnych sposobów jest bardzo wiele, trudno je teraz systematycznie omówić,
gdyż mało mamy dokładnych obserwacji i doświadczeń z tej dziedziny. To jest już zależne od
pomysłowości każdego, by obmyślił odpowiednie do swej sytuacji i indywidualnych warunków
zmiany.

Zwrócę jeszcze uwagę na ogromnie silne i bardzo różnorodne oddziaływanie warunków społecznych,
to jest oddziaływanie jednych ludzi na drugich. Oddziaływanie to wprowadza do pracy nad sobą
pewne czynniki, które w pracy samotnej nie odgrywają żadnej roli, jak wstyd, ambicję itp. I tu
wymienić można na wstępie pewne publiczne postanowienia, jak np. składane wobec innych
ślubowania wyrzeczenia się wódki itp. James opisuje zdarzenie, że ktoś dał ogłoszenie do gazet, w

39

którym zobowiązuje się przestać pić alkohol. Tego rodzaju postanowienia mają wartość dodatnią o ile
są szczere i płyną z dobrej woli. Kryją w sobie jednak niebezpieczeństwa, że mogą być nieszczere,
pozorne, lub, że może zabraknąć siły do wykonania, szczerego zresztą postanowienia, a wtedy wstyd
zmusza do oszustwa i powstaje faryzeuszostwo, udawanie wobec drugich, że się ślubu dotrzymuje a
w rzeczywistości w ukryciu dany osobnik będzie folgował swoim skłonnościom, co jest oczywiście
podwójnie niekorzystne, gdyż obok dawnej wady rozwija się nowa, tj. obłuda.

Lepszym, znacznie sposobem wyzyskania wpływów społecznych jest

stworzenie sobie warunków poniekąd przymusowych

, w których, ktoś inny nas

kontroluje i do pewnego stopnia nami kieruje. Np. każdy prawie wie o tym z doświadczenia, że gdy
sam postanowił uczyć się obcego języka przez 1 godzinę dziennie, z początku dotrzymuje, ale powoli
zjawiają się przeszkody najrozmaitszego rodzaju, zajęcia wydające się ważniejszymi, więc lekcje
odkłada się na inną porę, trwanie jej staje się coraz, krótsze, potem uczy się coraje rzadziej, aż
wreszcie ustaje zupełnie. Inaczej zaś przedstawia się ta sama oprawa, gdy ktoś weźmie nauczyciela,
który do niego przychodzi i którego opłaca. Wówczas lekcja staje się ważniejszą, od innych zajęć,
odbywa się, w większości wypadków, regularnie i daje konkretne wyniki. Warunki przymusowe tego
typu polegają na tym, że ktoś inny zaczyna nas pilnować, że musimy się z nim liczyć, czyli że przybywa
nowy motyw znacznie ułatwiający pracę. Nasze dobrowolne zajęcie nabiera charakteru obowiązku,
którego wykonanie jest kontrolowane przez kogoś drugiego. Takie warunki przymusowe można sobie
stworzyć w różnych odmianach, zależnie od celu, jaki chcemy osiągnąć. Podam jeszcze jeden
przykład, gdy uczony ma na pewien termin napisać rozprawę, wówczas może ułatwić sobie zadanie w
ten sposób, że zamówi na określoną godzinę stenotypistkę, której będzie tę rozprawę dyktować. Przy
takim urządzeniu już nie mogą mu przeszkadzać znajomi i odwiedzający i sam musi przygotować
sobie tekst, gdyż w przeciwnym razie wstyd by mu było powiedzieć, że nie może dyktować, bo jest
nieprzygotowany, naraziłby się przez to na posądzenie o nieudolność lub lenistwo. W ten sposób i ten
najsilniejszy z motywów — poczucie mocy, własnej i wartości, zostaje wprzęgnięty do współdziałania.
Zadaniem rozmyślań codziennych jest obmyślenie takich waruków przymusowych, dostosowanych
do indywidualnych stosunków i do zadań, które chcemy w danym czasie wypełnić.

Wśród warunków zewnętrznych dużą rolę odgrywają ludzie, z którymi

blisko współżyjemy

, często się stykamy i obcujemy, tj. rodzina, przyjaciele, znajomi. W dobrym

towarzystwie stajemy się lepszymi, a w złym spadamy coraz niżej. Dzieje się to dlatego, że w każdym
człowieku tkwi pęd do naśladowania, bardzo silny, zwłaszcza w młodym wieku. Pęd ten bez naszej
wiedzy i woli skłania nas do pewnego sposobu postępowania. Dlatego należy w rozmyślaniach dobrze
się zastanowić nad wartością towarzystwa, w którym się obracamy, i w razie potrzeby unikać ludzi
mających na nas wpływ ujemny, a starać się o kontakt z innymi ludźmi, u których dostrzegamy zalety,
do jakich dążymy; obcowanie z nimi ułatwi nam ogromnie pracę, gdyż mając przed oczyma dobry
przykład, mimowoli nawet będziemy ich naśladować. Działanie przykładu, który mamy stale przed
oczyma, jest znacznie silniejsze, niż pouczenia i postanowienia. Tym się tłumaczy fakt, że dzieci
nabierają cech rodziców, dlatego małżonkowie po dłuższym współżyciu upodabniają się do siebie,
choć bynajmniej się o to nie starali. O wpywie przykładu łatwo się przekonać np, w towarzystwie
kogoś, kto je powoli, sami zaczynamy jeść wówczas, wolniej itp. Dla ilustracji przytoczę następujący
obrazek: Ktoś mający poważną pracę naukową do wykonania siedzi przy biurku i studiuje, a już
dochodzi 12-ta w nocy, zaczyna odczuwać zmęczeniej i brak ochoty do pracy. Postanawia położyć się
spać, wstaje z krzesła i spostrzega w naprzeciw leżącym oknie światło i postać jakiegoś nieznanego

40

mu mężczyzny, który pochylony nad biurkiem pilnie pisze, a obok w innym oknie widzi szewca przy
warsztacie pracowicie szyjącego obuwie. Ten widok momentalnie wzbudza w nim jakby uczucie
zawstydzenia i zazdrości, wraca na swe miejsce i z nową energią zabiera się do dalszej pracy. Takich
spostrzeżeń jest bardzo wiele w doświadczeniu każdego człowieka, jak również i odwrotnie,
ukazujących skutki złego towarzystwa. Dlatego też w rozmyślaniach trzeba sprawę swego
towarzystwa dobrze rozważyć i wyszukać sobie żywo wzory i przykłady, ż którymi moglibyśmy
obcować i które by swym zachowaniem przypominały nam stale cel, jaki chcemy osiągnąć.

Towarzystwo innych ludzi dostarcza nam dobrych i złych wzorów, które

mimowiednie musimy naśladować

, działa na nas także bezpośrednio przez pewne

propozycje, wezwania i zachęty do określonych czynów. Jak często się zdarza, że gdy w wolnym
czasie spotkamy kogoś, kto nam zaproponuje, by pójść do parku lub zagrać w szachy, wtedy, choć
mieliśmy zamiar ten czas pożyteczniej spędzić, zapominamy o tym i biernie dajemy się prowadzić. Tu
działa czasem i wstyd fałszywy, gdy np. ktoś nas zachęca do picia alkoholu, nie odmawiamy z obawy,
by nas nie wyśmiano. I znowu działanie towarzystwa może być odwrotne, Wezwania, zachęty do
dobrego mogą nam dopomóc i ułatwić pracę nad sobą. Dlatego nie wolno być liberalnym odnośnie
do ludzi, z którymi obcujemy, lecz należy wystrzegać się jednostek złych, tak jak wystrzegamy się
chorych na jakąś chorobę zaraźliwą. Dla wykorzystania tej pomocy, jaka płynie z dobrych projektów i
wezwań, wskazaną jest rzeczą należenie do jakichś stowarzyszeń, mających na celu podniesienie
moralne, np. do harcerstwa, stowarzyszeń abstynenckich itp. O ile te organizacje są dobrze
prowadzone, dopomagają one jednostce w jej pracy. Istnieją próby zespołowego kształcenia
charakteru, metodę tę badano w zakładzie psychologicznym prof. Baleya w Warszawie. W Ameryce
jest duża organizacja chrześcijańska, założona przez Clarka pod nazwą „Christian Socicty“, której
członkowie starają się wspólnie o doskonalenie się. Należenie do towarzystw tego rodzaju daje nam
również możność porównania siebie z innymi, zachęca do większych wysiłków, by drugim dorównać,
oraz przez wspólne zebrania, udział w pewnych uroczystościach wzbudza w nas dodatnie uczucia,
bardzo ważne dla wytworzenia się stałych motywów i nawyków.

Najskuteczniejszym sposobem ułatwienia, sobie pracy nad poprawą

postępowania

przez wyzyskanie warunków społecznych jest, według mego zdania, zdobycie

sobie dobrego przyjaciela, posiadającego piękny charakter, z którym możnaby często i poufale
rozmawiać. Taki przyjaciel byłby dla nas i przykładem do naśladowania i zachętą do dobrego, a nadto
znając nas dobrze, wskazywałby nam nasze wady i błędy, których zwykle sami, jak o tym mówiłem,
dostrzec nie możemy. Z drugiej strony i my, chcąc odwzajemnić się, staralibyśmy się być lepszymi,
byśmy mogli i jemu służyć za wzór i zachętę. Taki związek wydaje mi się bardzo dla obu stron
korzystnym, o ile obie strony mają naprawdę dobre chęci i dążą do szląchetnych celów. Jednakże nie
można tego uważać za konieczny środek do pracy nad sobą, gdyż zdobycie sobie takiego przyjaciela
jest rzeczą szczęścia i pewnego zbiegu okoliczności, które nie wszystkim są dane.

Kończąc rozważania na temat warunków zewnętrznych, podkreślę raz jeszcze ogromny wpływ
otoczenia społecznego, w którym żyjemy i z naciskiem powtarzam, że pod tym względem nie można
uprawiać polityki liberalnej, lecz trzteba stanowczo unikać jednostek złych, bezwartościowych, a
starać się przebywać jak najczęściej w towarzystwie ludzi dobrych, mogących nam pod pewnym
względem służyć za wzór. Mówi się wprawdzie, że dobry zawsze pozostanie dobrym, ale to nie
zgadza się a rzeczywistością. Może bardzo wybitne jednostki nawet w otoczeniu najgorszym nie zniżą

41

się do jego poziomu, lecz jednostki przeciętne, stanowiące ogół, bardzo szybko ulegną złym
wpływom, przestaną pracować nad sobą, a nawet zaczną się wstydzić swoich dawniejszych dążeń i
wysiłków.

Przy omawianiu znaczenia i wpływu warunków zewnętrznych nie można pominąć faktu, że są pewne

Czynniki, których brak uniemożliwia pracę nad sobą

zupełnie lub przynajmniej w

pewnych kierunkach. Czynniki te uważam za minimalną podstawę pracy nad sobą. Podzielić je można
na trzy główne grupy, a mianowicie: 1. zapewnienie egzystencji, 2. parę godzin wolnego czasu i 3.
możność doboru towarzystwa.

1. By móc zabrać się do pracy nad sobą, wydaje mi się rzeczą konieczną,

by dana jednostka miała

zapewnioną choć skromną egzystencję

. Człowiek, który nie może zaspokoić prymitywnych

potrzeb życiowych, któremu dokucza głód, który nie ma dachu nad głową, ani nie ma odpowiedniej
odzieży, nie będzie zajmował się doskonaleniem się, pracą nad sobą. Wady charakteru wydają mu się
czymś błahym w porównaniu z jego kłopotami, z dręczącymi go problemami, jak zdobyć żywność,
gdzie schronić się przed zimnem itd. Podobnie człowiek bez poczucia osobistego bezpieczeństwa,
któremu grożą wrogowie i prześladowcy, którego wszystkie myśli obracają się koło sposobów obrony
i ratunku nie ma najbardziej prymitywnych warunków pracy. Wprawdzie niektóre jednostki nawet i w
takim położeniu potrafiły pracować nad sobą, nawet w więzieniu, w którym aktywność jest zupełnie
ograniczona, usiłowały wyrabiać w sobie pewne cnoty, np. cierpliwości, stoicyzmu itp. Ale to są
wypadki wyjątkowego heroizmu, do którego mało kto jest zdolny. Dla ogółu przeciętnych ludzi
poczucie osobistego bezpieczeństwa i zaspokojenia potrzeb życiowych stanowią minimalne warunki,
bez których pracy nad sobą rozpocząć nie można.

2. Praca nad sobą wymaga nieco czasu

, kilku godzin dziennie, wolnych, którymi można

swobodnie rozporządzać, nie tylko po to, by przeprowadzić codzienną kontrolę i rozmyślanie, bo te
ćwiczenia są krótkie, lecz dlątego, by nie być przemęczonym, przygniecionym swoimi zajęciami.
Człowiek, który pracuje dziennie 10 do 12 godzin fizycznie lub umysłowo, odczuwa tak wielkie
zmęczenie, taki brak energii, że myśli nawet skupić nie może, wszystko wydaje mu się mało ważne,
obojętne, a marzy tylko o wypoczynku. Jakiś biedny nauczyciel, obarczony liczną rodziną, który po
odbyciu lekcji, w szkole już spieszy na lekcje prywatne, wieczorem prowadzi jakieś kursy, podczas gdy
w domu czekają na niego stosy zeszytów do poprawienia, który wprzągnięty w kierat obowiązków i
często nie przygotowany należycie musi improwizować lekcje i wykłady; czyż może mieć siły i ochotę
do doskonalenia się.

Albo znowu handlowiec, businessman, prowadzący mnóstwo interesów, którego ciągle nachodzą
klienci z najrozmaitszymi żądaniami, pytaniami, propozycjami, bywa często tak zaabsorbowany
swymi kombinacjami, pochłonięty tysiącem, szczegółów, nieraz drobiazgów dotyczących jego
transakcji, miotany nadzieją powodzenia, to znów obawą jakiejś katastrofy, że na nic innego „wolnej
głowy“ nie ma.

W takich warunkach nie podobna prowadzić pracy nad sobą, prący wymagającej skupienia,
spokojnego namysłu, przezwyciężania pewnych oporów wewnętrznych, opanowania swej natury,
niechcącej poddać się żądnej dyscyplinie i rygorom. Trzeba więc koniecznie tak zorganizować swe
życie, by mieć trochę wolnego czasu i swobodnej myśli dla pracy nad sobą, to jest również
niezbędnym jej warunkiem.

42

3. Trzecim wreszcie warunkiem minimalnym jest możność doboru odpowiedniego

towarzystwa

, w którym się spędza większą ilość czasu. Przeciętny człowiek otoczony złymi ludźmi,

niskiego pokroju nie potrafi, jak to powyżej zaznaczyłem, oprzeć się ich wpływowi. Niestety
wyjątkowo chyba możemy swobodnie dobierać, sobie towarzystwo według swego uznania. W
fabryce i warsztacie, w biurze, szkole itp. musimy współżyć z ludźmi przypadkowo zebranymi, o
różnych charakterach, dobrych i złych, i tego zmienić nie możemy. Jeśli to otoczenie okaże się dla nas
niekorzystne, musimy starać się stworzyć przeciwwagę w życiu rodzinnym, wśród znajomych, w
odpowiednich stowarzyszeniach. Dlatego sądzę, że zakładanie, względnie należenie do stowarzyszeń
o charakterze etycznym jest dla podniesienia ogólnego poziomu moralnego bardzo ważne, sama
świadomość, że istnieje i działa większe grono ludzi, uważających pracę nad sobą za rzecz nie tylko
godziwą, lecz nawet bardzo wartościową, może podtrzymać jednostkę w jej usiłowaniach i
zneutralizować złe wpływy.

Na tym kończę omawianie wpływu warunków zewnętrznych i podkreślam raz jeszcze, że gdy kontrola
własna wykaże, iż w pracy naszej nie ma postępu, trzeba namyśleć się nad zmianą warunków,
wewnętrznych i w ten sposób starać się przezwyciężyć przeszkody.

Rozdział VIII.

ROZMYŚLANIE OGÓLNE.

Nasze rozmyślania codzienne są z natury rzeczy krótkie i dotyczą drobniejszych spraw, szczegółów
odnoszących się do wydarzeń jednego dnia. By te rozmyślania nie stały się banalne, by je pogłębić i
nie zgubić się w szczegółach, trzeba przynajmniej raz na tydzień poświęcić trochę więcej czasu i zająć
się kwestiami ogólniejszymi, trzeba spojrzeć na swoją pracę z wyższego punktu widzenia. I tu
również, by te rozmyślauia były owocne, trzeba postawić sobie określone pytanie i starać się o
uzyskanie konkretnych i praktycznych odpowiedzi, bez żaduych ogólników i frazesów.

Są cztery zasadnicze tematy, nad którymi trzeba się namyślać.

I. Temat pierwszy jest kontynuacją rozważań rozpoczętych już w namyśle
wstępnym nad planem życia.

Odpowiedź prowizoryczną, jaką wtedy ustaliliśmy, trzeba obecnie gruntownie przemyśleć. Musimy
się zastanowić nad tym, jakimi chcielibyśmy być albo, ponieważ każdy chce się w oczach drugich
dobrze przedstawiać, trzeba sobie zdać z tego sprawę, za jakich, chcemy uchodzić w oczach
otoczenia. Te rozważania prowadzą nas do ukształtowania sobie jakiegoś ideału, wzoru człowieka
doskonałego. Problem, jaki każdy musi dla siebie rozważać, brzmi więc: jakie właściwości posiada
człowiek doskonały? Ponieważ na ten temat łatwo jest dać unieść się fantazji i marzeniom, przeto dla
utrzymania tych rozmyślań w granicach możliwości, a tylko taki obraz może mieć wartość praktyczną
dla naszego postępowania, podam kilka uwag, które mogą być użyte jako wytyczne w tym
rozmyślaniu, zaznaczając jednak, że ideał człowieka musi być subiektywny, że nie byłoby wcale
pożądane, gdyby wszyscy ludzie przekształcili się w zupełnie identyczne istoty. Otóż na wstępie
zaznaczam, że ideał, przybierający w marzeniach młodzieńczych postać jakiejś niezwykłej istoty,
pełnej wdzięku i urody, postać, od której bije jasność promienna, lub występujący jako zjawa jakiegoś
rycerza olbrzyma, łamiącego bez trudu wszystkie przeszkody, w rzeczywistości istnieć nie może. Czło

43

wiek – ideał, zostanie jednak zawsze tylko człowiekiem i zewnętrznie nie będzie się wyróżniać od
szaregu tłumu. Gdybyśmy zebrali wszystkich naprawdę wielkich ludzi, jakich ludzkość wydala,
zobaczylibyśmy tłum, mało różniący się od tłumu spotykanego na ulicach lub zebraniach. Kongresy
naukowe, w których biorą udział najwybitniejsze umysły danej epoki, nie różnią się zewnętrznie od
publiczności zebranej na przedstawieniu w kinie lub w teatrze. Dlaczego jednak ci ludzie są wielcy,
zasłużeni, dlaczego cieszą się ogólną czcią i szacunkiem? Tytułem ich wielkości jest, jak sądzę, tylko
to, że każdy z nich zrobił coś pożytecznego dla drugich, coś, co po nim zostanie i trwać będzie
dziesiątki lub setki lat dla dobra ludzkości. Im więcej ktoś zrobił, im większe oddał ludzkości usługi,
tym jest większy, tym bardziej zbliża się do ideału człowieka. I to wszystko jedno w jakiej dziedzinie,
czy na niwie społecznej, czy w nauce lub sztuce; jedynym warunkiem jest, by stworzył coś
pozytywnego, trwałego i przynoszącego innym pożytek. A więc człowiek wielki to taki, który dokonał
czegoś wielkiego. By zaś zostać wielkim, trzeba mieć jakiś wielki cel życiowy, bo wielkie dzieła same,
przypadkiem nie powstają, lecz wymagają usilnej, celowej pracy. Żyjąc bez celu, z dnia na dzień, po
zwierzęcemu, niczego wielkiego nie stworzymy.

