„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Maria Galińska

Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska
743[02].O1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr inż. Jadwiga Rudecka
mgr inż. Jolanta Figura


Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Maria Galińska


Konsultacja:
mgr inż. Zdzisław Feldo








Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 743[02].O1.01
„Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska”, zawartego w programie nauczania dla zawodu kuśnierz.


























Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

3

2.

Wymagania wstępne

4

3.

Cele kształcenia

5

4.

Materiał nauczania

6

4.1. Prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy

6

4.1.1. Materiał nauczania

6

4.1.2. Pytania sprawdzające

10

4.1.3. Ćwiczenia

10

4.1.4. Sprawdzian postępów

11

4.2. Czynniki szkodliwe i uciążliwe występujące w środowisku pracy oraz

ochrona środowiska

12

4.2.1. Materiał nauczania

12

4.2.2. Pytania sprawdzające

16

4.2.3. Ćwiczenia

17

4.2.4. Sprawdzian postępów

18

4.3. Organizacja stanowiska pracy i stosowanie środków ochrony osobistej

19

4.3.1. Materiał nauczania

19

4.3.2. Pytania sprawdzające

25

4.3.3. Ćwiczenia

25

4.3.4. Sprawdzian postępów

26

4.4. Zasady bezpiecznej pracy przy urządzeniach elektrycznych

i mechanicznych

27

4.4.1. Materiał nauczania

27

4.4.2. Pytania sprawdzające

30

4.4.3. Ćwiczenia

30

4.4.4. Sprawdzian postępów

31

4.5. Ochrona przeciwpożarowa

32

4.5.1. Materiał nauczania

32

4.5.2. Pytania sprawdzające

38

4.5.3. Ćwiczenia

38

4.5.4. Sprawdzian postępów

40

4.6. Wypadki przy pracy i udzielanie pierwszej pomocy

41

4.6.1. Materiał nauczania

41

4.6.2. Pytania sprawdzające

49

4.6.3. Ćwiczenia

49

4.6.4. Sprawdzian postępów

50

5.

Sprawdzian osiągnięć

52

6.

Literatura

56

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu praw i obowiązków

pracownika i pracodawcy, bezpieczeństwa, higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej,
ochrony środowiska, zagrożeń w pracy kuśnierza, zasad kształtowania bezpiecznych
i higienicznych warunków pracy, bezpieczeństwa przy obsłudze urządzeń mechanicznych
i elektrycznych oraz zasad udzielania pierwszej pomocy w razie wypadków przy pracy.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Schemat układu jednostek modułowych

743[02].O1

Podstawy zawodu

743[02].O1.01

Przestrzeganie przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy,

ochrony przeciwpożarowej

oraz ochrony środowiska

743[02].O1.03

Charakteryzowanie maszyn

i urządzeń stosowanych

w kuśnierstwie

743[02].O1.02

Sporządzanie rysunku technicznego

i odzieżowego

743[02].O1.04

Określanie właściwości skór

futerkowych

743[02].O1.05

Charakteryzowanie dodatków

i materiałów pomocniczych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

rozpoznawać typowe zagrożenia,

–

znać zasady ochrony środowiska,

–

stosować zasady współpracy w grupie,

–

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

określić prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy,

–

zastosować podstawowe przepisy prawa dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy,

–

zastosować przepisy ochrony przeciwpożarowej,

–

zastosować podręczny sprzęt i środki gaśnicze zgodnie z zasadami ochrony
przeciwpożarowej,

–

określić zagrożenia dla człowieka i środowiska powstające podczas wykonywania
operacji technologicznych wytwarzania wyrobów futrzarskich,

–

określić zagrożenia występujące podczas stosowania chemicznych roztworów roboczych,
barwienia natryskowego i klejenia elementów wyrobów,

–

zabezpieczyć dostęp do szkodliwych środków chemicznych,

–

określić sposoby zapobiegania zagrożeniom zdrowia i życia pracowników,

–

zastosować odzież i sprzęt ochronny oraz środki ochrony indywidualnej na
poszczególnych stanowiskach pracy,

–

określić zasady zapobiegania wypadkom powodowanym przez czynniki środowiska
pracy,

–

udzielić pierwszej pomocy osobom poszkodowanym,

–

wyjaśnić zasady zachowywania się w razie wypadku przy pracy,

–

przewidzieć konsekwencje z tytułu naruszenia przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
w trakcie wykonywania zadań zawodowych,

–

dobrać zabezpieczenia i osłony ruchomych części maszyn oraz urządzeń mechanicznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy

4.1.1. Materiał nauczania

Prawo pracy stanowią przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów

wykonawczych, określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także
postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień
zbiorowych, regulaminów, statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy.

Podstawowymi źródłami prawa pracy są ustawy, czyli akty prawne uchwalone przez

Sejm RP. Na ich podstawie tworzone są akty prawne niższego rzędu – rozporządzenia,
wydawane przez Radę Ministrów, ministrów lub przez inne uprawnione konstytucyjnie
organa.

Innymi źródłami prawa pracy, obowiązującymi w danym resorcie są zarządzenia,

wydawane przez upoważnionych ministrów, zaś w danym zakładzie pracy – porozumienia
zbiorowe, takie jak układy zbiorowe pracy, regulaminy pracy oraz wynagrodzenia, a także
statuty.

Obowiązki i prawa pracowników

Przestrzeganie zasad i przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy stanowi podstawowy

obowiązek każdego pracownika. W szczególności pracownik jest obowiązany:

−

wykonywać pracę w sposób zgodny z zasadami i przepisami bhp oraz przestrzegać
wydawanych w tym zakresie zarządzeń i wskazówek przełożonych,

−

dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz porządek i ład w miejscu
pracy,

−

używać przydzielonej mu odzieży ochronnej i roboczej oraz sprzętu ochrony osobistej
zgodnie z ich przeznaczeniem,

−

poddawać się badaniom lekarskim wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym
zarządzonym przez właściwe organy i stosować się do zaleceń lekarskich,

−

brać udział w szkoleniu i instruktażu z zakresu bhp, znać obowiązujące w tym zakresie
przepisy oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym,

−

każdy pracownik powinien niezwłocznie zawiadomić przełożonych o zauważonym
w zakładzie pracy wypadku przy pracy albo zagrożeniu zdrowia lub życia ludzkiego.
Pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy w przypadku, gdy warunki

pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają zagrożenie dla jego zdrowia lub życia,
powiadamiając o tym, jeżeli jest to możliwe, przełożonego.

Pracownik, powiadamiając w miarę możliwości przełożonego, może również oddalić się

z miejsca pracy, jeżeli zagrożenie nie zostało usunięte. Może on również powstrzymać się od
wykonywania pracy, wymagającej szczególnej sprawności psychicznej w przypadku, gdy
jego dyspozycja w tym zakresie nie zapewnia bezpiecznego wykonania pracy i stwarza
zagrożenie dla innych osób.

Czas pracy w pełnym wymiarze wynosi 8 godzin dziennie i średnio 40 godzin

tygodniowo. Nie można jednak przekraczać 12 godz./dobę oraz 48 godzin tygodniowo.
Oznacza to, że pracownik może w ciągu doby pracować maksymalnie 4 godziny
nadliczbowe, za które pracodawca jest zobowiązany zapłacić dodatkowe wynagrodzenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

Zadania kierownictwa zakładu pracy w zakresie bhp

Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bhp w zakładzie. Ma on w szczególności

obowiązek:

−

organizowania i stwarzania takich warunków pracy w zakładzie, które w pełni
zabezpieczyłyby pracowników przed wypadkami, chorobami zawodowymi i innymi
schorzeniami, wywołanymi warunkami środowiska pracy,

−

sprawowania nadzoru przed przestrzeganiem w zakładzie zasad i przepisów bhp oraz
przepisów o ochronie pracy,

−

wydawania poleceń, usuwania istniejących w tym zakresie uchybień oraz kontrolowania
wykonywania takich poleceń,

−

zapewnienia wykonywania poleceń i zarządzeń wydawanych przez organ nadzoru nad
warunkami pracy.

Wymienione przepisy obowiązują kierowników komórek organizacyjnych zakładu pracy,
osoby kierujące wydzielonymi zespołami pracowników oraz mistrzów i brygadzistów.
Wymieniona kadra kierownicza ma w szczególności obowiązek:

−

organizowania stanowisk roboczych zgodnie z zasadami i przepisami bhp,

−

zapewnienia pracownikom odzieży ochronnej i środków ochrony osobistej oraz
dopilnowania ich stosowania zgodnie z przeznaczeniem,

−

organizowania, przygotowania i prowadzenia robót w sposób chroniący przed
wypadkami w czasie pracy oraz chorobami zawodowymi,

−

sprawowania nadzoru nad bezpiecznym i higienicznym stanem pomieszczeń pracy oraz
wyposażenia technicznego, a także sprawowania nadzoru nad przestrzeganiem przez
pracowników zasad i przepisów bhp,

−

zapewnienia wykonania zaleceń lekarza, sprawującego opiekę zdrowotną nad
pracownikami.
W związku z tym kierownik grupy pracowniczej powinien sam dobrze znać przepisy

i zasady bhp, stosować je w pracy i przekazywać swe wiadomości i umiejętność podległym
pracownikom w ramach codziennego nadzoru, a także w ramach wstępnego i okresowego
szkolenia pracowników.

Pracodawca jest zobowiązany informować pracowników o ryzyku zawodowym, które

wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami. Obowiązany jest
również stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym i innym schorzeniom
związanym z warunkami środowiska pracy.

Pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez orzeczenia lekarskiego,

stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. Zatrudniający
pracowników w warunkach narażających na działanie substancji i czynników rakotwórczych
oraz pyłów zwłókniających, na wniosek tych osób, jest obowiązany zapewnić okresowe
badania stanu zdrowia. Pracodawca jest również obowiązany, na podstawie orzeczenia
lekarskiego, przenieść do innej odpowiedniej pracy pracownika, który stał się niezdolny do
wykonywania dotychczasowej pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.

W razie wypadku przy pracy pracodawca jest obowiązany podjąć niezbędne środki

eliminujące zagrożenie, zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowanym
i niezwłocznie ustalić okoliczności i przyczyny wypadku. O każdym śmiertelnym, ciężkim
lub zbiorowym wypadku przy pracy pracodawca jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić
właściwego państwowego inspektora pracy i prokuratora.

Każdy przypadek rozpoznanej choroby zawodowej albo podejrzenia o taką chorobę

pracodawca jest obowiązany niezwłocznie zgłosić Państwowej Inspekcji Sanitarnej
i właściwemu państwowemu inspektorowi pracy. Obowiązkiem pracodawcy jest także
prowadzenie rejestracji zachorowań na choroby zawodowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Profilaktyczna ochrona zdrowia

Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy pracodawcy są zobowiązani do stosowania

ś

rodków zapobiegających chorobom zawodowym i innym schorzeniom, związanym

z warunkami pracy, a w szczególności:

−

utrzymywać w stanie stałej sprawności urządzenia eliminujące lub ograniczające
szkodliwe dla zdrowia czynniki środowiska pracy oraz urządzenia służące do pomiaru
tych czynników,

−

przeprowadzać na własny koszt badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia,
rejestrować i przechowywać wyniki tych badań i pomiarów oraz udostępniać
je pracownikom.

Szkolenia pracowników w zakresie bhp

W myśl Kodeksu pracy nie wolno dopuścić pracownika do pracy, do której wykonywania

nie posiada on dostatecznej znajomości przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy
oraz potrzebnych umiejętności.

Zakład pracy jest obowiązany przeszkolić pracownika przed dopuszczeniem do pracy

w zakresie bhp oraz prowadzić okresowe szkolenie w tym zakresie. Ponadto zakład pracy
powinien wydawać szczegółowe wskazówki i instrukcje dotyczące bhp na stanowisku pracy.
Przyjęcie do wiadomości przepisów i zasad bhp powinno być przez pracownika potwierdzone
na piśmie.

Rozróżnia się dwa rodzaje szkolenia pracowników w zakresie bhp: wstępne i okresowe.
Szkolenie wstępne obejmuje instruktaż wstępny ogólny i instruktaż wstępny na

stanowisku roboczym.

Instruktaż wstępny ogólny prowadzi pracownik służby bhp (instruktor) przedsiębiorstwa

przy współudziale lekarza zakładowego oraz służby przeciwpożarowej. W czasie tego
instruktażu zaznajamia się pracownika z zasadami i przepisami bhp, podstawowymi
przepisami prawa pracy i regulaminem pracy, zasadami udzielania pierwszej pomocy oraz
szczególnymi przepisami bhp, obowiązującymi w danym zakładzie pracy.

Przed dopuszczeniem pracownika do pracy przeprowadza się instruktaż wstępny na

stanowisku roboczym. Nowo przyjętego pracownika zaznajamia się ze stanowiskiem pracy,
z charakterem przyszłej pracy, z rodzajem prac wykonywanych przez grupę, z rodzajem prac
wykonywanych w wydziałach ze szczególnym uwzględnieniem prac i miejsc
niebezpiecznych oraz szkodliwych dla zdrowia. Szkoleniu wstępnemu podlegają wszyscy
nowo przyjęci pracownicy. Za prawidłowość przeprowadzenia instruktażu na stanowisku
roboczym odpowiada kierownik komórki organizacyjnej.

Szkolenie okresowe ma na celu uzupełnienie, ugruntowanie i pogłębienie wiadomości

z zakresu bhp. W szkoleniu tym powinni brać udział wszyscy pracownicy.

Ustalono następujące stopnie szkolenia okresowego:

I stopnia − dla załóg pracowniczych,
II stopnia − dla średniego personelu technicznego,
III stopnia − dla kierowników zakładów i ich zastępców, dla personelu inżynieryjno-
technicznego zakładów, personelu techniczno-naukowego biur projektowych, biur
konstrukcyjnych, dla personelu pedagogicznego szkół zawodowych i technicznych oraz dla
służb bhp.

Szkolenie okresowe I i II stopnia jest organizowane przez zakłady pracy, natomiast

szkolenie III stopnia − przez jednostki zwierzchnie lub przy ich współudziale.

Zatrudnianie kobiet i młodocianych

Zgodnie z art. 11 Kodeksu pracy pracownicy mają równe prawa z tytułu jednakowego

wypełniania takich samych obowiązków. Dotyczy to szczególnie równego traktowania

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

mężczyzn i kobiet w zatrudnianiu. Zabrania jakiegokolwiek dyskryminowania pracowników,
między innymi ze względu na płeć. Istnieje jednak pewna grupa prac szczególnie uciążliwych
i szkodliwych dla zdrowia, przy których wykonywaniu zabroniony jest udział kobiet.
Szczególnej ochronie podlega kobieta w okresie ciąży. Pracodawcy w tym zakresie nie
wolno:

−

wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę (z wyjątkiem ogłoszenia upadłości albo
likwidacji pracodawcy),

−

zatrudnić kobiety w godzinach nadliczbowych ani w porze nocnej,

−

bez zgody kobiety delegować jej poza stałe miejsce pracy.

Reguły dotyczące zatrudnienia w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej oraz
delegowanie poza miejsce stałego zamieszkania odnoszą się również do kobiet opiekujących
się dzieckiem do lat czterech.
Pracodawca jest obowiązany:

−

przenieść do innej pracy kobietę w ciąży lub karmiącą dziecko piersią, zatrudnioną przy
pracy wzbronionej kobietom w ciąży, a jeżeli to niemożliwe zwolnić ją na czas
niezbędny z obowiązku świadczenia pracy,

−

przenieść do innej pracy, skrócić czas pracy, lub zwolnić na czas niezbędny z obowiązku
ś

wiadczenia pracy, kobietę w ciąży, która przedstawi zaświadczenie lekarskie

o przeciwwskazaniach do wykonywania dotychczasowej pracy,

−

udzielać ciężarnej płatnych zwolnień od pracy na zalecone przez lekarza badania
lekarskie przeprowadzane w związku z ciążą (o ile nie mogą być przeprowadzane poza
godzinami pracy).

Pracownicy przysługuje urlop macierzyński w wymiarze:

−

16 tygodni po pierwszym porodzie,

−

18 tygodni po każdym następnym porodzie,

−

26 tygodni w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie.
Pracownica, po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 14 tygodni urlopu

macierzyńskiego, ma prawo zrezygnować z pozostałej części urlopu. Niewykorzystaną część
urlopu udziela się ojcu wychowującemu dziecko na jego pisemny wniosek. Za czas urlopu
macierzyńskiego przysługuje zasiłek macierzyński. Na wniosek pracownicy pracodawca jest
obowiązany udzielić jej urlopu wychowawczego w celu sprawowania opieki nad dzieckiem.
Pracownicy wychowującej przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat przysługuje
w ciągu roku zwolnienie od pracy na 2 dni, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia.

