12 Wyszukiwanie informacji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Renata Kramarczyk

Wyszukiwanie informacji 348[03].Z3.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Iwona Dąbek
mgr Cezary Dąbek

Opracowanie redakcyjne:
mgr Renata Kramarczyk

Konsultacja:
mgr inż. Jarosław Sitek

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 348[03].Z3.02
„Wyszukiwanie informacji” zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu
technik informacji naukowej.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Informacja naukowa. Działalność naukowo-informacyjna. Definicje terminów

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Biblioteka jako źródło informacji. Warsztat informacyjno-wyszukiwawczy

bibliotek

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Bibliografia: metodyka i organizacja. Metoda bibliografii polskiej Karola

Estreichera

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Narodowe i regionalne serwisy bibliograficzne. Bibliografie bieżące.

Bazy bibliograficzne na dyskach magnetycznych i optycznych

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Bibliografia narodowa – automatyzacja z zastosowaniem programu MARC

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Współczesny rynek wydawniczy

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Archiwa, muzea, seminaria i konferencje jako źródło informacji. Mass media

jako źródła informacji

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Zasoby informacyjne w sieciach lokalnych i rozległych. Treści informacji

pochodzących z sieci internetowej w aspekcie wyszukiwania
i wyselekcjonowania informacji pożądanych

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

4.9. Komputerowe systemy biblioteczne. Metody wyszukiwania informacji

w systemach zautomatyzowanych i tradycyjnych

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10. Bazy danych na nośnikach CD-ROM. Typologia baz danych na dyskach

optycznych

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów

4.11. Programy multimedialne jako źródła informacji.

Wydawnictwa elektroniczne

4.11.1. Materiał nauczania

4.11.2. Pytania sprawdzające

4.11.3. Ćwiczenia

4.11.4. Sprawdzian postępów

4.12. Środki językowe stosowane do opisu informacji i formułowania pytań

w systemach informacyjno-wyszukiwawczych. Zasady tworzenia instrukcji
wyszukiwawczych. Języki wyszukiwawcze w bazach danych. Operatory
logiczne i tekstowe

4.12.1. Materiał nauczania

4.12.2. Pytania sprawdzające

4.12.3. Ćwiczenia

4.12.4. Sprawdzian postępów

4.13. Terminologia zawodowa w języku polskim i języku angielskim dotycząca

procesu wyszukiwania informacji

4.13.1. Materiał nauczania

4.13.2. Pytania sprawdzające

4.13.3. Ćwiczenia

4.13.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie wspomagać Ciebie w przyswajaniu nowej wiedzy z zakresu

wyszukiwania informacji. Wyszukiwanie informacji polega na wybraniu ze zbiorów
dokumentów tych, które odpowiadają instrukcji wyszukiwawczej. W rozdziale tym omówione
zostały różnego rodzaju źródła informacji oraz sposoby wyszukiwania informacji w systemach
tradycyjnych i zautomatyzowanych.

Poradnik zawiera:

−

wymagania wstępne, czyli wykaz wiedzy i umiejętności, jakie powinieneś posiadać
przystępując do korzystania z poradnika,

−

cele kształcenia tej jednostki modułowej,

−

materiał nauczania, czyli wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści
jednostki modułowej,

−

pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonywania ćwiczeń,

−

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne,

−

sprawdzian osiągnięć, czyli przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik
sprawdzianu potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że zdobyłeś wiedzę
i ukształtowałeś umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,

−

wykaz literatury.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela

o wyjaśnienia. Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki
modułowej.

Jednostka modułowa: „Wyszukiwanie informacji”, której treści teraz poznasz, jest jednym

z modułów koniecznych do zapoznania się z technologią udostępniania informacji – schemat 1.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat 1. Układ jednostek modułowych w module „Technologia udostępniania informacji”

348[03].Z3

Technologia udostępniania

informacji

348[03].Z3.02

Wyszukiwanie informacji

348[03].Z3.01

Identyfikowanie

Potrzeb użytkowników

348[03].Z3.03

Udostępnianie informacji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

poszukiwać informacji w różnych źródłach,

−

selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

−

wykorzystywać technologie informacyjne i komunikacyjne w wyszukiwaniu informacji,

−

korzystać z zasobów sieci Internet,

−

tworzyć opisy bibliograficzne dokumentów,

−

znać słownictwo i gramatykę języków informacyjno-wyszukiwawczych,

−

pracować w grupie i indywidualnie,

−

znać język angielski w stopniu podstawowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modiłowej, powinieneś umieć:

−

zdefiniować termin informacja w różnych znaczeniach,

−

scharakteryzować sposoby pozyskiwania źródeł informacji,

−

scharakteryzować sposoby wyszukiwania informacji,

−

wyszukać określone informacje dla konkretnego odbiorcy,

−

posłużyć się operatorami logicznymi przy wyszukiwaniu informacji w zapytaniach

złożonych w wybranych bazach danych,

−

posłużyć się technologią informacyjną w wyszukiwaniu, selekcjonowaniu i archiwizowaniu

informacji,

−

posłużyć się narzędziami informatycznymi w procesie wyszukiwania informacji,

−

posłużyć się językami informacyjno-wyszukiwawczymi,

−

przedstawić normy w zakresie dokumentowania informacji i bibliografii,

−

scharakteryzować najważniejsze polskie, zagraniczne i międzynarodowe systemy

informacyjne oraz organizacje zajmujące się informacja naukową,

−

scharakteryzować działalność normalizacyjną w zakresie dokumentowania informacji

naukowej w skali krajowej i międzynarodowej,

−

wyjaśnić funkcję automatyzacji w procesie wyszukiwania informacji,

−

wyszukać informacje w różnorodnych, nowoczesnych systemach informacyjno-

wyszukiwawczych,

−

posłużyć się wybranymi hiper- i multimedialnymi bazami danych oraz bazami danych na

nośnikach CD-ROM,

−

posłużyć się podstawową terminologią z dziedziny języków informacyjnych w stopniu

umożliwiającym samodzielne korzystanie z literatury przedmiotu,

−

scharakteryzować

języki

informacyjne

stosowane

systemach

informacyjno-

wyszukiwawczych,

−

posłużyć się różnymi językami informacyjnymi przy wyszukiwaniu informacji, tj. podczas

formułowania pytań,

−

posłużyć się elektronicznymi słownikami, leksykonami, encyklopediami podczas

wyszukiwania informacji,

−

wybrać z istniejących języków informacyjnych najbardziej przydatny w danej sytuacji,

−

posłużyć się językiem angielskim w celu wyszukania określonych informacji,

−

zastosować się do przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wyszukiwania

informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Informacja

naukowa

(informatologia).