O możliwych celach, dziedzinach działalności, jakie sobie możemy obrać, zaczęliśmy już rozmyślać w
namyśle wstępnym; obecnie w rozmyślaniach ogólnych musimy te rozważania kontynuować i po
pewnym czasie, po zorientowaniu się we własnych zainteresowaniach i zdolnościach oraz w
najbardziej palących potrzebach społecznych powziąć decyzję ostateczną. Decyzji tej nie można
powziąć nierozważnie, zbyt pochopnie, ale z drugiej strony nie należy tych rozważań zbytnio
przeciągać, bo rozmyślanie o bardzo ogólnych i odległych celach może przerodzić się w jakieś jałowe
planowanie, może wytworzyć typ bezwartościowego marzyciela. Są tacy ludzie, którzy rozmyślają
chętnie o szczytnych celach, ideałach, a w rzeczywistości nic nie robią, uważając się za wyższych nad
te drobne, przyziemne sprawy. Oni stworzeni do czegoś większszego, i z niechęcią i niedbale
wykonują swe obowiązki i mimo tych swoich wzniosłych myśli są uciążliwym balastem dla
społeczeństwa.

Gdy obierzemy już jakiś cel życiowy i wyznaczymy ogólny kierunek naszej pracy, musimy przystąpić
do realizacji, do obmyślenia środków do tego celu prowadzących. Dopiero realizacja celu może się
stać podstawą wielkości jednostki. Gdy ktoś obierze sobie taki cel już w młodości, zanim zaczął
pracować zawodowo, może obrać zawód, w którym praca właśnie do tego celu prowadzi. Jednakże
wypadki takie będą stosunkowo nieliczne, z reguły cel życiowy leży poza dziedziną pracy zawodowej.
Uczony, artysta, lekarz tego typu, jak dr Judym, nauczycicl-wychowawca itp, mogą do pewnego
stopnia realizować swe cele życiowe przez swą pracę zawodową, pracę dającą im utrzymanie. Lecz w
innych zawodach, którym oddaje się większość ludzi, praca zarobkowa i praca dla realizacji celu
życiowego oddzielają się od siebie. Robotnik fabryczny, rzemieślnik, rolnik, urzędnik, kupiec itp. (mają
swe obowiązki, które powinni starać się jak najlepiej wykonywać, ale one ich celem życia być nie
mogą. Cel życia może łączyć się z zawodem i to jest najkorzystniejszy wypadek, ale zawsze musi
sięgać wyżej, poza zawód. Uczony, obok swej działalności profesorskiej, dąży do wykrycia wielkich
prawd naukowych, lekarz obok swej praktyki codziennej zabiega o podniesienie zdrowotności
ogólnej, nauczyciel obok swej pracy w szkole, dba o szerzenie oświaty na wsi.

I to jest dobrze, że cel jest różny lub wyższy ponad zawód, że jego realizowanie wykracza poza ramy
obowiązków, bo daje treść dla całego życia. Obowiązki po pewnym czasie kończą się i smutną jest
dola emeryta, który nie ma wyższego celu w życiu. Wolny od pracy bawi się zbieraniem znaczków
pocztowych lub pielęgnowaniem kwiatów w doniczkach, błąka się bezczynnie i sam się czuje

44

niepotrzebnym dla nikogo. Tymczasem, gdy ma cel wyższy, może teraz właśnie rozwinąć jeszcze
intensywniejszą działalność.

Gdy mówimy o stosunku pracy zawodowej do celu życia, musimy jeszcze uwzględnić fakt, że wybór
zawodu zależy od każdorazowych warunków ekonomicznych, zapotrzebowania, względów lokalnych
itp., podczas gdy przy obieraniu celu życia nie jesteśmy niczym skrępowani, możemy swobodnie
obrać taki cel, taki kierunek działania, który najbardziej odpowiada naszym pragnieniom i
zainteresowaniom. I bez wzglądu na indywidualne warunki życiowe można do tego celu dążyć i
uzyskać dodatnie rezultaty. Zwracano już nieraz na to uwagę, że największe dzieła powstawały często
w najcięższych warunkach. Trzeba tylko obmyśleć, w jaki sposób do tego celu można by się zbliżyć i
konsekwentnie, systematycznie pracować.

Obmyślenie środków wiodących do naszego celu głównego, które są celami pośrednimi, jest dalszym
zadaniem rozmyślań ogólnych. Najpierw trzeba zapewnić sobie minimalne warunki pracy nad sobą, a
więc zabezpieczyć egzystencję, zorganizować swe życie tak, byśmy rozporządzali pewną ilością
wolnego czasu i dobrać odpowiednie towarzystwo. Często pokaże się, że dla pracy w obranym
kierunku brak nam odpowiedniego wykształcenia i przygotowania; uzupełnienie tych luk stanie się
następnym celem pośrednim, który musimy zrealizować. Po tych przygotowaniach lub równocześnie
z nimi obieramy sobie cel pośredni właściwy, to znaczy leżący już na linii prowadzącej wprost do
naszego celu głównego czyli przynależny do obranej przez nas dziedziny działania.

Taki cel pośredni musi być sformułowany konkretnie, leżeć w zasięgu naszych możliwości i być
uchwytnym, to jest dającym ująć się liczbowo, skontrolować, by można było powiedzieć, że w tym
czasie zrobiłem to a to. Wobec tych postulatów cel pośredni pierwszy musi być skromny; trzeba
zaczynać od stosunkowo małych zamierzeń i działań, które jednak potrafimy przeprowadzić.

W dalszym ciągu pracy, jeśli nam zdolności i okoliczności pozwolą, ten pierwszy cel pośredni będzie
sam z siebie, organicznie się rozrastać i obejmować coraz szersze kręgi. Jeśli zaś trudności okażą się
zbyt wielkie, to przy skromnym celu pośrednim przecież coś konkretnego osiągniemy i nie
przejdziemy przez życie bezużytecznie z samymi dobrymi zamiarami, lecz w miarę możności
dorzucimy śwą cegiełkę do budowy gmachu dobra ogólnego.

Obranie jakiegoś skromnego celu pierwszego jest i z tego względu wskazane, że pozwoli na
natychmiastowe przystąpienie do pracy. Pracę tę przedstawiam sobie jako cichą, ale usilną i
dokładną. Nie trzeba się zrażać, gdy będziemy musieli zajmować się różnymi drobnymi szczegółami;
one są niezbędne i każda rzecz wielka powstaje i składa się z tysiącznych drobnych części. I tak, by
napisać, jakieś arcydzieło poezji autor musi obmyśleć i napisać z osobna każde zdanie, każdy wyraz —
tak samo jest i we wszystkich innych dziedzinach. Wzorem niedościgłym w takiej cichej pracy był nasz
niezapomniany uczony, wychowawca całego zastępu filozofów polskich, prof. Twardowski. Gdy został
obrany przewodniczącym Towarzystwa Nauczycieli Szkól Wyższych, było to małe stowarzyszenie
słabej żywotności o bardzo ograniczonym zasięgu działania. Nowy przewodniczący nie zaczął swej
akcji od żadnych gwałtownych przewrotów, od żadnych nadzwyczajnych pociągnąć, lecz poświęcając
Towarzystwu dzień w dzień długie godziny wieczorne, pilnował skrupulatnego załatwienia
najdrobniejszej nawet sprawy, sumiennego odpisywania na każdy list, każdą kartkę, punktualnego
wpłacania składek, popierał każdą pożyteczną inicjatywę i za kilka lat to skromne Towarzystwo
rozrosło się, stało się potężnym związkiem nauczycielskim szkół średnich i wyższych i oddało
ogromne usługi, oraz przyczyniło się do wydatnego podniesienia poziomu szkoły polskiej. Wielkość

45

takiej pracy polega nie na wielkości samych załatwianych spraw, lecz tkwi w stałości i heroicznej
nieraz wytrwałości w dążeniu do celu. Gdy człowiek już za młodu określi sobie jasno i wyraźnie cel
życia i do tego celu będzie stale swe wysiłki i starania kierować, może zdziałać tak wiele, że to
niekiedy na cud wyglądać będzie. A będzie to cud sumowania się drobnych wysiłków, któremu
ludzkość zawdzięcza całą kulturę i wszystko, co ma wielkiego, pięknego i dobrego.

Trzeba więc koniecznie obrać sobie skromny lecz jasny, konkretny cel i wytrwale pracować, nad jego
realizacją. Im większe osiągniemy w tej pracy wyniki, tym bardziej zbliżymy się do ideału, do wzoru
człowieka doskonałego.

Jednakże cel wzniosły i praca usilna nie wystarczają, by człowiek stał się doskonałym, W ten sposób
może on zostać wielkim, wybitnym, zasłużonym, ale od doskonałości będą go dzielić różne wady i
słabostki właściwe naturze ludzkiej. I tak zwykle bywa, że ludzie naprawdę wielcy, wybitni tracą w
osobistym zetknięciu, przy bliższym poznaniu. Gdy ich znamy tylko z ich dzieł, gdy słyszymy o ich
działalności, wytwarzamy sobie zwykle ich idealny obraz, bardzo od rzeczywistości odległy, a gdy los
nas z nimi zetknie, jesteśmy zwykle rozczarowani. Obraz ten bowiem szpecą ogromnie najrozmaitsze
wady i przywary. Znałem np. znakomitego i naprawdę zasłużonego uczonego, który jednak odstręczał
od siebie ludzi swą złośliwością. Wśród wiekich ludzi jeden jest chciwy, inny nieznośnie zarozumiały,
inny jeszcze po prostu łakomy itp. Te ich wady psują harmonię obrazu, a wielu zdolnym ludziom
przeszkadzają w osiągnięciu wielkości. Wad tych trzeba koniecznie się pozbyć, tym bardziej, że im
lepsze mamy o kimś mniemanie, tym drobniejsze jego wady rzucają się nam w oczy i przysłaniają
prawdziwe zalety i zasługi. Np. u pobożnego i zacnego księdza razi bardzo, gdy on chętnie gra w karty
lub lubi dobrze i dużo zjeść, u wybitnego męża stanu, gdy stara się i zabiega o jakieś gratyfikacje,
zarobki itd. Doskonałego człowieka wyobrażamy sobie bez wady, jako zespól wszystkich zalet. Muszę
jednak zaznaczyć, że znaczna większość zalet ma charakter negatywny, to znaczy, że gdy mówimy o
kimś, że posiada jakąś zaletę, to rozumiemy przez to, że on czegoś określonego nie robi, a nie
podajemy wcale tego, co on robi. Mówiąc np, o kimś, że jest uczciwy twierdzimy, że on nie kradnie,
nie przywłaszcza sobie cudzego mienia, podobnie pracowity — to taki, który' nie traci czasu, ale nie
oznaczamy tego, co on robi, odważny — to ten, co się nie boi, wstrzemięźliwy — nie je lub nie pije
nadmiernie itd. Jednym, z nie-licznych wyjątków jest zaleta dobroci, która obok strony negaty¬wnej
ma również określoną stronę pozytywną; dobry bowiem jest ten, który nie tylko nié sprawia drugim
przykrości, ale robi im coś dobrego, pożytecznego i w tym sensie człowiek wielki, który pracuje dla
drugich, jest przez to samo dobrym.

Ponieważ, więc zalety są negacją wad — dlatego możemy określić człowieka doskonałego, jako
uwolnionego od wad i przywar szpecących zwykle każdego człowieka. A zatem, dążąc do ideału,
powinniśmy nie tylko mieć jakiś cel wzniosły i dla niego pracować, ale też starać się zwalczać swe
wady. Oba te kierunki pracy nad sobą uzupełniają się wzajemnie i dopiero z ich połączenia wyrasta-
człowiek doskonały. Podobnie, jak sama strona pozytywna nie wystarcza do doskonałości, tak samo i
sama negatywna nie prowadzi do celu. Gdyby ktoś zwalczył w sobie wszystkie wady i żył gdzieś na
odludziu, zajęty pracą nad sobą - nie troszcząc się zupełnie o innych ludzi — nie moglibyśmy go
uważać za ideał doskonałości, lecz przeciwnie, wydawałby się nam uosobieniem egoizmu. Obok
oczyszczenia się z wad, by zbliżyć się do ideału człowieka, konieczną jest praca pozytywna dla
drugich.

46

Zbierając razem powyższe uwagi, sformułujemy temat pierwszy

naszych rozmyślań ogólnych

w dwu konkretnych pytaniach :

1. Jaki obieram sobie ogólny cel życia. czyli do czego chcę dążyć?

2. Jakiej wady chcę się pozbyć?

Pytanie pierwsze zajmować nas będzie w początkach naszej pracy nad sobą. Po gruntownym
przemyśleniu tej sprawy i powzięciu decyzji znika już ono z naszych rozmyślań, a na jego miejsce
wchodzi pytanie o pierwszy cel pośredni. Gdy i ono zostanie, załatwione, wówczas przestajemy się już
tą kwestią celów zajmować i swe usiłowania zwracamy w kierunku ich realizacji. Celu głównego ani
pośredniego zmieniać już nie należy, gdyż tylko długa, trwała praca w jednym i tym samym kierunku
może dać poważne rezultaty. Po wpisaniu celu pośredniego, na który zdecydowaliśmy się,
moglibyśmy zakończyć i odłożyć zeszycik zatytułowany „Plan życia“. Rozpoczęliśmy go w czasie
wstępnego namysłu i teraz przez kilka lat lub dłużej będzie niepotrzebny, aż do chwili pełnego
zrealizowania pierwszego celu pośredniego. Pożądaną jednak byłoby rzeczą wpisywać w nim krótko
dzieje swej pracy pozytywnej, konfrontować swe pierwotne zamiary i przewidywania z
rzeczywistością i dla użytku swych współpracowników i następców utrwalić swe nadzieje, tryumfy i
rozczarowania.

Pytanie drugie o nasze wady będzie dłużej stanowić temat rozmyślań ogólnych, gdyż posiadamy nie
jedną wadę, ale bardzo wiele i po zwalczeniu lub zmniejszeniu jednej trzeba zaraz zabierać się do
walki z inną itd. Pytanie to jednak przyłączymy do tematu trzeciego, który poniżej przedstawię, jako
pozostające w ścisłej od niego zależności. Obecnie przechodzę do omówienia tematu II-go»

II. W powyższych uwagach o celu życia jeden punkt został niewyjaśniony i

może wzbudzać wątpliwości.

Dlaczego mówimy stale o pracy dla drugich, pożytecznej dla

ogółu, przynoszącej korzyść innym ludziom — czyż nie można obrać sobie celu egoistycznego, tj.
odnoszącego się do naszej osoby, np. zdobycia dużego majątku, uzyskania wybitnego stanowiska,
urządzenia sobie przyjemnego i beztroskiego życia itp. Istotnie nie bierzemy ich pod uwagę, gdyż cele
tego rodzaju, choć bardzo naturalne i wypływające z naszych popędów, uważam za niewarte
zachodu, marne a nawet szkodliwe z wielu powodów.

Gdy popatrzymy na nasze życie z nieco dalszej perspektywy, gdy spróbujemy je ująć jako całość, musi
uderzyć nas ten prosty fakt, że życie jednostki trwa stosunkowo krótko, że kończy je nierobiąca ża-
dnych wyjątków — śmierć. Każdy jej ulec musi prędzej lub trochę później, ona zamknie a raczej
przerwie wszystkie nasze prace i dążenia. Obserwacja codzienna poucza nas, że człowiek jest istotą
tak wątłą, kruchą, że jakiś przypadek nieszczęśliwy, jakaś nie wiadomo gdzie i jak nabyta choroba od
razu kładzie kres wszystkim niebosiężuym nieraz planom i najpotężniejsze nawet jednostki wytrąca
od razu z roli działających aktorów poza scenę.

Z tych refleksji wynika jasno, że wszelkie cele i dążenia egoistyczne są marne i bezsensowne, pryskają
jak hańka mydlana. Czyż warto całe życie się trudzić, by zebrany ogromnymi wysiłkami majątek
roztrwonili spadkobiercy? Czy warto walczyć o jakieś wysokie stanowiska, z których po krótkim czasie
śmierć lub starość nas usunie? Człowiek zdrów i silny, zaabsorbowany codziennymi sprawami nie
myśli o śmierci, jak gdyby miał żyć wiecznie, ale tym przykrzejsze jest załamanie, gdy nagle w tym
czynnym życiu pojawią się oznaki końca. Z tych przesłanek musimy wysnuć wniosek, że sensowne i
wartościowe są tylko cełe i dążenia ponad indywidualne, których śmierć jednostki nie przecina, lecz

47

które mimo jej śmierci trwają dalej i ciągną się w wieczność. Takimi są jedynie: 1. cele religijne lub
metafizyczne, możliwe do przyjęcia wtedy, gdy wierzymy w pośmiertne życie jednostki i jej
pośmiertną odpowiedzialność za czyny ziemskie, oraz 2. cele społeczne, gdyż mimo śmierci jednostek
ludzkość, narody, grupy społeczne żyją i trwają od tysięcy lat i ich końca przewidzieć nie można. W
miejsce jednego pracownika wchodzą inni i przejmują podjęte przez niego trudy, ludzkość, się rozwija
i przez tytaniczne wysiłki, często niestety przez krew i męki dąży do lepszego jutra. Cele społeczne i
metafizyczne nie pozostają w żadnej ze sobą sprzeczności, gdyż naczelnym przykazaniem prawie
wszystkich religii i systemów metafizycznych jest miłość bliźniego, to jest praca dla dobrą drugich. Z
tego punktu widzenia rozpatrywane cele egoistyczne muszą wydać się bezsensownytni, a gdy jeszcze
uwzględnimy, że są one najczęstszą przyczyną sporów, walk itp., musimy je stanowczo odrzucić.

We wszystkich naszych rozważaniach trzeba więc wziąć pod uwagę krótkość naszego życia i
pamiętając o niej oceniać nasze cele i dążenia, osądzać, czy dotyczą one wartości chwilowych, szybko
przemijających, czy też odnoszą się do wartości rzeczywistych, trwałych. Taka myśl o śmierci pozwoli
nam wybrać cele naprawdę godne wysiłków, pozwoli zdecydować, czy to, o co zabiegamy, jest
naprawdę ważne. Po dokonanym wyborze uświadomienie sobie, że pracuję dla czegoś, co jest
trwalsze ode mnie, co mnie przetrwa — doda sił i zachęci do intensywnej pracy.

Uprzytomnianie sobie faktu, że szybko zbliżamy się do kresu, ma poza tym ogromną wartość życiową,
umożliwia wyrobienie sobie pięknej, wzniosłej postawy wobec wszystkiego, co nas w życiu spotka.
Człowiek nie zastanawiający się nad życiem, porwany wirem tysiącznych spraw, zajęć i kłopotów
codziennych nie potrafi trafnie ocenić najrozmaitszych zdarzeń i wartości, z którymi się spotyka i
przesadza w obu kierunkach, bądź to nadmiernie ciesząc się i chlubiąc, bądź też, co częściej się
zdarza, martwiąc się i irytując sprawami tak mało ważnymi, że sam po pewnym czasie wyraża się o
nich lekceważąco i zaprzecza, jakoby się nimi przejmował. Trudno jest należycie ustosunkować się do
życia, my niesłusznie pewne rzeczy przeceniamy, przypisujemy im zbyt duże znaczenie, przywiązujmy
się zbytnio, innych zaś niedoceniamy tak, jak na to zasługują. Dopiero w okresie wojny wielu ludzi
uświadomiło sobie, jak miłe i szczęśliwe życie poprzednio wiedli, czego sobie wtedy nie umieli cenić.

W pewnych sferach ludzie przywiązują ogromną wagę do orderów, odznaczeń, tytułów, a przecież to
są rzeczy tak bez znaczenia, że nikt potem uwagi na nie nie zwraca. Czy np. Kant miał ordery i od-
znaczenia czy nie, jest rzeczą zupełnie bez znaczenia. Żadnemu historykowi filozofii nie przyjdzie na
myśl, by robić w swych ocenach różnicę między filozofem Markiem Aureliuszem a Epiktetem, też
filozofem, dlatego, że pierwszy był potężnym cesarzem, a drugi tylko nędznym niewolnikiem. Te
sprawy tak przejściowe i krótkotrwałe, jak kręgi na wodzie, rozpatrywane z wyższego punktu
widzenia bledną i maleją, okazując całą swą nicość. Dlatego to spojrzenie z dalszej perspektywy
należy zatrzymać, jako stały punkt w naszych rozważaniach ogólnych — gdyż ono pozwoli nam
zachować spokój i godność w zmiennych kolejach życia i umożliwi trafną ocenę naszych
każdorazowych pragnień, dążeń i często przykrych doświadczeń, jakie w naszej pracy będą nas
spotykać.