Młodocianym w rozumieniu Kodeksu pracy jest osoba, która ukończyła 16 lat, a nie

przekroczyła 18 lat. Zabronione jest zatrudnianie osoby, która nie ukończyła 16 lat. Wolno
zatrudniać tylko tych młodocianych, którzy:

−

ukończyli szkołę podstawową,

−

przedstawią świadectwo lekarskie o braku przeciwwskazań do wykonywania pracy
danego rodzaju.
Pracodawca jest obowiązany zwalniać młodocianego od pracy na czas potrzebny do

wzięcia udziału w zajęciach szkoleniowych związanych z obowiązkiem dokształcania.

Młodociany podlega wstępnym badaniom lekarskim przed przyjęciem do pracy oraz

badaniom okresowym i kontrolnym w czasie zatrudnienia. Orzeczenie lekarskie o zagrożeniu
zdrowia młodocianego przez wykonywaną pracę rodzi obowiązek pracodawcy zmiany
rodzaju pracy lub, przy braku takiej możliwości, niezwłocznego rozwiązania umowy o pracę
i wypłaty odszkodowania w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia.
Czas pracy młodocianego nie może przekraczać:

−

w wieku do lat 16

−

6 godzin na dobę,

−

w wieku powyżej 16 lat

−

8 godzin na dobę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Czas nauki w wymiarze wynikającym z obowiązkowego programu zajęć szkolnych bez

względu na to, czy odbywa się ona w godzinach pracy, wlicza się do czasu pracy.

Zatrudnienie młodocianych w celu przygotowania zawodowego powinno odbywać się

pod nadzorem nauczycieli zawodu, instruktorów praktycznej nauki zawodu lub innych osób
uprawnionych. Zatrudniani powinni być jedynie przy pracach mających bezpośredni związek
z odbywaną nauką zawodu.
Młodociani nie mogą być zatrudniani:

−

w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej,

−

przy pracach wzbronionych.
Z upływem 6 miesięcy od rozpoczęcia pierwszej pracy młodociany uzyskuje prawo do

urlopu w wymiarze 12 dni roboczych, a po upływie roku pracy

−

w wymiarze 26 dni

roboczych.
Młodocianemu uczęszczającemu do szkoły należy udzielać urlopu w okresie ferii szkolnych.
W tym samym okresie, na wniosek młodocianego

−

ucznia szkoły dla pracujących

−

należy

udzielić urlopu bezpłatnego, którego wymiar wraz z urlopem wypoczynkowym nie może
przekraczać 2 miesięcy. Okres urlopu bezpłatnego wlicza się do okresu pracy, od którego
zależą uprawnienia pracownicze.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie znasz podstawowe źródło wiedzy z zakresu prawa pracy?

2.

Jakie są obowiązki pracownika?

3.

Jakie są prawa pracownika?

4.

Jakie są obowiązki pracodawcy w zakresie zapewnienia bezpiecznych warunków pracy?

5.

Czy szkolenia pracowników w zakresie bhp są obowiązkowe?

6.

Jakiej ochronie w pracy podlega kobieta w ciąży?

7.

Jakie są zasady zatrudniania młodocianych?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podaj rodzaje szkoleń pracowników z zakresu bhp i określ ich zakres.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wypisać w zeszycie ćwiczeń rodzaje szkoleń z zakresu bhp,

2)

określić zakres szkoleń i grupy pracowników jakich one dotyczą,

3)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Wypisz uprawnienia i obowiązki młodocianego pracownika zatrudnionego w zakładzie

kuśnierskim.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wypisać w zeszycie ćwiczeń uprawnienia pracownika młodocianego,

2)

wypisać w zeszycie ćwiczeń obowiązki pracownika młodocianego,

3)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Wypisz zasady ochrony w pracy kobiet w ciąży.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wypisać w zeszycie ćwiczeń uprawnienia kobiet w ciąży,

2)

wypisać w zeszycie ćwiczeń obowiązki pracodawcy w stosunku do zatrudnionych kobiet
w ciąży,

3)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić podstawowe źródło wiedzy z zakresu prawa pracy?

2)

określić obowiązki pracownika?

3)

określić uprawnienia pracownika?

4)

określić

obowiązki

pracodawcy

w

zakresie

zapewnienia

bezpiecznych warunków pracy?

5)

określić zasady obowiązujące przy zatrudnianiu młodocianych?

6)

określić zasady ochrony w pracy kobiet w ciąży?

7)

podać rodzaje szkoleń pracowników z zakresu bhp?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

4.2.

Czynniki szkodliwe i uciążliwe występujące w środowisku
pracy oraz ochrona środowiska

4.2.1. Materiał nauczania

Każdy człowiek w swojej działalności zawodowej może być narażony na działanie

różnych czynników występujących w środowisku jego pracy.
Obecny

rozwój

techniki

przemysłowej,

a

zwłaszcza

automatyzacja

procesów

technologicznych pozwala na eliminowanie najcięższych wysiłków fizycznych. Nie wszędzie
jest to jednak możliwe, a dodatkowo o tym, że dana praca jest bardzo uciążliwa decyduje
często nie wielkość chwilowego wysiłku fizycznego, lecz czas jego trwania. Dlatego też
pozornie nie męczące, lecz często wykonywane monotypowe ruchy, czy też przebywanie
całymi godzinami w wymuszonej, niewygodnej pozycji ciała, powodują nadmierne
zmęczenie fizyczne.

Jednym z najważniejszych zadań profilaktyki medycznej jest zapobieganie szkodliwym

skutkom obciążeń występujących przy wykonywaniu określonej pracy. Aby skutecznie
realizować to zadanie, niezbędna jest znajomość podstawowych procesów fizjologicznych
zachodzących w organizmie człowieka podczas wysiłku. Zagadnieniem tym, podobnie jak
czynnikami kształtującymi zdolność organizmu do pracy, zajmuje się nauka zwana fizjologią
pracy.
Zdolność do wysiłku i ogólna wydolność fizyczna zależy od wielu różnych cech organizmu
człowieka, jak:
–

właściwości i sprawność jego układu ruchowego (szybkość, koordynacja, precyzja
ruchów, zwinność i giętkość ciała),

–

sprawności układów i narządów współdziałających w zaopatrywaniu mięśni w tlen
i materiały energetyczne oraz usuwania nadmiaru ciepła z organizmu,

–

cech psychologicznych,

–

motywacji do wykonywania danej pracy.
Sygnały przekazywane do układu nerwowego z pracujących mięśni i narządów

wewnętrznych tworzą informację o odczuciu ciężkości pracy.
Jednym z czynników mogących zakłócać prawidłowe odczuwanie pracy jest zmęczenie.
Zmęczenie jest to zmniejszenie zdolności do pracy, spowodowane przez wysiłek.
Rozróżniamy tu:
–

zmęczenie ośrodkowe - narastanie odczucia ciężkości pracy i ból mięśni, zmniejszenie
motywacji, koncentracji uwagi i sprawności psychomotorycznej,

–

zmęczenie obwodowe - zmęczenie pracujących mięśni objawiające się zmniejszeniem
siły i szybkości ich skurczów, aż do zupełnej utraty zdolności do pracy.
Zmęczenie możemy wyeliminować jedynie przez wypoczynek, który może być czynny

(umiarkowane obciążenie mięśni uprzednio odpoczywających) lub bierny (spędzany
w bezczynności).W przypadku, gdy stosowany wypoczynek jest niepełny, następuje
kumulacja odczucia zmęczenia i występowanie tzw. zmęczenia przewlekłego.

Czynniki zagrożeń w środowisku pracy
Czynniki zagrożeń występujące w środowisku pracy można podzielić następująco:
–

czynniki biologiczne,

–

czynniki fizyczne,

–

czynniki mechaniczne,

–

czynniki chemiczne,

–

pyły.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Czynniki biologiczne

Należą do nich mikro- i makroorganizmy oraz struktury i substancje wytwarzane przez

nie, które wywierają szkodliwy wpływ na organizm ludzki. Mogą one mieć działanie zakaźne,
drażniące, uczulające, toksyczne i rakotwórcze.
Czynniki biologiczne występują najczęściej przy wykonywaniu zawodów związanych
z materiałami roślinnymi i zwierzęcymi oraz w warunkach powodujących ich intensywny
rozwój, jak np. zawilgocenie.
Są to zajęcia związane z:
–

leczeniem ludzi i opieką nad nimi,

–

hodowlą i leczeniem zwierząt,

–

hodowlą roślin o właściwościach toksycznych lub uczulających,

–

pracą w laboratoriach mikrobiologicznych,

–

przetwórstwem surowców roślinnych i zwierzęcych.

Czynniki fizyczne

Jest to duża grupa zróżnicowanych czynników, do których należą:

–

drgania mechaniczne (wibracje) - występujące przy obsłudze wielu maszyn i urządzeń,

–

hałas,

–

promieniowanie optyczne,

–

promieniowanie jonizujące,

–

prąd elektryczny,

–

podwyższone ciśnienie atmosferyczne,

–

obniżone ciśnienie atmosferyczne – występuje przy pracach prowadzonych na dużych
wysokościach (piloci, prace wysokogórskie).
W zależności od sposobu oddziaływania na organizm można wyróżnić następujące

rodzaje wibracji:
–

ź

ródła drgań o oddziaływaniu przez kończyny górne - narzędzia ręczne udarowe

i obrotowe, sterowniki urządzeń obsługiwane kończynami, ręczne maszyny do obróbki
drewna,

–

ź

ródła drgań o oddziaływaniu ogólnym - pojazdy drogowe i kolejowe, maszyny do robót

ziemnych, wentylatory.
Hałas może oddziaływać w sposób ujemny na narząd słuchu lub na inne podstawowe

narządy oraz zmysły człowieka. Zakres słuchu człowieka obejmuje fale akustyczne, których
częstotliwość waha się w granicach od 20 do 20 000 drgań na sekundę. Intensywność
dźwięku określa się w jednostkach zwanych decybelami. Narząd słuchu może przekazywać
do kory mózgowej natężenie dźwięku w granicach od 5 dB, co odpowiada szmerowi na
granicy słyszalności, do 120 dB, co równa się ogromnemu hałasowi, który człowiek odczuwa
jako ból. Przeciętny dopuszczalny hałas wielkomiejskiej ulicy jest określany na 75 dB.

W warunkach przemysłowych najsilniejsze hałasy występują w stoczniach, hutach,

zakładach włókienniczych, w przemyśle maszynowym. Z hałasów komunikacyjnych
najgroźniejsze dźwięki wywołują samoloty, zwłaszcza odrzutowe. Źródłem znacznych
hałasów są też motocykle, pociągi, tramwaje i samochody ciężarowe.

Szkodliwe działanie hałasu polega przede wszystkim na uszkodzeniu narządu słuchu.

Wielkość uszkodzeń i ich rozprzestrzenianie zależą nie tylko od natężenia dźwięku, ale także
bezpośrednio od czasu trwania hałasu oraz rodzaju przeważających częstotliwości; również
od tego czy hałas ma charakter ciągły, czy impulsowy. Rozgraniczenie więc hałasów
szkodliwych od mniej szkodliwych jest dość trudne. Obecnie w większości krajów na świecie
przeważają poglądy, że hałas powyżej 85 dB powinien być uważany za szkodliwy dla
człowieka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Hałas wywiera także ujemny wpływ na układ nerwowy człowieka, co objawia się

szybkim występowaniem zmęczenia, zawrotami i bólami głowy, szumem w uszach itp. Praca
w hałasie obniża sprawność człowieka, a tym samym jego wydajność, szczególnie wtedy, gdy
charakter zajęć wymaga skupienia i natężenia uwagi. W warunkach pracy w hałasie większe
jest ryzyko wypadków przy pracy, szczególnie tam, gdzie przeszkadza on w odbieraniu
sygnałów dźwiękowych, mających istotne znaczenie ostrzegawcze.

Hałas może być uciążliwy (nie wywołujący trwałych skutków w organizmie) lub

szkodliwy (wywołujący lub mogący wywołać szkodliwe skutki w organizmie). Ze względu
na zakres częstotliwości rozróżniamy:
–

hałas infradźwiękowy,

–

hałas słyszalny,

–

hałas ultradźwiękowy.

Promieniowanie optyczne to rodzaj promieniowania elektromagnetycznego, które
w zależności od skutków działania i długości fal dzielimy na:
–

promieniowanie widzialne (światło)

−

wpływające głównie na narząd wzroku,

występujące praktycznie w każdym środowisku pracy,

–

promieniowanie niewidzialne

−

nadfiolet i podczerwień

−

wpływające na narząd wzroku

i skórę,

–

promieniowanie laserowe

−

rodzaj promieniowania optycznego, generowanego przez

specjalne urządzenia, charakteryzujące się wysoką spójnością, monochromatycznością
i kierunkowością rozchodzenia się wiązki; oddziałuje szkodliwie na oko oraz skórę.

Promieniowanie jonizujące to promieniowanie wywołujące jonizację (odrywanie elektronów
z atomów) ośrodka, przez który przechodzi; szkodliwe działanie następuje w wyniku
napromieniowania (pochłonięcia energii promieniowania) lub skażenia promieniotwórczego;
do promieniowania tego zalicza się:
–

promieniowanie X (aparaty rentgenowskie),

–

promieniowanie neutronowe (reaktory jądrowe).

Prąd elektryczny wytwarzany w instalacjach, może stanowić zagrożenie w postaci:

−

porażenia - zmiany wynikające z działania cieplnego, oddziaływania na układ nerwowy,
elektrolizy krwi i płynów fizjologicznych,

−

pożaru (od instalacji elektrycznych).

Czynniki mechaniczne

Jest to grupa czynników fizycznych, charakteryzująca się tym, że zagrożenie stanowi

mechaniczne działanie maszyn lub ich części, a także innych przedmiotów, oraz
wynikających z poślizgnięcia lub upadku.
Czynniki mechaniczne można podzielić na:
–

transportowanie przedmiotów i maszyn,

–

elementy ruchome,

–

elementy spadające,

–

elementy ostre lub wystające,

–

powierzchnie śliskie, nierówne, niestabilne,

–

wynikające z położenia stanowiska pracy (wysokość, zagłębienie),

–

ograniczone dojścia, przejścia.

Pyły

Ź

ródłami pyłów są najczęściej:

–

procesy technologiczne, w których pyły powstają (rozdrabnianie, transport
przenośnikami, mieszanie),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

–

procesy technologiczne, w których pyły stanowią czynnik roboczy (malowanie
natryskowe, stosowanie środków ochrony roślin, metalizacja natryskowa),

–

procesy technologiczne, w których pyły stanowią produkt uboczny (czyszczenie,
polerowanie, spalanie),

–

pylenie wtórne (płyty zalegające w pomieszczeniach),

–

pylenie nie związane z procesami technologicznymi (zanieczyszczenie atmosfery).

Ze względu na sposób działania biologicznego na organizm człowieka, wyróżniamy pyły
o działaniu:

−

drażniącym,

−

alergizującym,

−

zwłókniającym,

−

rakotwórczym.

Czynniki chemiczne

Szkodliwe działanie wykazują substancje chemiczne powodujące niepożądane efekty

w organizmach żywych, są to tak zwane substancje toksyczne.
Występują one w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych. Podstawowy sposób ich
wchłaniania w warunkach narażenia zawodowego to wchłanianie przez drogi oddechowe,
skórę i z przewodu pokarmowego.
Efekty działania substancji chemicznych dzielimy na:

−

miejscowe – działania drażniące lub uczulające,

−

układowe – zmiany występujące w układzie nerwowym, układzie sercowo-
naczyniowym, wątrobie, nerkach,

−

kancerogenne (rakotwórcze) – działanie odległe wynikające z długotrwałego
oddziaływania określonego czynnika,

−

mutagenne – również działanie odległe, charakteryzujące się tym, że zmiany następują
dopiero w przyszłych pokoleniach osób narażonych na oddziaływanie danego czynnika.

Rozpuszczalniki organiczne, głównie benzyna, tri (trójchloroetylen), tetra (czterochlorek
węgla), działają paraliżująco na ośrodkowy układ nerwowy. Objawami mogą być: zaburzenia
równowagi, zamroczenie, nudności, wymioty, senność, zaburzenia świadomości wreszcie
ś

piączka. Pierwsza pomoc polega na zapewnieniu dopływu świeżego powietrza, przepłukaniu

oczu i jamy ustnej roztworem sody oczyszczonej. Nie należy powodować wymiotów,
podawać mleka i tłuszczów.