Działalność

naukowo--informacyjna

(działalność

dokumentacyjno-

informacyjna). Definicje terminów

4.1.1. Materiał nauczania

Informacja w znaczeniu potocznym to powiadomienie o czymś, zakomunikowanie czegoś,

wiadomość. W ujęciu informatycznym informacją jest znaczenie przypisywane danym
z uwzględnieniem konwencji stosowanych do ich wyrażenia. Najczęściej jednak pod pojęciem
informacja rozumiemy:

−

wiadomość będąca odbiciem rzeczywistości lub ją zastępująca,

−

dziedzinę nauki, której przedmiotem badań są procesy informacyjne,

−

czynność powiadomienia lub zakomunikowania czegoś.

Tak jak przy próbie definicji informacji, pojawiają się kolejne trudności co do

jednoznacznej definicji informacji naukowej. Informacją naukową nazywamy:

−

informację o osiągnięciach nauki,

−

informację przeznaczoną dla pracowników nauki,

−

informację opracowaną metodą naukową, dziedzinę wiedzy, obejmującą całokształt
zagadnień teoretycznych i praktycznych związanych z działalnością naukową,

−

zorganizowaną działalność informacyjną, polegającą na gromadzeniu, przechowywaniu,
selekcjonowaniu, przetwarzaniu i udostępnianiu materiałów informacyjnych o stanie
i kierunkach rozwoju wiedzy i praktycznej działalności ludzi [10, s. 54].

Terminologia informacji naukowej podlega ciągłym przeobrażeniom. Największy wpływ

na zmiany znaczeniowe ma rozwój automatycznych procesów informacyjnych. Celem
działalności informacyjnej jest przekazywanie zainteresowanym informacji o stanie i rozwoju
nauki, o postępach w badaniach naukowych, o osiągnięciach techniki oraz upowszechnianie
tych informacji w wybrany sposób [11, s. 71] działalność informacyjna, określana jest jako
zorganizowana działalność, której zadaniem jest gromadzenie, opracowanie i udostępnianie
informacji o osiągnięciach nauki, techniki i innych dziedzin życia społecznego. Działalnością
informacyjną nazywamy organizowanie i doskonalenie przepływu informacji, przy czym
mówimy o niej wówczas, gdy przekazywanie informacji nie jest czynnością jednorazową, lecz
wielokrotną, powtarzalną [4, s. 57]. Działalność informacyjna obejmuje działalność
biblioteczną, dokumentacyjną, łączność informacyjną, rozpowszechnianie materiałów
informacyjnych, upowszechnianie oraz popularyzowanie osiągnięć nauki, techniki, ekonomii.
Mówiąc o działalności informacyjnej, nie możemy pominąć terminu służby informacyjnej,
rozumiemy przez to: instytucję prowadzącą działalność informacyjną lub zespół pracowników
zatrudnionych w instytucjach prowadzących działalność informacyjną. Działalność naukowo-
informacyjna to rozpowszechnianie i wykorzystywanie informacji naukowej, systemy i sieci
informacyjne). Często spotyka się terminy informatologia i informologia. Termin informologia
oznacza naukę o informacji i informowaniu, obejmuje ona zarówno zagadnienia ogólnej teorii
informologii, jak i informologii poszczególnych dziedzin, ze szczególnym uwzględnieniem
informologii nauki. Termin informatologia określa prakseologiczną naukę o informacji
naukowej, zajmującą się badaniem działalności informacyjnej jako całości. Koniecznością staje
się więc wymienienie innych terminów składających się na całość szerokiego pojęcia
działalności informacyjnej:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

informacja bibliograficzna – informacja zawierająca dane bibliograficzne;

−

informacja faktograficzna – inaczej (rzeczowa, bezpośrednia) jest końcową informacją
poszukiwaną przez użytkownika, opracowaną na podstawie różnych źródeł,
przedstawioną często w postaci skondensowanej, np. dane liczbowe, tabele, wykresy,
wykazy [4, s. 59];

−

informacja skierowująca – usługi informacyjne, dzięki którym użytkownik zostaje
skierowany do potencjalnego źródła informacji lub do innych usług informacyjnych, gdy
żądana przez niego informacja nie może być dostarczona [8 s. 113];

−

informacja patentowa – informacja o zgłoszonych i opatentowanych wynalazkach,
zarejestrowanych wzorach użytkowych i znakach towarowych, przepisach prawno-
patentowych oraz piśmiennictwie dotyczącym zagadnień ochrony własności przemysłowej.
Źródłami informacji patentowej są: biuletyny patentowe, opisy patentowe, świadectwa
autorskie, świadectwa racjonalizatorskie, opisy wzorów użytkowych, opisy znaków
towarowych [8, s. 54];

−

informacja normalizacyjna – informacja o normach, zaleceniach normalizacyjnych
i projektach norm oraz o piśmiennictwie dotyczącym zagadnień normalizacyjnych [10, s.
54]. Normy zawierają informację o sposobach i metodach wytwarzania produktów,
o przyjętych zasadach klasyfikacji przedmiotów, pojęć, czynności oraz o ustalonym
znaczeniu terminów i znaków umownych. Normy dotyczą wszystkich dziedzin gospodarki
narodowej, a także nauki, oświaty i kultury [2, s. 74];

−

informacja techniczno-handlowa (firmowa) – informacja o wyrobach przemysłowych,
materiałach i surowcach, ich właściwościach i zastosowaniu. Źródłami informacji firmowej
są: katalogi (handlowe, przemysłowe, firmowe), cenniki, prospekty, księgi adresowe,
ulotki reklamowe, biuletyny firmowe [10, s. 54; 72].