Jest jeszcze jeden wzgląd przemawiający za częstym przeprowadzaniem tego rodzaju rozważań. Jak
już poprzednio starałem się wykazać, przewidywanie przyszłych sytuacji, w jakich możemy się
znaleźć, jest z wielu powodów wskazane. Jest zaś jedna sytuacja, która nas wszystkich nieuchronnie
czeka, jedno przykre przejście, przez które każdy musi przejść — to jest śmierć własna. I tutaj
przewidywanie tego faktu, przemyślenie będzie stanowić pewne przygotowanie i skłoni nas do -

48

takiego zorganizowania życia i pracy, do przegotowania współpracowników i następców tak, byśmy
mogli, gdy ta sytuacja nastąpi — bez zbytniego żalu porzucić naszą działalność.

Tak mi się przedstawia ten drugi temat rozmyślań; jest on bez kwestii smutny i poniekąd
deprymujący, ale uważam, że nie należy go pomijać. Gdy poważnie odnosimy się do życia, nie
możemy uprawiać strusiej polityki chowania przed niebezpieczeństwem głowy do piasku, lecz trzeba
odważnie, po męsku spojrzeć prawdzie w oczy i odpowiednio się ustosunkować; Jest to, jak sądzę,
jedno z najważniejszych kryteriów życiowych, bez którego nie potrafimy ułożyć sobie życia, jak należy
i dlatego w pracy nad sobą niezbędne.

III. Przechodzimy obecnie do omówienia tematu trzeciego, który nas znowu

zbliża do spraw codziennych.

W krótkich codziennych rozmyślaniach zajmujemy się

sprawami jednego dnia, ale przecie od czasu do czasu trzeba w rozmyślaniach objąć pewną większą
całość. Znowu minął tydzień, czas leci nieprawdopodobnie szybko, należy więc zdać sobie sprawę z
tego, czy nasza praca dobrze się rozwija, czy robimy rzeczywiste postępy zarówno w zwalczaniu
swych wad, jak i w kierunku naszego pozytywnego celu, czy też ten tydzień uciekł nam bezużytecznie
i nieproduktywnie. Codziennie staczamy niejako drobne utarczki, a tygodniowe rozmyślane to jakby
obrady sztabu generalnego, które mają nam oświetlić rozwój całej kampanii i dać ogólne wytyczne
dla dalszej pracy. Przeglądamy więc nasze zapiski codzienne najpierw odnoszące się do zwalczanej
obecnie wady i mając więcej czasu zastanawiamy się dokładniej nad trudnościami, na jakie
napotykamy, obmyślamy środki zaradcze, warunki zewnętrzne, które możnaby wykorzystać, i
ewentualnie postanawiamy przeprowadzić pewne zmiany. Jeśli zaś widzimy, że praca rozwija się
dobrze, że dana wada osłabła lub nawet znikła zupełnie, wówczas decydujemy się na skierowanie
wysiłków w inną stronę i postanawiamy rozpocząć kampanię z inną naszą wadą, którą uważamy w
tym czasie za najsilniejszą. Jednak nie należy zbyt pochopnie przerzucać się z jednej dziedziny w
drugą, gdyż wady są w większości wypadków bardzo uporczywe i po okresie pewnego jakby
przyczajenia się mogą znów wystąpić z dużą intensywnością. Rozważywszy poważnie tę sprawę i
zanotowawszy decyzje przechodzimy do rozpatrzenia przebiegu naszej pracy pozytywnej. Czy
postępuje ona dobrze, czy zbliżamy się lub jesteśmy przynajmniej na dobrej drodze prowadzącej do
naszego celu. Tej pracy, gdy cel raz został obrany, już zmieniać nie należy, a nawet przeciwnie, trzeba
się starać, by była ona wykonywana w tych samych warunkach, o tej samej porze, dlatego by mógł się
wytworzyć odpowiedni nawyk, który będzie naszą stałą zdobyczą i ułatwi nam pracę na przyszłość.
Nawyki tworzą się jedynie przez częste powtarzanie, się tych samych czynności w podobnym
otoczeniu zewnętrznym, a nawet o tej samej porze, z tym zastrzeżeniem, że jesteśmy do tych
czynności uczuciowo dobrze nastawieni, bo gdy one wzbudzają w nas wstręt albo niechęć, to po
pewnej ilości powtórzeń skutek będzie odwrotny, to znaczy nie będziemy się mogli do tych czynności
przymusić; Gdy ktoś chodzi co dzień o tej samej porze do kawiarni na gazety i rozmowy, to po
pewnym czasie tak przywyknie, że będzie o tej godzinie już odczuwał pragnienie, jakoby potrzebę tej
rozrywki i brak jej sprawi mu przykrość. Podobnie, gdy ktoś się przyzwyczai zasiadać co dzień
wieczorem przy biurku i w świetle stojącej lampy studiować poważne dzieła, wówczas zmianę
warunków uniemożliwiających mu tę pracę odczuje przykro i będzie tęsknił za tymi cichymi
godzinami. Jeśli chodzi o kierowanie swym postępowaniem w przyszłości, to wytworzenie nawyków
jest najważniejszą rzeczą, jaką możemy w tym celu zrobić. W naszych rozważaniach powinniśmy więc
zastanowić się nad ulepszeniem naszej działalności i takim zorganizowaniem jej, by mogły powstać
pożyteczne nawyki.

49

Przeprowadzając ogólniejszą kontrolę powinniśmy zadać sobie jeszcze jedno pytanie, którego
kontrola codzienna, zwrócona jedynie na pewne określone sprawy nie obejmuje, mianowicie zapytać,
czy nie zaniedbujemy w swej działalności czegoś ważnego? Zdarza się bowiem niekiedy, że ktoś
pracując i zachowując się zupełnie poprawnie nie zwraca uwagi na pewne objawy, nie przedsiębierze
potrzebnych kroków, aż nagłe staje zaskoczony przed groźnymi faktami, które niekiedy już za późno
naprawić. Dla przykładu przytoczę dość częste wypadki chorób; ktoś pokaszluje przez dłuższy, czas,
może ma podwyższoną temperaturę, ale jej nie mierzy, jest osłabiony, lecz nie zwraca na to uwagi, aż
rozwijająca się gruźlica, którą w początkach można było wyleczyć, zwali go z nóg. Zdarża się czasem,
że się nie pomyśli, iż trzeba pomóc komuś w rodzinie, którego niedostatek zjada, aż stanie się jakieś
nieszczęście. Czasem rodzice zajęci pracą i troskami codziennymi nie zwracają uwagi na towarzystwo,
w którym ich dziecko co dzień przez kilka godzin przebywa, aż pewnego dnia są zaskoczeni wieścią o
występkach, do których ich dziecko dało się nakłonić; wiele tego rodzaju wypadków opisuje w swej
ciekawej książce amerykański sędzia Lindsay. Tak samo może przedstawiać się sprawa, gdy nie
zwracamy uwagi na zgodność naszych wydatków z dochodami, na zachowanie się ludzi, z którymi się
spotykamy, a którzy potem mogą niespodzianie wystąpić z jakimiś do nas pretensjami itd. Dlatego od
czasu do czasu należy zastanowić się nad pytaniem, czy czegoś ważnego nie zaniedbuję i przejść w
tym celu cały schemat dnia, według którego żyjemy.

W związku z tą kwestią omówię krótko pojęcie schematu dnia

, które teraz wprowadziłem.

Życie jednostki można przedstawić jako szereg schematów, które w identycznej prawie formie przez
dłuższy czas się powtarzają, aż zjawiający się punkt zwrotny tego łańcucha nie przerwie i nie zniszczy
dotychczasowego schematu, a nie wprowadzi od razu lub powoli nowego. Ten nowy schemat znów
się będzie monotonnie powtarzać do następnego punktu zwrotnego itd. Np. dziecko w wieku
szkolnym żyje według następującego schematu: przed południem przebywa w szkole od 8 do 1, po
południu uczy się kilka godzin, bawi się z kolegami lub idzie na przechadzkę, wieczorem trochę czyta i
o 9-tej idzie spać. I taki porządek dnia powtarza się z małymi odchyleniami przez całe łata. Wreszcie
przychodzi punkt zwrotny, matura, ukończenie szkoły i cały ten schemat w jednym momencie znika
całkowicie. Młodzieniec wstępuje do szkoły wyższej lub zaczyna pracę w jakmii zawodzie, i całe życie
się zmienia, zmieniają się miejsca, w których przebywa, rodzaj zajęć i ich rozkład czasowy. Życie
biegnie według nowego schematu, który znowu powtarza się przez szereg lat, aż nadejdzie nowy
punkt zwrotny np. małżeństwo i znowu schemat się zmienia. Tworzenie się schematów ma swe
źródło w warnikach zewnętrznych, oraz w specyficznej tendencji tkwiącej w każdym człowieku, a
specjalnie silnej u starszych, do powtarzania raz wykonywanych czynności w tej samej formie i w tym
samym czasie; nawet na przechadzkę człowiek starszy jest skłonny chodzić stale tą samą drogą i o tej
samej porze lub kłaść pasjansa co dzień po kolacji itp. Wspomniana tendencja jest dla nas często
korzystna w zmiennych warunkach życiowych. Gdy żaden schemat nie może się wytworzyć, tracimy
zwykłe wiele czasu bezużytecznie i odczuwamy wskutek takiego nieporządku wiele przykrości i
niezadowolenia. Ale by taki schemat był naprawdę korzystny, powinien być rozsądnie, celowo
ułożony, nie zawierać nic szkodliwego i nie powinno w nim braknąć niczego ważnego.

U nas na ogół życie nie jest porządnie zorganizowane, nikt o tym nie myśli i nikt się z czasem drugiego
nie liczy. Wskutek tego raz jesteśmy zmuszeni tracić wiele czasu bezużytecznie, kiedy indziej zaś
jesteśmy przeładowani pracą i żąda się od nas po prostu niemożliwości. Np. w szkołach dzieci mają
jednego dnia ze wszystkich przedmiotów bardzo dużo do przerobienia, a na drugi dzień nie ma
prawie nic do roboty. Podobnie studenci szkół wyższych mają wykłady w różnych porach dnia, między
wykładami zaś poszczególne wolne godziny, z którymi nie wiadomo co zrobić, ani gdzie się w tym

50

czasie podziać. Na wsi obserwowałem, jak włościanie w pewnych porach , roku kręcą się bezczynnie
po gospodarstwie, przystają przed domami, gawędzą — a kiedy indziej na sen im czasu nie zotaje.
Przydałyby się jakieś reguły i wskazówki, jak jednostka powinna sobie ułożyć schemat dnia, w którym
powinno się znaleźć miejsce i na pracę zawodową i na pracę dla siebie, na przechadzkę dla zdrowia,
na lekturę i na wypoczynek itd. Narazie takich wskazówek nie mamy, pewne wzory organizacji dnia
podają reguły klasztorne, pochodzące jeszcze z początków średniowiecza, ale one dla ludzi świeckich
w dzisiejszych czasach zastosować się nie dadzą. W naszych rozmyślaniach ogólnych powinniśmy tą
sprawą się zająć, rozważyć schemat dnia, według którego żyjemy, uzupełnić luki, zmienić niewłaściwe
szczegóły i starać się, by każdy następny tydzień spędzić lepiej od poprzedniego, by stale wznosić się
na wyższy poziom moralny.

Omawiany trzeci temat rozmyślań można ująć w dwa konkretne pytania:

1. Czy nasza praca nad sobą rozwija się pomyślnie, czy nie trzeba wprowadzić w niej zmian i jakie?

2. Czy nasz schemat dnia jest poprawny, to jest, czy nie zaniedbujemy czegoś ważnego i co
moglibyśmy zmienić na lepsze?

IV. Przechodzimy do omówienia czwartego i ostatniego tematu rozmyślań,

który stanowi poznawanie samego siebie.

Tematem tym zaczęliśmy się zajmować już w

namyśle wstępnym i wtedy starałem się wykazać, że poznanie siebie jest sprawą ogromnie trudną.
Nasze dyspozycje, zdolności i skłonności nie są nam dane w doświadczeniu, proces tworzenia się
motywów odbywa się nieświadomie, jak to w mojej teorii woli usiłowałem wykazać, a instynkt mocy
zakrywa przed nami nasze wady i słabości. Sami siebie nie znamy i czasem człowiek sam się dziwi, że
potrafił znieść lub dokonać takich rzeczy, o których był przekonany, że przekraczają jego siły; często
też sam nie rozumie dlaczego w pewnej sytuacji zachował się w sposób nieodpowiedni i potem się
tego wstydzi i nie lubi nawet myśleć o tym.

Człowiek jest sam dla siebie zagadką

, której rozwiązanie wymaga wiele trudu.

W jaki sposób można poznać samego siebie, jak konkretnie postawić tę sprawę, gdy chcemy na ten
temat rozmyślać — tymi kwestiami zajmiemy się obecnie nieco dokładniej, choć bynajmniej nie
wyczerpująco.

Trochę materiału do tych rozmyślań zawierają nasze notatki codzienne

, zwłaszcza

odpowiedzi na trzecie pytanie codziennej kontroli. Te notatki trzeba obecnie przeglądnąć i nad nimi
się zastanowić. Wybierzmy z nich sobie lub przypomnijmy, jeżeli w notatkach nie znajdziemy, jakąś
sytuację z ostatniego tygodnia, w której mieliśmy możność wyboru, to jest mogliśmy rozmaicie się
zachować i zanalizujemy motywy naszego wyboru, dlaczego postąpiliśmy tak, a nie inaczej. Może tu
chodzić o sprawy niewielkiej wagi, np. kupić coś czy nie kupować, czytać tę książkę czynie czytać,
odwiedzić kogoś czy go nie odwiedzić itp. Przy namyśle nad swoją decyzją, nie należy zadowalać się
pierwszą z brzegu odpowiedzią, która się nam od razu na myśl nasunie, lecz trzeba starać cię wniknąć
głębiej, przypomnieć sobie dokładnie, czego postępując w ten sposób spodziewaliśmy się, co
chcieliśmy osiągnąć, a czego uniknąć ild. Przy pewnej wprawie w takiej analizie dochodzimy, nieraz
do konkretnych odpowiedzi i poznajemy ukryte motywy, które faktycznie o naszym postępku
zadecydowały.

51

Można też rozmyślając o pewnym naszym zachowaniu się zdać sobie sprawę z tego,

Jakbym ten

postępek przedstawił wobec innych

, obcych ludzi, można nawet przeprowadzić rzeczywistą

próbę. uświadomienia sobie szczegółów, o których nie chciałbym mówić, które zmieniłbym lub
opuścił w opowiadaniu, pozwoli czasem wykryć pewne wady i tajemne motywy, które nami
kierowały. Np. pewien osobnik, o którym wiedziano, że przewozi cukier z jednego miejsca na drugie,
opowiadając o tym podkreślał, że wozi cukier tylko w podarunku dla znajomych, choć sam
sprzedawał tym osobom, którym to opowiadał; fakt, że o tym zapomniał, świadczy o chęci
zamaskowania czegoś, co sam ocenia ujemnie.

Obok takiej analizy motywów należy

zastanowić się nad zdarzeniami, w których braliśmy

udział, i starać się zdać sobie sprawę z przyczyn

, dla których coś się nam przydarzyło i to

zarówno pomyślnego, jak i nieponiyśłnego, oraz jaka była w tym nasza zasługa lub wina. Nie trzeba
jednak, jak już na innym miejscu wspomniałem, szukać przyczyn wyłącznie w warunkach lub w innych
ludziach, bo ich zmienić nie możemy i nigdy nie potrafimy ocenić sprawiedliwie, gdyż nie możemy
znać dokładnie ani cudzych motywów, ani ich stanu psychicznego. Należy raczej zwrócić uwagę na
swoją rolę i zastanowić się, czy gdybyśmy inaczej się zachowali, nie osiągnęlibyśmy powodzenia.
Dobrze jest również przypomnieć sobie, jak się zachowaliśmy i zachowujemy w różnych sytuacjach
życiowych, np. w towarzystwie innych ludzi, na wycieczce, przy pracy, w niebezpieczeństwie, wobec
cudzego nieszczęścia itp., co włedy odczuwamy, jakie chęci i pragnienia w nas się pojawiają itd. Tego
rodzaju analiza przeszłości jest bardzo pożyteczna i u wielu wielkich ludzi możemy tego rodzaju
rozważania stwierdzić. Przypominając sobie pewne zdarzenia należy specjalnie zastanowić się nad
ustosunkowaniem się innych ludzi do nas, jak oni się do nas odnoszą, dlaczego ktoś nas nie lubi i nam
szkodzi, lub lekceważąco traktuje, przy czym trzeba znowu zbadać, czy w naszym własnym
postępowaniu nie ma do tego przyczyny.

W końcu dla uzyskania porównania, które nam może pewne nasze cechy uwidocznić,

Warto

zastanowić się nad losami innych ludzi

, których znamy lub o których się dowiadujemy.

Rozważanie takie dostarczy nam nieraz albo wzorów zachęcających, które możemy naśladować albo
odstraszających przykładów skutków niewłaściwego postępowania. Np. dowiedziałem się, że w czacie
wojny zginął pewien znany mi osobnik i to w okolicznościach tego rodzaju, że ocalenie było możliwe,
ale nikt mu nie ppmógł, nikt go nie przestrzegł przed niebezpieczeństwem. Rozmyślając o tej tragedii
przypomniałem sobie, że ten osobnik był w danej okolicy ogólnie njelubiany, bo traktował drugich
lekceważąco, był w postępowaniu nierówny, zależnie od kaprysu raz się z kimś przyjaźnił, kiedy
indziej tego samego człowieka ignorował, udawał, że go nie poznaje; był on egoistą i cboć dobrze mu
się powodziło, nigdy nikomu nie pomógł, lecz przeciwnie był chciwy i bezwzględny. Nie ulega
wątpliwości, że takie jego postępowanie zadecydowało o jego losie. Rozmyślanie nad takimi
wypadkami stanowi wstrząsającą lekcję, która może dla nas mieć duże znaczenie. Obserwacja innych
ludzi i ich losów pozwoli nam poznać nieco dokładniej skomplikowany i zawiły mechanizm życia i
wiedzę tę można wykorzystać w pracy nad sobą.

Nawiasowo dodam, że obok rozmyślań wskazaną jest rzeczą

Zwrócić się do kogoś bliskiego z

prośbą o szczerą ocenę naszej osobowości

, o wypowiedzenie się, co on o nas myśli, jakie wady

nam przypisuje, jakie niewłaściwości widzi w naszym postępowaniu. Odpowiedź, którą powinniśmy
przyjąć bez najmniejszej urazy, należy dobrze przemyśleć i porównać z własnym sądem o sobie, czy
jesteśmy istotnie takimi, za jakich nas inni uważają i zdać sobie sprawę z tego, dlaczego inni tak o nas

52

myślą. W razie pewnych niejasności trzeba starannie obserwować własne zachowanie się, swe
reakcje we wskazanym kierunku.

Takie są łatwiejsze sposoby poznania samego siebie.

Trafna znajomość własnej osobowości jest w pracy nad sobą nieodzowna, zarówno dlatego, że
musimy przede wszystkim wiedzieć, jakie wady powinniśmy w pierwszej linii zwalczać, jak też i z tego
powodu, że

Już samo poznanie pewnych złych skłonności i motywów w pewnych

wypadkach może nas od nich uwolnić

. I tak, jak wspomniałem, często postępujemy źle z samej

tylko niewiedzy o tym i gdy tylko zwrócimy na tę niewłaściwość uwagę, łatwo nam się od niej
powstrzymać. Prócz tego poznanie właściwych motywów niekiedy nas jakby „oczyszcza“, co może aż
przesadnie podkreślają psychoanalitycy. Istotnie, gdy człowiek zda sobie sprawę ze swych
rzeczywistych pobudek, często się powstrzyma i odstąpi od swych zamysłów. Gdy ktoś np. wybiera
się jako pionier na przyłączone obecnie ziemie i deklamuje wobec wszystkich o poświęcaniu się,
znoszeniu trudów i niebezpieczeństw dla dobra państwa, a tymczasem w głębi duszy ma nadzieję
obfitego zarobku, odbicie sobie poniesionych strat, a nawet łatwego wzbogacenia się, i gdy przyzna
się sam przed sobą do tych pobudek, to albo zrezygnuje z wyjazdu, albo będzie się tam inaczej
zachowywać.

