Najwybitniejsi przedstawiciele myśli pedagogicznej oświecenia w Europie i Polsce.

Okres oświecenia przypada na XVIII w. zapoczątkowany zostało w Niderlandach. Objęło kolejno Anglię,
Francję, Niemcy i wreszcie całą Europę. Chciano poprzez zmianę sposobu myślenia dokonać przemiany
życia, usunięcia przesądu, wyzwolenia się z ciemnoty. Filozofia oświecenia zajmowała się przyrodą,
przyjmowała, że istnieją tylko rzeczy realne. Sądzono, że tylko rozum poznaje rzeczy przez doświadczenie.
Wszystko musiało usprawiedliwiać swoje istnienie przed trybunałem rozumu bądź wyrzec się istnienia.
Myślący rozum stał się jedynym miernikiem wszystkiego. Filozofia oświecenia skierowana była przeciw
Religi nadprzyrodzonej, zwłaszcza chrześcijaństwu.

Pedagogika wieku oświecenia kształtuje się pod wpływem jego filozofii, w której rozum oparty na
doświadczeniu odgrywa decydującą rolę: postęp w naukach przyrodniczych, wzrost zaufania do rozumu
ludzkiego i zachęcanie do wyzwolenia spod autorytetów, w tym autorytetu kościoła. W oświeceniu także
pedagogika przekreśla nauczanie pamięciowe, zwracając uwagę na rozumienie treści nauczania. Zmienia
gruntowanie program nauczania, stosownie do osiągnięć naukowych i potrzeb. Mocno akcentuje hasło
nauczania zgodnie z naturą dziecka. Zainteresowania i samodzielność ucznia traktuje jako warunki
skutecznego nauczania.

Były to czasy sztuki, życia salonu i teatru. Człowiek oświecenia odrzuca wiarę w życie pozagrobowe,
wierzy w świat realny, potęgę nauki, pragnie wszystko pojąć rozumem. Dla niego nie ma żadnej świętości.
Wierzy w człowieka, nie uznaje rasy i nacjonalizmu.

Charakterystycznymi rysami pedagogiki oświeceniowej są:
1) Intelektualizm - na kształceniu rozumu opiera kształcenie woli
2) Realizm – podstawą wykształcenia są przedmioty matematyczno – przyrodnicze tzw. realia
3) Utylitaryzm - cel wychowania upatruje w szczęśliwości społecznej.

JAN AMOS KOMEŃSKI (1592-1670) ,to jeden z najwybitniejszych i najważniejszych pedagogów.
Urodził się w Niwicach na Morawach ( Czechy) w 1592 roku w biednej rodzinie. Był synem młynarza -
członka sekty religijnej braci czeskich - jednej z odgałęzień husytyzmu, zorganizowanej przez P.
Chelczyckiego w XV wieku. Bracia czescy, walczyli o zasady pierwotnego chrześcijaństwa, głosząc miedzy
innymi idee bezwzględnej równości wszystkich ludzi. Bardzo wcześnie stracił rodziców. Do szkoły zaczął
uczęszczać w późnym wieku - bo dopiero w 16 roku życia, co jednak powodowało ze będąc bardziej
dojrzałym i odpowiedzialnym łatwiej dostrzegał różnice i braki ówczesnego szkolnictwa. Młody Komeński
uważał miedzy innymi, że szkoła wywołuje niepotrzebny strach i nienawiść do czytania książek, zwłaszcza
do literatury starożytnej.

W Lesznie kończy swoje wielkie dzieło, które miało zawierać ogólny zarys reformy wychowania i
nauczania „Wielką Dydaktykę” – sztukę nauczania wszystkiego i wszystkich. Zawarł w niej wszystkie
zasady wychowania, które rozwijał w innych pracach, a zwłaszcza w „Pampedii”.

Największe wrażenie wywarła wydana w 1631r. „Janua” która została zaraz po wejściu w życiu
przetłumaczona na 12 języków europejskich i kilka azjatyckich. „Janua” była podręcznikiem języka
łacińskiego do szkoły średniej. Wydał też książkę „Orbis Pictus” gdzie dał wskazówki do nauki rzeczy.
Książkę opracował wg zasady, że uczeń ma najpierw poznać rzecz istniejącą, a potem znak czyli nazwę
służącą do jej oznaczenia. Uważał, że pogląd zdobywa się przez zmysłowe oglądanie rzeczywistych
przedmiotów, okazów albo symboli. Dowodzi, że nauka bez przedmiotów, okazów i obrazów może być
poglądowa jeżeli tak się doświadczeniami poprowadzi, że wywołują one nowe wyobrażenia. Stworzył w ten
sposób zasadę poglądowości określając ją „nie należy tłumaczyć tego co można pokazać”.