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznacza termin „informacja?”
2. Jakie znasz definicje terminu „informacja naukowa”?
3. Co rozumiesz pod pojęciem „działalności informacyjnej”?
4. Jakie są różnice między terminami informatologia a informologia?
5. Jakie są źródła informacji patentowej?
6. Jakie znasz główne źródła informacji techniczno-handlowej?
7. Co oznacza pojęcie informacji skierowującej?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeczytaj poniższe zdania. Jeżeli są prawdziwe, to podkreśl słowo PRAWDA, jeśli nie, to

podkreśl słowo FAŁSZ.
a) Informacją naukową nazywamy wiadomość będącą odbiciem rzeczywistości lub ją

zastępującą.

PRAWDA

FAŁSZ

b) Działalność informacyjna jest czynnością jednorazową, niepowtarzalną.

PRAWDA

FAŁSZ

c) Termin informologia oznacza naukę o informacji i informowaniu.

PRAWDA

FAŁSZ

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

d) Informacja faktograficzna to informacja ciągła, dostarczana sukcesywnie, bez

przewidzianego zakończenia.

PRAWDA

FAŁSZ

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko do wykonywania ćwiczenia,
2) zapoznać się z materiałem dotyczącym informacji naukowej,
3) dokonać analizy różnych definicji związanych z informacją naukową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

Słownik terminologiczny informacji naukowej,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Przyporządkuj źródła informacji patentowej i techniczno-handlowej. Wpisując źródła,

uzupełnij tabelę.

Informacja techniczo-handlowa

Informacja patentowa

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko do wykonywania ćwiczenia,
2) zapoznać się z materiałem dotyczącym różnych rodzajów informacji,
3) dokonać analizy definicji informacji patentowej i techniczno-handlowej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

Słownik terminologiczny informacji naukowej,

−

Norma PN-ISO 5127:2005 Informacja i dokumentacja – Terminologia

Ćwiczenie 3

Uzupełnij tabelę o brakujące definicje lub terminy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Definicja

Termin

Termin ten oznacza naukę o informacji
i informowaniu,

Informacja zawierająca dane bibliograficzne,

Informacja patentowa

Informacja przeznaczona dla pracowników
nauki

Informacja skierowująca

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko do wykonywania ćwiczenia,
2) zapoznać się z materiałem dotyczącym informacji naukowej,
3) dokonać analizy różnych definicji związanych z informacją naukową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

Słownik terminologiczny informacji naukowej,

−

literatura z rozdziału 6.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać definicję terminu „informacja naukowa”?

2) określić główne założenia działalności informacyjnej?

3) wyjaśnić różnice między terminami: informatologia a informologia?

4) wymienić źródła informacji patentowej?

5) zdefiniować termin informacja skierowująca?

6) zdefiniować termin informacji bibliograficznej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Biblioteka jako źródło informacji. Warsztat informacyjno-

-wyszukiwawczy bibliotek

4.2.1. Materiał nauczania

Starożytni Egipcjanie nazywali miejsce przechowywania zbioru zwojów papirusowych

domem papirusów. Grecy natomiast pomieszczenie to określali jako składnicę książek, czyli
bibliotekę („biblion” lub „byblos” – książka i „theke” – składnica, magazyn). Nazwa ta przeszła
do wielu języków współczesnych. Znaczenie wyrazu „biblioteka” uległo w ciągu wieków
różnym przemianom bądź rozszerzało swój zakres. Współcześnie pojęciu temu odpowiada
zazwyczaj kilka znaczeń:
1) specjalna szafa (mebel) do przechowywania księgozbioru;
2) pojedynczy lokal, kompleks pomieszczeń lub specjalny budynek służący temu celowi;
3) księgozbiór gromadzony i przechowywany przez osobę fizyczną lub prawną;
4) zbiór programów komputerowych dla danego typu komputera;
5) instytucja, organizacja lub zakład publiczny, który zajmuje się gromadzeniem

i przechowywaniem książek, czasopism oraz innych materiałów bibliotecznych;

6) seria wydawnicza, obejmująca w jednolitej wspólnej formie zewnętrznej (szacie graficznej,

oprawie itp.) dzieła literackie, naukowe bądź publicystyczne o pokrewnej tematyce czy
podobnym przeznaczeniu [16, s. 11].
Biblioteki stanowią rezultat rozwoju struktury społecznej i pełnią na rzecz społeczeństwa

określone funkcje. Biblioteka jest bowiem instytucją społeczną, która gromadzi, opracowuje
i udostępnia materiały biblioteczne oraz informuje o materiałach bibliotecznych swoich
i obcych [16, s. 12].

Ze względu na coraz większą rolę bibliotek w porozumiewaniu się ludzi między sobą,

czyli w komunikacji społecznej, często definiuje się bibliotekę jako „określony i zorganizowany
według właściwych sobie zasad system komunikacji społecznej [16, s. 12]. Podstawowymi
składnikami tego systemu są: przygotowani do jego obsługi ludzie; określone materiały
biblioteczne; odpowiednio przystosowany lokal (pomieszczenie); racjonalna, służąca
systemowi, organizacja pracy oraz użytkownicy systemu czyli czytelnicy. Podstawowym aktem
prawnym, dotyczącym działalności bibliotek jest „Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 roku
o bibliotekach”. Określa ona następujące zadania bibliotek:

−

gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i ochrona materiałów bibliotecznych,

−

obsługa użytkowników, przede wszystkim udostępnianie zbiorów oraz prowadzenie

działalności informacyjnej,

−

prowadzenie

działalności

bibliograficznej,

dokumentacyjnej,

naukowo-badawczej,

wydawniczej, edukacyjnej, popularyzatorskiej i instrukcyjno-metodycznej.[12, s. 2616].