Badając siebie w powyższy sposób dochodzimy z czasem do wytworzenia sobie pełnego obrazu
własnej osobowości, jej stron silnych i słabych, i wiemy na czym w naszej pracy nad sobą możemy się
opierać i w jakim kierunku powinniśmy zwrócić swe wysiłki, wiemy czego unikać i o co się starać. Nie
postępujemy już na ślepo lecz możemy dostosować naszą pracę do faktycznego stanu rzeczy, co
ułatwia uzyskanie pomyślnego rezultatu.

Można by co prawda próbować, bez zajmowania się badaniem własnej osobowości, pozbyć się wad
w ten sposób, że sporządzamy sobie wykaz wszystkich możliwych wad i każdą z nich po kolei przez
kilka tygodni zwalczamy. Tego rodzaju pomysł przedstawił Franklin w swych pamiętnikach. Jednakże
taki system wydaje mi się z kilku powodów nieodpowiedni, a mianowicie:

1. Nie można spodziewać się, by jakieś starania przez okres kilku tygodni mogły usunąć wadę, która
jest silnie rozwinięta. Na to potrzeba dłuższego czasu, niekiedy nawet kilku lat.

2. Wykazy wad, względnie zalet, jakie istnieją, oporządzane na podstawie pewnych teorii etycznych
podają określenia ogólnikowe, abstrakcyjne, które trudno jest do siebie zastosować. Wady
poszczególnych jednostek mają zawsze specjalne zabarwienie indywidualne i walka z nimi musi wyjść
od ich konkretnej postaci. Chcąc więc zwalczać jakąś wadę wyczytaną ze spisu, musimy przede
wszystkim zastanowić się, czy i w jakiej formie ta wada u nas występuje, czyli zająć się poznawaniem
samego siebie, czego chcieliśmy dla ułatwienia sobie pracy uniknąć. Ponadto istniejące wykazy wad i
zalet nie obejmują zwykle całego szeregu sposobów zachowania się, które rozpatrywane oddzielnie
nie stoją w sprzeczności z żadnymi zasadami etycznymi, ze względu na swe skutki są jednak wadami,
np. gdy ktoś często i dużo o sobie samym opowiada, nie kłamiąc nawet, to w tym etyka nie widzi nic
złego, a jednak takie zachowanie się jest dla drugich nieprzyjemne, drażni ich, gdyż opowiadając o
sobie przedstawiamy głównie dodatnie strony naszego życia, przez co wzbudzamy u drugich
przekonanie, że jesteśmy zarozumiali i wynoszeniem siebie chcemy ich poniżyć, upokorzyć. A
wreszcie do wielu wad, zamieszczonych w spisie nie będziemy się poczuwać pod wpływem instynktu

53

mocy, który je maskuje, i będziemy zwalczać pewne powierzchowne objawy, nie mające większego
znaczenia, zamiast pracować nad wykorzenieniem naszych istotnych wad.

Wobec tego musimy się zgodzić na to, że jedyna skuteczna droga pracy nad sobą prowadzi przez
dokładne poznanie samego siebie, choć jest ono rzeczą trudną i często niemiłą, ale nieodzowną.

Przedstawiłem zasadnicze tematy rozmyślań ogólnych. Problemów tych nie można rozwiązać za
jednym razem, w krótkim czasie. Powinniśmy poświęcić na nie 1 do 2 godzin czasu raz na tydzień, np.
w niedzielę, podobnie jak dla zdrowia urządzamy raz w tygodniu dłuższą przechadzkę lub wycieczkę
weekendową. Można nawet te rzeczy połączyć i na samotnej przechadzce rozmyślać nad jednym z
wymienionych problemów, a po powrocie do domu zanotować wyniki tych rozmyślań. Tematy należy
przechodzić kolejno w pewnym ustalonym porządku.

W początkach pracy nad sobą należy zająć się przede wszystkim tematem pierwszym, to

jest ustaleniem celu pracy pozytywnej

, oraz za każdym razem przy rozmyślaniu ogólnym

przeprowadzić krótką kontrolę pracy całego tygodnia. Gdy cel naszej działalności już ustalimy, wtedy
temat pierwszy odpada, a czas jednego rozmyślania dzielimy między dokładną już kontrolę ogólną
oraz jeden z dalszych tematów. Możemy postępować w ten sposób, że regularnie w jednym tygodniu
zajmujemy się kontrolą ogólną oraz oceną naszej pracy z wyższego punktu widzenia, to znaczy
łączymy temat II i III, w następnym zaś tygodniu po przeprowadzeniu kontroli rozmyślamy nad własną
osobowością, to znaczy przerabiamy temat II i IV, i tak dalej w tej kolejności. Można też nie
przestrzegać regularnej zmiany tematów, lecz zależnie od naszych kolei życiowych i nadarzających się
sposobności poświęcić rozmyślania kilku tygodni bądź to na poznawanie siebie, gdy np. zaszły w
naszym życiu jakieś ciekawe wypadki umożliwiające głębsze wniknięcie we własną psychikę, gdy
powzięliśmy jakąś ważniejszą decyzję, gdy spotkało nas większe niepowodzenie itp. lub też zajmować
się przez czas dłuższy tematem IV, tj. refleksjami filozoficznymi, gdy np. gorączkowy wir życia
wprowadza w nas wewnętrzną dezorientację, psuje naszą spokojną postawę. Konieczne jest tylko
regularne, raz na tydzień, przeprowadzanie kontroli ogólnej, bo ona jest niezbędną do prowadzenia
systematycznej pracy nad sobą.

Na zakończenie podam jeszcze ogólną uwagę, że dla zachowania potrzebnej ciągłości pracy korzystną
jest rzeczą snuć swę rozmyślania z piórem w ręku i notować krótko zarówno pytania, jakie nas
zajmowały, jak i odpowiedzi, do których doszliśmy — a przy każdym następnym rozmyślaniu
przeglądnąć poprzednie notatki i do nich nawiązać. Bez tego rozmyślania nasze stają się
fragmentaryczne i nieporządne, co umniejsza pożytek, jaki mogą przynieść.

Wskazaną jest również rzeczą raz na rok, np. na Sylwestra, zamiast bezmyślnej zabawie poświęcić
trochę czasu na zastanowienie się nad całym rokiem życia, który właśnie odchodzi bezpowrotnie w
przeszłość i zrobić bilans moralny naszych postępów w pracy nad sobą i naszych upadków oraz
zaniedbań. Rok stanowi już dużą część naszego życia i źle jest, gdy minął bezużytecznie.

LEKTURA IX

By pracować nad sobą w sposób powyżej przedstawiony i by ta praca dawała dobre rezultaty i
zaznaczała się wyraźnie w postępowaniu, na to trzeba zapału, stałej zachęty i dodatniej atmosfery
uczuciowej. Praca wykonywana pod przymusem, niechętnie, szybko stanie się nudną i uciążliwą i
wyda nam się bezwartościową, czego skutkiem będzie, że ją prędzej lub później porzucimy. Trzeba ją

54

zrobić miłą i pociągającą, jest to potrzebne nie tylko na to, by w niej wytrwać, lecz także, by uzyskać
dobre rezultaty. Samo powtarzanie czynności bez dodatniego nastawienia uczuciowego nie
doprowadza do wytworzenia się upragnionych nawyków, bez poparcia uczuciowego nie powstaną w
nas szlachetne motywy, które by nami w przyszłości rządziły. Uczucia nie są niepotrzebnym
dodatkiem w naszym życiu psychicznym, lecz przeciwnie odgrywają bardzo ważną, niekiedy
dominującą rolę. Jak więc należy postępować, by wzbudzić w sobie potrzebne uczucia, by się zachęcić
do stałej pracy, by zrobić ją miłą i pociągającą?

O kilku sposobach już przelotnie wspomniałem. I tak dla wywołania takich uczuć ważne są czynniki
społeczne. Gdy przebywamy w towarzystwie ludzi wysoko moralnie stojących, pracujących poważnie
nad sobą, to ich przykład, ich słowa będą często dla nas zachętą, mogą wzbudzić w nas zapał do
pracy. Wpływy te zaznaczą się specjalnie silnie wtedy, gdy będziemy należeć do jakiegoś
stowarzyszenia poświęconego celom etycznym. Obok wpływów społecznych do powstania uczuć
dodatnich mogą się przyczynić pewne, wzruszające uroczystości narodowe, manifestacje ijp.,
jednakże są to czynniki sporadyczne i na nich systematycznej pracy opierać nie można, podobnie jak i
dobór towarzystwa nie zawsze jest dla nas możliwy. Ważniejszym, bo stałym źródłem uczuć
dodatnich, może być nasza praca pozytywna, której podjęliśmy się. Gdy np. postawię sobie za
zadanie życia podniesienie poziomu intelektualnego danej wioski lub miasteczka, w którym
mieszkam, i gdy w tym celu pracuję w towarzystwie oświatowym, wypożyczam książki, organizuję
odczyty i widzę, że coraz więcej ludzi te książki pożyza, że odczyty ściągają coraz więcej słuchaczy, że
ludzie się interesują moją pracą i ją popierają, doznaję wtedy radości i zadowolenia, które mnie
najlepiej do dalszej pracy zachęca. Jednak nie zajwsze i nie od razu praca daje dobre wyniki, często
napotykamy na ogromne trudności i przeszkody że strony innych; często zamiast zadowolenia
zbieramy rozczarowania i przykrości i ręce nam opadają, wtedy potrzebna jest koniecznie zachęta, bo
nie wielu jest takich, dla których trudności są największym bodźcem do wzmożenia wysiłków, których
podrażniona ambicja popędza do dalszej pracy, by zrealizować swój wzniosły cel, mimo wszystkich
przeszkód.

Jest jednak stałe źródło uczuć, z którego bez trudu możemy czerpać, a źródłem tym jest lektura,
której obecnie trochę uwagi poświęcimy. Utwory czystej poezji, powieści, dzieła filozoficzne lub
historyczne itp. wywierają zawsze duży wpływ na nasze życie uczuciowe i kształtują całą naszą
psychikę. To należy do istoty prawdziwej sztuki, że jej utwory wzruszają, porywają i dlatego mogą się
stać potężnym czynnikiem i oddawać nam w pracy nad sobą nieocenione usługi.

Jak działa na człowieka dobra książka? Książki przedstawiają nam ludzi, ich postępki i koleje życia w
takim świetle, że wzbudzają w nas bądź to żywą sympatię, chęć naśladowania, zapał, bądź też
antypatię i wstręt. Sposób przedstawienia w dobrze napisanej książce jest taki, że nie możemy zostać
obojętnymi, losy bohaterów nas wzruszają, śmiejemy się z ich przygód, płaczemy nad ich niedolą,
oburzamy się na ich prześladowców, krótko mówiąc, mamy żywe reakcje uczuciowe. A skutkiem tego
jest fakt, że treść książki zostawią w nas często głębokie ślady i wpływa na nasze postępowanie. Prócz
tego, że książki wzbudzają w nas uczucia, działają jeszcze na nas sugestywnie, tzn., że pewne poglądy,
zasady, wskazówki przyjmujemy bez uzasadnienia, zaczynamy myśleć w podany nam sposób i
odpowiednio się zachowywać, bez zastanowienia się nad słusznością, nie pytając o racje, podobnie
jak człowiek zahipnotyzowany posłusznie wypełnia cudze rozkazy, uważając je za własne
postanowienia. Ten sugestywny wpływ książki łatwo stwierdzić w życiu codziennym. Wszyscy wiemy,
czym dla dla naszej młodzieży poezja romantyczną, Trylogia Sienkiewicza itd., a również z drugiej

55

strony wiele szkody przyniosła literatura kryminalna, powieści salonowe i inne tego rodzaju utwory.
Zdarzają się wypadki, że pod wpływem jednej książki człowiek całkiem zmienia swój sposób życia,
zawód, itd. Książki sugerując zmuszają do naśladowania, poddają pewne plany życiowe, obudzają
pragnienia.

Analizując bliżej wpływ i znaczenie lektury możemy wyróżnić cztery jej główrie walory, które można i
należy w pracy nad sobą wyzyskać.

1. Książki, zwłaszcza powieści, biografie i opowiadania historyczne

przedstawiają pewne wzory, przykłady postępowania

, które później naśladujemy

świadomie lub bezwiednie. Te przykłady działają tym silniej im są konkretniejsze, im bardziej
odpowiadają czy to naszej sytuacji życiowej, czy też pragnieniom, uczuciom, jakie w danej chwili
przeżywamy. Do naśladowania pobudzają nas nie tylko żywi ludzie, z którymi się spotykamy, ale także
postacie literackie, o ile są żywo przedstawione. Taki Pan Michał Wołodyjowski czy Kmicic odgrywać
mogą w życiu chłopca nie niniejszą rolę niż koledzy i znajomi, z którymi się styka i rozmawia.

2. Lektura wzbogaca naszą pamięć przykładami godnych do naśladowania

postępków w różnych okolicznościach

, poglądami, zasadami, daje przepisy, jak należy w

pewnym wypadku postąpić, i one będą się nam w różnych sytuacjach życiowych przypominać. Często
się zdarza, że musimy w pewnym położeniu szybko się decydować, że nie

mamy

czasu

na

długie, głębokie namysły i wtedy zrobimy to, co się nam od razu na myśl nasunie, bo, jak zaznaczyłem
poprzednio, tego, co nam na myśl nie przyjdzie, zrobić nie możemy. Samo przypomnienie sobie
czegoś nie wystarcza jeszcze do powzięcia decyzji zgodnej z tym przypomnieniem, ale staje się jedną
z możliwości, między którymi wybieramy — a zatem ma pewne szanse, by być wybranym. Jeśli zaś
jaki możliwy, może jedynie wskazany, sposób zachowania się nie przyjdzie nam na myśl, wtedy
oczywiście nie może być zrealizowanym. Kto nie kandyduje, nie może być wybranym. Dlatego
ogromnie ważną jest dla przeszłości rzeczą, by napełnić swą pamięć wzniosłymi wzorami, dobrymi
przykładami, niech się nam one najczęściej przypominają, a wtedy wpływ ich na nasze postępowanie
musi się zaznaczyć.

3. Lektura wytwarza w dużej mierze nasz pogląd na świat

, nasze przekonania, ona

przyczynia się do wyrobienia pewnej postawy życiowej, tzw. „stylu życia“. Czytając poznajemy różne
możliwości ustosunkowania się do życia, jedni biorą je poważnie; z dużym poczuciem
odpowiedzialności za swe postępki, inni traktują je lekko, żyją lekkomyślnie z dnia na dzień, jedni są
pesymistami i czarno partrząc na świat wietrzą wszędzie zło i niebezpieczeństwo, inni przeciwnie w
swym optymizmie patrzą na rzeczywistość jakby przez różowe okulary, jedni są agresywni, drudzy
trwożliwi, radziby skryć się w jakimś bezpiecznym kąciku itd. Nie twierdzę jakoby styl życiowy, jaki
sobie każda jednostka przyswaja, był wynikiem samej tylko lektury, postawa życiowa jednostki jest
wytworem skomplikowanego zespołu czynników, do których należy i wrodzona konstytucja fizyczna i
środowisko od pierwszych chwil życia, ale wśród tych czynników lektura odgrywa niepoślednią rolę i
pewne szczegóły oraz ich intensywność w stylu danej jednostki od niej w dużej mierze zależą.
Podobnie nasz pogląd na świat, nasze oceny wartości, przekonania etyczne i inne są w dużej mierze
zależne od lektury. Przekonanie o prawdziwości pewnego sądu, czy poglądu rzadko kiedy opiera się
na argumentach intelektualnych, rzadko je można rozumowo uzasadnić, na ogół wypływa ono ze
źródeł uczuciowych, powstaje dzięki sympatiom, tradycji, sugestii, wychowaniu, przyzwyczajeniu lub
przekorze, a dopiero później dorabia się do nich argumenty rozumowe. Książki podają szereg

56

poglądów, my je przyjmujemy bezkrytycznie do wiadomości i tworzą one w naszej psychice jakby
osąd, na którym wyrastają przekonania. Sami potem nie wiemy, skąd właściwie do takich poglądów
doszliśmy i czasem znajdujemy się w kłopocie, gdy ktoś zażąda od nas uzasadnienia czegoś, co
wydawało się nam oczywiste. Tak powszechna dziś, zwłaszcza u młodzieży, chęć zabawy, użycia i
potrzebnych do tego łatwych zarobków pochodzi w dużej ugorze z lektury lekkich powieści, w
których bohater nie licząc się z pieniądzmi zaspokaja wszelkie swe zachcianki, prowadzi życie
próżniacze wśród zabaw i przyjemności, nie ma innych kłopotów, jak uzyskanie względów kapryśnej
bohaterki, w czym mu inne, podobne do niego indywidua, przeszkadzają. W tym kierunku
oddziaływuje również i film, mający podobny a czasem silnicjszy wpływ jak książka.

4. Na końcu wymienię jeszcze wpływ lektury na naszą wiedzę

, przy czym nie

chodzi, mi o to, że nasze wiadomości naukowe czerpiemy przede wszystkim z książek, ale o wiedzę o
życiu praktycznym. Własne doświadczenie, na którym możemy się w naszych rozmyślaniach opierać,
jest ubogie, skromne, lektura rozszerza je ogromnie. Młody chłopak wychowany w skromnych
warunkach gdzieś na prowincji tylko z książek poznaje gwarne życie wielkomiejskie, świat strojnych
pań i bogatych panów, ba nawet dwory królewskie, dalekie kraje, nadzwyczajne koleje losów itd.
Dowiaduje się, jak inni żyją, do czego dążą, jakie mają cele i ideały; poznaje różnych ludzi i ich
postępowanie i może porównać z nimi siebie, swój sposób życia i swoje dążenia, a przez porównanie
może lepiej poznawać siebie samego. To rozszerzenie własnych, doświadczeń, wiedza, którą w ten
spoeób zdobywa, musi się odbić na jego własnym życiu.

Widzimy więc, że lektura ma bardzo duży wpływ na nasze postępowanie i może stanowić dla nas
dużą pomoc w pracy nad sobą. Wobec tego trzeba czytać. Ale co i jak? Nad doborem lektury należy
dobrze się zastanowić, bo działanie jej może być obosieczne. Zarówno działają książki dobre
podnosząc nas wzwyż, jak i książki złe ściągając nas w bagno moralne. Dziś modny jest pod tym
względem liberalizm, czyta się wszystko, ogląda wszystkie filmy, obrazy, uczęszcza się bez wyboru do
teatrów, teatrzyków i kabaretów — pocieszając się, że dla czystego wszystko jest czyste. A to
nieprawda i takie stanowisko jest nie tylko fałszywe, ale nawet szkodliwe. Nie można bawić się
biotem i nie zawalać się. Złe książki brudzą, wytwarzają bez naszej wiedzy motywy, które mogą kiedyś
zmusić nas do postępowania takiego, jakie dziś najostrzej potępiamy. Bawienie się myślami niskimi,
zaprzątanie fantazji powieściami kryminalnymi, jakimiś romansami itp. musi pociągnąć za sobą
ujemne następstwa, bo wszystkie myśli motywują i są w tym znaczeniu czynami. Zobaczmy, jakie są
marzenia, pragnienia i cele dorastającej panienki, która się naczytała powieścideł erotycznych i
romansów suterynowych; czy można z nią mówić o poważnej pracy dla dobra drugich, o poświęceniu
i bohaterstwie? Jej w głowie tylko zabawy, stroje, flirt i tańce, a to jest równia pochyla, po której
łatwo stoczyć się w przepaść nierządu i występku. Niezrozmniałe wprost jest przyjęte dziś ogólnie
stanowisko, które tolerują najgłupsze utwory usprawiedliwiając się i uśmiechem, że to tylko lektura
„do poduszki“ lub w podróży. Nawiasowo dodam, że i poziom umysłowy takich utworów jest
przeraźliwie niski, język okropny, treść, układ, konsekwencja tak marne, że gdyby taką powieść krótko
a jasno streścić, każdy odrzuciłby ją z niesmakiem, a jednak tysiące takich książek, zwłaszcza
tłumaczonych z obcych języków przez tłumaczy, którzy nie znają dobrze ani obcego, ani własnego
języka, zalewało nasz rynek księgarski. Lepiej już nic nie czytać, niż brudzić swój umysł i serce takim
błotem. Tak jak prowadzi się walkę z pornografią, tak samo powinno się zwalczać wszelkie utwory
gorszące, występujące w postaci czy to powieści kryminalnych o gentlemanie włamywaczu, czy to
erotycznych, czy nawet pod maską nauki lub czystej sztuki. Człowiek ustosunkowujący się poważnie

57

do życia powinien unikać takich książek, tak jak unika się infekcji, jak nie pije brudnej wody ani nie
styka się z ludźmi zakaźnie chorymi.