Stworzył podręczniki do nauk realnych, które stanowiły podstawę wykształcenia. Te dzieła to: „Pansofia”
„Panhistoria” i „Ogólna dogmatyka” stanowiące ogólną encyklopedię nauk i bardzo szczegółowych dzieł.
A przede wszystkim: przepisów dla szkoły macierzystej tj. o wychowaniu w domu rodzicielskim aż do
wstąpienia do szkoły publicznej.

Szkoła ma dawać nie tylko wiedzę ale także uczyć moralności i bogobojności. W wychowaniu moralnym
wyróżniał 4 katedralne cnoty:

Roztropność, umiarkowanie, odwagę i sprawiedliwość.
Bazując na tych cnotach opracował 16 przepisów wychowawczych, które ujął w 3 moralne idee:
1) Idee wewnętrznej wolności
2) Życzliwość
3) Idee socjalnego pożycia

Szkoła ma być miejscem skupienia nauczyciela i ucznia, kary powinny być za wykroczenia przeciwko etyce
a nie za postępy. Nauczyciel powinien zapobiegać konieczności karania uczniów, ale karności powinna
towarzyszyć konsekwencja wolna od gniewu.

POGLĄDY PEDAGOGICZNE



Komeński wierzy w moc wychowania i wykształcenia. Podziela optymizm pedagogiczny epoki
Odrodzenia. Nie podziela poglądu, iż " są umysły tak tępe, że niczego w nie wpoić niepodobna".



Domaga się powszechnego nauczania i wychowania niezależnie od płci, pochodzenia społecznego
czy miejsca zamieszkania.



Opracowuje system jednakiego szkolnictwa dla całej ludności - pierwszego w historii wychowania.



Opracowuje nowy program wykształcenia i nowy układ materiału programowego. Domaga się
najpierw nauczania w języku ojczystym, a potem w języku łacińskim. Podkreśla też potrzebę
dostarczenia podręczników uczniom.



Tworzy i uzasadnia podstawy organizacji pracy szkolnej, w klasie, systemem lekcyjnym. Szkoła
podzielona jest na sześć klas, nauka podzielona jest na lekcje, zaś lekcje na godziny.



Wprowadza do początkowej nauki środki zmysłowe, zastąpione w późniejszym wieku przez słowa.
Nową ideą były także ilustracje w podręcznikach, ściśle związane z jego treścią. Wiedza oparta
miała być na naturze a nauka odbywać się krok po kroku.



Uważał, że należy stopniować trudność nauki, od ogółu do szczegółu i od konkretu do abstrakcji.



Dokonuje dokładnej analizy procesu nauczania oraz formułuje nowe podstawowe zasady nauczania.

Rozróżnia on cztery okresy w rozwoju człowieka i odpowiednio do nich cztery typy szkół:



Okres dzieciństwa - do szóstego roku życia, któremu odpowiadała szkoła macierzyńska, czyli
wychowanie głównie w rodzinie gdzie podstawowa role nauczyciela pełni sama matka.



Okres chłopięctwa - od szóstego roku życia do dwunastego, któremu odpowiadała szkoła języka
ojczystego (szkoła elementarna); uczą się w niej chłopcy i dziewczęta; powinna być w każdym
miasteczku, wsi, osiedlu. W owej szkole uczono się: języka ojczystego, ortografii, rachunków, śpiewu
kościelnego, religii, historii, nauki o świecie, rzemiosła. Cechą tej wiedzy miała być praktyczność.



Okres młodzieńczości - od dwunastego do osiemnastego roku życia - odpowiadała mu szkoła języka
łacińskiego - szkoła średnia, gimnazjum, która powinna być w każdym większym mieście, a uczyć się
w niej powinni wszyscy, którzy tylko odznaczają się wystarczającymi zdolnościami umysłowymi. Ta
szkoła miała uczyć 4 języków: ojczystego, łacińskiego, greckiego i hebrajskiego. 7 sztuk
encyklopedycznych, fizyki, geografii, chronologii, historii i teologii.