W celu poinformowania pracowników o występujących na stanowiskach pracy

czynnikach szkodliwych umieszcza się znaki ostrzegawcze, określające rodzaj czynnika
szkodliwego.

Tabela 1. Wybrane znaki ostrzegające przed występowaniem czynników szkodliwych na stanowiskach pracy

[12]

Znak

Znaczenie

Czynnik szkodliwy

Ogólny znak ostrzegawczy

Ostrzeżenie przed
niebezpieczeństwem zatrucia
substancjami toksycznymi

Czynniki chemiczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Ostrzeżenie przed substancjami
ż

rącymi

Czynniki chemiczne

Substancja szkodliwa lub drażniąca

Czynniki chemiczne

Niebezpieczeństwo pożaru -
materiały łatwopalne

Czynniki chemiczne

Materiały utleniające

Czynniki chemiczne

Niebezpieczeństwo wybuchu -
materiały wybuchowe

Czynniki chemiczne

Ostrzeżenie przed substancjami
radioaktywnymi i promieniowaniem
jonizującym

Czynniki fizyczne

Ostrzeżenie przed porażeniem
prądem elektrycznym

Czynniki fizyczne

Ostrzeżenie przed promieniowaniem
laserowym

Czynniki fizyczne

Ostrzeżenie przed skażeniem
biologicznym

Czynniki biologiczne

Ochrona środowiska

Działania ludzkie powinna cechować dbałość o środowisko i odpowiedzialność za nie,

gdyż zadaniem każdego pokolenia jest ochrona gatunku ludzkiego i środowiska. W zakres
tych działań wchodzi również produkcja wyrobów futrzarskich. „Łańcuch” odzieżowy to:
proces produkcji, eksploatacja i usuwanie odpadów. Dlatego, zarówno podczas wytwarzania
wyrobów futrzarskich jak i ich eksploatacji powinno zwracać się uwagę na wpływ tych
działań na środowisko.

Działania przyczyniające się do ochrony środowiska to:

−

unikanie używania środków szkodliwych dla środowiska,

−

zmniejszanie konsumpcji w wyniku planów oszczędnościowych,

−

wykorzystanie ścinków skór futerkowych do wytwarzania wyrobów futrzarskich,

−

zbiórka odzieży używanej i dalsza jej eksploatacja.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Od czego zależy zdolność człowieka do wysiłku?

2.

Co to jest zmęczenie?

3.

Jakie czynniki zagrożeń występują w środowisku pracy?

4.

Jakie są czynniki zagrożeń pochodzenia biologicznego?

5.

Jakie są czynniki zagrożeń pochodzenia fizycznego?

6.

Jakie są czynniki zagrożeń pochodzenia mechanicznego?

7.

Jakie są czynniki zagrożeń pochodzenia chemicznego?

8.

Jakie jest oddziaływanie pyłów na organizm człowieka?

9.

Jakimi znakami ostrzega się przed czynnikami szkodliwymi na stanowisku pracy?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ czynniki szkodliwe i uciążliwe na wybranych stanowiskach pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,

2)

wybrać dwa dowolne stanowiska pracy,

3)

wypisać czynniki szkodliwe i uciążliwe na wybranych stanowiskach pracy,

4)

dokonać podziału czynników szkodliwych i uciążliwych na: biologiczne, chemiczne,
fizyczne i mechaniczne,

5)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Narysuj znaki ostrzegające przed czynnikami szkodliwymi na stanowiskach pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z planszą przedstawiającą znaki ostrzegawcze przed czynnikami
szkodliwymi na stanowiskach pracy,

2)

dokonać podziału znaków ze względu na rodzaj czynnika szkodliwego,

3)

narysować w zeszycie ćwiczeń przykłady znaków ostrzegających przed poszczególnymi
czynnikami szkodliwymi,

4)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze przedstawiające znaki ostrzegawcze przed czynnikami uciążliwymi szkodliwymi,

−

zeszyt ćwiczeń,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Podaj przykłady stanowisk pracy, na których występują następujące czynniki zagrożeń:

hałas, pyły, promieniowanie X, mikro- i makroorganizmy, powierzchnie śliskie, substancje
chemiczne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,

2)

podać przykłady stanowisk, na których występują wymienione w poleceniu ćwiczenia
zagrożenia,

3)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić, od czego zależy zdolność do wysiłku?

2)

określić czynniki zagrożeń w środowisku pracy pochodzenia:
biologicznego, fizycznego, chemicznego i mechanicznego?

3)

określić oddziaływanie pyłów na organizm ludzki?

4)

rozróżnić znaki ostrzegające przed występowaniem czynników
uciążliwych i szkodliwych na stanowisku pracy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

4.3.

Organizacja stanowiska pracy i stosowanie środków
ochrony osobistej

4.3.1. Materiał nauczania

Ergonomia to dyscyplina nauki zajmująca się zasadami i metodami dostosowania

urządzeń technicznych i narzędzi pracy do cech fizycznych i psychicznych człowieka,
zgodnie z wymaganiami fizjologii i psychologii pracy.
Zgodnie z Kodeksem pracy maszyny i inne urządzenia techniczne oraz narzędzia pracy
powinny być tak konstruowane i budowane, aby uwzględniały zasady ergonomii. Ergonomia
zajmuje się także pozostałymi elementami występującymi w układzie pracownik - środki
pracy - środowisko pracy.
W zależności od zakresu stosowanych działań możemy mówić o ergonomii:

−

koncepcyjnej − stosowanej na etapie projektowania,

−

korekcyjnej − realizowanej w miejscu pracy i mającej na celu ocenę warunków
panujących na stanowiskach pracy pod kątem ich zgodności z cechami człowieka.

Podstawowym zadaniem ergonomii w zakresie projektowania stanowiska pracy jest
stworzenie stanowiska, które nie powodowałoby nadmiernego obciążenia i zmęczenia
pracownika. Wymaga to rozważenia następujących elementów:

−

pozycji przy pracy,

−

obciążenia dynamicznego (wartości sił) w czasie wykonywania prac ręcznych, prac
transportowych, prac z dużym obciążeniem zewnętrznym,

−

obciążenia statycznego (konieczność utrzymywania wymuszonej pozycji, monotypia
działań),

−

wydatku energetycznego wykonywanych działań,

−

organizacji pracy.

W celu sprawdzeni, czy stanowisko pracy spełnia wymagania ergonomiczne, konieczne jest
dokonanie oceny stanowiska pracy. Dokonujemy więc kolejno charakterystyki i oceny
obciążenia m.in.:

−

dynamiczną pracą fizyczną,

−

układu mięśniowego,

−

pracą statyczną,

−

pracami powtarzalnymi,

−

wywieraną siłą fizyczną,

−

wywołanego ciągnięciem i pchaniem,

−

wynikającego z zajmowanej pozycji podczas pracy,

−

wynikającego z dźwigania ciężarów itp.

Podstawą oceny ciężkości pracy na danym stanowisku jest prawidłowe wykonanie
chronometrażu pracy (tzw. fotografii dnia roboczego), polegającego na pomiarze i zapisie
czasu trwania poszczególnych typowych czynności związanych z obsługą stanowiska pracy
w trakcie typowego dnia pracy.
Rozróżnia się obciążenia:

−

układu mięśniowego, np. podczas montażu ocieplenia do futer,

−

narządów zmysłu, np. podczas projektowania i stopniowania na ekranie monitora,

−

wpływami otoczenia, np. wpływ pary lub zapachów.

Na prawidłowo zorganizowanym stanowisku maszynowym uwzględniona jest:

−

dogodna pozycja w czasie pracy,

−

znajomość ruchów pracownika podczas pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

−

bezpieczna obsługa maszyn i urządzeń.

Bardzo duży wpływ na wynik pracy ma prawidłowe oświetlenie, ogrzewanie, wentylacja
i zabezpieczenie przed hałasem.

Organizacja miejsca pracy powinna uwzględniać wymiary ludzkiego ciała. Odnosi się to

zarówno do regulacji wysokości stołów, jak i zapewnienia wystarczającej ilości miejsca. Ilość
niezbędnej przestrzeni zależy od wykonywanego zadania i metody jego wykonania, np.
człowiek siedzący podczas szycia nie powinien być odchylony od pionu o więcej niż 20 cm,
odległość oczu od stopki powinna wynosić ok. 40 cm.

a)

b)

Rys. 1

.

Pozycja ciała przy pracy siedzącej: a) nieprawidłowa, b) prawidłowa [7, s. 67]

Istotne znaczenie ma prawidłowe podnoszenie ciężarów z poziomu podłogi. Najbardziej

niebezpiecznym sposobem podnoszenia jest dźwiganie ciężaru z ziemi w pozycji stojącej, na
nogach wyprostowanych z tułowiem przechylonym do przodu. Znaczny udział w dźwiganiu
mają wtedy najsłabsze z mięśni – mięsnie brzucha. Może to doprowadzić do ich osłabienia
i w efekcie do urazu kręgosłupa oraz powstania przepuklin. U młodzieży może to ponadto
dochodzić do poważniejszych obrażeń w obrębie kręgosłupa, ponieważ proces kostnienia
kręgów nie jest jeszcze zakończony. Właściwy sposób podnoszenia ciężarów polega na
przyjęciu takiej pozycji ciała, która pozwoli wykorzystać siły możliwie największej liczby
mięśni. Dla chłopca odpowiednią postawą przy podnoszeniu jest uchwycenie ciężaru
w przysiadzie, dla dziewczyny – w przyklęku na jedno kolano. Przy zachowaniu takich
pozycji ciała udział w podnoszeniu biodra zarówno mięśnie ud i pośladków, jak i mięśnie
ramion i barków. Podnosząc ciężar z poziomu podłogi lub ziemi chłopcy powinni ugiąć kolan
i przykucnąć bez schylania tułowie, tzn. utrzymując plecy w pozycji możliwie prostej. W tej
pozycji należy ująć ciężar i trzymając go – powoli wyprostowywać nogi. Ciężar jest wtedy
równomiernie rozłożony na wszystkie grupy mięśni.

Właściwa organizacja miejsca pracy musi uwzględniać także czas trwania pracy i stopień

obciążenia pracownika. Należy tu wymienić likwidację lub zmniejszenie natężenia
szkodliwych wpływów otoczenia, jak hałas czy szkodliwe substancje oraz właściwą regulację
oświetlenia i klimatyzację.

Oświetlenie pomieszczeń

Oświetlenie to jeden z ważniejszych czynników wpływających na samopoczucie

i wydajność pracowników oraz jakość wykonywanej pracy. Najwłaściwsze jest oświetlenie
naturalne, które korzystnie wpływa na organizm człowieka i zwiększa jego aktywność.

Zgodnie z zasadami prawa budowlanego pomieszczenia przeznaczone do wykonywania

stałej pracy muszą mieć oświetlenie dzienne, chyba że pracodawca lub inwestor uzyska zgodę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego i Państwowego Inspektora Pracy na
odstępstwo od tej zasady. Niezależnie od oświetlenia dziennego w pomieszczeniach musi być
oświetlenie elektryczne.

Natężenie oświetlenia powinno być dostosowane do rodzaju wykonywanej pracy.

Optymalne oświetlenie stanowiska pracy musi umożliwiać łatwe i szybkie spostrzeganie
niezbędnych szczegółów bez wysilania wzroku. Prawidłowe oświetlenie ogranicza
zmęczenie, korzystnie wpływa na jakość i wydajność pracy oraz zmniejsza liczbę błędów.
Oświetlenie elektryczne może być:

−

ogólne do oświetlenia całego wnętrza,

−

miejscowe do oświetlenia określonych stanowisk pracy (np. szycie na maszynie)
wymagają oświetlenia miejscowego.
Przy rozmieszczaniu lamp trzeba zwracać uwagę na wysokość ich zawieszenia oraz

kierunek padania światła, dla uniknięcia zaciemnienia miejsca pracy.
Ź

ródła światła muszą dostatecznie i równomiernie oświetlać pomieszczenia, bez widocznych

ostrych cieni. Uzyskanie równomiernego oświetlenia ułatwia umieszczenie kilku punktów
ś

wietlnych w odpowiednich odstępach. W miarę możliwości oświetlenie sztuczne powinno

być najbardziej zbliżone do naturalnego.

Najpopularniejsze oświetlenie elektryczne żarowe z zastosowaniem tradycyjnych

ż

arówek cechuje niewielka wydajność świetlna. Jarzeniowe jest bardziej ekonomiczne,

a właściwie dobrane świetlówki imitują światło dzienne. Inną ich zaletą jest bezcieniowe
rozproszone światło i znacznie mniejsza jasność samego źródła światła chroniąca przed
olśnieniem.

Ponadto: czyste szyby z bezbarwnego szkła przepuszczają około 90% promieniowania

ś

wietlnego, natomiast brudne i zakurzone zaledwie 25%. Ściany pomalowane jasnymi

farbami mają współczynnik odbicia promieni świetlnych około 90%, co oznacza, że zaledwie
10% światła zostaje pochłonięte. Dlatego w pomieszczeniu o jasnym wnętrzu uzyskuje się
znacznie większą jasność przy mniejszej mocy punktów świetlnych. W pomieszczeniach
produkcyjnych uważa się za wystarczające oświetlenie o natężeniu 200 lx (luksów),
a w pozostałych około 150 lx. Należy pamiętać, że brudne klosze i żarówki ograniczają moc
ś

wiatła, a żarówki również tracą moc w miarę zużycia.

Przy niedostatecznym oświetleniu zawsze obniża się dokładność wykonywanej pracy

i trudniej utrzymać czystość pomieszczeń.

Wentylacja i klimatyzacja

Wentylacją nazywamy proces wymiany powietrza w pomieszczeniach przeznaczonych

dla ludzi. Zadaniem wentylacji jest usunięcie z pomieszczeń powietrza zużytego (o wysokiej
zawartości dwutlenku węgla i pary wodnej) i zanieczyszczonego substancjami
wydzielającymi się w czasie produkcji oraz doprowadzenie powietrza czystego, bogatego
w tlen.

Powietrze, w którym przebywają ludzie w warunkach pracy, powinno odpowiadać

następującym wymaganiom:

−

skład powietrza w pomieszczeniu pracy powinien być zbliżony do składu normalnego
powietrza atmosferycznego,

−

powietrze nie powinno mieć przykrego zapachu,

−

zanieczyszczenie powietrza substancjami chemicznymi nie powinno być szkodliwe dla
zdrowia,

−

ciśnienie, temperatura i prędkość przepływu powietrza powinny być tak dobrane, aby
człowiek nie odczuwał chłodu ani nadmiernego ciepła.
W celu zapewnienia żądanego składu powietrza w pomieszczeniu pracy stosuje się wiele

zabiegów i w zależności od charakteru produkcji wykorzystuje się różnorodne urządzenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

wentylacyjne. Najprostszym sposobem wymiany powietrza jest otwarcie okien (wentylacja
naturalna). Tam gdzie wietrzenie nie wystarcza, instaluje się urządzenia o złożonej
konstrukcji (wentylacja mechaniczna).

Wentylacja może być nawiewna

−

gdy doprowadzane jest świeże powietrze, wywiewna –

gdy usuwane jest zanieczyszczone powietrze oraz nawiewno – wywiewna – gdy jednocześnie
jest doprowadzane świeże powietrze i usuwane powietrze zanieczyszczone.

Doprowadzanie i odprowadzanie powietrza może się odbywać za pomocą wentylacji

naturalnej lub mechanicznej.

Wentylacja naturalna polega na wymianie powietrza wskutek różnicy masy powietrza

zimnego zewnętrznego i ciepłego wewnątrz pomieszczenia lub w następstwie oddziaływania
wiatru. Wentylacja naturalna samoczynna odbywa się wskutek porowatości ścian
osłaniających, nieszczelności oraz za pośrednictwem okien, drzwi i innych otworów
naturalnych. W celu zwiększenia wymiany powietrza przy wentylacji naturalnej stosuje się
w budownictwie otwory i przewody zaopatrzone w urządzenia dławikowe, pozwalające
regulować szybkość przepływu powietrza.