Z punktu widzenia wartości moralnej możemy podzielić książki na trzy

grupy

, mianowicie:

1. książki budujące

, których wpływ jest dodatni, które przedstawiają nam wzory postępowania,

wzniosłe cele i ideały, które nas krzepią, zachęcają do pracy, wzbudzają w nas zapał i tęsknotę do
rzeczy wielkich i czystych;

2. książki moralnie obojętne

, to jest takie, które nas nie zachęcają ani do dobrego ani do złego, a

raczej w których, zależnie od naszej postawy, można wynaleźć szczegóły obu rodzajów;

3. książki gorszące, szkodliwe

, których wpływ jest wyraźnie ujemny. Podział ten nie pokrywa się z

podziałem i oceną dokonywaną przez krytykę literacką na podstawie dość zresztą niejasnych walorów
estetycznych. Książki o dużej wartości artystycznej mogą należeć do każdej z tych trzech grup i
naturalnie im wyższy jest ich artyzm, ich działanie moralne będzie tym silniejsze. Dla pracy nad sobą
jest rzeczą pożądaną czytać tylko książki grupy pierwszej, to jest budujące, wykazujące wysoki poziom
etyczny, przedstawiające wzniosłe ideały w formie porywającej. W tej grupie znajdzie się wiele
arcydzieł literatury światowej. Można czytać także książki grupy drugiej, ale trzeba unikać jak zarazy
książek gorszących, choćby wykazywały cechy prawdziwego talentu. Jest to, niestety przykrą
dyscharmonią nachodzącą niekiedy między dobrem a pięknem, ale tak jest rzeczywiście i z tym
musimy się liczyć. Nie mogę tu przedstawiać wykazu dzieł budujących, gdyż to odwiodłoby nas zbyt
daleko od tematu i miałoby niewielką wartość, bo lektura musi być dostosowana i do poziomu
umysłowego i do zainteresowań subiektywnych każdego czytelnika. Zaznaczę tylko, że nasza
literatura beletrystyczna posiada wiele takich dzieł o dużej wartości moralnej, jak szlachetne utwory
Prusa, Sienkiewicza, niektóre Żeromskiego, Orzeszkowej itd., wiele tłumaczeń, np. Dickensa itd. Wiele
jest również dzieł poważnych, naukowych, które mogą przynieść dużą korzyść w pracy nad sobą.

Ogólnie podam następujące trzy wskazówki odnoszące się do zużytkowania

lektury w pracy nad sob

ą:

1. Nie czytać czego bądź

, co nam wpada przypadkiem w ręce, lecz zawsze wprzód się

poinformować o treści i wartości moralnej danej książki.

2. Należy przenosić książki o treści konkretnej, dającej dobre przykłady postępowania w

szczegółowo opisanych sytuacjach nad książki abstrakcyjne

, ogólnikowe. Konkretne

przykłady działają silniej na nasze zachowanie się, na podstawie prawa o tzw. determinacji
szczegółowej znanego z psychologii woli, niż jakieś ogólne przepisy w rodzaju kategorycznego
imperatywu Kanta, które trzeba dopiero z trudem stosować i przerabiać odpowiednio do
każdorazowej sytuacji. Dlatego polecam bardzo lekturę biografii, pamiętników, wspomnień. Niestety
w naszej literaturze jest ich stosunkowo mało, obfituje w nią literatura angielska. Wieki średnie
chowały młodzież na żywotach Plutarcha — a dla naszej młodzieży żadnych tego rodzaju książek nie
ma. Biografie uczonych przez De Kruifa, Ostwalda, życiorysy Florencji Nightingale, Kościuszki itd.
mogą dodatnio zaważyć na uczyni życiu.

58

3. Należy czytać raczej książki realistyczne

, zajmujące się życiem ludzi, ich pracą i dążeniami, a

nie utwory czystej fantazji lub dzieła zajmujące się problemami od życia bardzo odległymi. Szukamy
bowiem zachęty i wskazówek do pracy nad sobą; chcemy poznać ludzi, ich charaktery i
postępowanie, by przez porównanie lepiej poznać siebie samego, by wiedzieć, jak mamy się
zachowywać, jak zorganizować sobie życie. Jest rzeczą jasną, że książki zajmujące się innymi
tematami, itp. naukowe, choćby bardzo cenne, do tego celu służyć nie mogą. Książki takie oczywiście
należy czytać dla wykształcenia, dla rozszerzenia swoich horyzontów, zaspokojenia potrzeb
estetycznych lub intelektualnych, ale w pracy nad podniesienicm swego poziomu moralnego nie są
one bezpośrednio pomocne.

Na tych wskazówkach musimy poprzestać. Gdy praca nad sobą stanie się powszechną, wówczas bez
wątpienia pojawi się wiele książek budujących i łatwo będzie dla każdego dobrać odpowiednią lekurę,
jednak i dziś jest to źródło tak obfite, że przy pewnym staraniu może każdy swe potrzeby zaspokoić.

Z kolei rzeczy omówimy jeszcze kwestię, jak czytać

, by mieć z tego możliwie

największą korzyść w pracy nad sobą.

Jedyną wskazówką, jaką można podać, jest to, by

czytać powoli, z uwagą

i zastanawiać się nad

tym, co się przeczytało. Konieczność tego wynika z kilku względów. Przede wszystkim czytając
chcemy przyswoić sobie i zapamiętać pewne przykłady, wskazówki, tak by one później w życiu nam
się przypominały i wpływały na nasze postępowanie. Oczywiście przy szybkim czytaniu chwytamy
zaledwie treść główną i tę nie długo pamiętamy, lektura nie pozostawia trwalszych śladów, o które
nam chodziło.

Po drugie lektura kształtuje

, jak to wyżej zaznaczyłem, nasz pogląd na świat.

Przekonania nasze formują się powoli z osądu tych myśli, jakie dochodzą do nas z różnych stron, a
które akceptujemy. By więc nie stworzyć sobie fałszywego poglądu na świat, by nie nabrać mylnych
przekonań, trzeba te myśli krytycznie rozważyć, zastanowić się nad ich wartością i dopiero wtedy
uznać za słuszne lub je odrzucić. A w końcu najważniejszym powodem przemawiającym za tą
wskazówką jest

niebezpieczeństwo utworzenia się dwutorowości teorii i praktyki

, myśli i

życia, tak często spotykanej a zwykle niedostrzeganej przez tego, u kogo występuje. Przez
dwutorowość rozumiem niezgodność między myślami, przekonaniami a odnośnym postępowaniem,
tak jakby te myśli i zasady pozostawały w zupełnie innej sferze i żadnego związku z czynami nie miały.
Obserwowałem raz jaskrawy przykład takiej dwutorowości służącej, która wróciwszy z kościoła, gdzie
wysłuchała pięknego kazania na temat miłości i pokory, przejęta i wzruszona do głębi, zabrała się do
swojej pracy w domu i mimo usłyszanych nauk, a może właśnie dlatego, że zbyt była nimi zajęta,
wykonywała potrzebne czynności niedbale i nierozważnie i spowodowała znaczną szkodę. Na
zwróconą jej uwagę zareagowała wybuchem złości i gniewu i wśród wielkiej awantury z miejsca
porzuciła służbę. Skutek nauk był wprost sprzeczny z ich treścią i intencją, a nie można tego
zachowania się wyjaśnić sobie w ten sposób, że służąca nie rozumiała znaczenia usłyszanych nauk lub
nie była przekonana o ich słuszności. Wprost przeciwnie, ona dobrze je rozumiała i głęboko w ich
słuszność wierzyła, tylko nie stosowała ich do siebie, nie potrafiła tych twierdzeń ogólnych połączyć z
konkretnymi, rzeczywistymi przedmiotami i zdarzeniami. Zajęta rozważaniem kwestii natury
teoretycznej, odsuwała swą, pracę jako przeszkodę, a zwróconą do niej uwagę jako próbę poniżenia
jej, jakby wyzwanie, że „nie do ciebie należy zajmowanie się etyką, ty masz tylko myć garnki i palić
pod kuchnią“, a urażony jej instynkt mocy wywołał wybuch gniewu. Tę dwutorowość widzimy często
u rodziców, którzy chcąc oduczyć dziecko od złoszczenia się sami wpadają w gniew i obok słusznych
nakazów, by było łagodne, dają najpiękniejszy przykład wybuchu złości, często nawet połączonego z

59

biciem. Efekt takiej nauki moralnej jest łatwy do przewidzenia. Podobnie dwutorowość widać u
nauczyciela, który sam przychodzi do klasy często w kilka minut po dzwonku, a poucza
wychowanków, że nie należy się spóźniać, że niepunktualność jest wielką i karygodną wadą, lub sam
niedbały i niechętnie spełniający swe obowiązki oburza się na ucznia za niestaranność i brak zapału
do nauki. Taka dwutorowość pochodzi niekiedy z nieumiejętności podciągnięcia konkretnego
wypadku pod regułę ogólną, co widzimy także często przy nauce gramatyki lub matematyki, gdy
uczeń umie na pamięć regułę, a nie stosuje jej, bo mu nie przychodzi na myśl, że ta reguła dotyczy
właśnie tego zadania zawierającego wiele innych szczegółów nie odpadających pod nią. Częściej
jednak dwutorowość w postępowaniu płynie z przesadnego poczucia własnej wartości, które wyłącza
z góry własną osobę z dyskusji tego rodzaju, zakładając niejako milcząco, że różne wady i usterki mają
tylko inni.

Przedstawiona tu dwutorowość, w którą wpaść bardzo łatwo, zmniejsza

prawie, do zera dodatnie znaczenie lektury dla pracy nad sobą

; należy więc to

niebezpieczeństwo stanowczo usunąć, co można uskutecznić jedynie przez rozmyślanie i
zastanawianie się nad treścią czytanych utworów. Przemyślanie tego, co się czyta, jest w ogóle
niezbędne, by z lektury odnieść jakąkolwiek korzyść, a powinno ono dotyczyć następujących kwestii:

A. Przede wszystkim trzeba się zastanowić nad tym, czy czytaną książkę dobrze

rozumiemy

. Nie tylko dzieła filozoficzne i naukowe, ale często i utwory literatury pięknej, dramaty i

powieści są pisane w sposób trudny, ciężkim stylem; niekiedy sama treść jest łatwa do zrozmnienia,
tj. wiemy, co autor opisuje, ale idea dzieła i problem, o który autorowi chodzi, są głęboko ukryte i
trzeba dobrze się zastanowić, by je uchwycić. Bez zrozumienia dzieła nie można oczywiście odnieść z
lektury pełnej korzyści. Dlatego trzeba starać się zrozumieć zarówno trudniejsze ustępy, jak i
uchwycić myśl przewodnią autora; trzeba zawsze postawić sobie pytanie, jaki jest główny problem
dzieła i jak autor ten problem rozwiązuje, czy to rozwiązanie wydaje się nam trafne, czy i jak
należałoby ten problem inaczej rozwiązać itp.

B. Czytając książki poznajemy losy różnych ludzi

. Jedni z nich są dla nas sympatyczni, pociągają

nas do siebie, inni znów wydają się mam typami ujemnymi; uważamy ich za „czarne charaktery“.
Korzystną rzeczą dla pracy nad sobą będzie zanalizowanie przyczyn, dla których jedne z opisywanych
postaci nas pociągają, inne zaś są antypatyczne, jakie wady i zalety, jakie ich postępki o tym decydują.
Następnie dobrze jest zastanowić się nad motywami ich zachowania się. Tak jak w rozmyślaniach
ogólnych analizujemy czasem postępowanie znanych nam ludzi, tak samo możemy analizować
postępowanie i motywy postaci czy to powieściowych, czy też znanych nam z pamiętników, biografii
itp., co jest nawet rzeczą łatwiejszą, gdyż w rzeczywistości prawie nigdy nie znamy wyczerpująco
prawdziwych motywów cudzego zachowania się, a w książkach motywy są zwykle ujawnione.
Zastanawiając się nad postępkami i motywami oceniamy je równocześnie, jako dobre lub złe i dzięki
temu wyrabiamy sobie sąd moralny i utrwalamy ogólne zasady etyczne, którymi później będziemy się
kierować i we wlanym postępowaniu.

C. Trzeci wreszcie temat zastanawiania się nad lekturą, najważniejszy dla uniknięcia

wspomnianej dwutorowości, połega na porównywaniu i zestawianiu

tego, o czym czytamy,

a naszym własnym położeniem, postępowaniem i charakterem. Stałe namyślanie się nad tym jest
niezbędne, jeśli lektura ma korzystnie wpłynąć na naszą pracę. Trzeba się więc pytać, czy nie mamy
tych wad, które nas rażą u występujących w czytanym opowiadaniu osobach, czy jesteśmy lub

60

byliśmy kiedy w podobnych do opisywanych sytuacjach i jak wtedy zachowaliśmy się, czy właśnie
teraz nie popełniamy tych błędów, które nas w opisywanych postaciach rażą itp. Jak już kilkakrotnie
wspominałem, człowiek jest zwykle ze siebie zadowolony, a przynajmniej ma zawsze gotowe
usprawiedliwienie dla swego zachowania się. Zawsze sobie myślimy, ze z naszym stanem moralnym
nie jest wcale źle, nie tak, jak u innych, że robimy wszystko, co w naszych warunkach zrobić można, a
jeśli to niewiele, to nie jest winą naszą, lecz warunków. Tymczasem w lekturze napotykamy na
przykłady , ludzi, którzy w takich samych lub nawet znacznie gorszych warunkach zachowywali się
jednak inaczej, którzy nie zrażając się trudnościami dokonali wielkich rzeczy. Takie zastanawianie się i
ciągłe zestawienie tego, co czytamy, ze sobą, dostarcza nam nie tylko przykładów postępowania,
dających się w naszych warunkach życiowych naśladować, lecz nawet wprost nakazów, jak
powinniśmy obecnie, w naszej sytuacji się zachować.

Gdy ktoś jest w tym szczęśliwym położeniu, że ma przyjaciela i powiernika, powinien każdą
przeczytaną książkę z nim przedyskutować. Omówienie jest często lepsze niż samotne rozmyślanie,
bo ten, z kim rozmawiamy, wniesie zawsze nowe punkty widzenia, podniesie pewne wątpliwości,
klóre nam na myśl nie przyszły, pomoże w wyjaśnieniu pewnych trudności i dzięki temu można dany
utwór lepiej zrozumieć i wykorzystać. Przyjaciel ze swej strony zapozna nas z książkami, które sam
czyta tak, żę będziemy się orientować w większym zakresie literatury i łatwiej znajdziemy dzieła
naprawdę nam odpowiadające i budujące, a taka rozmowa jest interesująca i znacznie
pożyteczniejsza niż plotkowanie lub omawianie różnych błahostek, które dzień przynosi.

Ze wszech miar godny polecenia jest zwyczaj czytania z piórem w ręku i robienia sobie wypisów.
Wypisy te mogą złożyć się razem na indywidualną książkę budującą, która nam często będzie
potrzebna. Nie ma bowiem takiej książki budującej, która by zaspokajała wszystkie pogrzeby i
wymagania każdej jednostki, a nawet tąka książka istnieć, nie może. Każdy ma przecież inne warunki
życiowe, inne możliwości, cele, wady i zalety a dlatego na tę samą książkę różni ludzie rozmaicie
reagują. To, co jednego wzrusza i zachwyca, może na kogoś innego nie mieć żadnego wpływu.
Przekonałem się o tym obserwując, jak pewna grupa dzieci rozmaicie reagowała na lekturę „Serca“
Amicis’a: jedne płakały i były do głębi wzruszone, inne interesowały się tylko pewnymi
drugorzędnymi szczegółami, a były i takie, które się nudziły i nie chciały słuchać. Zdumiewającą jest
rzeczą, jak ludzie dorośli różnie reagują i oceniają np. „Naśladowanie“ Tomasza a Kempie lub jak w
ciągu wieków różnie reagowano na Boecjusza „Pocieszenia filozoifii“. Książkę naprawdę budującą
musi każdy sam sobie ułożyć, a to jeszcze i z tego względu, że nawet w istotnie dobrej książce wiele
jest szczegółów obojętnych, dla naszego celu niepotrzebnych lub nawet ujemnych. Np. w biografii
jakiegoś wybitnego człowieka znajdujemy zwykle, obok przedstawienia jego postępowania, pracy i
zalet, także obszerne wywody historyczne z dużym balastem nazwisk i faktów, które w biografii są
niezbędne, a dla kształcenia charakteru nie mają żadnego znaczenia, często także obok opisów
czynów pięknych, porywających występują także i czyny złe, ujemne, którymi zajmować się nie mamy
powodu. Robiąc, wypisy wybieramy tylko takie ustępy lub nawet pojedyncze zdania, które nas
wzruszyły, które wywołały w nasz zapał, dobre chęci itp. Czasem bowiem w całej książce znajdzie się
tylko jedno zdanie, które potrąca w nas jakąś współbrzmiącą strunę, i wywołuje stale żywą reakcję
uczuciową. Zapisywanie ma ponadto tę dodatnią stronę, że przepisując lub streszczając lepiej dane
ustępy zrozumiemy i mocniej je sobie wbijemy w pamięć. W rezultacie powstaje książka, która często
przeglądana będzie dla nas stałym źródłem otuchy, zachęty i sił do pracy nad sobą, a poszczególne jej
miejsca, wywołując wspomnienia chwil, w których je pisaliśmy, ówczesnych naszych uczuć i pragnień,
trudności i triumfów będą nas rozrzewniać i dostarczać bodźców uczuciowych do dalszego pięcia się

61

w górę. Tak więc robienie wypisów z lektury jest bezwzględnie wskazane i komu tyłko czas pozwala,
nie powinien tego zaniedbywać.

W końcu zaznaczę jeszcze, że takie samo znaczenie, co lektura, a może ze względu na wartość
żywego słowa niekiedy i większe, mają odczyty, kazania, przemówienia, a dalej przedstawienia
teatralne, kinowe itp. Powinniśmy zatem przy sposobności i z nich korzystać, robiąc jednak staranny
wybór i stosując te wskazówki, które omawialiśmy w odniesieniu do lektury. Ostrożność jest tu
konieczna, gdyż zwłaszcza w dziedzinie kina mało jest filmów odpowiednich, tj. budujących, a
przeważają filmy o małej wartości lub wprost szkodliwe.

UWAGI DODATKOWE X

Omówiwszy znaczenie lektury doszliśmy do końca proponowanego przeze mnie systemu pracy nad
sobą. W krótkim streszczeniu sprowadza się ten system do 5-ciu reguł pozytywnych, tj. zabiegów lub
czynności, które należy stale wykonywać i do 2-wóch reguł negatywnych, tyczących bądźto zmian,
które w pewnych wypadkach należy przeprowadzać, bądź też pewnych czynników, których należy
unikać.

Reguły pozytywne

obejmują:

1. planowanie i rozmyślanie codzienne

2. pracę pozytywną

3. codzienną kontrolę własną

4. rozmyślanie ogólne

5. lekturę budującą

Reguły negatywne

zaś wymagają:

1. zmiany warunków zewnętrznych i dostosowania ich do potrzeb pracy nad sobą

2. unikania złych wpływów i niekorzystnych sytuacji.

Powyższe reguły są, według mego zdania, głównymi zasadami higieny moralnej, których trzeba
przestrzegać tak, jak przestrzega się nakazów higieny fizycznej. Niektóre z wymienionych zasad
wykazują też duże podobieństwo do wskazówek higienicznych. I tak np. codzienna kontrola własnego
postępowania odpowiada codziennej kąpieli lub obmywaniu ciała, myciu ust itp. Lektura książek
budujących jest jakby przechadzką na świeżym powietrzu, rozmyślanie ogólne przypomina weekend
lub jakąś dłuższą wycieczkę na szczyty górskie, a unikanie złych wpływów moralnych odpowiada
unikaniu infekcji, wystrzeganiu się jedzenia niemytych owoców, picia brudnej wody itp. Te analogie
wzbudzają życzenie, by tak, jak higiena fizyczna, rozwinęła się ze skromnych początków w potężną
naukę, podobnie na podanych zasadach powstał w przyszłości wspaniały gmach nauki higieny
moralnej dla dobra tak bardzo dziś znękanej ludzkości.