Biblioteki można podzielić według następujących kryteriów:

1) środowisko czytelnicze (biblioteki publiczne, szkolne, fachowe i naukowe),
2) zakres tematyczny gromadzonych materiałów (ogólne czyli uniwersalne i specjalne),
3) metoda udostępniania zbiorów (prezencyjne czyli nie wypożyczające swoich zbiorów poza

bibliotekę i biblioteki wypożyczające; ogólnie dostępne i zamknięte),

4) zasięg terytorialny (narodowe i regionalne),
5) cechy formalno-prawne (samoistne bądź niesamoistne, czyli stanowiące część jakiejś

instytucji),

6) osoby prawne utrzymujące i finansujące bibliotekę (państwowe, samorządowe, społeczne

i prywatne).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Centralną biblioteką państwa jest Biblioteka Narodowa w Warszawie. Stanowi ona

samoistną instytucję o charakterze usługowo-naukowym. Do jej zadań należy: prowadzenie
działalności bibliotecznej, bibliograficznej, naukowej, informacyjnej, konserwatorskiej,
poradniczej, wydawniczej i usługowej.

Działalność informacyjna w bibliotece opiera się na odpowiednim warsztacie pracy.

Warsztat informacyjno-wyszukiwawczy biblioteki tworzą: księgozbiór podręczny, katalogi
zbiorów, kartoteki i bibliografie.

Istotnym elementem warsztatu służby informacyjnej jest księgozbiór podręczny,

obejmujący przede wszystkim źródła informacji bezpośredniej i pośredniej. Do informatorów
bezpośrednich zaliczamy: encyklopedie, leksykony, słowniki rzeczowe, biograficzne,
terminologiczne, kompendia statystyczne, informatory geograficzne, spisy ilustracji, albumy.
Zawierają one wiadomości faktograficzne. Informatory pośrednie to: bibliografie, katalogi,
poradniki bibliograficzne, informatory wydawnicze. Ponadto pożądane w księgozbiorze
podręcznym są dzieła ogólne o Polsce i świecie współczesnym, monografie z zakresu historii,
kultury i sztuki, przewodniki.

Drugim ważnym elementem warsztatu informacyjnego biblioteki są katalogi zbiorów.

Katalog biblioteczny jest to spis książek, znajdujących się w danej bibliotece. Spis ten musi być
opracowany według z góry ustalonych zasad, uszeregowany w określonym porządku oraz
powinien wskazywać miejsce przechowywania książki w obrębie biblioteki. Praktyka
biblioteczna wykształciła różnorodne rodzaje katalogów bibliotecznych, z których każdy ma
określone cele i zadania informacyjne, i których realizacja wymaga przyjęcia odpowiednich
zasad i przepisów. Dotyczy to ustalenia podstawy opisu dokumentu, określenia jednostki
katalogowej i elementów jej opisu, wyboru i sformułowania cechy naczelnej, decydującej
o układzie katalogu. Istnieje kilka kryteriów według których możemy podzielić katalogi
biblioteczne. Jeśli podstawą opisu są cechy formalno-wydawnicze dokumentów zawarte
w tytulaturze, to powstaje katalog alfabetyczny. Jeśli podstawą opisu są cechy treściowe,
przedmiot i jego ujęcie, to powstają różnego typu katalogi rzeczowe: działowy, przedmiotowy,
systematyczny, klasowy, topograficzny. Połączenie w jednym układzie abecadłowym opisów
dokumentów opartych na cechach formalno-wydawniczych i treściowych daje katalog
krzyżowy. Innego typu różnice pomiędzy katalogami wynikają z ich zasięgu i przeznaczenia:
katalog ogólny, cząstkowy, wyborowy i centralny. Ilość i rodzaje katalogów posiadanych
przez bibliotekę zależy od jej typu i funkcji. Duże biblioteki o różnorodnych zasobach
i zróżnicowanych zadaniach posiadają zazwyczaj wiele różnych katalogów, mniejsze mogą
ograniczać się do ich podstawowych rodzajów (alfabetyczny, systematyczny).

Ważnym składnikiem warsztatu informacyjnego biblioteki są kartoteki. Kartoteka

wykazuje dokumenty na określony temat bez względu na miejsce ich przechowywania.
Uwzględnia również artykuły zamieszczone w czasopismach. W bibliotekach spotyka się
najczęściej kartoteki bibliograficzne, tekstowe i pomocnicze. W kartotekach bibliograficznych
rejestruje się źródła informacyjne, znajdujące się w zbiorach biblioteki, zestawienia
bibliograficzne, sporządzane przez różne biblioteki i zamieszczane w czasopismach oraz
wybrane bibliografie załącznikowe. Kartoteki zagadnieniowe gromadzą w obrębie haseł
tematycznych opisy odpowiednich publikacji, głównie utworów i ich fragmentów. Rodzaje
kartotek zagadnieniowych to: kartoteka recenzji, kartoteka regionalna, kartoteka osobowa,
kartoteka tekstowa (zawiera wybrane teksty lub ich fragmenty). W kartotekach pomocniczych
gromadzi się informacje potrzebne w codziennej działalności informacyjnej, a więc objaśnienia
skrótów nazw instytucji i organizacji lokalnych, adresy i numery telefonów placówek
kulturalnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zarówno kartoteki, jak i katalogi występują coraz częściej w wersji komputerowej.

Katalogi takie dają więcej możliwości wyszukiwawczych. Można w nich wyszukiwać według
dowolnego elementu opisu bibliograficznego, np.: roku wydania, nazwiska ilustratora.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznacza termin „biblioteka”?
2. Jakie są składniki systemu komunikacji społecznej?
3. Jaki akt prawny reguluje działalność bibliotek?
4. Jakie zadania bibliotek określa „Ustawa o bibliotekach”?
5. Jak dzielimy biblioteki ze względu na potrzeby środowiska?
6. Jak dzielimy biblioteki ze względu na zakres tematyczny gromadzonych materiałów?
7. Co to są biblioteki prezencyjne?
8. Jakie są zadania Biblioteki Narodowej?
9. Z jakich elementów składa się warsztat informacyjno-bibliograficzny biblioteki?