Wentylacja naturalna nie zawsze zapewnia dostateczną wymianę powietrza. Stosuje się

coraz częściej wentylację mechaniczną. Wentylacja mechaniczna polega na wymianie
powietrza za pomocą wentylatorów napędzanych np. silnikiem elektrycznym. Wentylacja
mechaniczna może być ogólna i miejscowa. Wentylacje ogólną stosuje się wówczas, gdy
ź

ródło zanieczyszczenia nie jest skupione w jednym miejscu. W zakładach stosuje się

przeważnie wentylację ogólną i miejscową w celu dokładnego usunięcia zanieczyszczeń
w miejscu ich powstawania.

Do wentylacji miejscowej służą wyciągi w postaci okapów. Są one konieczne przy

spawaniu, metalizowaniu w galwanizerniach, przy pracy na szlifierkach, polerkach, pilarkach
tarczowych itp. Należy dbać, o to żeby wytworzony przez wentylator prąd powietrza nie
powodował dostawania się cząstek pyłu do płuc pracownika. Prąd powietrza powinien być
skierowany od twarzy pracownika ku miejscu powstawania pyłu, a stąd w stroną przewodu
wywiewnego.

W celu zapewnienia odpowiednich warunków mikroklimatycznych w pomieszczeniach

zakładów przemysłowych instaluje się urządzenia klimatyzacyjne, za pomocą których nie
tylko dokonuje się wymiany powietrza, lecz również reguluje się wilgotność i temperaturę,
niezależnie od klimatu zewnętrznego i od procesów zachodzących w danym pomieszczeniu.

Klimatyzację stosuje się w pomieszczeniach użyteczności publicznej, w zakładach

przemysłowych, w których stałe warunki mikroklimatyczne są niezbędne do właściwego
przebiegu procesów technologicznych (przemysł włókienniczy, poligraficzny, spożywczy)
oraz w tych zakładach, w których procesy technologiczne wydatnie zmieniają równowagę
parametrów powietrza (znaczne wydzielanie ciepła, wysuszanie powietrza lub nadmiar pary
wodnej).

Ochrony osobiste jako uzupełnienie podstawowego zabezpieczenia warunków pracy

Pracodawca przydziela pracownikowi następujące środki ochrony indywidualnej: odzież

ochronną, ochrony kończyn dolnych, ochrony kończyn górnych, ochrony głowy, ochrony
słuchu, ochrony układu oddechowego, sprzęt chroniący przed upadkiem z wysokości, a także
ś

rodki izolujące cały organizm.

Ochrony osobiste stosujemy w warunkach pracy, w których nie ma możliwości

zlikwidowania zagrożeń życia i zdrowia pracujących przez wprowadzenie środków
organizacyjno-technicznych, jak: hermetyzacja, mechanizacja, automatyzacja procesów
produkcyjnych.
Zadaniem ochron osobistych jest zabezpieczenie pracownika przed urazami mechanicznymi
(uderzeniem, skaleczeniem), szkodliwym działaniem, substancji trujących, żrących,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

parzących,

rażeniem

prądem

elektrycznym,

przed

otwartym

promieniowaniem,

promieniowaniem cieplnym i odpryskami rozgrzanego lub płynnego metalu, przed działaniem
hałasu, drgań i wstrząsów, przemoczeniem i niskimi temperaturami, upadkiem z wysokości
i poślizgiem.
Ochrony osobiste dzieli się na dwie zasadnicze grupy:

−

odzież ochronną,

−

sprzęt ochrony osobistej.
Odzież ochronna zabezpiecza pracownika przed niekorzystnymi wpływami środowiska

zewnętrznego, tj. mechanicznymi, chemicznymi i termicznymi. Odzież ochronną wykonuje
się z tkanin lekkich i nie drażniących skóry, a jednocześnie mocnych, trwałych i miękkich.
Najczęściej stosuje się tkaniny bawełniane i wełniane, rzadziej tkaniny z włókien odpornych
na działanie określonych szkodliwych czynników.

W zależności od rodzaju czynnika szkodliwego, występującego w procesie

technologicznym, lub charakteru wykonywanych czynności używa się odzieży ochronnej
kwaso- i ługoodpomej, olejoodpornej i odpornej na rozpuszczalniki, wodoodpornej,
pyłoszczelnej, ognioodpornej, niepalnej, odbijającej promienie podczerwone i chroniącej
przed działaniem temperatury otoczenia.

a)

b)

c)

Rys. 2. Odzież ochronna do prac a) z chemikaliami, b) porządkowych, c) w niskich

temperaturach [13]

Sprzęt ochrony osobistej składa się z okularów ochronnych, tarcz, osłon, masek, rękawic.

Na przykład pracownicy zatrudnieni przy spawaniu i cięciu metali powinni być zaopatrzeni
w odpowiedni sprzęt ochrony osobistej, jak nakrycie głowy, okulary ochronne, ręczne tarcze
ochronne.

a)

b)

c)

d)

Rys. 3. Sprzęt ochrony osobistej: a) słuchawki, b) przyłbica spawalnicza, c) kask, d) okulary [7]

Okulary ochronne, osłony stosuje się do ochrony oczu przed rozpryskami kwasów, zasad

i innych substancji chemicznych, przed odpryskami metalu, odłamkami i pyłem oraz przed

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

działaniem energii promienistej. Dobór właściwych okularów ochronnych, osłon zależy od
charakteru procesu technologicznego lub rodzaju pracy. Na stanowiskach pracy w warunkach
nie zagrażających życiu lub zdrowiu stosuje się odzież roboczą. Jest to ubiór, który ułatwia
pracownikowi wykonywanie czynności zawodowych, chroni odzież własną pracownika przed
nadmiernym jej zużyciem lub zniszczeniem. Odzież roboczą ze względu na sposób
korzystania dzieli się na:

−

indywidualną

−

stanowi wyposażenie danego stanowiska pracy, jest wydawana

pracownikowi wyłącznie do jego osobistego użytku w czasie i miejscu pracy.

−

dyżurną

−

nie stanowi wyposażenia danego stanowiska pracy, natomiast jest przydzielona

poszczególnym jednostkom organizacyjnym jako wyposażenie dodatkowe w celu
dokonywania krótkotrwałych czynności roboczych lub nadzorczo-kontrolnych.

Rys. 4. Odzież robocza [14]

Na stanowiskach pracy winny być umieszczone znaki nakazu informujące

o wymaganych środkach ochrony indywidualnej.

Tabela 2.

Wybrane znaki nakazu, dotyczące stosowania środków ochrony indywidualnej [12]

Znak

Znaczenie

Stosowane środki ochrony

indywidualnej

Nakaz stosowania ochrony oczu

Ś

rodki ochrony oczu i twarzy

Nakaz stosowania ochrony twarzy

Ś

rodki ochrony oczu i twarzy

Nakaz stosowania ochrony dróg
oddechowych

Sprzęt ochrony układu
oddechowego

Nakaz stosowania ochron rąk

Ś

rodki ochrony rąk

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest ergonomia?

2.

Jakie znasz rodzaje ergonomii?

3.

Jakie czynniki są brane pod uwagę przy organizacji ergonomicznego stanowiska pracy?

4.

W jaki sposób dokonujemy oceny stanowiska pracy?

5.

Na czym polega fotografia dnia roboczego?

6.

Jakie są wymagania dotyczące oświetlenia stanowiska pracy?

7.

Jakie znasz rodzaje środków ochrony indywidualnej?

8.

Jaką rolę pełni odzież ochronna?

9.

Jaką funkcję spełnia odzież robocza?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaprojektuj ergonomiczne stanowisko pracy szwaczki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z zasadami organizacji ergonomicznych stanowisk pracy szwaczki,

2)

zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,

3)

zaproponować sposób oświetlania stanowiska pracy szwaczki,

4)

dobrać odpowiednie do wzrostu szwaczki krzesło i zaproponować sposób ustawienia go
przy maszynie,

5)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze z ergonomicznymi stanowiskami pracy,

−

foliogramy,

−

maszyna szwalnicza,

−

krzesło.

Ćwiczenie 2

Dobierz środki ochrony indywidualnej, które można zastosować na stanowiskach

krojczego, szwaczki, magazyniera wyrobów futrzarskich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zebrać informacje o czynnościach wykonywanych przez pracowników zatrudnionych na
stanowiskach: krojczego, szwaczki, magazyniera wyrobów futrzarskich,

2)

wypisać środki ochrony indywidualnej dla pracowników zatrudnionych na stanowiskach:
krojczego, szwaczki, magazyniera wyrobów futrzarskich,

3)

zaproponować rodzaj środków ochrony indywidualnej dla poszczególnych stanowisk
pracy,

4)

omówić z nauczycielem swoje propozycje i uzasadnić je.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze, foliogramy lub eksponaty przedstawiające środki ochrony indywidualnej,

−

instrukcje obsługi maszyn szyjących, wózków widłowych, noży krojczych,

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Dobierz typ odzieży roboczej dla zatrudnionych na stanowiskach krojczego, szwaczki,

magazyniera wyrobów futrzarskich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zebrać informacje o czynnościach wykonywanych przez pracowników zatrudnionych na
stanowiskach: krojczego, szwaczki, magazyniera wyrobów futrzarskich,

2)

zaproponować typ odzieży roboczej dla poszczególnych stanowisk pracy,

3)

omówić z nauczycielem swoje propozycje i uzasadnić je.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze lub foliogramy z rodzajami ubrań roboczych,

−

instrukcje obsługi maszyn szyjących, wózków widłowych, noży krojczych,

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

zdefiniować pojęcie ergonomii?

2)

dokonać oceny stanowiska pracy?

3)

omówić zasady oświetlania stanowisk pracy?

4)

omówić funkcję odzieży roboczej?

5)

omówić funkcję odzieży ochronnej?

6)

scharakteryzować środki ochrony indywidualnej?

7)

zaprojektować ergonomiczne stanowisko pracy?

8)

dobrać środki ochrony indywidualnej?

9)

dobrać odzież roboczą?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

4.4.

Zasady bezpiecznej pracy przy urządzeniach elektrycznych
i mechanicznych

4.4.1. Materiał nauczania

Analiza wypadków spowodowanych działaniem prądu elektrycznego wykazuje, że tylko

około 15% wszystkich wypadków ma miejsce przy urządzeniach elektrycznych o napięciu
wyższym niż 1000 V, natomiast około 85% wypadków zdarza się przy napięciach niższych,
przy czym co piąty wypadek kończy się porażeniem i śmiercią ofiary. Dzieje się tak dlatego,
ż

e energia elektryczna działa na organizm ludzki w sposób niezwykle gwałtowny.

Prąd elektryczny, przepływając przez ciało człowieka, oddziałuje szkodliwie na układ

nerwowy i mięśniowy. Wskutek podrażnienia zakończeń nerwów ruchowych dochodzi do
tężcowego skurczu mięśni szkieletowych; gwałtowne skurcze mogą doprowadzić do zerwania
mięśni. Działanie bodźcowe prądu elektrycznego na układ nerwowy przejawia się
zaburzeniami czynności centralnego układu nerwowego, w wyniku czego mogą nastąpić
zaburzenia narządu wzroku, słuchu, zmysłu równowagi, śmierć pozorna, a w następstwie
utrata pamięci, zaburzenia psychiczne itp. Stan śmierci pozornej może przejść w stan śmierci
rzeczywistej, jeżeli porażonemu nie udzieli się w porę pierwszej pomocy.

Prąd elektryczny może działać termicznie i elektrolitycznie. Działanie termiczne objawia

się oparzeniami, zwłaszcza zewnętrznymi, prowadzącymi aż do zwęglenia ciała. Wielkość
obrażeń termicznych zależy od natężenia i czasu działania prądu oraz od oporności
elektrycznej ciała ludzkiego. Działanie termiczne prądu przemiennego sięga w głąb
organizmu, powodując tzw. martwicę.

Działanie elektrolityczne prądu polega na rozkładzie płynów ustrojowych; produkty

rozkładu powodują zatrucie organizmu.
Prąd elektryczny jest groźny dla człowieka wtedy, gdy przepływa np. przez przewody,
konstrukcje, urządzenia metalowe, z którymi pracownik się styka i między którymi istnieje
napięcie.
W praktyce spotykamy się z działaniem napięcia dotyku i napięcia krokowego.

Napięcie dotyku występuje przy dotknięciu nie izolowanych lub niedostatecznie

izolowanych urządzeń i przewodów, które znajdują się pod napięciem. Niebezpieczeństwo
porażenia prądem występuje szczególnie w środowisku wilgotnym, a zwłaszcza tam gdzie są
betonowe podłogi. Skutki porażenia prądem w dużym stopniu zależą od czasu i kierunku
przepływu prądu przez ciało człowieka, a zwłaszcza przez klatkę piersiową. Szczególnie
niebezpieczne jest dotknięcie obiema rękami przedmiotów pod napięciem. Wówczas prąd
przepływa z jednej ręki do drugiej przez klatkę piersiową, a skurcz mięśni zaciska dłonie na
przewodach i wydłuża czas przepływu prądu przez organizm.

Napięcie krokowe jest następstwem nadepnięcia na przewody elektryczne pod napięciem.
Prąd elektryczny przechodząc przez ciało ludzkie zawsze działa na układ nerwowy,

powodując utratę przytomności i zatrzymanie akcji serca. Miejscowo wystąpić mogą ciężkie
oparzenia, łącznie ze spaleniem tkanek. Osoba ratująca porażonego prądem elektrycznym
musi dokonać wyboru metody i sposobu uwolnienia poszkodowanego spod działania prądu
elektrycznego. W zależności od warunków, w jakich nastąpiło porażenie, trzeba mieć na
uwadze własne bezpieczeństwo oraz potrzebę natychmiastowego uwolnienia porażonego.
Uwolnienia należy dokonać jedną z następujących metod:

−

przez włączenie napięcia właściwego obwodu elektrycznego, np. przez wyjęcie wkładek
topikowych z obwodu zasilania,

−

przez odciągniecie porażonego od urządzeń będących pod napięciem, z wykluczeniem
możliwości bezpośredniego dotknięcia porażonego oraz dotknięcia urządzeń
znajdujących się pod napięciem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Uziemienie i zerowanie urządzeń elektrycznych stanowi dodatkowe zabezpieczenie

użytkowników przed napięciem dotykowym. Zerowanie polega na połączeniu zerowego
przewodu zasilającego urządzenia elektrycznego z zerowym przewodem instalacji
elektrycznej budynku. Natomiast uziemienie to połączenie korpusu maszyny lub urządzenia
elektrycznego z ziemią za pomocą metalowych przewodników prądu. Dzięki temu napięcie
powstające w następstwie uszkodzenia izolacji zostaje odprowadzone do ziemi.

Bezpieczne użytkowanie maszyn i urządzeń elektrycznych
W zakładach produkcyjnych jest wiele urządzeń elektrycznych, które stwarzają
niebezpieczeństwo porażenia prądem, jeżeli są niewłaściwie użytkowane. Wszystkie
urządzenia elektryczne są konstrukcyjnie bezpieczne, ale też muszą być użytkowane
bezpiecznie, tzn. w sposób wykluczający niebezpieczeństwo porażenia. Bezpieczne
użytkowanie maszyn i urządzeń elektrycznych zależy od przestrzegania następujących zasad:

−

wszelkie czynności przy maszynach i urządzeniach elektrycznych należy wykonywać po
sprawdzeniu, czy są wyłączone spod napięcia,

−

cały czas należy mieć świadomość istniejącego zagrożenia, nawet podczas wykonywania
najprostszych czynności, choćby wymiany żarówki,

−

jest niezbędne natychmiastowe wyłączenie z użytku urządzeń z uszkodzoną izolacją
i zauważalnym iskrzeniem,

−

wewnętrzna instalacja elektryczna w pomieszczeniach musi być w dobrym stanie
technicznym, a oporności uziomów okresowo kontrolowane,

−

podczas naprawy instalacji elektrycznej należy stosować dodatkowe zabezpieczenia:
chodnik gumowy, rękawice dielektryczne, ręczne narzędzia z dodatkową izolacją itp.,

−

przewody zasilające prądem silnik elektryczny należy tak przeprowadzić, by nie
przebiegały przez dojścia do maszyn i drogi dojazdowe.