Podane przeze mnie zasady nie są niczym nowym, poszczególne myśli i wskazówki znaleźć łatwo w
różnych rozprawach i pracach z tej dziedziny, wiele zaczerpnąłem też z naukowej organizacji pracy

62

czyli tayloryzmu, w którym planowanie, zmiana warunków i kontrola stała odgrywąją decydującą
rolę. Podobnie tak tayloryzm walczy z marnotrawstwem sił, czasu i materiału, tak podany system
usiłuje walczyć z marnotrawstwem najcenniejszego dobra, jakim jest życie jednostki. Starania moje i
wysiłki skierowałem na wybranie z istniejącego materiału wskazówek najodpowiedniejszych, na
powiązaniu ich wzajemnym w jeden system i na nadaniu im sformułowania konkretnego tak, by od
razu można je było w praktyce stosować. Np. rozmyślanie jest zalecane bąrdzo często, lecz w formie
ogólnikowej, wskutek czego chętny czytelnik nie bardzo wie, o czym ma rozmyślać. Opracowując tę
wskazówkę podałem szczegółowe tematy i pytania, na które należy po dokładnym namyśle
odpowiedzieć itp., a nadto starałem się każdą wskazówkę uzasadnić a przynajmniej pokazać, jak i
dlaczego może jej stosowanie korzystnie wpływać.

Ile czasu do pracy nad postępowaniem?

Obecnie chcę się jeszcze zastanowić nad kwestią, czy podany system jest w naszym obecnym,
gorączkowym życiu wykonalny, czy nie wymaga on zbyt wiele czasu, którego przeciętny, ciężko na
życie pracujący człowiek nie znajdzie. Sądzę, że wykonanie powyższych reguł nie wymaga
niezwykłych wysiłków, ani nie zabiera wiele czasu tak, że przy dobrej woli każdy może je zastosować.
Obliczmy dokładnie: kontrola własna ujęta w trzy pytania wymaga zależnie od przedmiotu, o który
pytamy, tylko kilku do kilkunastu minut, rozmyślanie codzienne tyleż, tak że na te dwa istotne punkty
trzeba przeznaczyć dziennie około pół godziny. Praca pozytywna, o ile jest związana z zawodem, nie
wymaga oddzielnego czasu; jeśli zaś nie łączy się z pracą zawodową, musimy ną nią poświęcać
codzień co najmniej 1 godz. Lekturę należy uprawiać codziennie, ale przecie i tak codzień coś czytamy
lub powinniśmy czytać gazety, książki, wobec czego na lekturę budującą nie potrzebujemy poświęcać
oddzielnego czasu, lecz tylko odpowiednio dobierać książki do czytania; zamiast płytkich, szkodliwych
wybierać takie, które by nas podnosiły na duchu i zachęcały do dalszej pracy. Zresztą, jakkolwiek
przypisuję lekturze bardzo doniosłe znaczenie, uważam, że w wypadkach wyjątkowych, gdy mamy
nadmiar pracy, można lekturę ostatecznie opuścić, nigdy natomiast nie można opuszczać ani kontroli,
ani rozmyślania codziennego. Zbierając razem widzimy, że praca nad sobą, według podanych
wskazówek, wymaga dziennie najmniej pół godziny, a w wypadkach mniej korzystnych 1 1/2 godziny
czasu nie licząc lektury. Sądzę, że to nie jest zbyt dużo i że prawie każdy w normalnych warunkach
może tyle czasu wolnego znaleźć. Jak my bowiem zwykle czas spędzamy? Pracujemy przez osiem
godzin, tyleż czasu śpimy, a w pozostałych ośmiu godzinach ileż czasu marnujemy na niepotrzebne
rozmowy, rozrywki, kina, karty itp. Przy ograniczeniu tych zajęć nietrudno nam będzie poświęcić
trochę czasu dla zdrowia moralnego. Do tych ćwiczeń codziennych doliczyć należy 1 do 2 godzin,
które trzeba raz na tydzień poświęcić na rozmyślanie ogólne, ale te dwie godziny, w dniu zupełnie
wolnym od pracy, łatwo można znaleźć bez uszczerbku dla należytego wypoczynku.

Umyślnie starałem się o to, by dobrane przeze mnie ćwiczenia nie wymagały zbyt wiele czasu, gdyż w
przeciwnym razie nikt by nie zechciał ich przeprowadzać, a przecie ogólne podniesienie poziomu
moralnego jest, jak to we wstępie starałem się wykazać, jedyną drogą do stworzenia znośnych
warunków życia. Dodam jeszcze, że do tych praktyk łatwo się przyzwyczaić i że po nabyciu pewnej
wprawy nie wymagają one wysiłku ani przezwyciężania oporów i przymuszania się.

Potrzeba sporządzania notatek.

Obawiam się jednak, by zalecane przeze mnie zapisywanie, stałe prowadzenie notatek nie
odstręczało wielu ludzi, gdyż niechęć do pisania, nawet listów, jest u nas bardzo rozpowszechnioną
wadą. Wobec tego muszę zaznaczyć, że ostatecznie praca nad sobą może się obejść bez

63

obszerniejszych zapisków, można, jakkolwiek z mniejszą korzyścią, zastąpić je tabelami, w których
kreski, lub liczby codzień wpisywane znaczyłyby upadki i postępy naszych wysiłków, lub w końcu
można polegać tylko na pamięci. Sądzę, że prowadzenie systematycznych notatek jest kwestią
przyzwyczajenia i może być nawet źródłem przyjemności, tylko trzeba się do tego chętnie zabrać.
Łałwo jest wyrobić w sobie takie przyzwyczajenie, zwłaszcza w okresie młodocianym, w latach, gdy
dość powszechnie zjawia się pęd do pisania dzienniczków i pamiętników.

Chciałbym jeszcze omówić wątpliwość, jaka niejednemu może się nasunąć a mianowicie, czy nie ma
innych, łatwiejszych sposobów lub dodatkowych pomocy w pracy nad charakterem. Czy
proponowany tu system jest jedyną drogą do naszego celu? Na to pytanie muszę lojalnie przyznać, że
istnieją jeszcze inne środki i pomoce, przeze mnie z różnych powodów nie uwzględnione. Dla
wyjaśnienia tej sprawy omówię je teraz krótko.

Ćwiczenia ascetyczne.

Przede wszystkim wymienię ćwiczenia ascetyczne, zalecane dość powszechnie np. przez Forstera,
Prusa, przez moralistów chrześcijańskich itd. w różnych odmianach. Ćwiczenia ascetyczne można
sprowadzić zasadniczo do dwu typów.

Pierwszy typ praktyk ascetycznych

polega na hamowaniu i opanowywaniu pewnych pragnień i

popędów nawet najbardziej prymitywnych, np. na powstrzymywaniu się od jedzenia, picia, spania,
ruchu fizycznego, na poskramianiu popędów seksualnych, pragnień zabawy, użycia, towarzystwa, a
nawet spoglądania ma otoczenie, w którym się przebywa itp. Znane są opisy życia ascetów, którzy dla
umartwienia spędzali całe miesiące na słupie przykuci, bez ruchu, bez możności zajęcia wygodoej
pozycji, bez osłony przed słońcem, deszczem i chłodem lub kazali się zamurowywać w ciasnej wieży,
zaopatrzonej w małe, górne okienko i tam odcięci od świata samotnie spędzali życie. Przypominają
się nam, gdy o ascetach myślimy, milczące postacie mnichów z wiecznie w dół spuszczonymi, na pół
przytnkniętymi oczyma, którzy poznawali osoby ze swego otoczenia jedynie po głosie, bo nigdy na ich
twarz nie spojrzeli, którzy dosypywali do spożywanych posiłków popiołu lub piołunu dla zepsucia
smaku itp. Do tego typu praktyk ascetycznych należą również umartwienia natury psychicznej, np,
wyrzeczenie się własnej woli na rzecz posłuszeństwa, opanowywanie różnych uczuć itd.

Drugi typ polega

na dobrowolnym zadawaniu sobie bólu fizycznego, na samoudręczaniu się, jak np.

biczowanie się, noszenie włosiennicy, pasów z kolcami, łańcuchów itp..

Uprawianie praktyk ascetycznych może mieć różne podłoże. Jedni uprawiają lub uprawiali je
wychodząc z założeń religijnych, bądź to jako pokutę za popełnione występki, bądź też dla zyskania
sobie zasług, dla wyproszenia sobie pewnych łask lub dla zwalczania ciała uważanego za źródło zła,
inni z potrzeby heroizmu, jak pisze James, dla stwierdzenia jakby przed samym sobą swej siły i
męskości. Inni wreszcie dla przezwyciężenia własnych wad, dla kształcenia charakteru lub zdobycia
siły woli.

Uważanie ćwiczeń ascetycznych typu pierwszego za środek do kształcenia charakteru opiera się
jednak na fałszywym założeniu, jakoby jstniała w człowieku jakaś centralna, jednolita wola.
Przypuszcza się, że gdy np. ktoś dręczony pragnieniem będzie dobrowolnie powstrzymywał się od
wypicia wody, to po szeregu takich ćwiczeń wzmocni tak dalece swą „wolę“, żę gdy przyjdą nań. np.
pokusy natury seksualnej, on je z łatwością opanuje — podobnie jak ktoś gimnastykując się co dzień
ciężarkami, tak wzmocyi mięśnie rąk, że potem z łatwością będzie nosił kufry, belki, w ogóle dowolne

64

ciężary. Jednakże w tym wypadku porównanie nie jest trafne, bo wytrzymałość na pragnienie nie
musi łączyć się z wstrzemięźliwością płciową lub tp. Pijak np. z łatwością może znosić brak snu,
niewygody mieszkaniowe itp., a nie potrafi wyrzec się alkoholu, lub ktoś inny potrafi opanować nałóg
palenia tytoniu, a nie jest w stanie powstrzymać się od wybuchów złości przy najdrobniejszej nawet
okazji. Nasze skłonności, są mechanizmami w dużym stopniu niezależnymi od siebie i starania i
ćwiczenia w kierunku opanowania jednej skłonności mogą dać dobre rezultaty, ale tylko w tej właśnie
dziedzinie, nie będą zaś miały wpływu na inne skłonności. Drugi typ ćwiczeń, to jest zadawanie sobie
bólu, tymbardziej nie prowadzi do celu. Nie można więc uważać ćwiczeń ascetycznych za odpowiedni
sposób kształcenia charakteru.

Nie polecając ich ogólnie, sądzę jednak, że w pewnych wypadkach i dla pewnych natur mogą być one
korzystne. Takie np. powstrzymanie się od jedzenia przez cały dzień wzmacnia poczucie własnej
mocy, człowiek nabiera większej ufności we własne siły, wzbudza w sobie przekonanie, że jeżeli to
potrafi znieść, to i w innych dziedzinach może się opanować. A takie przekonanie i wiara w siebie ma
ogólny wpływ dodatni. Choć dziś, po doświadczeniach tej okropnej wojhy, wiemy wszyscy, że
człowiek, gdy musi, potrafi znieść nieprawdopodobnie wiele. Są też takie natury, których spokojna,
niepozorna praca nad sobą nie zadowala, one by chciały wyraźnie odczuwać, że coś robią i dla nich
dopiero znoszenie cierpień, zadawanie sobie bólu jest wystarczającym dowodem pracy. Dla tego
rodzaju natur przeprowadzenie od czasu do czasu jakiegoś ostrego ćwiczenia ascetycznego może być
wskazane.

Wekazane są one ponadto przy zwalczaniu poszczególnych wad, ale muszą być przeprowadzone w tej
samej dziedzinie, o którą nam chodzi. Gdy np. ktoś chce zwalczyć łakomstwo, dobrą jest rzeczą, by co
jakiś czas, np. raz na tydzień, odmówił sobie zwykłego posiłku, choć przez zjedzenie tej potrawy
jeszcze wcale by łakomstwu nie dogadzał, np. by poszedł spać bez kolacji, albo gdy ktoś zwalcza żądzę
zabawy, by odmówił sobie w dzień wolny od pracy pójścia do kina lub na dancing itp. Tego rodzaju
ćwiczenia należy w rozmyślaniach codziennych lub ogólnych wziąć pod uwagę, konkretnie obmyśleć i
przeprowadzenie ich skontrolować. Ogólne jednak wprowadzenie tych ćwiczeń do pracy nad sobą nie
ma dostatecznego uzasadnienia.

Praktyki religijne a prostolinijność i mechanizmy psychofizyczne.

Dużą pomocą w pracy nad sobą mogą być również praktyki religijne. Głęboka wiara ułatwia bez
kwesti kształcenie churakteru dostarczając silnych motywów, grożąc sankcjami, pomagając modlitwą
i obrzędami tak, że wierzący może łatwiej osiągnąć dodatnie wyniki niż niewierzący. Jednakże wbrew
poglądom głoszonym przez niektórych pisarzy, jak Forster, Lindworsky i in. stwierdzić należy, że sama
wiara, samo przekonanie o słuszności pewnych poglądów metafizycznych nie wystarcza. Można
bowiem doskonałe widzieć, jak należy postępować, a mimo to postępować inaczej. Ponadto głęboko
nawet wierzący może źle postępować nie zdając sobie sprawy z własnych wad i to jest objawem
nader często spotykanym, że np. uczony i świątobliwy kapłan zwalczając swych oponentów okazuje
tyle pychy i zarozumiałości lub nawet w stosunkach towarzyskich traktuje innych tak lekceważąco, z
takim naiwnym poczuciem wyższości, że chyba tyłko zupełne niezdawanie sobie sprawy z tej wady,
sprzecznej z fundamentalną cnotą ptokory, może go tłumaczyć. A wreszcie wyraźne przykłady
„dwutorowości“, jaskrawej rozbieżności między głoszonymi zasadami a postępowaniem można
właśnie znaleźć u ludzi religijnych. Postępowanie człowieka zależy od ukrytych i bardzo
skomplikowanych mechanizmów psychofizycznych, których przyjęcie lub wyznawanie takich lub

65

innych poglądów metafizycznych nie może zmienić. By je przekształcić, na to trzeba umiejętnej i
długotrwałej pracy, do której wskazówki starałem się powyżej podać.

Sugestia.

Dalszym środkiem kształcenia charakteru, dość często zalecanym, jest sugestia. Sugestia bywa
stosowana w różnych formach, np. by uwolnić pijaka od jego nałogu, można go wprowadzić w sen
hipnotyczny i wtedy podać mu odpowiednią sugestię, albo też można sugerować go na jawie. Według
innych należy stosować autosugestię, to znaczy dany osobnik ma sam sobie pewne rzeczy wmawiać.
Tu należą takie systemy jak coueizm, metoda relaksacji, trening autogeniczny itp. pod różnymi
występujące nazwami. Nie będę ich dokładniej opisywać z tego powodu, że w ogóle sygestia, jako
sposób kształcenia charakteru nie wydaje mi się polecenia godną. Nie przeczę, że w pewnych
wypadkach daje dobre wyniki, mimo to zalecać jej nie można, gdyż zarówno jej istota, jak też i
działanie są nam dziś jeszcze w dużej mierze nieznane. Wprawdzie można niekiedy sugestią pomóc,
ale w innych wypadkach albo nie daje ona żadnych wyników, albo też nawet posługiwanie się nią
może wyraźnie zaszkodzić. Z tego stanu rzeczy musimy wyprowadzić wniosek, że nie znamy jeszcze,
jakiegoś ważnego warunku, od którego dodatnie działanie sugestii zależy, że nie umiemy jej należycie
stonować. Wobec tego nie można obecnie metod tego rodzaju nikomu polecać, trzeba zaczekać do
chwili, gdy nauka zbada, wyczerpująco te bardzo ciekawe, ale trudno dostępne dziedziny życia
psychicznego. Nauka musi najpierw wyjaśnić, jak i kiedy sugestia działa, jak można posługiwać się nią
bez obawy zaszkodzenia sobie lub innym i dopiero wtedy będzie można zastosować ją do kształcenia
charakteru.

Psychoanaliza.

Ta sama uwaga odnosi się do prób zużytkowania w zajmującej nas obecnie dziedzinie pewnych
nowszych teorii psychologicznych i fizjologicznych, jak psychoanalizy, psychologii indywidualnej i
nauki Pawłowa o warunkowaniu odruchów. Wymienione teorie są za mało jeszcze zbadane i
wypróbowane, by można je było oddawać w ręce laików. Za wczesne i zbyt pochopne ich stosowanie
może przynieść więcej szkody niż pożytku.

Joga.

Wspomnę w końcu o systemie hinduskiej Jogi, którą u nas starał się W. Lutosławski spopularyzować i
z którą można się zapoznać z dość licznych przekładów dziełek zagranicznych. Wartości tego systemu
ocenić nie potrafię, nie mam bowiem żadnych obserwacji ani doświadczeń w tej dziedzinie. Być
może, że naprawdę jacyś Hindusi doszli przy jej pomocy do nadzwyczajnych wyników, jak to głoszą jej
entuzjastyczni zwolennicy. W każdym razie cały ten bardzo skomplikowany system ćwiczeń
oddechowych i gimnastycznych, połączonych z grą fantazji wydaje mi się aspołeczny, gdyż ci ludzie,
którzy rzekomo osiągnęli bardzo wysoki stopień rozwoju duchowego, nie zrobili nic dla podniesienia
moralnego i dla polepszenia doli swych rodaków w Indiach, więc już z tego powodu nie można tego
systemu polecać, gdyż nie zgadza się z podstawowym punktem wyjścia naszych rozważań. Sądzę, że
nawet należy stanowczo odradzać próbowania tych ćwiczeń, gdyż, jak to w odnośnych pracach
czytamy, można je wykonywać tylko pod kierunkiem i osobistym nadzorem nauczyciela specjalisty, a
takich u nas nie ma. Po drugie ta gra fantazji, stanowiąca istotną część składową systemu, może stać
się niebezpieczną i zamiast do rozwoju charakteru doprowadzić do choroby nerwowej lub
umysłowej.

66

Ten krótki przegląd ważniejszych sposobów kształcenia charakteru prowadzi nas do wniosku, że nie
można liczyć na jakieś nadzwyczajne, efektowne sposoby, lecz trzeba zadowolić się podanymi w
poprzednich rozdziałach skromnymi radami — pocieszając się myślą, że

wielkie rezultaty

osiąga się zwykle prostymi środkami

.

Najdłuższa nawet wędrówka piesza zaczyna się i odbywa zwykłym krokiem, jak mówi chińskie
przysłowie. Jestem głęboko przekonany, że w dzisiejszym stanie wiedzy nikt innych wskazówek podać
nie-potrafi, niż te podane. Może przyszłość przyniesie nam jakieś nadzwyczajne sposoby, iniekcje
hormonów lub tp., ale licząc na to nie można odkładać pracy. Jak dla zachowania zdrowia wystarczy
zwykła higiena, byle tylko sumiennie wypełniać jej nakazy, tak i te proste środki wystarczą dla
wzniesienia się na wyższy poziom moralny, ale trzeba je stosować i to systematycznie, skrupulatnie,
bez żadnych uproszczeń i ułatwień do czego tak jesteśmy skłonni.

WSKAZÓWKI DLA WYCHOWAWCÓW XI

Dotychczas zajmowaliśmy się samokształceniem charakteru i omówiliśmy zasady, których powinien
przestrzegać każdy, kto chce wznieść się na wyższy poziom moralny, wyzbyć się wad i ustalić
poprawny sposób zachowania się na cale swoje życie, Teraz zajmiemy się problemem pracy nad
drugimi ludźmi, których chcielibyśmy ulepszyć, zmienić ich obecny sposób postępowania i ustalić ten
ulepszony na długi okres czasu. Tej kwestii poświęcimy już znacznie mniej miejsca, gdyż ma ona tylko
drugorzędne znaczenie. Pracować nad charakterem może każdy tylko sam dla siebie. Postępowanie
człowieka składa się bowiem głównie z czynności dowolnych i teoretycznie rzecz biorąc, gdy
abstrahujemy od wypadków brutalnego terroru, nikogo nie można zmusić, by postępował inaczej, niż
sam chce. Drugich można tylko zachęcać, nakłaniać do pracy nad sobą, a dalej pouczyć ich, jak należy
tę pracę prowadzić, można doradzać, pomagać do wytworzenia szlachetnych motywów, ale za nich
samej pracy wykonać nie podobna. Jednakże i ta rola jest bardzo ważna, bo często są wypadki, że
ktoś nie pracuje nad sobą dlatego, bo nie zna odpowiednich metod lub też, bo brak mu zachęty i
podtrzymania.