Okres dojrzewającej męskości - od osiemnastego do dwudziestego czwartego roku życia -
odpowiadała mu Akademia, do której powinni być kierowani ci, którzy maja być uczonymi. Akademia
powinna być zorganizowana w każdym państwie, a zakończenie w niej nauki powinno być uwieńczone,
według Komeńskiego podróżami zagranicznymi. W swoich słowach tak ją uzasadniał: "doktorów i
przyszłych wodzów dla innych, aby nigdy nie brakło odpowiednich kierowników dla kościołów, szkół i
spraw państwowych" Figuruje tam pisanie i czytanie w języku ojczystym, liczenie, mierzenie, śpiew

kościelny i początki muzyki, katechizm i historia biblijna, ekonomia i polityka, historia powszechna,
kosmografia oraz wiadomości o rzemiosłach.

Zasady dydaktyczne wg Komeńskiego:
1) stopniowanie trudności (zaczynać od rzeczy łatwiejszych, bliskich do dalszych)
2) poglądowości (nauka przy pomocy pokazu)
3) zasada gruntowości
4) zasada trwałości
5) zasada logicznego następstwa
6) zasada systematyczności
7) zasada nauczania wychowującego

JAN JAKUB ROUSSEAU (1712 – 1778).

Był synem genewskiego zegarmistrza. Był najbardziej oryginalną postacią w dziejach myśli pedagogicznej.
Jego życie było skomplikowane, a poglądy rewelacyjne choć nie pozbawione sprzeczności. Wcześnie został
sierotą.

Główną tezą pedagogiki Rousseau jest twierdzenie, że wszystko z natury jest dobre, staje się złem w rękach
ludzi. „Człowiek jest dobry ludzie są źli. Z powrotem do natury! Wróćcie do lasu, a staniecie się znowu
ludźmi.” Z tej tezy wynika, że nie ma wrodzonych skłonności do złego w człowieku, ale pochodzą one z
zewnątrz.

Wychowanie negatywne, które polega zwłaszcza w początkowym okresie życia na swobodnym,
spontanicznym rozwoju dziecka bez jakich kol wiek wpływów zewnętrznych.. dziecko winno przede
wszystkim działać, używać swych organów, zmysłów i zdolności. Wychowanie niczego stworzyć nie zdoła,
lecz może jedynie zapewnić dobre warunki rozwoju natury dziecka aby nie napotkało na szkodliwe
przeszkody. W konsekwencji wychowanie negatywne miało prowadzić do ukształtowania człowieka w
ogóle, a nie związanego z przyszłym zawodem zajęciem czy grupa społeczną. Kształcenie ciała, troska o
jego zdrowie, siłę i piękno powinna być dla wychowawcy rzeczą największej wagi. Tylko takie ciało może
służyć duchowi. Nie należy za wcześnie starać się o rozwój umysłu, lepiej i skuteczniej rozwinie go sama
natura. Im rozwój umysłowy jest późniejszy tym doskonalszy. Należy natomiast hartować ciało wszelkimi
sposobami: noszenie lekkich ubrań, picie zimnej wody nawet gdy jest się spoconym, stanie na wilgotnej
ziemi. Radzi aby wychowanków uczyć rzemiosła zarówno dla celów rekreacyjnych jak i celów
praktycznych.

Wychowanie intelektualne pragnie gruntownie zmienić, nie należy dziecku niczego narzucać, nauczyciel nie
może pouczać wychowanka, ale powinien mu tylko nastręczać częstą sposobność do czynienia doświadczeń
i wyciągania z nich odpowiednich wniosków.

Wychowaniem moralnym radzi tak kierować aby wychowanek samodzielnie wysiłkiem ducha wznosił się
do prawdziwej moralności.

W kwestii wychowania religijnego jest zwolennikiem tzw. Religi naturalnej, którą potępił stanowczo
kościół.