Przed przystąpieniem do pracy na maszynie elektrycznej należy:

−

założyć odzież ochronną,

−

zachować przy pracy prawidłową postawę,

−

zadbać, aby dostęp do maszyny i jej bezpośrednie otoczenie były wolne od obcych
przedmiotów,

−

obejrzeć, czy maszyna, przewody elektryczne, osłony i itp. nie mają usterek.
Urządzenia elektryczne posiadają tabliczki znamionowe, na których znajdują się

parametry techniczne urządzenia. Przykładowa tabliczka maszyny szwalniczej zawiera
następujące parametry:

Silnik MITSUGO
Napięcie znamionowe
Prędkość obrotowa
Prąd znamionowy
Moc
Stopień odnowy
Wymagania według normy
Numer wg SWW

MODEL G-221

−

380V

−

2850 obr/min

−

1,2 A

−

400 W

−

IP 44

−

PN-88/E-06701

−

1111-329

Bezpieczne użytkowanie maszyn i urządzeń mechanicznych

Maszyny i urządzenia techniczne powinny być konstruowane i budowane w taki sposób,

aby zapewniały bezpieczne, higieniczne i dogodne warunki pracy, chroniły pracownika przed
porażeniem prądem elektrycznym, nadmiernym hałasem, szkodliwymi wstrząsami,
działaniem wibracji, promieniowaniem i zmniejszały uciążliwość warunków pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

Wszystkie części maszyny wykonujące ruch, wytwarzające pył lub odpryski ciał stałych

i ciekłych, powinny być wbudowane w korpus maszyny lub zabezpieczone osłonami.

Miejscami wzmożonego ryzyka wypadkowego w urządzeniach mechanicznych

są następujące współpracujące ze sobą elementy m. in.:

−

obracające się wały wrzecion, głowic, sprzęgieł,

−

miejsca nabiegania obracających się kół zębatych, kół ciernych,

−

miejsca nabiegania pasa, łańcucha lub taśmy na koło, np. przy napędzie pasowym,

−

miejsca nabiegania zębów koła zębatego na zębatkę,

−

wystające części na elementach obracających się,

−

obracające się w obudowie ślimaki, miejsca między obracającymi się korbami ręcznymi,
a częściami stałymi,

−

obracające się narzędzia tnące,

−

narzędzia tnące i skrawające wykonujące ruch prostoliniowy np. w prasach, nożycach.

Ponadto

niebezpieczeństwo

wypadku

stwarzają:

wadliwe

zabezpieczenia

przed

przypadkowym włączeniem mechanizmów, posługiwanie się niesprawnymi narzędziami itp.

Osłony i zabezpieczenia maszyn
Osłony i zabezpieczenia maszyn oraz mechanizmów można podzielić na:

−

osłony stałe,

−

osłony nastawne,

−

osłony działające samoczynnie (automatycznie),

−

osłony i zabezpieczenia blokujące,

−

urządzenia wyłączające,

−

urządzenia zabezpieczające przed przypadkowym włączeniem mechanizmów.
Osłony stałe stosuje się do osłonięcia ruchomych części maszyn.
Osłony nastawne stosuje się najczęściej do zabezpieczenia narzędzi, np. frezów. Osłony

te mocuje się na wspornikach, umożliwiających ich dowolne nastawianie w zależności od
wielkości narzędzia, kształtu obrabianego materiału oraz rodzaju wykonywanej operacji.

Osłony działające samoczynnie są często stosowane np. przy prasach, nożycach

gilotynowych, obrabiarkach do drewna, tzn. przy maszynach stwarzających duże zagrożenie
wypadkowe. Zadaniem tych urządzeń jest nie dopuścić, aby ręce pracownika zbliżyły się do
ruchomych części maszyn lub narzędzi na niebezpieczną odległość.

Osłony i zabezpieczenia blokujące są bardzo praktyczne jeżeli stosuje się je łącznie

z osłonami działającymi samoczynnie.

Rys. 5. Osłona z wyłącznikiem 1 − osłona, 2− wyłącznik przyciskowy [4, s. 110]

Rys. 6. Dźwignia z zapadką zabezpieczającą: 1 – zapadka zabezpieczająca [4, s. 110]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Zabezpieczenia blokujące uniemożliwiają wykonanie jakiejkolwiek operacji roboczej,

w przypadku gdy osłona znajduje się w położeniu nie osłaniającym.

Urządzenia zabezpieczające przed przypadkowym włączeniem mechanizmów mają

najczęściej prostą konstrukcję, uzależnioną od rodzaju maszyny oraz budowy i przeznaczenia
mechanizmów włączających. Na rysunku 6 pokazano zabezpieczenie dźwigni włączającej
przez zastosowanie zapadki, dzięki której nie możliwe staje się przypadkowe uruchomienie
maszyny. Aby ją uruchomić trzeba każdorazowo uruchomić zapadkę.

Maszyny sterowane za pomocą pedałów wymagają innych urządzeń zabezpieczających.

Nisko osadzone pedały są narażone na przypadkowe wywarcie nacisku przez spadające
przedmioty, co może spowodować włączenie maszyny w niepożądanym momencie.
Zapobiega się temu przez osłonięcie pedału włączającego specjalną osłoną, sztywno
połączoną z korpusem maszyny lub podłogą.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie informacje powinny być umieszczone na tabliczce znamionowej?

2.

Jakie są zasady bezpiecznego użytkowania urządzeń elektrycznych?

3.

Jak należy postąpić w przypadku zauważenia nieprawidłowości w pracy maszyny?

4.

Jakie zagrożenia występują przy obsłudze maszyn i urządzeń mechanicznych?

5.

Jakie są rodzaje zabezpieczeń stosowanych w maszynach i urządzeniach mechanicznych?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadzić analizę danych znajdujących się na tabliczce znamionowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

znaleźć miejsce w maszynie, gdzie umieszczona jest tabliczka znamionowa,

2)

zapoznać się z informacjami zawartymi na tabliczce,

3)

zapisać dane z tabliczki znamionowej w zeszycie ćwiczeń,

4)

określić wymagany rodzaj zasilania maszyny na podstawie danych zawartych na
tabliczce znamionowej,

5)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

maszyna lub urządzenie z tabliczką znamionową,

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Wymień czynności jakie należy wykonać, aby bezpiecznie uruchomić maszynę

kuśnierską.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z budową maszyny kuśnierskiej,

2)

sprawdzić w jaki sposób jest zasilana i podłączana do sieci,

3)

wypisać w zeszycie ćwiczeń kolejne czynności jakie należy wykonać przed
uruchomieniem maszyny kuśnierskiej,

4)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

maszyna kuśnierska,

−

instrukcja obsługi maszyny kuśnierskiej,

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Wskaż przykłady zastosowania osłon w maszynach i urządzeniach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wyszukać w swoim otoczeniu lub w literaturze maszyny lub urządzenia, w których
zastosowano osłony zabezpieczające,

2)

scharakteryzować rodzaje osłon zabezpieczających,

3)

omówić funkcję osłony jaką spełnia w danym urządzeniu,

4)

narysować schematy osłon w zeszycie ćwiczeń,

5)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

maszyny lub urządzenia mechaniczne z osłonami,

−

foldery maszyn i urządzeń,

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

odczytać dane zawarte na tabliczce znamionowej urządzenia?

2)

określić zasady bezpiecznego użytkowania urządzeń elektrycznych?

3)

zareagować w przypadku zauważenia nieprawidłowości w pracy
maszyny?

4)

określić zagrożenia występujące przy obsłudze maszyn i urządzeń
elektrycznych i mechanicznych?

5)

wymienić rodzaje zabezpieczeń stosowanych w maszynach
i urządzeniach mechanicznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

4.5.

Ochrona przeciwpożarowa

4.5.1. Materiał nauczania

Ochrona zdrowia i życia ludzkiego oraz dorobku materialnego i kulturalnego przed

pożarami jest obowiązkiem każdego obywatela.

Zapewnienie ochrony przeciwpożarowej w zakładach pracy należy do obowiązków

kierowników tych zakładów i obejmuje:

−

zapewnienie warunków ochrony przeciwpożarowej w zakresie bezpieczeństwa osób
i ochrony mienia,

−

zapewnienie przestrzegania przeciwpożarowych wymagań budowlanych, instalacyjnych
i technologicznych oraz zapobieganie wszelkim zagrożeniom w tym zakresie,

−

ustalenie

wymagań

przeciwpożarowych

w

dokumentacji

technicznej,

technologiczno

−

ruchowej

i

remontowej,

w

szczególności

przez

określenie:

charakterystyki zagrożenia pożarowego występującego w procesach technologicznych,
instalacjach i urządzeniach w czasie ich ruchu, obsługi i remontów, sposobów usuwania
zagrożenia pożarowego oraz postępowania w razie pożaru,

−

zaopatrzenie zakładów w urządzenia przeciwpożarowe,

−

zaznajomienie pracowników z przepisami przeciwpożarowymi oraz zapewnienie nadzoru
nad ich przestrzeganiem.

Przyczyny powstawania pożarów

Pożary stanowią jedną z najgroźniejszych klęsk żywiołowych. Do najczęściej

występujących przyczyn pożarów w przemyśle zaliczamy:

−

wady, uszkodzenia i niewłaściwe użytkowanie instalacji elektrycznych,

−

wadliwe działanie mechanizmów,

−

samozapalenie.
Zagrożenie pożarem ze strony instalacji i urządzeń elektrycznych istnieje

w następujących przypadkach: przeciążenia linii, zwarcia przewodów, uszkodzenia izolacji,
niewłaściwego

naprawiania

bezpieczników,

iskrzenia

przeciążonych

silników,

prowizorycznego instalowania lamp, uszkodzenia transformatora itp. Poza tym przyczyną
pożaru może być zjawisko elektryczności statycznej. Gdy wyładowanie ładunków
elektryczności statycznej (w postaci iskry) nastąpi w atmosferze przesyconej parami benzyny,
eteru lub też pyłami siarki, węgla itp., może spowodować zapalenie i wybuch.

Typową dla zakładów przemysłowych przyczyną pożarów jest wadliwe działanie

mechanizmów oraz niedbała konserwacja urządzeń. Przyczyną pożaru może być również
nieodpowiednie urządzenie do odprowadzania różnych pyłów oraz gazów łatwo palnych
i wybuchowych z hal produkcyjnych.
Często przyczyną pożarów jest samozapalenie, powstałe w wyniku reakcji chemicznych lub
procesów biologicznych, powodujących stopniowe nagrzewanie się danej substancji
i w końcu jej zapalenie się. Przyczyną powstawania pożaru może być tak zwane „zaprószenie
ognia" np. niedopałkiem papierosa, nie zgaszoną zapałką. Przyczyną pożarów są też
wyładowania atmosferyczne podczas burz, dlatego też wszystkie budynki powinny mieć
piorunochrony.

Zapobieganie pożarom
Znane są dwa sposoby walki z pożarami:

−

obrona czynna, stosowana wówczas, gdy walczymy już z powstałym pożarem,

−

obrona bierna, gdy czynimy wszystko, aby nie dopuścić do powstania pożaru.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

Przy obronie czynnej istotne znaczenie mają następujące warunki:

−

plan i wymiary budynku powinny umożliwić szybką ewakuację ludzi w razie pożaru,

−

urządzenia gaśnicze (gaśnice, skrzynki z piaskiem, hydranty) powinny być odpowiednio
rozmieszczone, w pobliżu miejsc, w których pożar jest prawdopodobny oraz w pobliżu
wyjść,

−

instalacje alarmowe powinny być tak rozmieszczone, aby umożliwiały jak
najwcześniejsze zawiadomienie o wybuchu pożaru,

−

rozplanowanie budynków i ich otoczenia powinno być takie, aby umożliwić straży
pożarnej dojazd i gaszenie pożaru.
Najlepszym środkiem obrony przeciwpożarowej jest profilaktyka, czyli obrona bierna,

która obejmuje:

−

stosowanie w budownictwie, szczególnie przemysłowym, odpowiednich materiałów
ogniotrwałych,

−

stosowanie ogniotrwałych drzwi w ścianach ogniotrwałych,

−

umieszczanie produkcji mogącej spowodować pożar w specjalnych wydzielonych
i zabezpieczonych pomieszczeniach,

−

niedopuszczanie do gromadzenia materiałów i środków łatwopalnych i wybuchowych
w miejscach nie przystosowanych do ich przechowywania,

−

utrzymywanie instalacji i urządzeń elektrycznych w stanie wykluczającym przypadkowe
zwarcia i iskrzenie,

−

przestrzeganie zakazu używania otwartego płomienia w pomieszczeniach zagrożonych
możliwością wybuchu lub zapalenia się,

−

stosowanie innych środków zapobiegających możliwości zaprószenia ognia.
W zakładach pracy powinny znajdować się niektóre rodzaje sprzętu przeciwpożarowego

i podręcznego sprzętu gaśniczego do natychmiastowego likwidowania pożaru w razie jego
powstania.

Typowy sprzęt gaśniczy

Najprostszym sprzętem służącym do tłumienia pożaru w zarodku jest wiadro i łopata,

a najprostszymi środkami

−

woda i piasek. Sprzęt ten nie zawsze jednak wystarcza i dlatego

powinny być w pogotowiu lepsze, bardziej skuteczne środki gaśnicze, do których zaliczamy:
koce gaśnicze, hydranty, hydronetki i gaśnice.

Koc gaśniczy

−

jest to sprzęt służący do mechanicznego odcinania dopływu powietrza do

płonących materiałów. Wykonany jest z włókna szklanego, ma powierzchnię ok. 3m

2

.

Dawniej koce gaśnicze wykonywane były z włókien konopi w splocie z włóknami azbestu.
Użycie polega na szczelnym przykryciu małego, płonącego przedmiotu lub np. beczki
z palącą się cieczą. Używając koca należy pamiętać, by przykrywać zarzewie ognia od swojej
strony, aby uniknąć poparzenia ogniem. Może być użyty do gaszenia palącego się ubrania.
Wadą koca gaśniczego jest to, iż może być on użyty skutecznie tylko do gaszenia niewielkich
ź

ródeł ognia i umiejscowionych blisko osoby gaszącej pożar. Zaletą jest możliwość

wielokrotnego użycia i nieniszczenie gaszonych przedmiotów.

Rys.7. Koc gaśniczy [11]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Hydranty służą do poboru wody wyłącznie do celów gaśniczych. Każdy hydrant jest

zaopatrzony w wąż (przewód) parciano

−

gumowy oraz tzw. prądownicę. Hydranty mogą być

zewnętrzne i wewnętrzne. Hydranty wewnętrzne umieszcza się najczęściej we wnękach ścian
budynków w odpowiednich szafkach. Instaluje się je w miejscach łatwo dostępnych na
przykład w korytarzach schodowych, przy wyjściach z budynku.

Hydranty najczęściej są zasilane wodą o wysokim ciśnieniu, takim aby pożar można

gasić bezpośrednio po podłączeniu węża do hydrantu.

Rys. 8. Hydrant wewnętrzny [11]

Hydronetki dzieli się na wodne i pianowe. Hydronetki wodne służą do gaszenia takich

materiałów jak: drewno, papier, słoma, tkaniny, natomiast hydronetki pianowe stosuje się
najczęściej do gaszenia cieczy palnych.

Rys. 9. Hydronetka wodna [11]

Użycie hydronetki wodnej nie wymaga specjalnych umiejętności: strumień wody należy
skierować w miejsce ognia, gasząc od góry do dołu od strony zewnętrznej ku środkowi.
Użycie hydronetki pianowej wymaga wlania do zbiornika jednego słoika środka
pianotwórczego i wymieszania roztworu. Strumień kieruje się w miejsce ognia, pokrywając
palącą się płaszczyznę od strony zewnętrznej (skrajnej) w kierunku do środka. Przy gaszeniu
cieczy palnych w zbiornikach strumień piany kieruje się na wewnętrzną ścianę zbiornika, tak
aby piana spływała po ścianie na powierzchnię cieczy.

Gaśnica jest aparatem, który wyrzuca pod ciśnieniem zawarty w niej środek gaśniczy.

Wywoływanie ciśnienia wewnątrz zbiornika gaśnicy odbywa się różnymi sposobami.

Gaśnice do gaszenia pożarów dzieli się na: pianowe, śniegowe, proszkowe itp.
Gaśnica pianowa (rys. 10 a) to cylindryczny metalowy zbiornik, zamknięty od góry

pokrywą przytwierdzoną śrubami. Wewnątrz gaśnicy jest podwieszone szklane naczynie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

wypełnione kwasem, zanurzone w płynie gaśniczym, wypełniającym zbiornik. Gaśnice
pianowe nadają się do gaszenia cieczy palnych. Trzeba pamiętać, że wszelkich cieczy
lżejszych od wody nie wolno gasić wodą.

a)

b)

c)

Rys. 10. Schematy gaśnic: a) pianowa, b) śniegowa, c) proszkowa [10]

W celu uruchomienia gaśnicy pianowej należy: zdjąć ja z wieszaka, chwycić lewą ręką za

górny, prawą za dolny uchwyt i zerwać plombę. Nie odwracając gaśnicy, podbiec z nią do
miejsca pożaru; przy ogniu odwrócić dnem do góry i wbić odbijak, uderzając o twardy
przedmiot; strumień skierować na ogień, trzymając gaśnicę w czasie gaszenia dnem do góry.

