Od kilku lat autor wykorzystuje

w badaniach poligraficznych testy
umo¿liwiaj¹ce sprawdzenie, czy oso-
ba badana, w czasie gdy pope³niono
przestêpstwo, przebywa³a na jego
miejscu, czy te¿ nie. Niejednokrotnie
badane osoby nie zaprzeczaj¹, ¿e
przebywa³y w okreœlonym miejscu,
zachodzi wiêc potrzeba ustalenia,
czy istnia³y inne przyczyny, z powodu
których nie mog³y pope³niæ wyjaœnia-
nego przestêpstwa [1, 2]. Jak jest to
istotny problem, potwierdza chocia¿-
by g³oœny proces o zabójstwo Danie-
la JaŸwiñskiego w sklepie na ul. No-
wy Œwiat w Warszawie.

Na szczêœcie rozstrzygniêto ju¿

spór, czy dopuszczalne s¹ badania
poligraficzne w procesie karnym. Na-
tomiast aktualny pozostaje problem
jakoœci prowadzonych badañ, umie-
jêtnoœci ich wykorzystania przez or-
gana œcigania i wymiaru sprawiedli-
woœci oraz poziomu wiedzy na ten te-
mat w œrodowisku prawniczym.

Ostatnio autor przeprowadzi³ ba-

dania poligraficzne 5 osób w sprawie
zabójstwa dokonanego ponad 13 lat
temu. Mimo ¿e od umorzenia postê-
powania przygotowawczego z powo-
du niewykrycia sprawców minê³o 12
lat, podejmowane s¹ próby wyjaœnie-
nia tej sprawy.

Na pocz¹tku 1991 roku zosta³o

zamordowane starsze ma³¿eñstwo.
Zdarzenie mia³o miejsce w ich domu,
w którym mieszkali samotnie. Wybite
szyby w oknie na parterze domu mo-
g³y wskazywaæ na w³amanie. Po-
mieszczenia domu nosi³y œlady prze-
szukania. Stwierdzono brak wielu
wartoœciowych przedmiotów. Nieste-
ty jakoœæ czynnoœci na miejscu prze-
stêpstwa pozostawia³a wiele do ¿y-
czenia. Trudno by³o okreœliæ, czy fak-

tycznie dokonano w³amania do do-
mu, czy te¿ w³amanie to zosta³o upo-
zorowane.

Próby rozwik³ania tej zagadki, po

up³ywie tylu lat, rozpoczêto od zapro-
ponowania poddania siê badaniom
poligraficznym najbli¿szym zmar³ych,
czyli osobom, które albo posiada³y
klucze do ich domu, albo te¿ w ka¿-
dym czasie mog³y byæ do niego
wpuszczone przez domowników.
Propozycje takie z³o¿ono 5 osobom
i wszystkie wyrazi³y na to zgodê.

Zasad¹ jest, ¿e badania poligra-

ficzne powinno siê prowadziæ na jak
najwczeœniejszym etapie postêpowa-
nia przygotowawczego [3]. S³usznie
zak³ada siê, ¿e œlady pamiêciowe
i emocjonalne nara¿one s¹ na nie-
bezpieczeñstwo zatarcia czy znie-
kszta³cenia. We wczesnym etapie
postêpowania istnieje mo¿liwoœæ
utrzymania w tajemnicy wielu istot-
nych jego ustaleñ, które nastêpnie
mo¿na wykorzystaæ w badaniach po-
ligraficznych. Chodzi o fakty, najczê-
œciej zwi¹zane ze sposobem pope³-
nienia przestêpstwa, których nie mo-
¿e znaæ osoba postronna, a powinny
byæ znane sprawcy przestêpstwa. Za
jak najszybszym wykorzystaniem ba-
dañ poligraficznych przemawia te¿
ekonomika postêpowania. Dla przy-
k³adu, w³aœciwe wykorzystanie ba-
dañ poligraficznych po zabójstwie
w Kredyt Banku powinno umo¿liwiæ
wytypowanie sprawców w ci¹gu kil-
kunastu godzin. Jak wiadomo zajê³o
to 6 miesiêcy.