Różnica w wychowywaniu młodych i starszych.

Jeśli chodzi o zajmowanie się drugimi, należy osobno omówić pracę nad dziećmi i młodzieżą, a
osobno nad dorosłymi i samodzielnymi osobami. Oddziaływanie na dzieci i młodzież jest łatwiejsze i
lepsze rokuje nadzieje, bo one nie są jeszcze zepsute życiem, łatwo je przekonać, łatwo wzbudzić
zapal do celów idealnych, i autorytet starszych sprawia, że nie zajmują one z góry wrogiej postawy i
nie wyśmieją swego wychowawcy. Po drugie zaś dzieci i młodzież stanowią jeszcze materiał
plastyczny, dający się odpowiednio urobić, podczas gdy dorośli, nie odczuwający często żadnej
potrzeby doskonalenia się, goniący tylko za użyciem, pełni złych nałogów i przywar są prawie
zupełnie niedostępni dla pouczenia i zachęty i praca nad nimi rzadko tylko prowadzi do pomyślnych
rezultatów.

Wpływ rodziców na postępowanie dzieci.

Zaczynamy od omówienia roli rodziców i domu w urabianiu charakteru dzieci. Charakter dziecka
zaczyna się formować już w pierwszych miesiącach życia i jednym z głównych czynników, od których
rozwój dziecka zależy, jest właśnie najbliższe jego otoczenie. Nie mogę zajmować się tu kwestią, w
jaki sposób powinni rodzice wychowywać dzieci, jak należy z dziećmi postępować, bo wymagałoby to
przedstawienia zarysu całej pedagogiki, co wcale nie jest moim zadaniem. Ciekawych odsyłam więc

67

do dzieł pedagogicznych, sam zajmę się tylko zastosowaniem przedstawionego tu systemu
kształcenia charakteru do pracy rodziców nad dziećmi.

Przykład rodziców.

Z ogólnych kwestii podkreślę jednak zasadnicze znaczenie dwu czynników, tj., przykładu, jaki mają
dzieci w rodzicach oraz całej atmosfery domowej. To są najsilniejsze środki wychowawcze. Jeśli
dziecku od chwili, gdy zacznie orientować się w otaczającym je świecie, rodzice będą dawać przykład
pracy ideowej, bezinteresownej, wykonywanej z zapałem i poświęceniem, jeśli postępowanie ojca i
matki będzie nacechowane dobrocią i wyrozumiałością, jeśli w domu nie będzie kłótni, awantur,
zabaw pijackich itp., zachowanie się dziecka nie będzie pozostawiało wiele do życzenia. Dzieci
naśladują wiernie, to co widzą i zachowanie się, sposób bycia dziecka, są w dużym stopniu
powtórzeniem zachowania się otoczenia, w jakim dziecko wzrasta. Najlepszą i najskuteczniejszą radę
pedagogiczną można sformułować następująco: „jeśli chcesz dobrze wychować dziecko, staraj się sam
być dobrym, wzorowym pod każdym względem. Im sam będziesz lepszy, tym lepsze będą twoje
dzieci!“

Atmosfera domowa.

Przez atmosferę domu rozumiem poziom intelektualny i moralny, jaki w domu panuje. Gdy dziecko
słyszy poważne rozmowy starszych o sprawach narodowych i społecznych, lub też z dziedziny nauki i
sztuki, a nie słyszy ciągłych debat na temat ząrobków, możliwych dochodów, nie słyszy pełnych
zawiści i złośliwości plotek o innych ludziach, ciągłych ntyskiwań na drożyznę i panujące stosunki,
marzeń o strojach i zabawach, wówczas przesiąknie ono tą atmosferą, która zaważy mocno na jego
rozwoju. To nic nie szkodzi, że ono tego rodzaju rozmów przeważnie nie rozumie, i może nie wiele z
nich zapamięta, gdyż zasadniczą sprawą jest to, że wyrobią się w nim odpowiednie oceny wartości, że
te przedmioty, o których starsi mówią, będzie dziecko uważać za ważne, wartościowe, będzie miało
żywe zainteresowanie dla nich, podczas gdy inne sprawy będą mu się wydawać błahymi,
pozbawionymi znaczenia.

Wdrażanie dziecka w pracę nad swoim postępowaniem.

Przygotowanie do kontroli własnej.

Po tych ogólnych uwagach przechodzę do omówienia zastosowania podanych poprzednio
wskazówek do pracy nad dziećmi. Chronologicznie najwcześniej można zastosować codzienną
kontrolę postępowania; nie będzie to kontrola „własna“, gdyż pomoc starszych jest nieodzowna, ale
do tej kontroli własnej przygotuje i wywrze na zachowanie się dziecka wpływ dodatni. Próbowałem
prowadzić to ćwiczenie z dziećmi w szóstym roku życia, a sądzę, że możnaby i wcześniej je stosować.
Kontrola taka przedstawia się następująco: Ktoś zaufany, najlepiej ojciec lub matka, codziennie
wieczorem, o szarej godzinie rozmawia z dzieckiem poufnie, bez świadków i powiada mu mniej
więcej tak: „Przypomnijmy sobie teraz, jak ty dzisiejszy dzień spędziłeś, czy byłeś grzeczny?“ Dziecko
zwykle odpowie, że tak, — a wtedy trzeba mu przypomnieć pewne jego, niekoniecznie chwalebne
postępki i pytać, dlaczego ono to zrobiło. W rozmowie, bezwarunkowo nie straszyć dziecka żadnymi
karami, bo w ten sposób można by podciąć jego zaufanie — a wtedy dalsza praca staje się już
niemożliwa, lecz przedstawić, żę takie postępowanie jest nieładne, że sprawia wielką przykrość

68

rodzicom, którzy je kochają i zakończyć rozmowę zwrotem, „zobaczymy, czy jutro się poprawisz?“
Dzieci lubią takie poufne, życzliwe rozmowy, bardzo szybko przyzwyczajają się do tej kontroli i
wkrótce same opowiadają, przypominają różne szczegóły i wydają oceny. W ten sposób zaczyna
wyrabiać się nawyk codziennej kontroli własnej: Z biegiem czasu udział rodziców powinien się stale
zmniejszać, ćwiczenie powinno stawać się samodzielne, starsi powinni tylko doglądać, by było
codzień wykonywane i służyć radą i pomocą w wypadkach trudniejszych. Podkreślam, że nie można
przy takiej kontroli dziecka straszyć ani wyśmiewać lub poniżać, lecz trzeba wyjaśnić, że wszyscy
ludzie mają pewne wady i słabości i za to ich winić nie należy, że jednak każdy powinien starać się
poprawić, i że winnym jest dopiero ten, kto nie stara się o poprawę. Na konieczność takiego starania
się i poprawy trzeba kłaść główny naciek. W ten Sposób można to ćwiczenie stosować do dzieci już z
końcem wczesnego dzieciństwa.

Ambicja a opanowywanie zachcianek.

W tym samym mniej więcej czasie uważam za rzecz wskazaną, przeprowadzanie w formie poniekąd
zabawy pewnych łatwych ćwiczeń ascetycznych, które w tym wieku powinny spełnić specjalne
zadanie. Chodzi mianowicie o to, by wpoić w dziecko przekonanie, że nie każda jego zachcianka musi
być spełniona, że każdy człowiek rozporządza odpowiednimi hamulcami i może oprzeć się i opanować
najsilniejsze nawet pokusy. Dzieci z tego jeszcze sobie sprawy nie zdają i na odmowę ich życzeniom
reagują zwykle wybuchami gwałtownej złości. Kary stosowane w takich wypadkach do celu nie
prowadzą, należy raczej w sposób eksperymentalny przekonać dziecko, że posiada ono zdolność
opanowywania się i doprowadzić do tego, by opanowywanie się stało się jego punktem ambicji.
Ćwiczenia takie powinny wyglądać mutatis mutandis następująco: daje się dziecku w wieku od 5 lat
do ręki cukierek, np. na przechadzce i powiada się, by spróbowało nie zjeść tego cukierka aż po
powrocie do domu. Na zapytanie dlaczego, trzeba wyjaśnić, że chodzi tu o siłę woli, że dorośli
potrafią wstrzymać się od jedzenia przez kilka dni, że umiejętność powstrzymywania się jest bardzo
ważna w życiu i cechuje prawdziwego człowieka itp. O ile dziecko się tą sprawą zainteresuje, potrafi
się zwykle powstrzymać, choć często będzie pożądliwie spoglądać na trzymany w ręku cukierek, a
polem będzie się wszystkim chwalić, jakie ono jest silne, jak potrafiło się opanować. Podobnie jak z
cukierkiem można robić ćwiczenia z zachowaniem milczenia przez jakiś czas, lub odwrotnie z
przymuszaniem się do zjedzenia jakiejś nielubianej kaszki itp. Ćwiczenia te, które można łączyć z
zabiegami higienicznymi, myciem, kąpielą itd. są ze wszech miar wskazane i stanowią doskonałe
przygotowanie do świadomego, celowego zwalczania wad, jakie w późniejszym wieku powinno
nastąpić.

Organizowanie obowiązków i zabaw i dobór towarzystwa.

Trzecim wreszcie zadaniem rodziców, w związku z przedstawionym systemem pracy nad sobą, jest
organizowanie życia dziecka, jego zajęć i zabaw, odpowiednich warunków zewnętrznych, dobór
towarzystwa itd. Dziecko samo jeszcze nie może prowadzić rozmyślań i nie może układać sobie
warunków życia; zastąpić je muszą rodzice i starać się o to, by na dziecko nie oddziaływały złe
wpływy, by przez powtarzanie pewnych czynności zaczęły się urabiać dobre nawyki, by dziecko z
rozmowy, z opowiadań zapoznawało się z dobrymi wzorami, uczyło się należycie wartościować różne
zdarzenia i sposoby zachowania się, by nasiąkło atmosferą, pod względem moralnym podniosłą i
czystą. Przez zachęcanie dziecka do nieprzerywania zabaw, do dokończenia rozpoczętej budowy z
klocków, przez kontrolę, czy dziecko składa swe zabawki w porządku na wyznaczonym do tego
miejscu itd. można już bardzo wcześnie rozwinąć w dziecku wytrwałość, zamiłowanie porządku itp.
zalety.

69

Takie są główne wskazówki dla rodziców starających się o wdrożenie dziecka do pracy nad sobą,
dodać jeszcze należy, że w razie, gdy zauważą jakieś niezwykle, wzbudzające podejrzenie o
nienormalność zachowania się dziecka, powinni niezwłocznie zwrócić się do lekarza-specjalisty, lub
do poradni psychologicznej, gdyż w wielu wypadkach przy wczesnym rozpoznaniu można jeszcze coś
pomóc, podczas gdy w starszym wieku może być już za późno. Rodzicom, zwłaszcza przy pierwszym
dziecku, z reguły brak jest doświadczenia i przygotowania pedagogicznego, dlatego potrzebny im jest
stały doradca, którym może być lekarz, pedagog lub jakaś doświadczona osoba. Wiele wad fizycznych
i psychicznych ludzi dojrzałych jest tyłko skutkiem niewłaściwego wychowania w wieku dziecięcym.

Wychowanie w szkole.

Na szczęście niedługo, bo najpóźniej w 7 roku życia dziecka otrzymują rodzice pomoc fachową w
swych staraniach wychowawczych ze strony szkoły. Środowisko szkolne, a zwłaszcza nauczyciele i
wychowawcy, stanewią ogromnie ważny czynnik w rozwoju dziecka i wpływają nieraz w sposób
decydujący na postępowanie wychowankana długie lata. Przystępując do omówienia roli szkoły i
nauczyciela zaznaczam na wstępie, iż podobnie, jak w odniesieniu do rodziców, tak i teraz nie mam
zamiaru wyczerpująco omawiać problemów związanych z wpływem wychowawczym szkoły.
Wykraczałoby to, zbytnio poza ramy niniejszej rozprawy, ograniczę się tylko do omówienia
zastosowania przedstawionego powyżej systemu w pracy szkolnej, przy czym znowu, unikając uwag
ogólnych, będę się starać o podanie konkretnych wskazówek, co ma robić nauczyciel, który chce tym
systemem wpłynąć na ustalenie dodatniego sposobu postępowania u wychowanków. Wpływ
nauczyciela jest pod pewnymi względami ograniczony i możliwości są mniejsze niż u rodziców, pod
innymi względami natomiast rozporządza nauczyciel znacznie silniejszymi środkami i może
oddziaływać intensywniej na wychowanków.

Pierwsze pytanie, jakie sobie zadamy, brzmi: Co może zrobić nauczyciel, by rozwinąć w
wychowankach dobry charakter? W odpowiedzi zaznaczymy, że zgodnie z główną swą funkcją, gdyż
nauczyciel ma przede wszystkim czegoś nauczyć, może:

1. Nauczyć wychowanków sposobu pracy nad sobą.

U młodzieży w pewnym wieku zjawia się

naturalny pęd do doskonalenia się, są dobre chęci, ale młodzież nie wie, w jaki sposób należy nad
sobą pracować, bo i skąd ma o tym wiedzieć i często stosuje nawet bolesne lub humorystyczne
sposohy, jak np. dziewczynka w wieku lat 16, chcąc poskromić swą skłonność do gadulstwa, milczała
w domu uporczywie przez kilka godzin, nie poinformowawszy uprzednio nikogo o tym ćwiczeniu i
wprowadziła, w duże zakłopotanie rodziców, którzy nie wiedzieli, jak to zachowanie się rozumieć.
Zadaniem nauczyciela powinno być właśnie nauczyć młodzież właściwych sposobów pracy nad sobą.

2. Nauka szkolna powinna wzbogacić pamięć ucznia w szereg przykładów i konkretnych

wzorów szlachetnego postępowania.

Niech mu się one przypominają przez całe życie w

odpowiednich sytuacjach, by zawsze wiedział, jak można i jak powinno się postępować.

3. W okresie dzieciństwa i młodości człowiek wyrabia sobie ogólny pogląd na świat i

życie

, całą swą postawę życiową, zasady etyczne, oceny wartości, które później stają się jakby jego

drugą naturą. Nauczyciel powinien przez odpowiednie pouczenie, przez dostarczanie materiału dbać
o to, by wychowanek nie wszedł w swych poszukiwaniach na manowce, lecz by wzniósł się w swych
poglądach na wysoki poziom moralny. Nauczyciel może też dopomóc wychowankowi do obrania celu
pośredniego na bieżący okres życia i do zorganizowania pracy pozytywnej.

70

4. Nauczyciel może zachęcić, a nawet wywołać w wychowankach zapał do pracy nad sobą

,

może wpoić we wrażliwe dusze młodzieży głęboką cześć i miłość dla ideałów i wzniosłych celów
ludzkości, wzbudzić w nich trwały pęd do doskonalenia się.

5. W pracy i życiu szkolnym może nauczyciel rozwinąć w swych wychowankach szereg

zalet

, jak obowiązkowość, pracowitość, wytrwałość, zamiłowanie do porządku itp., które

praktykowane przez szereg lat nauki staną się nawykami i będą wywoływać odpowiednie
postępowanie przez całe życie wychowanka.

6. Wreszcie w nielicznych wypadkach nauczyciel może kierować indywidualną pracą

poszczególnych wychowanków

, których zupełne zaufanie potrafił sobie zdobyć i spełnić w ten

sposób funkcje rodziców, przyjaciela i doradcy.

To byłyby możliwości, jakie otwierają się przed nauczycielem pragnącym szczerze pracować nad
kształceniem charakterów powierzonej sobie młodzieży. Wymienione powyżej pouczanie, rady i
zachęty odgrywają tu tę samą rolę, jaką u jednostki, która sama nad sobą pracuje, odegrać mają
rozmyślania i lektura. I pod tym względem nauczyciel może w wielu wypadkach to zadanie wykonać
lepiej, bardziej systematycznie i gruntownie, niż to jest możliwe w samodzielnej pracy ucznia.

Ograniczenia nauczyciela.

Niemożliwość kontroli postępów w pracy nad sobą.

Natomiast innego postulatu, podanego poprzednio, mianowicie codziennej kontroli postępowania
nauczyciel z reguły przeprowadzić nic może. Jest to technicznie niewykonalne, by nauczyciel mógł
codzień kilkudziesięciu uczniów jednej klasy wypytywać, czy dotrzymali postanowień w dniu
ubiegłym, a w wypadku negatywnym analizować przyczyny, okoliczności itd., na to po prostu czasu
nie ma. A także ze względów ogólnych uważam publiczne „roztrząsanie sumienia“, praktykowane
niekiedy w wypadkach jakichś większych wykroczeń wychowanka wobec całej klasy, za krok
pedagogicznie fałszywy i w rezultacie szkodliwy. Takie publiczne wytykanie komuś jego wad lub
przewinień jest w każdym razie poniżeniem danego osobnika i obraża dotkliwie jego instynkt mocy,
jego godność osobistą. Reakcją z reguły będzie niechęć, a nawet nienawiść do wychowawcy, który z
tego zrobił pośmiewisko kolegów i wystąpi wtedy albo obłuda i oszustwo, albo krnąbrność i
zuchwalstwo oparte na przekonaniu: „jeżeli już jestem taki zły, to dobrze, zobaczycie co ja potrafię
zrobić, do czego by grzeczni koledzy nie mieli odwagi“. Słabości, upadki i wykroczenia są to sprawy
intymne, omawiać je należy tylko w cztery oczy z winowajcą i wtedy nie krzyczeć i łajać, lecz starać się
poznać przyczyny i motywy oraz wytłumaczyć, przekonać, że takie postępowanie jest niewłaściwe.
Każdemu może noga się powinąć, a publiczne piętnowanie z przypadkowego sprawcy może zrobić
nałogowego przestępcę, któremu już żadna perswazja nie pomoże. Zbiorowe przeprowadzanie
codziennej kontroli jest w szkole niedopuszczalne, a co za tym idzie — niemożliwe jest także wspólne
przeprowadzanie codziennych rozmyślań i wynikająca z nich konkretna rada, do jakich środków
zapobiegawczych należy się uciec. To są dużę ograniczenia pracy nauczyciela.

Niemożliwość zmiany warunków zewnętrznych.

Innym ograniczeniem jest niemożność zmiany warunków zewnętrznych, która posiada, jak wiemy, w
pracy nad sobą bardzo doniosłe znaczenie. Nauczyciel powinien znać środowisko i warunki domowe
każdego wychowanka, gdyż wtedy dopiero potrafi odpowiednio do każdego się ustosunkować i
trafnie jego postępowanie oceniać, oraz będzie wiedział, czego od każdego ucznia może wymagać.

71

Opierając się na tej znajmności środowiska nauczyciel często zdaje sobie sprawę z tego, co w
otoczeniu ucznia należałoby zmienić, ale tego przeprowadzić sam nie jest w stanie, co najwyżej może
uczniowi lub rodzicom udzielić odpowiedniej rady. Ta bezsilność jest zawsze przykra, prawie bolesna.
Zajmowałem się swego czasu wypadkiem dziewczynki, która w klasie kradła różne drobne przedmioty
koleżankom, sprzedawała je i za uzyskane w ten sposób pieniądze kupowała sobie słodycze, które
demonstracyjnie na przerwach w nauce zjadała. Wglądnąwszy nieco w jej warunki życiowe
dowiedziałem się, że dziecko nie ma już matki, a macocha bardzo jej nie lubi, na każdym kroku
krzywdzi na korzyść swoich dzieci i często ją bije. Dziewczynka chodziła źle ubrana, brudna a często i
głodna, o otrzymaniu słodyczy w doinu nawet marzyć nie mogła. To było podłoże tych kradzieży — i
rada na to łatwa, trzeba było koniecznie, by macocha zmieniła swe postępowanie, lub by przenieść
dziewczynkę w inne środowisko, w którym by była życzliwie i sprawiedliwie traktowana. Niestety
przeprowadzenie tego natrafiło na trudności nie dające się pokonać. Czasem rady nauczyciela bywają
wprowadzane w życic, ale wypadki bezsilności będą częstsze.