Gaśnica śniegowa (rys.10 b) jest wykonana w postaci wysokościowej butli stalowej,

zaopatrzonej w rurę (dyszę) wylotową, połączoną z urządzeniem gaśniczym za
pośrednictwem wysokociśnieniowego elastycznego węża. W górnej części jest umieszczony
zawór zaopatrzony w kółko lub dźwignię, służącą do uruchomienia gaśnicy. Z boku gaśnicy
znajduje się uchwyt wykonany z metalowego pręta, a na dole wprasowany kołnierz,
umożliwiający ustawienie gaśnicy na ziemi. Wewnątrz gaśnicy znajduje się skroplony
dwutlenek węgla (CO

2

).

Gaśnica śniegowa nadaje się do gaszenia wszelkich palących się ciał: cieczy i gazów palnych,
par, lakierów, rozpuszczalników, instalacji elektrycznych pod napięciem, ciał chemicznych
reagujących z wodą, przedmiotów archiwalnych, dzieł sztuki itp.

Gaśnica proszkowa (rys.10 c) wykonana jest w kształcie cylindrycznego zbiornika

metalowego z charakterystycznym lejowatym wylotem w dolnej części, jest zamknięta od
góry gwintowaną pokrywą. Wewnątrz lub na zewnątrz gaśnicy znajduje się mała butla ze
sprężonym dwutlenkiem węgla, który pod wpływem rozprężenia się wyrzuca zawartość
gaśnicy na zewnątrz. Środkiem gaśniczym jest proszek, którego głównymi składnikami są
związki sodu i potasu. Działanie gaśnicze proszku polega na przerwaniu reakcji spalania.
Skutek gaśniczy proszku jest błyskawiczny. Gaśnice proszkowe nadają się do gaszenia
instalacji pod napięciem, a szczególnie płynów i gazów łatwo palnych.

Tabela 3. Dobór sprzętu gaśniczego w zależności od palącego się materiału [4, s. 228]

Rodzaj materiału (urządzenia)

Rodzaje sprzętu gaśniczego

Ciała stałe: drewno, papier, tkaniny, słoma
itp.

hydronetka wodna, hydronetka pianowa,
gaśnica pianowa lub proszkowa

Ciecze palne: benzyna, eter, benzen, oleje,
nafta, lakiery, rozpuszczalniki itp.

gaśnice: proszkowa, pianowa, śniegowa,
hydronetka pianowa

Gazy: acetylen, propan, butan itp.

gaśnice: proszkowa i śniegowa

Urządzenia elektryczne

gaśnica proszkowa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

Miejsca, w których rozmieszczono sprzęt przeciwpożarowy oznacza się odpowiednimi
tablicami informacyjnymi.

Tabela 4. Tablice informacyjne – ochrona przeciwpożarowa [12]

Znak

Znaczenie

Znak

Znaczenie

Zestaw sprzętu
pożarowego

Telefon do użycia
w stanie zagrożenia

Hydrant
wewnętrzny

Alarmowy
sygnalizator
akustyczny

Hydrant zewnętrzny

Przycisk alarmowy

Gaśnica

Przeciwpożarowy
wyłącznik prądu

Organizacja ochrony przeciwpożarowej w zakładzie pracy

Dobrze zorganizowana i właściwie prowadzona akcja ochrony przeciwpożarowej zależy

przede wszystkim od uświadomienia załogi. W większych zakładach pracy są organizowane
zawodowe, zakładowe straże pożarne, w mniejszych zakładach

−

ochotnicze straże pożarne,

natomiast w zakładach małych ochrona przeciwpożarowa spoczywa na samych
pracownikach. Podstawą bezpieczeństwa pożarowego zakładu jest masowe przeszkolenie
załogi z zakresu ochrony przeciwpożarowej.

Na terenie zakładu pracy w miejscach widocznych i łatwo dostępnych powinny się

znajdować instrukcje przeciwpożarowe oraz plany ewakuacji.

Tabela 5. Tablice informacyjne – znaki ewakuacyjne [12]

Kierunek drogi
ewakuacyjnej

Pchać aby otworzyć

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Kierunek drogi
ewakuacyjnej

Ciągnąć aby
otworzyć

Wyjście ewakuacyjne

Kierunek do
wyjścia drogi
ewakuacyjnej w dół
w lewo

Kierunek do wyjścia
drogi w prawo

Kierunek do
wyjścia drogi
ewakuacyjnej dla
niepełnosprawnych
w prawo

Kierunek do wyjścia do
drogi ewakuacyjnej
schodami w dół w lewo

Kierunek do
wyjścia do drogi
ewakuacyjnej
schodami w górę
w prawo

Uwaga niski strop

Uwaga strome
schody

Rejon bez wyjścia
ewakuacyjnego

Zakaz korzystania
z dźwigu
osobowego w razie
pożaru

Przy wszystkich telefonach służbowych powinny być umieszczone tabliczki z napisem:

„W razie pożaru alarmować straż pożarną telefon nr 998 lub ogólny 112”. Jednostce straży
pożarnej przy zgłaszaniu pożaru należy przekazać następujące informacje:

−

miejsce i rodzaj pożaru,

−

czy w miejscu pożaru znajdują się ludzie,

−

czy są tam materiały łatwopalne i wybuchowe,

−

imię i nazwisko osoby zgłaszającej pożar.
W razie powstania pożaru pracownik, który go pierwszy zauważy, obowiązany jest

zaalarmować wszelkimi dostępnymi środkami innych pracowników, oraz straż pożarną
i kierownictwo zakładu. Czynności te może zlecić innej osobie, samemu zaś przystąpić
niezwłocznie do gaszenia pożaru za pomocą wszelkich dostępnych środków.

W momencie przybycia straży pożarnej osoba dotychczas kierująca pracami

ratowniczymi ma obowiązek krótko poinformować dowódcę przybyłej jednostki
o dotychczasowym przebiegu akcji i wydanych zarządzeniach. Przybycie straży pożarnej nie
zwalnia pracowników od dalszej pracy w zakresie zwalczania pożaru oraz ewakuacji ludzi
i mienia.
Za nieprzestrzeganie zasad i przepisów bezpieczeństwa przeciwpożarowego, każdy
pracownik jest odpowiedzialny osobiście. Sankcje karne są przewidziane zarówno ustawą
o ochronie przeciwpożarowej Kodeksem Wykroczeń oraz Kodeksem Karnym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

Odpowiedzialność karna przewidziana Kodeksem Wykroczeń i Kodeksem Karnym
przewiduje kary aresztu lub grzywny między innymi za:

−

nieostrożne obchodzenie się z ogniem,

−

eksploatowanie w sposób niewłaściwy urządzeń energetycznych lub pozostawianie ich
w stanie mogącym spowodować wybuch lub pożar.
Przy budowie zakładu przemysłowego należy brać pod uwagę możliwość powstania

pożaru. W zakresie obrony czynnej, przy budowie pomieszczeń uwzględnia się takie wymiary
budynku, klatek schodowych i wyjść, które umożliwiają szybką ewakuację ludzi w razie
pożaru.

W większych zakładach pracy, wszędzie tam, gdzie może nastąpić samozapalenie się

materiałów, instaluje się czujniki reagujące na podwyższenie temperatury ponad ustaloną
normę lub na pojawienie się dymu.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie są obowiązki kierownika zakładu w zakresie ochrony przeciwpożarowej?

2.

Jakie są przyczyny powstawania pożarów?

3.

Jakie są sposoby walki z pożarami?

4.

Jaki jest typowy sprzęt gaśniczy?

5.

Jak należy postąpić w przypadku zauważenia pożaru?

6.

Jakie rodzaje pożarów gasi się gaśnicą proszkową?

7.

Jakie rodzaje pożarów gasi się gaśnicą śniegową?

8.

Jakie rodzaje pożarów gasi się gaśnicą pianową?

9.

Jaki jest numer alarmowy straży pożarnej?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z rodzajem i rozmieszczeniem sprzętu gaśniczego w Twojej szkole.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wypisać w zeszycie ćwiczeń rodzaje sprzętu gaśniczego i odpowiadające im oznaczenia,

2)

zapoznać się z rozmieszczeniem poszczególnych rodzajów sprzętu gaśniczego (koce,
gaśnice, hydranty) w salach i na korytarzach,

3)

zapoznać się ze sposobami oznakowania sprzętu gaśniczego w Twojej szkole,

4)

policzyć sprzęt gaśniczy, znajdujący się w szkole, klasie,

5)

określić przeznaczenie poszczególnego sprzętu gaśniczego w zależności od palącego się
materiału,

6)

wnioski zapisać w zeszycie ćwiczeń,

7)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze lub foliogramy z rodzajami sprzętu gaśniczego,

−

plansze lub foliogramy ze znakami informacyjnymi dotyczącymi sprzętu gaśniczego,

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

Ćwiczenie 2

Zapoznaj się z drogą ewakuacji z Twojej klasy w razie pożaru.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z planem ewakuacji szkoły w razie pożaru,

2)

zapoznać się ze znakami ewakuacyjnymi i narysować je w zeszycie ćwiczeń,

3)

opisać sposób ewakuacji uczniów z Twojej klasy w razie pożaru,

4)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plan ewakuacji szkoły,

−

plansze lub foliogramy ze znakami ewakuacyjnymi w razie pożaru,

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Zapoznaj się ze sposobem użycia gaśnicy pianowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z budową gaśnicy pianowej i jej przeznaczeniem,

2)

przeczytać uważnie instrukcję obsługi gaśnicy pianowej,

3)

zapisać w zeszycie ćwiczeń poszczególne etapy użycia gaśnicy pianowej,

4)

określić rodzaj palącego się materiału, który można gasić przy użyciu gaśnicy pianowej,

5)

narysować plakat przedstawiający sposób użycia gaśnicy pianowej,

6)

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

gaśnica pianowa,

−

plansze lub foliogramy przedstawiające budowę gaśnicy pianowej,

−

zeszyt ćwiczeń,

−

przybory do pisania,

−

arkusz papieru,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić obowiązki kierownika zakładu w zakresie ochrony
przeciwpożarowej?

2)

określić przyczyny pożarów?

3)

określić sposoby walki z pożarami?

4)

wymienić i scharakteryzować podstawowy sprzęt gaśniczy?

5)

odczytać znaki dotyczące ochrony przeciwpożarowej?

6)

opisać sposób użycia gaśnicy śniegowej?

7)

opisać sposób użycia gaśnicy pianowej?

8)

opisać sposób użycia gaśnicy proszkowej?

9)

zawiadomić straż pożarną w przypadku zauważenia pożaru?

10)

ustalić drogę ewakuacyjną na podstawie planu ewakuacji?

11)

odczytać znaki ewakuacyjne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

4.6.

Wypadki przy pracy i udzielanie pierwszej pomocy

4.6.1. Materiał nauczania

O skuteczności akcji zapobiegania wypadkom przy pracy decyduje poznanie warunków

pracy, a więc stanu bhp w zakładzie produkcyjnym. Badanie stanu bezpieczeństwa pracy
w zakładach ma na celu wykrycie istniejących zagrożeń. Na zagrożenie wypadkowe przy
pracy mają wpływ trzy czynniki: materialno-techniczny (T), organizacyjny (O) i ludzki (L).

Do czynnika materialno-technicznego zalicza się:

−

materiały, tj. surowce, półprodukty, produkty, materiały pomocnicze, opakowania itp.;

−

teren fabryczny, tj. składowiska, pomosty, kanały, rowy, mosty, nasypy, ogrodzenia itp.;

−

budynki, pomieszczenia i środowiska pracy, tj. elementy konstrukcyjne budynków,
instalacje elektryczne, instalacje ogrzewcze, wentylacyjne, klimatyzacyjne, instalacje
sanitarne, wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia powietrza itp.;

−

urządzenia techniczno

−

produkcyjne, tj. maszyny i urządzenia związane z procesami

produkcyjnymi, remontem i konserwacją poszczególnych urządzeń, transportem oraz
magazynowaniem.
Do czynników organizacyjnych należą: organizacja pracy na stanowisku roboczym,

organizacja produkcji, organizacja działalności bhp w zakładzie pracy i inne.

Jako czynnik ludzki uznaje się człowieka wraz z jego indywidualnymi cechami

w stosunku do wymagań na danym stanowisku roboczym, tj. anatomiczno-fizjologicznymi,
psychicznymi (zdolność, zręczność, uwaga) oraz dotyczącymi jego kwalifikacji.
Zwykle bierze się przede wszystkim pod uwagę dwa pierwsze czynniki, tzn. materialno-
techniczny i organizacyjny, których działanie i skutki można przewidzieć w warunkach pracy.
Reakcja i zachowanie się człowieka zależą w dużym stopniu od oddziaływania na niego tych
czynników.

Znając potencjalne zagrożenia wypadkowe w tych trzech obszarach, można tworzyć

warunki bezpieczeństwa, które maksymalnie ograniczają możliwość powstawania wypadku.
Działalność profilaktyczna powinna iść w dwu kierunkach. Z jednej strony trzeba dążyć do
coraz lepszego poznania stanu psychicznego człowieka i oddziaływania na niego
materialnego środowiska pracy. Na stan psychiczny i fizyczny człowieka może oddziaływać
wiele różnych czynników, jak stan zdrowia, pora dnia, stopień zaabsorbowania pracą
i warunki zatrudnienia, współpraca w danym zespole z przełożonymi i podwładnymi, a nawet
przeżycia rodzinne i kłopoty materialne. Z drugiej zaś strony stanowiska pracy powinny być
tak zorganizowane, wyposażone i zabezpieczone, aby przy wystąpieniu chwilowej
niedyspozycji lub pomyłki pracownik nie był narażony na wypadek.

Jak wykazała praktyka, częstotliwość występowania wypadków w zakładzie pracy jest

tym większa, im mniej uwagi poświęca się wymienionym na wstępie trzem czynnikom:
materialnemu, organizacyjnemu i ludzkiemu.

Wykrywanie zagrożeń wypadkowych w zakładzie pracy

Można przyjąć pewną zasadę, że zagrożeń należy szukać przede wszystkim we wszelkich

nieprawidłowościach i odchyleniach od normalnej, ustalonej organizacji pracy. Jeżeli jakaś
czynność jest wykonywana niezgodnie z normalnym przebiegiem

−

czy to wskutek braku

właściwych surowców, czy w następstwie uszkodzenia maszyn i urządzeń, złego stanu
narzędzi, braku urządzeń pomocniczych, uszkodzenia nawierzchni, zatarasowania przejść
i dróg transportowych, niewłaściwego oświetlenia, niedostatecznej wentylacji, nadmiernego
hałasu

−

to zwykle tam kryje się zagrożenie. Ustalenie zagrożenia jest bardzo ważne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

ponieważ pozwala znaleźć właściwe źródło wypadków i kreślić sposób usunięcia
niebezpieczeństwa.

Zagrożenia mogą pochodzić m.in. ze strony poruszających się mechanizmów

w przypadku ruchu nie osłoniętej maszyny lub pędni, ruchu maszyny lub jej części osłoniętej
niewłaściwie, ruchu uszkodzonej maszyny lub jej części.

Przyczyną wypadku może być również zagrożenie wynikające ze stanu fizycznego

otoczenia i środowiska, np. woda lub smar rozlane na przejściach, zanieczyszczone
substancjami szkodliwymi dla zdrowia powietrze w pomieszczeniu przemysłowym, zbyt
ciasne ustawienie maszyn i urządzeń, nierówności w podłodze lub nie zakryte otwory,
płomień w pobliżu substancji wybuchowej itp.

Zdarzają się również zagrożenia wynikające z niedomagań pracowników lub

niewłaściwego doboru pracownika, np. zatrudnienie daltonisty, tam gdzie jest potrzebne
prawidłowe rozróżnianie kolorów, zatrudnienie przy maszynie chorego na padaczkę.
Zagrożenie występuje również w przypadku braku należytego przygotowania fachowego,
nieznajomości bezpieczeństwa, niewłaściwego stosunku do pracy, lekkomyślności, braku
doświadczenia i wprawy w wykonywaniu poszczególnych czynności.
Wykrycie zagrożenia jest pierwszym działaniem w celu zapobiegania wypadkom.
Zapobieganie wypadkom można więc podzielić na trzy fazy: pierwsza polega na wykryciu
i zarejestrowaniu wykrytych zagrożeń, druga

−

na opracowaniu planu usunięcia wykrytych

zagrożeń i gromadzeniu środków potrzebnych do ich usunięcia, w fazie trzeciej następuje
praktyczne usunięcie wykrytych uprzednio zagrożeń i poprawa stanu bhp.