10. Jakie materiały znajdują się w księgozbiorze podręcznym?
11. Co to jest katalog?
12. Jakie znasz rodzaje katalogów?
13. Jakie dokumenty można znaleźć w kartotekach?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Uzupełnij tabelkę, dokonując podziału bibliotek według określonego kryterium.

Zakres tematyczny

Zasięg terytorialny

Metody udostępniania

Kryterium formalno-prawne

Środowisko czytelnicze

Instytucje finansujące

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie kryteria podziału bibliotek,
2) dokonać podziału bibliotek według różnych kryteriów,
3) uzupełnić tabelkę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansza poglądowa,

−

literatura z rozdziału 7.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Wybierz się do biblioteki szkolnej. Sprawdź, jakie rodzaje katalogów się w niej znajdują.

Odszukaj książkę swojego ulubionego autora w katalogu tradycyjnym i komputerowym oraz
określ jej miejsce w obrębie zbiorów biblioteki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) sprawdzić rodzaje katalogów w bibliotece szkolnej,
2) odszukać w dowolnym katalogu książkę swojego ulubionego autora,
3) odnaleźć tę książkę w katalogu komputerowym,
4) podać sygnaturę (miejsce na półce) tej pozycji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

katalogi biblioteki szkolnej,

−

zbiory biblioteki szkolnej.

Ćwiczenie 3

Sprawdź, jakie kartoteki znajdują się w bibliotece szkolnej. Odszukaj materiałów na temat

historii miasta, w którym się uczysz.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) sprawdzić rodzaje kartotek w bibliotece szkolnej,
2) dokonać analizy zawartości tych kartotek,
3) odszukać materiałów na temat historii miasta (w kartotece regionalnej).

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartoteki biblioteki szkolnej.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać definicję terminu „biblioteka”?

2) wymienić składniki systemu komunikacji społecznej?

3) określić zadania biblioteki?

4) wymienić rodzaje bibliotek według określonych kryteriów?

5) określić zadania centralnej biblioteki państwa?

6) omówić informatory bezpośrednie?

7) podać definicję katalogu?

8) odszukać dowolną pozycję w katalogu tradycyjnym?

9) określić rolę kartotek w bibliotece?

10) odnaleźć w kartotece materiały na zadany temat?

11) podać rodzaje katalogów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Bibliografia: metodyka i organizacja. Metoda bibliografii

polskiej Karola Estreichera

4.3.1. Materiał nauczania

Termin „bibliografia” pochodzi z języka greckiego i składa się z dwóch rdzeni: biblion lub

byblos – książka i grafein – pisać. Obecnie terminu tego używa się w kilku znaczeniach:

−

uporządkowany spis dokumentów, dobranych według określonych kryteriów, mający
zadania informacyjne,

−

jedna z dyscyplin wchodzących w skład szeroko pojętej nauki o książce (bibliologii); ta jej
część, która bada i opisuje książki, aby tworzyć ich spisy na użytek nauki i życia
praktycznego; stanowi zarazem teoretyczną podstawę badań i czynności bibliograficznych,

−

metodyka sporządzania opracowań bibliograficznych,

−

działalność bibliograficzna, polegająca na procesach sporządzania różnego rodzaju
opracowań bibliograficznych, organizacji i koordynacji ich wytwarzania [15, s. 13].
Współczesna bibliografia spełnia następujące zadania:

−

dostarczanie informacji o dokumentach, ich istnieniu, formie i zawartości treściowej,

−

upowszechnianie dokumentów,

−

pomoc bibliotekom i innym placówkom informacji naukowej, ułatwianie doboru i zakupu,
opracowania i udostępniania,

−

pomoc w działalności wydawniczej i księgarskiej,

−

pomoc w kształtowaniu życia społecznego i kulturalnego,

−

utrwalanie wiadomości o dorobku kulturalnym i naukowym miejscowości, regionów,
krajów, świata, osób, instytucji,

−

pomoc w działalności dydaktyczno-wychowawczej, upowszechnianie postępu – przez
zalecanie lektury i propagowanie książek uznanych za najlepsze,

−

wspieranie rozwoju nauki,

−

dostarczanie danych do celów statystyki i planowania oraz prognozowania ruchu
wydawniczego,

−

działanie na rzecz zbliżenia między narodami, współpracy przy rozstrzyganiu szerszych
problemów w skali światowej [15, s. 15].
Podstawowymi kryteriami podziału bibliografii są cechy treściowe lub cechy formalno-

-wydawnicze dokumentów w nich wykazywanych. Jeżeli dobór materiałów do spisów
bibliograficznych opiera się na ich cechach treściowych, to takie spisy zalicza się do bibliografii
treściowych. Jeśli za podstawę przyjmie się cechy zewnętrzne, to takie spisy tworzą grupę
bibliografii wydawniczo-formalnych.

Każda bibliografia ma jakiś zakres treściowy. Jeśli obejmuje dokumenty ze wszystkich

dziedzin wiedzy i życia społecznego, to taką bibliografię nazywamy ogólną. Jeśli ma zasięg
ograniczony do jednej dziedziny wiedzy lub piśmiennictwa – specjalną. Przykładem bibliografii
ogólnej jest bibliografia narodowa.

Ze względu na zasięg chronologiczny dzielimy bibliografie na: bieżące (rejestrujące

publikacje ukazujące się w oznaczonych kolejnych odcinkach czasu), retrospektywne
(przeszłościowe, wykazujące dokumenty wydane w zamkniętym okresie minionym)
i prospektywne (obejmujące publikacje zamierzone, przygotowane do ogłoszenia). Biorąc pod
uwagę zasięg terytorialny wykazywanych druków, można wyróżnić następujące rodzaje
bibliografii: międzynarodowe, narodowe i państwowe oraz regionalne. Jeśli przy sporządzaniu
bibliografii przyjmuje się jako zasadę wykazanie w niej wszystkich dokumentów z zakresu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

określonego tematem bibliografii, to taką bibliografię nazywa się kompletną. Jeśli przy
opracowaniu bibliografii dobiera się dokumenty pod jakimś kątem widzenia, to wówczas
nazywa się ją bibliografią selekcyjną.