Najważniejsze dzieła Rousseau:

1) „Julia czyli nowa Heloiza”
2) „umowa społeczna”
3) „Emil czyli o wychowaniu”
4) „Wyznania”

GRZEGORZ PIRAMOWICZ (1735-1801)

Urodził się we Lwowie, w licznej mieszczańskiej rodzinie. Po ukończeniu szkół jezuickich wstąpił do
zakonu. Pełnił funkcję profesora w kolegium nobilium we Lwowie. W 1764r. uzyskał stopień doktora
teologii. Był prywatnym nauczycielem synów Józefa Potockiego, którym towarzyszył w podróżach do
obcych krajów, tam zetknął się z oświeceniem. W kraju po kasacie jezuitów został mianowany sekretarzem
Komisji edukacji Narodowej. Układał sprawozdania, prowadził korespondencję i utrzymywał kontakty z
uczonymi, redagował ustawy i wizytował szkoły. Jako sekretarz TKE inicjował projekty i ustawy szkolne,
programy nauczania, wydawał przepisy dotyczące opracowania podręczników, ogłaszał konkursy i
dokonywał oceny. Sam jest autorem „Nauki moralnej dla ludu” zamieszczonej w „Elementarzu dla szkoł
narodowych” Innym podręcznikiem jest „wymowa i poezja dla szkół narodowych” w dwóch tomach z lat
1792-1801. Swoje stanowisko pedagogiczne zawarł w „mowach w towarzystwie do ksiąg elementarnych,
w projekcie ustaw KEN” oraz w gł dziele: „o powinnościach nauczyciela”.

Powinności nauczyciela wyrosły z gruntownej znajomości i ludu. Książka składa się z 4 części:

W 1 mówi o nauczycielu, jego powołaniu i sposobach ich wypełniania. Kształceniu kandydatów w
seminariach nauczycielskich.

W 2 pisze o wychowaniu fizycznym.

W 3 zawarta jest nauka obyczajów tudzież nauczanie obowiązków.

W 4 metodyka nauczania czytania, pisania, rachunków, nauka rzemiosł, handlu, rolnictwa i ogrodnictwa.

W zakończeniu załączone są uwagi dla mistrzyń uczących dziewczęta.

Lektura „Powinności nauczyciela” pozostała do dziś cennym źródłem z którego nauczyciel czerpać może
cenne rady i praktyczne wskazówki pedagogiczne.

Ksiądz Piramowicz jest przeciwnikiem nauki pamięciowej i przeładowania umysłu treściami których nie jest
w stanie ogarnąć. Zaleca aby proces nauczania uwzględniał zrozumienie tresci przez ucznia, który dopiero
wtedy pojmie pożytek wiedzy. Nauczyciel ma wiedziec czego i kiedy uczyć. Dobra metoda nauczania
powinna w sobie łączyć umiejętne wzbudzanie uwagi i ochoty w uczniach, przekonywaniu dzieci o pozytku
tej rzeczy ktorej się uczą, stopniowe przechodzenie od rzeczy łatwiejszych do trudniejszych, przy czym
należy uczyc bez pospiechu, powoli oddajac nowe treści, ożywiając uwage i zajmując umysł ciekawością
ujęcia. Związek duszy i ciała wskazuje na związek wychowania fizycznego z moralnym. Nie można być
szczęśliwym i oświeconym, dzielnym intelektualnie zręcznym w wykonywaniu swych obowiązków bez
mocnego i ukształtowanego ciała. W edukacji kobiet zajmuje tradycyjne stanowisko, powinno zmierzac do
przygotowania na żonę, matkę, gospodynie zaś nauki ogranicza do czytania, pisania, rachunków i robót
kobiecych.

HUGO KOŁŁĄTAJ (1750-1812)

Urodzony w rodzinie szlacheckiej. Przeprowadził reformę Akademii Krakowskiej z polecenia KEN
wychowanek Kolonii Akademickiej w Pińczowie, posiadający rozległe wykształcenie w zakresie filozofii
nabyte w Akademii Krakowskiej, prawa kanonicznego w Wiedniu, teologii, i prawa w Rzymie, Bolonii i
Neapolu. Po powrocie do kraju w 1775 udał się do Warszawy gdzie przedstawił Michałowi Poniatowskiemu
Opis stanu Akademii Krakowskiej. Domagał się aby odnowiony uniwersytet posiadał 5 wydziałów zwanych
akademiami. Pierwszy miał nosić nazwę akademii nauk pięknych i obejmować dwa działy. Studia językowe
i retoryczne oraz historię i geografię. Uważał, że należy uczyć się języka niemieckiego, francuskiego, a
także łaciny a także greki dlatego, że w niedalekiej przyszłości katedry wypełnią się cudzoziemcami. Zdając
sobie sprawę z trudności związanych z zamierzoną reformą akademii radził Kołłątaj przeprowadzić ja