Tryb postępowania przy ustalaniu okoliczności wypadków

W razie wypadku przy pracy pracodawca jest zobowiązany niezwłocznie ustalić jego

okoliczności i przyczyny oraz zastosować odpowiednie środki zapobiegawcze. Poza tym
zakład pracy jest zobowiązany niezwłocznie zawiadomić inspektora pracy i prokuratora oraz
jednostkę nadrzędną o każdym śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy.

Zakład pracy jest również obowiązany niezwłocznie zgłosić organom Państwowej

Inspekcji Sanitarnej i inspektorowi pracy każdy przypadek choroby zawodowej albo
podejrzenia o taką chorobę.

Zakład pracy jest obowiązany systematycznie badać stan wypadkowości przy pracy oraz

zachorowalności na choroby zawodowe i inne schorzenia wywołane warunkami środowiska
pracy i na podstawie wyników tych badań stosować właściwe środki zapobiegawcze.

Kierownik zakładu pracy jest obowiązany: zapewnić pierwszą pomoc pracownikowi,

który uległ wypadkowi, zabezpieczyć miejsce wypadku, zbadać okoliczności i przyczyny
wypadku oraz prawidłowo sporządzić właściwą dokumentację wypadku.
Każdy pracownik, który zauważył wypadek lub dowiedział się o nim, a w szczególności
przełożony pracownika, który uległ wypadkowi, jest obowiązany natychmiast udzielić
pomocy poszkodowanemu pracownikowi i zawiadomić o wypadku kierownika zakładu pracy.

Okoliczności i przyczyny wypadków śmiertelnych lub powodujących ciężkie

uszkodzenie ciała oraz wypadków zbiorowych

bada zespół, w którego skład wchodzą:

kierownik zakładu pracy jako przewodniczący oraz zakładowy społeczny inspektor pracy lub
przedstawiciel rady pracowniczej i pracownik służby bezpieczeństwa i higieny pracy.
Niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku osoby z zespołu są obowiązane
przystąpić do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, a w szczególności:

−

przesłuchać poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala,

−

dokonać oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i urządzeń oraz zbadać
warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie
wypadku,

−

przesłuchać świadków oraz zasięgnąć opinii lekarza i innych specjalistów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

Zespół jest zobowiązany również wykorzystać materiały zebrane przez organy prowadzące
ś

ledztwo lub dochodzenie, jeżeli materiały te zostaną mu udostępnione.

Po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku osoby powołane do zespołu mają obowiązek
sporządzić nie później niż w ciągu 5 dni od uzyskania zawiadomienia o wypadku protokół
powypadkowy.
Protokół powypadkowy powinien zawierać:

−

imię i nazwisko oraz stanowisko osoby sporządzającej protokół,

−

imię i nazwisko osoby zgłaszającej wypadek oraz datę zgłoszenia,

−

dokładne dane osobowe pracownika, który uległ wypadkowi,

−

rodzaj wypadku,

−

dokładny opis okoliczności i przebiegu wypadku,

−

ustalenie przyczyn wypadku,

−

stwierdzenie, czy wypadek jest wypadkiem przy pracy,

−

stwierdzenie, czy zachodzą okoliczności mogące mieć wpływ na ograniczenie prawa
pracownika do świadczeń przysługujących z tytułu wypadku przy pracy,

−

wskazanie przepisów i zasad bhp, których nieprzestrzeganie zostało stwierdzone
w związku z wypadkiem,

−

podpisy osób uczestniczących w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadku
i sporządzających protokół;

−

datę sporządzenia protokołu, podpis osoby zatwierdzającej protokół,

−

pouczenie o sposobie i trybie odwoływania się od ustaleń zawartych w protokole.

Do protokołu powypadkowego dołącza się protokoły przesłuchania świadków, pisemne
opinie lekarza, biegłych i specjalistów, szkic lub fotografię miejsca wypadku.
Protokół powypadkowy zatwierdza kierownik zakładu pracy. Decyzja w sprawie
zatwierdzenia protokołu powinna być podjęta niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu
3 dni od dnia sporządzenia protokołu.

Odpowiedzialność prawna za wypadki przy pracy

Rozróżnia się kilka rodzajów odpowiedzialności za wypadki przy pracy:

odpowiedzialność

dyscyplinarną,

odpowiedzialność

karno-administracyjną

i odpowiedzialność materialną (cywilną).

Odpowiedzialność dyscyplinarna wynika z regulaminu pracy i odpowiedzialności

służbowej pracowników. Środkami dyscyplinarnymi są upomnienia, nagany lub inne formy
wyrażania dezaprobaty, np. przeniesienie na inne stanowisko, zwolnienie z pracy,
pozbawienie premii, pozbawienie funkcji kierowniczej.

Odpowiedzialność karna występuje wówczas, gdy wypadek został spowodowany czynem

określonym jako przestępstwo w rozporządzeniu z dnia 21 kwietnia 1992 r. w sprawie
ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz. U. nr 37, poz. 160).

Odpowiedzialność karno-administracyjna. Każdy czyn niedozwolony, nie będący

przestępstwem w pojęciu Kodeksu karnego, a stanowiący naruszenie przepisów o bhp, jest
wykroczeniem podlegającym karze w trybie postępowania karno-administracyjnego.

Odpowiedzialność cywilna (materialna) ma zastosowanie wtedy, gdy zachodzi

konieczność wypłacenia odszkodowania za wypadek. Odpowiedzialność cywilna ciąży na
zakładzie pracy oraz na sprawcy wypadku. Wyrok uniewinniający w sprawie karnej,
umorzenie i odmowa wszczęcia śledztwa w sprawie wypadku nie pozbawia poszkodowanego
prawa do dochodzenia roszczeń powypadkowych na drodze powództwa cywilnego.
Należy dodać, że świadczenia powypadkowe wynikające z odpowiedzialności zakładów
pracy są wypłacane z funduszów zakładowych. Jednak nie wynika z tego, że

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

odpowiedzialność cywilna ciąży tylko na pracodawcy. Zakład pracy może wystąpić o zwrot
wypłacanych kwot w całości lub w części od bezpośredniego sprawcy danego wypadku.
W przypadku częściowej, jak i całkowitej utraty zdolności zarobkowej Zakład Ubezpieczeń
Społecznych wypłaca renty inwalidzkie, a w przypadku śmierci pracownika

−

renty rodzinne.

Świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych

Pracownikom, którzy doznali uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy lub

choroby zawodowej oraz członkom rodzin pracowników zmarłych wskutek takiego wypadku
lub choroby przysługują określone świadczenia, a mianowicie:

−

jednorazowe odszkodowanie dla pracownika, który doznał stałego lub długotrwałego
uszczerbku na zdrowiu,

−

jednorazowe odszkodowanie dla członków rodziny zmarłego pracownika lub rencisty;

−

ś

wiadczenia wyrównawcze dla pracownika, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu

wskutek stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu,

−

rentę inwalidzką dla pracownika, który stał się inwalidą,

−

rentę rodzinną dla członków rodziny zmarłego pracownika lub rencisty,

−

odszkodowanie za przedmioty utracone lub uszkodzone wskutek wypadku przy pracy dla
pracownika lub członków jego rodziny,

−

nieodpłatne świadczenia lecznicze, położnicze i rehabilitacyjne,

−

zaopatrzenie w leki: bezpłatne, opłacane kwotą zryczałtowaną lub częściowo płatne;
w przedmioty ortopedyczne, protezy, środki pomocnicze oraz prawo do przysposobienia
zawodowego i innych świadczeń w naturze − dla pracownika lub rencisty oraz dla
członków ich rodzin.

Organizacja pierwszej pomocy w wypadkach przy pracy i nagłych zachorowaniach

Pierwszej pomocy jest obowiązany udzielić każdy znajdujący się na miejscu wypadku.

Po udzieleniu pierwszej pomocy należy wezwać lekarza pogotowia lub przewieźć rannego do
szpitala. Udzielający pomocy do czasu przybycia lekarza nie może pozostawić rannego
samego.
Podstawowymi zasadami przy udzielaniu pierwszej pomocy są:

−

natychmiastowe

usunięcie

poszkodowanego

z

miejsca

wypadku,

jeżeli

niebezpieczeństwo zagraża mu w tym miejscu w dalszym ciągu,

−

przerwanie działania lub usuniecie czynnika szkodliwego,

−

pobieżne obejrzenie chorego i stwierdzenie, czy jest on przytomny, czy oddycha, czy są
oznaki krwawienia itp.

Po wstępnych oględzinach ofiarę wypadku należy położyć wygodnie na ziemi, ławce lub
prowizorycznych noszach i rozluźnić ubranie. Rannych z widocznymi obrażeniami czaszki
i klatki piersiowej należy ułożyć tak, aby głowa i tułów były skierowane skośnie ku górze.
W razie wymiotów należy przechylić głowę chorego na bok. Podawanie płynów łykami jest
dozwolone jedynie wtedy, gdy chory jest przytomny i nie ma wyraźnych objawów
uszkodzenia narządów przewodu pokarmowego (żołądka, jelit).
U rannych, którzy stracili przytomność, należy niezwłocznie stwierdzić, czy oddychają,
a jeżeli oddechu brak, należy zastosować sztuczne oddychanie. Sztuczne oddychanie stosuje
się jednak wtedy, gdy wiadomo, że nie ma obrażeń klatki piersiowej lub brzucha.
Tamowanie krwotoków i opatrywanie ran
Rannych z krwotokami można transportować dopiero wtedy, gdy krwotok został zatrzymany,
a na ranę nałożono opatrunek.
Aby zatrzymać krwotok zewnętrzny, stosuje się następujące sposoby:

−

ucisk krwawiącego naczynia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

−

założenie opaski Esmarcha,

−

opatrunek uciskowy,

−

uniesienie kończyny lub części ciała ku górze.

Ucisk krwawiącego naczynia wykonuje się zwykle ręką, starając się przycisnąć naczynie do
kości w tym miejscu, gdzie przebiega ono powierzchownie. Uciskanie żyły jest łatwe,
natomiast uciskanie tętnicy, której tkanki są grube i twarde, sprawia zwykle pewne trudności.
Ucisk wykonuje się jednym palcem, wszystkimi palcami, a nawet całą ręką złożoną w pięść.
Na rysunku 12 pokazano punkty ucisku przy tamowaniu krwotoków.

Rys. 12. Punkty ucisku przy tamowaniu krwi [4, s. 245]

W przypadku krwotoku z naczyń krwionośnych kończyn, po doraźnym zatrzymaniu
krwotoku na skutek uciśnięcia naczynia, należy niezwłocznie założyć na kończynę opaskę
Esmarcha. Jest to gumowa rurka długości około 125 cm o przekroju 15 mm, mająca na
jednym końcu łańcuszek z oczkami, a na drugim haczyk. Opaskę zapina się po kilkakrotnym
opasaniu kończyny. Jeżeli brak opaski Esmarcha można ją skutecznie zastąpić grubą rurką
gumową, szeroką taśmą gumową, elastyczną opaską, miękkim pasem skórzanym,
a w ostateczności cienkim skręconym ręcznikiem. Nie wolno używać do tego celu drutu,
sznurka, cienkiej taśmy itp.

Bez względu na to czy krwotok jest z ramienia, przedramienia, uda czy podudzia, opaskę

należy zakładać tylko na ramieniu lub udzie. Przed założeniem opaski należy kończyny
unieść nieco ku górze, a pod opaskę położyć kawałek płótna, waty lub czystą chustkę do nosa,
aby nie uchwycić skóry.

Jeżeli opaska jest założona prawidłowo krwawienie ustaje natychmiast, kończyna staje

się blada, a tętno zanika zupełnie. Nie wolno zaciskać opaski zbyt silnie ani zbyt słabo. Silny
ucisk wpływa bowiem niekorzystnie na ścianki naczyń, nerwy i mięśnie, słaby natomiast nie
zamyka dostatecznie tętnicy. Założonej opaski nie można trzymać zbyt długo (najwyżej do
dwóch godzin), gdyż długotrwałe pozbawienie kończyny substancji odżywczych
roznoszonych przez krew może spowodować martwicę (obumarcie tkanek).

W przypadkach krwawienia z dużych powierzchni, ale niezbyt intensywnego, zakłada się

opatrunki uciskowe. W tych przypadkach należy brzegi rany (nie samą ranę) oczyścić
spirytusem lub jodyną, a na ranę nałożyć płat wyjałowionej gazy, następnie potrzebną ilość
waty i dość silnie przybandażować. Mniejsze opatrunki można przymocować przylepcem.

Krwotok z ran skóry głowy daje się zatrzymać najszybciej przez uciskanie palcami rany

lub jej okolicy. Po nałożeniu materiału opatrunkowego uciska się ranę około 15

−

20 min,

następnie, nie zdejmując pierwszej warstwy, nakłada się dodatkowy pakiet materiału
opatrunkowego, mocno przybandażowuje i odsyła poszkodowanego do lekarza.

Przy krwawieniu z nosa chorego układa się z głową uniesioną wyżej niż tułów, a na nos

i okolice karku kładzie się zimny okład i przyciska skrzydełko nosa do przegrody nosowej tak
długo, aż krwawienie ustanie. Jeżeli krwotoku nie można zatrzymać w opisany wyżej sposób,
należy chorego odesłać do lekarza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

Zasady opatrywania ran

Opatrunek zawsze trzeba dostosować do rodzaju rany i jej umiejscowienia. Spełni on

swoją funkcję pod warunkiem, że nie będzie umocowany za mocno, nie może jednak
przemieszczać się ani zsuwać. Powinien przylegać do rany i szczelnie ją osłaniać przed
ewentualnym wniknięciem drobnoustrojów. Opracowano kilka rodzajów opatrunków, które
mają zastosowanie w bandażowaniu kończyn, głowy.

Do opatrywania i bandażowania ran najlepiej wykorzystywać typowe środki: kompresy

gazowe, gazę, watę, ligninę, opatrunki przylepne, bandaże z dzianiny o różnej szerokości.
Uniwersalnym, niezastąpionym środkiem opatrunkowym jest chusta trójkątna. Nadaje się do
opatrunku każdej części ciała.

Zakładanie opatrunków i bandaży jest ważnym składnikiem udzielania pierwszej

pomocy. Opatrywanie ran zapobiega ich zakażeniu, a także przyspiesza proces gojenia.
Materiał, z którego wykonany jest opatrunek, powinien być czysty, nie pylić, nie strzępić się.

a)

b)

c)

d)

Rys.13. Przykłady opatrywania kończyn i głowy: a) opatrunek żółwiowy stawu kolanowego,

b) opatrunek kłosowy dłoni, c) opatrunek głowy, d) opatrunek stopy za pomocą chusty trójkątnej [1]

Postępowanie przy zwichnięciach i złamaniach

Chorych ze złamaniami kończyn można transportować jedynie po nałożeniu opatrunku

unieruchamiającego. Wszystkie próby nastawiania uszkodzonej kończyny są bezwzględnie
zabronione. Chorego trzeba jak najprędzej dostarczyć do lekarza.
Zasadniczym elementem opatrunku unieruchamiającego jest szyna. Jeżeli jej brak, można
posłużyć się każdym płaskim przedmiotem długości około 15÷45 cm, a więc deską, paskiem
tektury, laską itp.

Rys. 14. Opatrunek unieruchamiający [4, s. 248]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

Szynę przed założeniem należy wyściełać miękkim materiałem i owinąć zwykłym

bandażem. Wskazane jest przed założeniem szyny okryć miękkim materiałem miejsce,
na które ma być nałożona szyna, aby oszczędzić choremu bólu. Złamaną kończynę
przytwierdza się do szyny (lub innego płaskiego przedmiotu) bandażem lub trójkątnymi
chustkami. Jeżeli złamaniu uległa ręka, po przymocowaniu do szyny lub łubek zakłada się
dodatkowo temblak albo przybandażowuje do klatki piersiowej.

Ratowanie rażonych prądem elektrycznym

Porażenie prądem elektrycznym jest szczególnie niebezpieczne dla życia. Pierwsza

pomoc udzielana porażonemu polega na usunięciu go z obwodu prądu. Nie wolno przy tym
dotykać porażonego bez zachowania należytej ostrożności, tzn. bez izolowania się od ziemi
i od porażonego. Należy pamiętać, że zaniedbanie właściwych i koniecznych środków
ostrożności przy odłączaniu porażonego od napięcia może być niebezpieczne dla życia
ratującego.