Są dwie metody opracowania bibliografii. Bibliografię, sporządzoną na podstawie oglądu

opisywanych dokumentów (autopsji) nazywamy prymarną. Bibliografię przejmującą opisy
z innych spisów bibliograficznych nazywamy pochodną.

Bibliografie różnią się także ze względu na stosowany opis bibliograficzny dokumentów.

W zależności od szczegółowości zawartych w opisie elementów rozróżnia się: bibliografie
rejestracyjne, adnotowane i analityczne.

Działalność bibliograficzna obejmuje sporządzanie bibliografii w szeregu form:

przeznaczonych do publikacji spisów różnego rodzaju, spisów nie publikowanych – w postaci
maszynopisów zwykłych i powielanych oraz w postaci kartotek. Podstawę działalności
bibliograficznej w Polsce stanowił kształtowany stopniowo podział zadań, przypisywanych
bibliotekom i powołanym w nich pracowniom bądź redakcjom bibliograficznym. Ogniwami
instytucjonalnego podziału ról w działalności bibliograficznej są: Biblioteka Narodowa
i zlokalizowany w jej strukturze Instytut Bibliograficzny, biblioteki władz i urzędów, centralne
biblioteki wybranych resortów, biblioteki narodowego zasobu kultury, Biblioteka Śląska,
biblioteki szkół wyższych [15, s. 210].

„Bibliografia polska” Karola Estreichera zajmuje wyjątkowe miejsce wśród bibliografii

narodowych. Żaden naród nie posiada równie obszernego i tak wszechstronnie opracowanego
zestawienia swego piśmiennictwa. To największe polskie dzieło bibliograficzne powstało
z inicjatywy Karola Estreichera a kontynuowane było przez jego syna Stanisława, a następnie
wnuka Karola.

Estreicher przyjął kryteria kwalifikacji dokumentów do bibliografii, które nadal są

stosowane w rejestracji narodowej. Kryteria te obejmowały: autorstwo (autor Polak), język
dokumentu (polski), miejsce wydania (ziemie polskie bez względu na datę odłączenia od
Polski), tematykę polską (druki o Polsce i Polakach), przeznaczenie dla Polaków. Jako
podstawę kwalifikacji wystarczyło zastosowanie jednego z wymienionych kryteriów. Zasięg
chronologiczny „Bibliografii polskiej” jest rozległy, gdyż obejmuje druki od XV do końca XIX
wieku. Karol Estreicher dążył w swej bibliografii do kompletności. Przyjął szerokie kryterium
wydawniczo- oraz piśmienniczo-formalne. Rejestrował druki zwarte (broszury, książki, albumy
graficzne, nuty, atlasy kartograficzne), druki ulotne, tytuły wydawnictw ciągłych, tytuły
utworów i fragmenty niesamoistne wydawniczo z czasopism i utworów, mowy publikowane z
innymi tekstami, odbitki i nadbitki tekstów, rękopisy oraz druki, których cyklu wydawniczego
nie ukończono [14, s. 273].

„Bibliografia polska” składa się z trzech części. Najwcześniej ukazało się 5 tomów części

pierwszej w układzie alfabetycznym, obejmujących druki od 1800 do 1870 roku. Następnie 2 tomy
(8–7), zawierające uzupełnienie w układzie alfabetycznym za lata 1870–1880. Dopełnieniem 7
tomów części pierwszej są 4 tomy dodatkowe bibliografii druków z lat 1881–1900.

Część druga „Bibliografii polskiej” (tomy 8–11 numeracji ogólnej) zawiera zestawienie

skróconych opisów druków od 1455 do 1889 roku, w układzie chronologicznym. W obrębie
poszczególnych lat zastosowano układ alfabetyczny.

Część trzecia „Bibliografii polskiej” (tomy 12–34 numeracji ogólnej) zawiera pełne opisy

druków od XV do XVIII wieku, w układzie alfabetycznym, uzupełnione adnotacjami. Do
poszczególnych tomów tej części bibliografii dodawane były uzupełnienia do tomów
poprzednich. Od 1959 roku Karol Estreicher młodszy rozpoczął publikowanie nowego,
uzupełnionego wydania „Bibliografii polskiej XIX stulecia” w jednolitym układzie
alfabetycznym, łączącym materiały części pierwszej (tomy 1–7) z czterema tomami
obejmującymi opisy druków z lat 1881-1900. Specyfiką dzieła Estreicherów jest to, że rejestr

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nie ma jednolitego porządku, zachowującego całość, lecz zawiera w swym obrębie kilka
ciągów, które tworzą cztery części (serie). Pierwsza obejmuje tomy 1–7, druga 8–11, trzecia
12–34, czwarta I–IV.

„Bibliografia polska” Estreicherów jest bibliografią narodową retrospektywną o zakresie

ogólnym, uwzględniającym wszystkie dziedziny piśmiennictwa. W pierwszej i trzeciej części
bibliografii Estreicher zastosował układ krzyżowy, polegający na zestawieniu w jednym
szeregu abecadłowym haseł przedmiotowych i autorskich. Zasługą Estreichera jest także to, że
uporządkował elementy opisu bibliograficznego. „Bibliografia polska” Estreichera zawiera
około 100 tysięcy druków. Niektóre publikacje powtarzają się lub są spisywane pod różnymi
tytułami.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznacza termin „bibliografia”?
2. Jakie są zadania współczesnej bibliografii?
3. Jakie istnieją rodzaje bibliografii ze względu na zakres treściowy?
4. Jak dzielimy bibliografie ze względu na zasięg chronologiczny?
5. Jakie istnieją rodzaje bibliografii ze względu na zastosowany opis bibliograficzny?
6. Jak dzielimy bibliografie ze względu na źródło opisu?
7. Jakie instytucje zajmują się działalnością bibliograficzną w Polsce?
8. Jakie kryteria kwalifikacji dokumentów zastosował Estreicher w „Bibliografii polskiej”?
9. Jaki jest zasięg chronologiczny „Bibliografii polskiej” Estreichera?