Wbrew dosyæ licznym opiniom nie

wszystkie œlady pamiêciowe i emo-
cjonalne s¹ tak wra¿liwe na uszko-
dzenie czy zniszczenie, jak po-
wszechnie siê s¹dzi. Zatarciu mog¹
ulec drobne szczegó³y zdarzenia,

mog¹ pojawiæ siê dodatkowe œlady
w wyniku przes³uchañ, rozmów z in-
nymi uczestnikami zdarzenia, no-
wych doœwiadczeñ itp. Nie nale¿y te-
go jednak uogólniaæ. S¹ œlady trudne
lub wrêcz niemo¿liwe do zatarcia. S¹
sytuacje i zdarzenia, które pamiêta-
my mimo up³ywu nie tylko kilku, ale
nawet kilkudziesiêciu lat. I z takim
zdarzeniem mamy do czynienia
w powy¿szym przypadku. Z iloma za-
bójstwami bliskich sobie osób mog³y
mieæ do czynienia osoby, którym za-
proponowano badania? Spodziewa-
no siê, ¿e u ka¿dej z badanych osób
pozosta³y wyraŸne œlady pamiêciowe
i emocjonalne zwi¹zane z wyjaœnia-
nym zdarzeniem.

Po zapoznaniu siê z aktami postê-

powania przygotowawczego przygo-
towano (wstêpnie) nastêpuj¹cy test
pytañ kontrolnych.

1.

Czy na nazwisko ma Pan
.............................?

2. Czy ma Pan wiêcej ni¿ 20 lat?
3. Czy wie Pan, kto pozbawi³ ¿ycia

Pana rodziców?

4. Czy dzisiaj jest sobota?
5. Czy by³ Pan w domu rodziców

w czasie, gdy zostali oni pozba-
wieni ¿ycia?

6. Czy pamiêta Pan, aby kiedykol-

wiek ¿yczy³ Pan komuœ œmier-
ci?

7. Czy dzisiaj jest sobota?
8. Czy umawia³ siê Pan z kimœ

w sprawie pozbawienia ¿ycia
Pana rodziców?

9. Czy umawia³ siê Pan z kimœ

w sprawie okradzenia domu Pa-
na rodziców?

10. Czy pamiêta Pan, aby kiedykol-

wiek wyrz¹dzi³ Pan krzywdê ko-
muœ, kto Panu ufa³?

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 247/05

19

Edward Lewandowski

Sprawdzanie alibi
w badaniach poligraficznych
(wariograficznych)

Przygotowano te¿ dwa testy

szczytowego napiêcia. Pierwszy test
stanowi³ rozwiniêcie pytañ nr. 3, 8 i 9.
Drugi test stanowi³ rozwiniêcie pyta-
nia nr 5, i ten zostanie dok³adniej
omówiony.

Z zeznañ osób, które mia³y byæ

poddane badaniom, mo¿na by³o do-
wiedzieæ siê kiedy mia³y ostatni raz
kontakt z zamordowanymi, gdzie
znajdowa³y siê w czasie, gdy zabój-
stwa dokonano, co w tym czasie robi-
³y itp. Na podstawie tych informacji
przygotowano nastêpuj¹cy test
szczytowego napiêcia.

1. Czy w czasie, gdy zostali po-

zbawieni ¿ycia Pana rodzice
przebywa³ Pan w teatrze?

2. ..... w kinie?
3. ..... w restauracji?
4. ..... w domu rodziców?
5. ..... w swoim mieszkaniu?
6. ...............................?
7. ..... na spacerze?
8. ..... w miejscu pracy?
9. ..... u znajomych?

10. Czy w czasie, gdy zostali po-

zbawieni ¿ycia Pana rodzice,
przebywa³ Pan w innym miej-
scu, ni¿ wymieni³em?