Akcję ratunkową rozpoczyna się od odłączenia tej części urządzenia, której dotyka

porażony, a jeżeli to wymaga dłuższego czasu należy przeciąć przewód. Do przecięcia
przewodów pod prądem trzeba użyć nożyc izolowanych, a w razie ich braku siekiery
z suchym trzonkiem. Przy napięciu wynoszącym mniej niż 600 V ratujący powinien
przystąpić do akcji w gumowych butach, stojąc na chodniku izolacyjnym, a w razie ich braku,
mając podłożoną pod nogi suchą, pozbawioną gwoździ deskę lub kilkakrotnie złożoną suchą
najlepiej wełnianą szmatę lub część ubrania.
Porażonego wolno dotykać tylko po uprzednim odizolowaniu się od ziemi i tylko rękami
w rękawicach gumowych lub suchych wełnianych lub też rękami okręconymi suchymi
szmatami.
Po uwolnieniu porażonego spod napięcia, w przypadku ustania oddechu, należy natychmiast
przystąpić do stosowania sztucznego oddychania i jednocześnie wezwać najbliższego lekarza.
Do czasu przybycia lekarza nie wolno przerywać sztucznego oddychania (nawet gdyby
musiało trwać kilka godzin) mimo braku znaku życia poszkodowanego, gdyż przy rażeniu
prądem elektrycznym często śmierć bywa pozorna. Dzięki natychmiastowemu zastosowaniu
sztucznego oddychania udaje się często porażonego utrzymać przy życiu.

Do zabiegu sztucznego oddychania należy porażonego odpowiednio przygotować.

Wstępnymi czynnościami są:

−

rozluźnienie w obrębie szyi i klatki piersiowej zapiętych części bielizny i ubrania,

−

sprawdzenie drożności górnych dróg oddechowych; w tym celu należy palcem
owiniętym chustką do nosa zbadać jamę ustną, gardło oraz nos i usunąć ewentualnie
znajdujące się w nich ciała obce, jak ziemia, piasek lub masa pokarmowa.

Sztuczne oddychanie należy przeprowadzić na świeżym powietrzu lub w pomieszczeniu, do
którego jest zapewniony dostateczny dopływ świeżego powietrza.
W praktyce stosuje się kilka sposobów sztucznego oddychania. Sposób Silvestra (rys. 15)
polega na rytmicznym unoszeniu ku górze i opuszczaniu kończyn górnych chorego oraz
ugniataniu nimi klatki piersiowej.

Rys. 15. Sztuczne oddychanie metoda Silvestra: a) wdech, b) wydech [ 4, s. 249]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

Obecnie stosowanym i zalecanym sposobem sztucznego oddychania jest metoda „usta-

usta" polegająca na wdmuchiwaniu powietrza wydechowego ratownika do ust, a więc do płuc
chorego. Jest to metoda najbardziej efektywna.

Rys. 16. Sztuczne oddychanie metoda „usta – usta”: a) przygotowanie, b) ratownik robi głęboki wdech,

c) wydech ratownika do płuc ratowanego [4, s. 251]

Nieprzytomnego układa się na wznak, pod łopatki podkłada wałek ze zwiniętej odzieży,

aby głowa odchyliła się do tyłu. Ratujący (klęczy po prawej stronie przy głowie ratowanego)
prawą ręką podciąga jego szczękę mocno do przodu, aby dolne zęby znalazły się przed
górnymi, palcami lewej ręki zaciska nozdrza, odchylając głowę jeszcze bardziej do tyłu.
Wówczas otwierają się usta chorego. Ratujący po głębokim wdechu przywiera wargami do
warg ratowanego i wydycha powietrze do jego ust. Wydech powietrza z ust ratowanego
następuje samoczynnie. Czynność wdmuchiwania powietrza powtarza się co około
4 sekundy. W ten sposób w ciągu 1 minuty częstość sztucznych wdechów wyniesie około
15 razy. Jeśli wdmuchiwanie napotyka na opór lub klatka piersiowa nie unosi się, dowodzi to
niedrożności dróg oddechowych. Trzeba ją zatem przywrócić przez ponowienie wykonanych
już czynności albo stosując kolejny zabieg udrażniający.

Pierwsza pomoc przy urazach oczu i uszu

Ciało obce w worku spojówkowym można usunąć za pomocą zwilżonej watki nawiniętej

na zapałkę. Watkę należy nawijać czystymi palcami. Znany i skuteczny, a przy tym
bezpieczny sposób usuwania zaprószeń oka polega na płukaniu oka przy użyciu kieliszka.
Ciał obcych wbitych w rogówkę nie wolno ruszać. Poszkodowanego po przebandażowaniu
oka odesłać do lekarza okulisty.

W przypadku dostania się ciała obcego do ucha należy do zewnętrznego otworu usznego

ostrożnie wkroplić nieco oliwy ogrzanej do temperatury ciała. Jeżeli ciało obce nie wypłynie,
chorego trzeba odesłać do lekarza.

Oparzenia środkami żrącymi

Miejsca oparzenia środkami chemicznymi jak np. stężonymi kwasami, należy polewać

obficie środkami alkalicznymi – wodą mydlaną, mlekiem. Miejsca oparzone zasadami należy
spłukiwać słabymi roztworami kwasów, np. 1

−

procentowym kwasem octowym, 1

−

procentowym

kwasem cytrynowym, 3–procentowym kwasem borowym. Po zakończeniu spłukiwania na
oparzoną powierzchnię należy nałożyć suchy jałowy opatrunek i spowodować, aby
poszkodowany otrzymał pomoc lekarską.

Rozróżnia się trzy stopnie oparzenia:

−

stopień I – cechuje się zaczerwienieniem skóry, połączonym z lekkim obrzękiem
i bolesnym pieczeniem,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49

−

stopień II – charakteryzuje się tym, że oprócz zaczerwienienia i obrzęku pojawiają się
pęcherze wypełnione żółtawym płynem surowiczym,

−

stopień III – cechuje się całkowitym zniszczeniem skóry, a często i tkanek leżących
głębiej, niekiedy aż do kości.
W każdym przypadku rozległego i ciężkiego poparzenia ciała należy dążyć do jak

najszybszego dostarczenia chorego do szpitala. Bezpośrednio po wypadku należy obnażyć
oparzone części ciała. W razie oparzenia ręki należy pamiętać, aby natychmiast zdjąć
z palców pierścionki i obrączkę, nawet jeśli trzeba je przecinać. Pozostawienie biżuterii na
palcach oparzonej ręki grozi martwicą na skutek narastającego obrzęku.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie czynniki wpływają na zagrożenia wypadkowe przy pracy?

2.

Jaki jest tryb postępowania przy ustalaniu okoliczności wypadku?

3.

Jakie są rodzaje odpowiedzialności za wypadki przy pracy?

4.

Jakie świadczenia przysługują pracownikowi, który doznał uszczerbku na zdrowiu
wskutek wypadku?

5.

Jakie są zasady udzielania pierwszej pomocy?

6.

Jakie są zasady tamowania krwotoków?

7.

Jak należy postępować przy zwichnięciach i złamaniach kończyn?

8.

W jaki sposób udzielamy pierwszej pomocy osobom porażonym prądem?

9.

W jaki sposób udzielamy pierwszej pomocy przy urazach oczu i uszu?

10.

Jakie są zasady udzielania pierwszej pomocy przy oparzeniach?

11.

Jak wykonuje się opatrunki różnych części ciała?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Udziel pierwszej pomocy poszkodowanemu z krwotokiem zewnętrznym przedramienia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zebrać materiały niezbędne do wykonania ćwiczenia,

2)

zorganizować stanowisko zgodnie z zasadami bhp i ergonomii pracy,

3)

zaplanować kolejność czynności przy udzielaniu pierwszej pomocy,

4)

uzgodnić z nauczycielem poprawność zaplanowanych czynności,

5)

zademonstrować sposób tamowania krwotoku zewnętrznego przedramienia,

6)

przeanalizować poprawność wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze przedstawiające udzielanie pierwszej pomocy przy krwotokach,

−

opaska uciskowa,

−

apteczka z wyposażeniem,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50

Ćwiczenie 2

Wykonaj opatrunek unieruchamiający kończynę dolną poszkodowanego z podejrzeniem

złamania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zebrać materiały niezbędne do wykonania ćwiczenia,

2)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp i ergonomii pracy,

3)

zaplanować kolejność udzielania pomocy,

4)

uzgodnić z nauczycielem poprawność zaplanowanych czynności,

5)

zademonstrować sposób unieruchamiania kończyny dolnej,

6)

przeanalizować poprawność wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze przedstawiające sposób udzielania pierwszej pomocy przy złamaniach
i zwichnięciach,

−

chusta trójkątna,

−

szyna do unieruchamiania kończyn,

−

apteczka z wyposażeniem,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Udziel pierwszej pomocy poszkodowanemu z zatrzymanym oddechem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zebrać materiały niezbędne do wykonania ćwiczenia,

2)

zorganizować stanowisko zgodnie z zasadami bhp i ergonomii pracy,

3)

zaplanować kolejność czynności przy udzielaniu pierwszej pomocy,

4)

uzgodnić z nauczycielem poprawność zaplanowanych czynności,

5)

zademonstrować sposób wykonania sztucznego oddychania na fantomie,

6)

przeanalizować poprawność wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze lub foliogramy przedstawiające sposób wykonywania sztucznego oddychania
„usta-usta”’,

−

fantom,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz

Tak

Nie

1)

określić czynniki wpływające na zagrożenia wypadkowe w pracy?

2)

tryb postępowania przy ustalaniu okoliczności wypadku?

3)

wymienić świadczenia przysługujące pracownikowi, który doznał
uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

51

4)

określić zasady udzielania pierwszej pomocy?

5)

udzielić pierwszej pomocy poszkodowanemu z krwotokiem
zewnętrznym?

6)

wykonać opatrunek unieruchamiający złamaną kończynę?

7)

określić zasady udzielania pierwszej pomocy porażonym prądem?

8)

określić zasady udzielania pierwszej pomocy przy oparzeniach?

9)

udzielić pierwszej pomocy poszkodowanemu z zatrzymanym
oddechem?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

52

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

Instrukcja dla ucznia

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań, w tym: 14 poziomu podstawowego i 6 poziomu
ponadpodstawowego.
Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidłowa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Przed dopuszczeniem pracownika do pracy, zakład jest zobowiązany
a)

przeszkolić pracownika w zakresie jego praw i obowiązków.

b)

przeszkolić pracownika w zakresie bhp i prowadzić okresowe szkolenia.

c)

zapoznać pracownika z wszystkimi pracownikami.

d)

zapoznać pracownika z pomieszczeniami.

2.

Szkolenie okresowe ma na celu
a)

uzupełnienie, ugruntowanie i pogłębienie wiadomości z zakresu bhp.

b)

poznanie podstawowych wiadomości z bhp.

c)

zapoznanie się z rodzajem wykonywanych prac.

d)

zapoznanie się z funkcjonowaniem zakładu.

3.

Młodociana jest osoba, która
a)

ukończyła 16 lat, a nie przekroczyła 20 lat.

b)

nie ukończyła 16 lat.

c)

nie ukończyła 15 lat.

d)

ukończyła 16 lat, a nie przekroczyła 18 lat.

4.

Zmniejszenie zdolności do pracy spowodowane wysiłkiem to
a)

zmęczenie.

b)

koncentracja.

c)

motywacja.

d)

sprawność.

5.

W razie zauważenia pożaru pracownik powinien
a)

oddalić się w bezpieczne miejsce.

b)

opuścić zakład.

c)

zaalarmować innych, straż pożarną i kierownictwo.

d)

zaalarmować innych, straż pożarną, kierownictwo i przystąpić do gaszenia pożaru.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

53

6.

Hydranty służą do
a)

poboru wody do celów gaśniczych.

b)

gaszenia palących się cieczy.

c)

gaszenia instalacji pod prądem.

d)

gaszenia rozpuszczalników.

7.

Przedstawiony na rysunku znak ostrzega przed
a)

substancją szkodliwą lub drażniącą.

b)

porażeniem prądem.

c)

promieniowaniem cieplnym.

d)

niebezpieczeństwem wybuchu.

8.

Za szkodliwy dla człowieka uważany jest hałas o natężeniu
a)

powyżej 85 dB.

b)

poniżej 40 dB.

c)

około 15 dB.

d)

około 30 dB.

9.

Odzież ochronna ma na celu zabezpieczenie
a)

własnego ubrania pracownika przed uszkodzeniem.

b)

pracownika przed niekorzystnymi wpływami środowiska zewnętrznego.

c)

własnego ubrania przed jego zniszczeniem.

d)

pracownika przed działaniem czynników szkodliwych.

10.

Odzież ochronna, przedstawiona na rysunku powinna być zastosowana przez
pracownika, który pracuje w
a)

ś

rodowisku o niskiej temperaturze.

b)

atmosferze o wysokim stężeniu substancji szkodliwych.

c)

ś

rodowisku o wysokiej temperaturze.

d)

kontakcie z wodą.

11.

Stanowisko pracy ręcznej powinno mieć oświetlenie
a)

naturalne.

b)

ogólne.

c)

miejscowe.

d)

z prawej strony.

12.

Największe zagrożenie porażeniem prądem elektrycznym występuje w pomieszczeniu
a)

z wilgotną i betonową posadzką.

b)

przewiewnym z drewnianą podłogą.

c)

wilgotnym z drewnianą podłogą.

d)

suchym z betonowa posadzką.

13.

Udzielając pierwszej pomocy pracownikowi, który skaleczył palec igłą maszynową
należy
a)

wezwać pomoc lekarską.

b)

założyć opaskę uciskową.

c)

podać środki przeciwbólowe.

e)

zdezynfekować ranę i nałożyć opatrunek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

54

14.

W przypadku pożaru na skutek awarii maszyny szyjącej elektrycznej w sali produkcyjnej
zakładu kuśnierskiego należy użyć gaśnicy
a)

pianowej.

b)

proszkowej.

c)

wodnej.

d)

wodno - pianowej.

15.

W przypadku zauważenia przetartej instalacji na przewodzie elektrycznym żelazka
należy
a)

poczekać na przyjście elektryka.

b)

owinąć przewód elektryczny dodatkową izolacją.

c)

dokonać prowizorycznej naprawy i dalej prasować.

d)

natychmiast wyłączyć żelazko spod napięcia.

16.

Znak przedstawiony na rysunku oznacza nakaz stosowania ochrony

a)

twarzy.

b)

dróg oddechowych.

c)

oczu.

d)

rąk.

17.

Przedstawiona na rysunku gaśnica nosi nazwę
a)

ś

niegowej.

b)

proszkowej

c)

pianowej.

d)

wodnej.

18.

W razie zauważenia pożaru należy alarmować straż pożarną dzwoniąc pod numer
a)

998.

b)

988.

c)

996.

d)

989.

19.

Założenie opatrunku uciskowego jest niezbędne przy
a)

tamowaniu krwotoku.

b)

zwichnięciu stawu skokowego.

c)

poparzeniu.

d)

porażeniu prądem.

20.

Gdy nastąpiło porażenie prądem należy w pierwszej kolejności
a)

sprawdzić oddech i puls poszkodowanego.

b)

przerwać dopływ prądu.

c)

ułożyć poszkodowanego w pozycji bocznej.

d)

reanimować poszkodowanego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

55

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

56

6. LITERATURA

1.

Brejtkopf B., Marciniak M., Worwa Z.: Przysposobienie obronne. WSiP, Warszawa 2002

2.

Burzyński C., Suliga A.: Kuśnierstwo 1. WSiP, Warszawa 1976

3.

Hasen A.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. WSiP, Warszawa 1998

4.

Mac S., Leowski J.: Bezpieczeństwo i higiena pracy dla szkół zasadniczych. WSiP,
Warszawa 2000

5.

Praca zbiorowa: Bezpieczeństwo i ochrona człowieka w środowisku pracy. Ergonomia.
CIOP, Warszawa 1999

6.

Praca zbiorowa: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. CIOP, Warszawa 1999

7.

Samek P. (tłumaczenie): Krawiectwo. Technologia. WSiP, Warszawa 1999

8.

www.aba.wroclaw.pl

9.

www.ciop.pl

10.

www.gasnice.waw.pl

11.

www.gras.pl

12.

www.komers-bhp.pl

13.

www.robopol.pl

14.

www.sklep.aniremis.com