10. Na czym polega dążenie do kompletności w bibliografii Estreichera?
11. Jakie są poszczególne części „Bibliografii polskiej” ?
12. Na czym polega specyfika dzieła Estreicherów?
13. Ile druków zawiera „Bibliografia polska”?
14. Na czym polega niezwykłość bibliografii opracowanej przez Estreicherów?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Uzupełnij tabelę, wpisując podział bibliografii ze względu na podane kryteria.

Zakres treściowy

Zasięg chronologiczny

Zasięg terytorialny

Zastosowany opis bibliograficzny

Kompletność spisów

Źródło opisu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) na podstawie dostarczonych informacji dokonać podziału bibliografii,
2) dostosować kryterium podziału do rodzaju bibliografii,
3) uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Uzupełnij tabelkę, wpisując do niej dane na temat „Bibliografii polskiej” Estreicherów.

Tom

Zasięg chronologiczny

Układ opisów

1–7

1474–1799

chronologiczny

I–IV

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy poszczególnych tomów „Bibliografii polskiej”,
2) zastanowić się, jaki jest zasięg chronologiczny tej bibliografii,
3) zastanowić się, jaki jest układ opisów bibliograficznych,
4) uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania.

Ćwiczenie 3

Wymień, jakie zasługi wniósł Estreicher dla bibliografii i bibliotekarstwa w Polsce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić miejsce „Bibliografii polskiej” Estreichera wśród innych bibliografii,
2) ustalić znaczenie tej bibliografii do celów badawczych,
3) odszukać w materiale nauczania rolę Estreichera w tworzeniu opisu bibliograficznego,
4) ustalić cel dążenia Estreichera do kompletności bibliografii.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić znaczenie terminu „bibliografia”?

2) wymienić zadania współczesnej bibliografii?

3) dokonać podziału bibliografii według różnych kryteriów?

4) określić organizację działalności bibliograficznej w Polsce?

5) podać podstawę kwalifikacji dokumentów do „Bibliografii polskiej”

Estreichera?

6) określić rodzaje druków rejestrowanych w tej bibliografii?

7) omówić poszczególne części „Bibliografii polskiej”?

8) określić zasięg chronologiczny omawianych części bibliografii?

9) podać rodzaj układów opisów zastosowanych w poszczególnych tomach

bibliografii?

10) określić znaczenie „Bibliografii polskiej”?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Narodowe i regionalne serwisy bibliograficzne. Bibliografie

bieżące. Bazy bibliograficzne na dyskach magnetycznych
i optycznych

4.4.1. Materiał nauczania

Bibliografie regionalne rejestrują dokumenty wydane w danym regionie (województwo,

dzielnica), napisane przez autorów pochodzących z danego regionu albo dotyczące tego
regionu. Bibliografie regionalne, rejestrujące dokumenty wydane w danym regionie, są
bibliografiami regionalnymi podmiotowymi. Bibliografie regionalne przedmiotowe rejestrują
dokumenty o danym regionie bez względu na miejsce ich druku. Zazwyczaj bibliografie
regionalne są bibliografiami ogólnymi. Z uwagi na zasięg chronologiczny rozróżnia się
bibliografie regionalne retrospektywne i bieżące.

Spisy o charakterze regionalnym pojawiły się w Europie na przełomie XVI i XVII wieku.

Pierwsze regionalne opracowanie opublikował Bernardo Scardeoni w roku 1558, w Wenecji.
Pierwsze prace bibliograficzne o charakterze regionalnym na ziemiach polskich powstały pod
koniec XVIII wieku. Przyczyną tak wczesnej regionalizacji spisów była odrębność sytuacji
politycznej niektórych regionów (Śląsk, Pomorze).

Bibliografie narodowe pojmowane są jako zespół spisów obejmujących różne typy

dokumentów. Mogą one reprezentować tzw. typ państwowy (rejestrują produkcję wydawniczą
państwa), narodowy (obejmują piśmiennictwo danego narodu powstające w różnych krajach)
lub językowy (wykazują wydania w języku polskim narodu, niezależnie od miejsc ich publikacji
i narodowości autorów). Pierwsze bibliografie narodowe wydane zostały w II połowie XVI
wieku przez uczonych włoskich, angielskich i francuskich. Miały one postać słowników
bibliograficznych, podających przeważnie tylko tytuły druków, bez szczegółowych opisów
bibliograficznych.

Bibliografia narodowa powinna obejmować całokształt piśmiennictwa narodowego,

niezależnie od języka i nośnika fizycznego dokumentu. Bibliografia narodowa daje szansę
prowadzenia stałej rejestracji i odzwierciedlenia dorobku piśmienniczego kraju i narodu.
Bibliografie regionalne powinny być uzupełnieniem bibliografii narodowej, ale nie mogą jej
zastąpić. Przedmiotem szczególnego zainteresowania bibliografów regionalnych powinny być
te druki, które nie są rejestrowane w bibliografii narodowej.

Bieżąca rejestracja urzędowa polskiej produkcji wydawniczej rozpoczęła się dopiero

w 1928 roku, gdy zaczął działać Instytut Bibliograficzny. Podstawowym członem polskiej
ogólnej bieżącej bibliografii narodowej jest „Przewodnik Bibliograficzny”, który od 1948 roku
ukazuje się jako tygodnik. Powstaje on w zasadniczej części na podstawie egzemplarzy
obowiązkowych i sygnalnych. Jego zadaniem jest dostarczanie informacji bibliograficznej
o publikacjach, które ukazały się jako druki zwarte, dokumenty życia społecznego
(w wyborze), pojedyncze zeszyty lub tomy wydawnictw ciągłych o częstotliwości wyższej od
półrocznika. Uwzględnia się też dokumenty kartograficzne, druki muzyczne, materiały
konferencyjne, rozprawy doktorskie i habilitacyjne, spisy bibliograficzne, wydawnictwa
sporządzone alfabetem Braille’a. Kwalifikacja materiałów przeprowadzana jest na podstawie
kryteriów

formalnych.