Przy budowie takiego testu kiero-

wano siê nastêpuj¹cymi zasadami.
Dwa pierwsze pytania s¹ ca³kowicie
neutralne dla badanej osoby. Pytanie
czwarte jest pytaniem krytycznym.
Pytanie pi¹te dotyczy miejsca, poda-
nego przez badan¹ osobê w zezna-
niu, gdzie przebywa³a w czasie, gdy

zosta³o pope³nione zabójstwo. Pyta-
nie szóste stanowi rezerwê na wypa-
dek, gdyby badana osoba poda³a in-
ne miejsce swojego pobytu, czego po
tylu latach od zdarzenia i przes³ucha-
nia nie mo¿na wykluczyæ. Pozosta³e
pytania od 3 do 9 powinny uwzglêd-
niaæ inne, ale bardzo prawdopodob-
ne ewentualnoœci (niejednokrotnie
ostateczny kszta³t testu powstaje po
rozmowie z badanym w trakcie ba-
dañ). Ostatnie pytanie powinno
uwzglêdniaæ wszystkie pozosta³e
ewentualnoœci.

Badania prowadzono technik¹ Re-

ida, na wstêpie ka¿dego badania
przeprowadzano test próbny [4]. Mi-
mo up³ywu kilkunastu lat badane
osoby podczas prowadzonych roz-
mów dosyæ wiernie odtwarza³y prze-
bieg krytycznych godzin. Nie mia³y
wiêkszych problemów z odtworze-
niem, gdzie znajdowa³y siê w czasie,
gdy ich rodzice zostali pozbawieni ¿y-
cia, a niektóre nawet, co w tym cza-
sie robi³y.

Podczas badañ z wykorzystaniem

testów pytañ kontrolnych u wszyst-
kich badanych osób jednoznacznie
wiêksze zmiany emocjonalne wyst¹-
pi³y po zadaniu pytañ kontrolnych ni¿
po zadaniu pytañ krytycznych 5,
8 i 9 (co daje podstawy do przyjêcia,
uwzglêdniaj¹c ca³okszta³t sprawy, i¿
nie mia³y one zwi¹zku z wyjaœnianym
zabójstwem). W stosunku do ka¿dej
z badanych osób wykorzystano rów-
nie¿ test szczytowego napiêcia bêd¹-
cy rozwiniêciem pytania nr 5 testu py-
tañ kontrolnych.

Testy te przeprowadzono w trzech

wersjach. Wersja pierwsza – popro-
szono badan¹ osobê, aby na wszyst-
kie pytania odpowiada³a na g³os
NIE. Chodzi³o o ewentualne spotê-
gowanie emocji przy pytaniu krytycz-
nym dla badanej osoby. Ewentualne,
gdy¿ nie w ka¿dym przypadku mamy
z tym do czynienia. Wersja druga –
poproszono badan¹ osobê, aby na
wszystkie pytania odpowiada³a
w myœlach zgodnie z prawd¹ (tzw.
test milcz¹cych odpowiedzi). Trzecia
wersja – poproszono badan¹ osobê,
aby na wszystkie pytania odpowia-
da³a na g³os, zgodnie z prawd¹ TAK
lub NIE.

W ¿adnym przypadku istotne

zmiany emocjonalne nie wyst¹pi³y po
zadaniu pytania nr 4. Brak istotnych
zmian emocjonalnych na pytanie kry-
tyczne tego testu mo¿na interpreto-
waæ w ten sposób, ¿e badana osoba
w czasie, gdy dokonano zabójstwa
nie przebywa³a w domu rodziców.

Poni¿ej podano przyk³ady zapi-

sów zmian emocjonalnych jednego
z badanych synów na pytania doty-
cz¹ce miejsca przebywania w czasie
dokonania zabójstwa:

Poligram nr 1
Podczas tego testu badany zosta³

poproszony, aby na wszystkie pyta-
nia odpowiada³ na g³os NIE. Pytanie
nr 4 brzmia³o „Czy w czasie, gdy zo-
stali pozbawieni ¿ycia Pana rodzice,
przebywa³ Pan w ich domu? Pytanie
nr 5 brzmia³o „Czy w czasie, gdy zo-
stali pozbawieni ¿ycia Pana rodzice
przebywa³ Pan w swoim mieszka-
niu?”. W zapisie widoczne by³y nie-
znaczne zmiany emocjonalne w od-
dechu po zadaniu pytania nr 4. W od-
ruchu skórno-galwanicznym najwiêk-
sze zmiany uwidoczni³y siê po zada-
niu pytania nr 5, a w dalszej kolejno-
œci po zadaniu pytania nr 9. W ciœnie-
niu têtniczym krwi po ¿adnym z pytañ
nie wyst¹pi³y istotniejsze zmiany.