stopniowo, zaczynając od podległych jej szkół nowodworskich i kolonii. Następną fazą miało być
uporządkowanie spraw finansowych samego uniwersytetu rozpisanie konkursów do katedr , wybudowanie
potrzebnych gmachów urządzenie gabinetów. Jako wizytator a następnie rektor Akademii Krakowskiej
1778-1781 rozpoczął reformę Akademii od zapewnienia jej podstaw materialnych. Przystąpił do
wprowadzania zmian w strukturze i programach nauczania wprowadził wykłady w języku polskim, dokonał
reorganizacji całej struktury szkoły.

Pozostawił po sobie wiele utworów publicystycznych, niektóre z nich to:



Listy Anonima (1788–89)



Prawo polityczne narodu polskiego (1790)



O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja



Uwagi nad tą częścią ziemi polskiej, która od Traktatu Tylżyckiego zwać poczęto Księstwem
Warszawskim (1808)



Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III



Porządek fizyczno-moralny (1810)



Naukowe podstawy polityki.



Miasta i mieszczanie



Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, czyli racjonalistycznie pojęty wstęp do
historii (1802–1806)

STANISŁAW STASZIC (1755-1826)

Pochodził z rodziny mieszczańskiej. Studiował w Lipsku, w Getyndze i nauki przyrodnicze w collage de
France w Paryżu. Zwiedził Anglię i Italię. Po powrocie do kraju 1781r. został wychowawcą synów
kanclerza i zwolennika reform Andrzeja Zamoykiego. Obowiązki te pełnił przez 17 lat. W akademii
zamojskiej uzyskał doktorat prawa. W 1790r. ponownie odbył dwuletnią podróż zagraniczną w czasie której
poznawał m.in. szkolnictwo, biblioteki i pracowanie naukowe. Pełnił funkcję prezesa towarzystwa
przyjaciół nauk w warszawie 1808-1820. Był długoletnim członkiem centralnych władz oświatowych
księstwa i królestwa polskiego.

Swoje poglądy pedagogiczne przedstawił w „uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego” - 1785r. „krótki
rys życia mego”, „przestrogi dla Polski”, „Głos do nauczycieli”, „Porównawczy szkic zasad
wychowania publicznego” „Krotki zbiór głowniejszych zasad wychowania publicznego w Polsce, w
Francji, w Austrii, w Prusiech, w Rosji, i w księstwie warszawskim” oraz w mowach i przemówieniach
podczas egzaminów i uroczystości szkolnych. Poglądy pedagogiczne nie są oryginalne; czerpie je z dzieł
Johna Locka, Rousseau i Bassedowa. Dowodził on, że ludzie z natury nie są ani złymi ani dobrymi –
wychowanie wszystko z nich uczynić może. Aprobował reformy wychowanie KEN. I podzielał poglądy gł.
Przedstawicieli myśli pedagogicznej oświecenia. Sadził że celem wychowania powinno być szczęście
człowieka. Ale jako obywatela członka społeczeństwa, dlatego najlepsze jest wychowanie publiczne. Aby
człowiek być użyteczny w społeczentswie, najwazniejsza jest edukacja moralna która pozwala poznac
obowiązki względem siebie, współobywateli, społeczeństwa i boga. Pierwszym obowiązkiem każdego jest
praca. Najistotniejszym przymiotem jest posluszenstwo prawu. Jak przedstawiciel oswiecenia wierzyl, ze
kultura umyslowa stanowi podstawe kultury duchowej i materialnej. Zamiłowanie do nauki chroni
człowieka przed namiętnościami, jest srodkiem zachowawczym przed nalogami, wadami, niemoralnością.
Jako porządane nauki wymieniał: historie, geografie, historie naturalna, arytmetyke, geometrie, a w szkolach
wyższego stopnia także prawo, wymowa, skarbowość, chemie, fizyka, chirurgia, matematyka. Sadził, że
edukacja powinna być narodowa i jednakowa dla wszystkich, a wychowanie powinno być narodowo-
patriotyczne, obywatelski i społeczne.