Sposoby wpływania nauczyciela na wychowanków.

Poznaliśmy już możliwości i ograniczenia w pracy nauczyciela nad kształceniem charakteru
wychowanków. Wiemy co on może i powinien robić, a teraz z kolei zajmiemy się drugim pytaniem, a
mianowicie: jak i jakimi środkami może nauczyciel wymienione powyżej zadania wypełnić?

I. Bardzo duże znaczenie mogą mieć dla naszego celu zwykłe, normalne lekcje szkolne.

Gdy chodzi o wzbogacenie pamięci w szlachetne wzory postępowania, jest wiele do tego sposobności
przy nauce języka ojczystego, historii, języków obcych, a nadto sporadycznie przy innych
przedmiotach. Należy tylko odpowiednie szczegóły podkreślać, przy odpytywaniu lekcji kłaść na nie
pewien nacisk tak, by uczniowie dobrze je sobie wbili w pamięć. Zwłaszcza przy nauce literatury jest
wiele sposobności, i tak można przeprowadzać analizę czytanych utworów z uwzględnieniem
specjalnym tych kwestii, które w rozdziale o lekturze wymieniłem, można dawać tego rodzaju tematy
zadań szkolnych, można i należy przy omawianiu poszczególnych dzieł pomagać w dyskusji do
wytworzenia sobie poprawnych kryteriów i zasad etycznych, do powstania szlachetnych poglądów na
świat i życie. Takie starania zastępują w dużej mierze rozmyślania ogólne i przygotowują znakomicie
do samodzielnych rozmyślań, a także uczą korzystania z literatury dla pracy nad sobą.

Lektura i wypisy.

Z prowadzeniem nauki łączy się kierowanie lekturą domową ucznią, która stanowi, jak wiemy, ważny
czynnik w pracy nad charakterem. Nauczyciel powinien polecać i wymagać, by uczniowie czytali w
pierwszym rzędzie książki o dodatnich wartościach moralnych, w jakie powinny obfitować biblioteki
szkolne. Książek szkodliwych nie należy zakazywać z podaniem tytułu, gdyż to właśnie podnieca
ciekawość i jako zabronione najbardziej pociąga. Wystarczy, jeżeli się omówi ogólnie szkodliwość
czytania złych i głupich książek, a będzie się dostarczać książek budujących. Polecenia godne są
zwłaszcza biografie, które podają konkretne przykłady postępowania, Książki złe, ignorowane
zupełnie a trudne do uzyskania, przy większej ilości budujących a ciekawych i łatwo dostępnych
książek, nie będą jej zbytnio kusić. Nauczyciel kierujący lekturą powinien również pouczyć młodzież,
jak należy czytać książki, by odnieść z nich najwięcej korzyści i zachęcić lub wprost żądać robienia
sobie wypisów i streszczeń takich, jakie przedstawiłem poprzednio.

72

Systematyczna kontrola uczniów.

Powyższe uwagi wiążą się z treścią nauki szkolnej; Obok treści także i sam sposób prowadzenia nauki
jakiegokolwiek przedmiotu może posiadać duże walory wychowawcze. Nie roztrząsając dokładniej
tego zagadnienia zaznaczę, że jednym z najważniejszych czynników jest systematyczne kontrolowanie
pracy ucznia. Nie wystarczy zadać jakieś zadanie, ale trzeba stwierdzić, czy i jak uczniowi je rozwiązali.
Stały nadzór działa znacznie lepiej i skuteczniej niż karanie, sypanie złych not itp. Nie będę się
rozpisywać o szkodliwych często skutkach kar, o tym, że kary nie usuwają przyczyn, które wywołały
jakieś naganne postępowanie, że zrywają nić sympatii i zaufania, jaka powinna łączyć ucznia z
wychowawcą, podkreślę jedynie fakt, że najsurowszą karą, którą nauczyciel może zastosować, jest
usunięcie ucznia ze szkoły — a kara taka jest aspołeczną, bo co ma się potem stać z taką jednostką?
Przecie szkoła jest właśnie po to, by wychowywała nie tylko dzieci grzeczne, przez rodzinę już dobrze
wychowane, ale i dzieci trudne. Inne zaś kary niewiele pomagają. Najlepszym sposobem wpłynięcia
na uczniów leniwych, niedbałych jest właśnie stały nadzór. Gdy uczeń wie, że codziennie będzie
pytany, że nauczyciel przeglądnie każde jego zadanie, że zawsze przekona się o tym, czy uczeń
wszystkie swe obowiązki sumiennie wypełnił, wówczas chcąc nie chcąc zabierze się do roboty. Z
drugiej strony nic tak nie zniechęca młodzieży do pracy i z jakim żalem nieraz skarżą się dzieci
rodzicom w wypadku, gdy o starannie przygotowane zadanie nauczyciel nawet nie spytał. Inne dzieci
nie miały zadania, lub wykonane naprędce, byle jak, i uszło im to płazem, bo nauczyciel wcale
zeszytów nie oglądał. Czy warto porządnie pracować? Tak samo ma się sprawa z dobrze wyuczoną
lekcją itp. U nas niestety w szkołach nie ma systematycznej kontroli pracy ucznia. Wpływa na to brak
czasu, zbyt liczne klasy, a często i niedbalość uczącego, który sam lekceważy własne zarządzenia.
Nauka w szkole staje się często dla dziecka jakąś loterią, trzeba tak trafić, by umieć lekcję wtedy, gdy
nauczyciel będzie je pytać, jeśli się uda, to uczeń znowu ma na dłuższy czas spokój. Taki system jest
niewątpliwie wadliwy i w wysokim stopniu niesprawiedliwy. W klasach małych, obejmujących 15—20
uczniów, można co dzień przekonać się, czy wszyscy są należycie przygotowani, czy wykonali swe
obowiązki i taka stała kontrola zmusza ucznia do systematycznej, codziennej pracy, rozwija w njm
obowiązkowość, wytrwałość itp. zalety, które wpojone w młodości zachowuje się przez cale życie.

II. Jednakże sumo oddziaływanie przez treść i sposób prowadzenia lekcji szkolnych

jeszcze nie wystarczy

, by wychowanków nauczyć przygotować do stałej pracy nad sobą. Nie można

na lekcjach języka polskiego lub historii przedstawiać wyczerpująco systemu pracy nad sobą,
przedyskutować możliwych celów życia itp. Na to potrzebne są koniecznie specjalne godziny
wychowawcze, które by były tym problemom poświęcone. Powinny one zastąpić tygodniowe
rozmyślania ogólne. Sądzę, że najbardziej celową rzeczą byłoby przeznaczyć na nie trzy godziny
tygodniowo, co drugi dzień po jednej godzinie, a nie, jak to się obecnie często dzieje, 1 lub 2 godz. na
tydzień. Powtarzanie się tych godzin co drugi dzień będzie podtrzymywać stałe zajęcie się
omawianymi problemami, które w razie dłuższych przerw łatwo ulegają zapomnieniu, u fakt, że wielu
dyskisji nie będzie można w ciągu jednej godziny doprowadzić do końca uważam raczej za korzystny,
gdyż uczniowie, o ile naprawdę zainteresują się daną kwestią, będą nad nią zastanawiać się także
poza lekcjami, będą o tych sprawach myśleć, co jest jednym z celów, jakie chcemy osiągnąć.

Godziny wychowawcze.

W pedagogice toczy się szeroka dyskusja nad tym, czy wprowadzenie osobnych godzin
wychowawczych, zwanych także nauką moralności, jest wskazane, czy te „metody bezpośrednie“
kształcenia charakteru, jak je w Ameryce określają, dają dobre rezultaty? Nie będę rozpatrywać
gruntownie tej kwestii teoretycznej, podam tylko, że głównym argumentem przeciw takim lekcjom

73

jest twierdzenie, że pouczanie nie decyduje o postępowaniu, że ktoś może doskonale znać teorię i
metody kształcenia charakteru, a postępować źle, być złym człowiekiem, zapewne, ten argument jest
słuszny, ale dowodzi on tylko tego, że pewna wiedza nie jest warunkiem wystarczającym, ale nie
obala tezy, że odnośna wiedza jest warunkiem niezbędnym, że dla uzyskania dobrych rezultatów w
pracy nad sobą trzeba znać odpowiednie sposoby, trzeba przemyśleć cele życiowe, ideały, trzeba
znać przykłady i wzory postępowania i tymi kwestiami się interesować. Młodzież tego nie zna, nie
umie, bo i skądby mogła nabyć tę wiedzę, a co gorsza o tych sprawach nie myśli. Nie ma wśród naszej
młodzieży tego żywego zainteresowania się sprawami etycznymi, jakie sądząc na podstawie
pamiętników występowało u Franklina i w kółku jego towarzyszy, jakie panowało u naszych filaretów.
Pouczanie i zajmowanie młodzieży tymi sprawami jest bez kwestii potrzebne.

Wprowadzone u nas w wielu szkołach godziny wychowawcze nie dają na ogół dobrych wyników, nie
można skonstatować u młodzieży, która bierze w nich udział, ani wyraźnej poprawy w zachowaniu
się, ani nawet żywszego zainteresowania. Nie jest to jednak argumentem przeciw wprowadzeniu
godzin wychowawczych, gdyż ta nieskuteczność ma swoje specyficzne przyczyny, a przede wszystkim
brak określonego programu, brak podręczników i odpowiedniego materiału. Nauczyciel, nie mający
zwykle należytego przygotowania w tej dziedzinie, up. fachowy matematyk lub filolog, gdy otrzyma
polecenie prowadzenia takich godzin wychowawczych, musi improwizować, wymyślać, czym by te
dwie godziny zająć, i wynik jego starań bywa bardzo rozmaity, zależnie od wysiłku, inwencji i
przypadku. Często się zdarza, że na tyeh godzinach przepytuje uczniów, których nie miał czasu
przeegzaminować na właściwych lekcjach danego przedmiotu, często poleca czytać jakieś rozprawy o
różnej wartości lub z trudem zawiązuje dyskusję na błahe tematy z życia szkolnego, rozwałkowuje
drobnostki i wygłasza morały. Uczniowie nudzą się na tych godzinach, zajmują się czymkolwiek i nie
traktują ich poważnie, bo one na świadectwo wpływu nie mają. Oczywiście, że taka bezplanowa
praca nie może dać żadnych rezultatów.

Jeśli takie godziny wychowawcze mają wywrzeć dodatni wpływ na młodzież, konieczne są jasne,
ściśle określone programy, dostosowane do każdego roku nauki. Muszą być przygotowane
odpowiednie książki i podręczniki zarówno dla nauczyciela, jak i dla uczniów, przedmiot musi być
traktowany poważnie, na równi z innymi przedmiotami nauki, powinny być oceny postępów na
świadectwie szkolnym, dziecko powinno się czegoś nauczyć.

Nie jest moim zadaniem opracowywać dokładnie programy; mogą one powstać tylko przy
współpracy dobrych nauczycieli, którzy dzięki swemu doświadczeniu i długiej praktyce szkolnej będą
mogli wskazać tematy przystępne i interesujące dla każdego roku nauki.

Tak opracowane programy należałoby po prowizorycznym wprowadzeniu w życie na podstawie
praktyki modyfikować i ulepszać. Tylko dla przykładu podam, jak sobie taki program np. dla pierwszej
klasy gimnazjalnej wyobrażam, Lekcje zaczęłyby się od przerobienia życiorysu jakiejś wybitnej
jednostki, np. dla chłopców Benimina Frankldna lub in. Życiorysy te należałoby przerabiać tak, jak się
przerabia materiał z historii, ze specjalnym uwzględnieniem momentów budujących i stale
przepytywać uczniów, by sobie te przykłady dobrze zapamiętali. W związku z tym życiorysem należy
przedyskutować potrzebę pracy nad sobą, potrzebę celu w życiu i przejść do dokładnego przerabiania
jakiegoś systemu pracy nad sobą, np. przedstawionego w tej rozprawie. Lekcji nie należałoby
prowadzić metodą wykładu, bo jeśli nauczyciel nie ma specjalnego daru wymowy, wykład łatwo
nudzi, słowa przelatują bez śladu, lecz raczej metodą dyskusji nad poruszanymi w tej rozprawie

74

tematami. Dyskusja jest możliwa, gdyż są to tematy związane z życiem codziennym, o których każdy
może coś powiedzieć. Każdy uczeń może przedstawić np., jak sobie wyobraża ideał człowieka, do
czego w życiu chciałby dążyć itp. I tu będzie wiele sposobności do hamowania i zwalczania żądzy
użycia, która u młodzieży w pewnym wieku występuje z żywiołową wprost siłą. Przebieg i wyniki
dyskusji powinni uczniowie zapisać i zapamiętać. W nauce należy wyzyskać aktywność młodzieży,
skierowując np. pęd do kolekcjonowania na zbieranie konkretnych przykładów i wzorów
szlachetnego postępowania z książek, dzienników itp. Po ukończeniu takiego kursu każdy z uczniów
będzie miał pewne poglądy i wiadomości z tej dziedziny, u wielu pozostanie zainteresowanie
sprawami etycznymi.

Właściwa lektura.

W następnych latach nauki można by te poglądy pogłębiać, opierając się na odpowiednich
rozprawach. Można np. wziąć za podstawę Smilesa „Pomoc własną“, potem Prusa „Najogólniejsze
ideały życiowe“, różne życiorysy itp. W miarę zapotrzebowania pojawią się niewątpliwie potrzebne
książki i pomoce.

Wyniki tej nauki będą różne, jak i w innych przedmiotach, zależnie od umiejętności i pracy
nauczyciela. W każdym razie młodzież będzie miała sposobność zapoznania się z tymi kwestiami i
należytego przygotowania się do samodzielnej pracy nad sobą, czego obecnie szkoła jej nie daje.

III. Obok godzin wychowawczych poważnym środkiem kształcenia
charakterów młodzieży jest organizowanie i kierowanie stowarzyszeniami i
kółkami młodzieży

. Czynniki społeczne, jak współpraca z rówieśnikami, współzawodnictwo itp.

posiadają ogromne znaczenie wychowawcze. Dobrowolne przystąpienie do pewnego grona
młodzieży, zdążającego do celów etycznie dodatnich, nakłada obowiązki, których młodzież nie będzie
sobie lekceważyć. Kółka takie mogą prowadzić jakąś pracę pozytywną, dążyć do zrealizowania
pewnych celów pośrednich, jakie w warunkach szkolnych można sobie postawić i przygotowywać w
ten sposób do późniejszej samodzielnej pracy pozytywnej. Są jednak dwa warunki, które muszą być
wypełnione, aby wpływ takich stowarzyszeń był dodatni.

A. Każde stowarzyszenie lub kółko, choćby tylko z kilku osób złożone, musi mieć jakiś

konkretny cel, jakieś ściśle określone zadania do wykonania.

Uczestnicy muszą jasno

wiedzieć, co mają robić. Tego często w takich organizacjach młodzieży brakuje. Np. gminy szkolne
cierpią z reguły na brak celu. Uczniowie wybierają zarząd z wójtem ną czele, odbywają liczne zebrania
i gdy z wielkim nakładem czasu odpowiednia organizacja wejdzie w życie, staje przed pustką — co
dalej robić? Jakieś drobnostki bez głębszego znaczenia, powieszenie firanek w klasie lub nakrycie
stołu czystym papierem są przedmiotem długich obrad, a w końcu przynoszenie kredy na lekcje jest
jedynym zajęciem całej tej organizacji. Konkretne zadanie jest zasadniczym postulatem wszelkiej tego
rodzaju pracy. Niech to będzie wspólne przerabianie lekcji ze słabo uzdolnionymi kolegami albo
wytwarzanie pewnych przedmiotów, np. szycie bielizny, wyroby z włóczki lub tp., którymi można
obdarzyć potrzebujących, sklepik szkolny, zbiórka książek itp., ale jakąś celową określoną pracę musi
każde takie stowarzyszenie wykonywać, w przeciwnym razie traci zupełnie rację bytu.

B. Drugim postulatem jest stały nadzór ze strony nauczyciela.

Kółko młodzieży pozostawione

samo sobie może łatwo zejść na manowce lub ulec dążnościom odśrodkowym. Obecność nauczyciela

75

działa jak katalizator, zachęca, podtrzymuje w pracy i harmonizuje rozbieżne dążności. Nauczyciel
powinien być stale poinformowany o wszystkim, co się w danym stowarzyszeniu dzieje, przyglądać
się pracy, pochwalić, poradzić, brać często udział w zebraniach, i tą swoją działalnością nada dopiero
danemu stowarzyszeniu prawdziwą wartość.

IV. Na końcu wymienię najważniejszy czynnik, jakim jest niewątpliwie
osobisty wpływ nauczyciela.

Prawdziwy nanczyciel-wydiowawca, w którym żarzy się jasno

iskra Boża, który posiada sugestywną moc przyciągającą, potrafi wzruszyć i porwać nawet
najoporniejszych, wzbudzić w nich zapal do pracy nad sobą. Jego nauki, przykłady, obraz jego postaci
wyryją się w pamięci wychowanków na całe ich życie i będą dla nich niezawodnym drogowskazem.
Nie będę w tym miejscu obszernie rozwodzić się nad cechami i wpływem takiego wychowawcy, gdyż
poświęciłem tym kwestiom osobną rozprawę pt. „Osobowość nauczyciela-wychowawcy“,
podkreślam tylko nieocenioną wprost wartość takich jednostek.

Jednakże są one bardzo nieliczne, ale każdy nauczyciel może starać się zdobyć sobie pełne zaufanie
wychowanków i stać się ich powiernikiem i doradcą. Każdy powinien w wypadkach trudniejszych
zbliżyć się do wychowanka, zająć się nim indywidualnie, pomóc mu, ułożyć plan pracy nad sobą,
przeprowadzać z nim poufną kontrolę codzienną, notować, czy dotrzymuje swoich postanowień,
doradzać, dopomóc do wybrnięcia z trudności. Oddziaływanie indywidualne nauczyciela jest możliwe
tylko wtedy, gdy pozyskał on sobie zupełne zaufanie wychowanka, a wówczas będzie posiadać dla
niego bardzo doniosłe znaczenie na całe jego życie.

Takie są w ogólnym zarysie środki, przy pomocy których szkoła i nauczyciel mogą dodatnio wpływać,
na charakter młodzieży. Jak z tego przeglądu widzimy, praca nauczyciela może być bardzo owocną, a
znaczenie tej pracy łatwo ocenić, gdy się uwzględni, że nauczycielstwo wychowuje całą młodzież, to
jest całe pokolenie, które po nas przyjdzie, praca zaś jednostek nad sobą zaznaczy się wyraźnie dla
społeczeństwa dopiero wtedy, gdy większa ilość ludzi zacznie ją uprawiać.

W pracy nauczyciela musimy pokładać naszą nadzieję, że ludzkość wydźwignie się z obecnego
katastrofalnego położenia i wzniesie się na wyższy poziom moralny, gdyż praca wychowawcza nad
dorosłymi, jak już wspomniałem, nie ma większych widoków powodzenia. Można i powinno się starać
trafić do wszystkich przy pomocy odczytów, pogadanek, rozpraw i broszur, przy każdej sposobności
zachęcać, przekonywać o potrzebie pracy nad sobą, ale w stosunku do tych, którzy nie zechcą czytać,
nie przyjdą posłuchać, którzy z pogardą odrzucą wszelkie próby i zachęty — jesteśmy bezsilni.

Dobiegliśmy do końca naszych rozważań. Puszczam w świat tę książeczkę, napisaną w bardzo
niekorzystnych warunkach, zdając sobie sprawę z wielu jej braków i niedociągnięć, ale głęboko
przekonany o ogromnym znaczeniu poruszonych w niej problemów. Chciałbym bardzo, by podane tu
wskazówki przydały się choćby poszczególnym jednostkom w ich szlachetnych usiłowaniach, by
przyczyniły się choć w drobnej mierze do zapoczątkowania prawdziwej, realnej pracy nad
podniesieniem ogólnego poziomu moralnego dla wspólnego dobra.