Poligram nr 2
Podczas tego testu badany zosta³

poproszony, aby na wszystkie pyta-
nia odpowiada³ na g³os zgodnie
z prawd¹ TAK lub NIE. Najwiêksze
zmiany emocjonalne widoczne by³y

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 247/05

20

Ryc. 1. Poligram nr 1
Fig. 1. Polygram no. 1

w oddechu, odruchu skórno-galwa-
nicznym i ciœnieniu têtniczym krwi po
zadaniu pytania nr 5.

Poligram nr 3
Podczas tego testu badany zosta³

poproszony, aby na wszystkie pyta-
nia odpowiada³ w myœlach, zgodnie
z prawd¹ – tzw. test milcz¹cych od-
powiedzi. Najwiêksze zmiany emo-
cjonalne widoczne by³y w odruchu
skórno-galwanicznym i ciœnieniu têt-
niczym krwi po zadaniu pytania nr 5.

Koncepcja tego testu nie jest

czymœ nowym. Ju¿ w latach trzydzie-
stych ubieg³ego wieku zaczêto stoso-
waæ testy szczytowego napiêcia,
póŸniej przez niektórych zwane te¿
miêdzy innymi testami wiedzy o czy-
nie [5].

Testy szczytowego napiêcia wyko-

rzystywano nie tylko do sprawdzania,
czy osoba badana zna istotne szcze-
gó³y przestêpstwa. By³y one bardzo
przydatne do ustalania nieznanych
organowi prowadz¹cemu postêpo-
wanie przygotowawcze szczegó³ów,
na przyk³ad sk³adu grupy przestêp-
czej, miejsca ukrycia przedmiotów
pochodz¹cych z przestêpstwa lub
s³u¿¹cych do jego pope³nienia itp.
Zaprezentowany test na sprawdzenie
alibi, jak wynika z powy¿szego, jest
typowym testem szczytowego napiê-
cia z poszukiwanym rozwi¹zaniem.

W dyskusji o instrumentalnym

ujawnianiu i badaniu œladów pamiê-
ciowych oraz emocjonalnych u¿ywa
siê czêsto argumentów nie maj¹cych

nic wspólnego z aktualn¹ wiedz¹, Nie
zauwa¿a siê, ¿e najwiêkszy rozwój
w badaniach mózgu nast¹pi³ w ostat-

nich kilkunastu latach. Wysuwa siê
nielogiczne zarzuty, nieznajduj¹ce
oparcia we wspó³czesnej wiedzy, ¿e
jedne techniki badawcze s¹ wykry-

waniem k³amstwa a inne nie, pod-
czas gdy wszystkie te techniki wyko-
rzystuj¹ te same mechanizmy wystê-
puj¹ce w systemach nerwowych ba-
danych osób.

BIBLIOGRAFIA

1. Lewandowski E.: Testy pytañ kon-

trolnych jako podstawa badania poligra-
ficznego, „Problemy Kryminalistyki” 1999,
nr 224, s. 12.

2. Lewandowski E.: Badania poligra-

ficzne a ocena wiarygodnoœci wypowiedzi
„Problemy Kryminalistyki” 1999, nr 226, s.
23.

3. Widacki J.: Kryminalistyka, red. J.

Widacki, C.H. BECK, Warszawa 2002.

4. Lewandowski E.: Testy pytañ kon-

trolnych czy testy wiedzy o czynie, „Pro-
blemy Kryminalistyki” 2004, nr 245, s. 7.

5. Widacki J.: Wprowadzenie do pro-

blematyki badañ poligraficznych, Warsza-
wa 1981.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 247/05

21

Ryc. 2. Poligram nr 2
Fig. 2. Polygram no. 2

Ryc. 3. Poligram nr 3
Fig. 3. Polygram no. 3