Nie

stosuje

się

kryteriów

wartościujących.

„Przewodnik

Bibliograficzny” rejestruje publikacje wydane na terenie Polski, których wydawcą lub
współwydawcą jest firma krajowa lub obca mająca siedzibę w Polsce (niezależnie od języka
dokumentu); wydane poza Polską, których wydawcą lub współwydawcą są instytucje krajowe
lub ich agendy zagraniczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Porządkowanie opisów w „Przewodniku Bibliograficznym” realizuje się w układzie

systematycznym według UKD. Sporządzany jest także indeks autorski.

Drugi z członów polskiej bieżącej bibliografii narodowej pełni funkcję rejestru

wydawnictw ciągłych. Pierwotnie ukazywał się on jako „Bibliografia Czasopism i Wydawnictw
Zbiorowych”, z regularną częstotliwością roczną po rok 1960 włącznie. Kolejny rocznik
zawierał dopiero dokumentację za rok 1971. Wykazano w nim wszelkie tytuły dzienników,
pism o innej częstotliwości, cykliczne serie, sprawozdania i zeszyty naukowe. Ogłoszona za
następny okres „Bibliografia Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych. Czasopisma Nowe,
Zawieszone i Zmieniające Tytuł 1972–1974” rejestrowała wyłącznie zmiany na rynku
wydawniczym. Roczniki od 1981 do 1984 roku włącznie opublikowano pod tytułem
„Bibliografia Wydawnictw Ciągłych”. Od rocznika 1996 ponowiono ogłaszanie bieżących
tomów „Bibliografii Wydawnictw Ciągłych”. Rejestruje ona wydawnictwa ciągłe, ukazujące
się na terytorium Polski, na podstawie wydawnictw wpływających do Biblioteki Narodowej
jako egzemplarz obowiązkowy. Wydawnictwa podlegają selekcji; w każdym przypadku, po
dokładnym obejrzeniu czasopisma, bibliograf decyduje o tym, czy powinno ono wejść do
bibliografii narodowej.

„Bibliografia Zawartości Czasopism” (BZCz) jest trzecim członem polskiej bieżącej

ogólnej bibliografii narodowej. Jej wydawanie zostało zainicjowane w 1947 roku przez Instytut
Bibliograficzny. Od 1951 roku BZCz ukazuje się systematycznie jako miesięcznik. Dostarcza
informacji o artykułach z wydawnictw ciągłych, rejestrowanych głównie na podstawie
egzemplarzy obowiązkowych. Jest to bibliografia selekcyjna. Stosuje się selekcję
wartościującą. Dobór materiałów do tej bibliografii uzależniony jest od wielkości produkcji
czasopiśmienniczej w kraju, ukazywania się bieżących bibliografii dziedzinowych oraz
możliwości centrali bibliograficznej. BZCz rejestruje zawartość ok. 1500–1700 czasopism
polskich [6, s. 95]. W BZCz uwzględniane są następujące grupy wydawnictw ciągłych:
czasopisma naukowe, miesięczniki i kwartalniki społeczno-kulturalne i literackie, tygodniki
i dwutygodniki o zasięgu ogólnopolskim, wybrane artykuły z ogólnopolskiej prasy codziennej,
czasopisma regionalne o częstotliwości powyżej kwartalnika. W każdym zeszycie BZCz
znajdują się cztery indeksy: autorski, kompozytorów, autorów recenzowanych książek oraz
przedmiotowy.

„Polonika Zagraniczne. Bibliografia” stanowią czwarty człon bieżącej bibliografii

narodowej. Jego zadaniem jest cykliczne dostarczanie danych o publikacjach w języku polskim
wydanych za granicą bądź napisanych w językach obcych przez autorów polskich lub
tematycznie dotyczących Polski. Rejestruje ona następujące typy publikacji: wydawnictwa
zwarte, nuty, atlasy geograficzne, dokumenty ikonograficzne, odbitki i nadbitki z książek
i czasopism, niektóre dokumenty życia społecznego. W roczniku tym zastosowano układ
działowy. Rocznik „Polonika Zagraniczne. Bibliografia” ukazuje się systematycznie.

Termin „baza danych” identyfikowany jest najczęściej ze zbiorem informacji danego

systemu informacyjnego [14, s. 202]. Termin ten można definiować jako strukturalną
organizację zbioru danych, określającą podział zbioru na stałe elementy, czyli rekordy oraz
system łączenia, dopisywania i wyszukiwania danych. Aby zbiór danych można było nazwać
bazą danych, konieczne są: zdefiniowanie struktury do zapisanych w tym zbiorze informacji
i przygotowanie systemu zarządzania bazą. [14, s. 203].

Baza bibliograficzna to zorganizowany zbiór wzajemnie powiązanych rekordów

bibliograficznych, których pola zawierają dane opisu bibliograficznego, często uzupełniane
abstraktami. Baza bibliograficzna należy – obok bazy katalogowej – do baz odsyłających, czyli
kierujących użytkownika do źródeł (dokumentów, osób, organizacji). Z terminem „baza
bibliograficzna” kojarzone są terminy: katalog automatyczny, katalog online oraz system
dokumentacyjny. W kategorii „bazy bibliograficzne” znajdują się katalogi biblioteczne, typowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

bibliografie, rejestry dorobku naukowego pracowników danej uczelni, prac magisterskich
i doktorskich, tłumaczeń literatury zagranicznej i sprawozdań z wyjazdów służbowych.

Ze względu na sposób charakteryzowania dokumentu bazy bibliograficzne dzielimy na

bazy rejestracyjne, zawierające rekordy bibliograficzne rejestracyjne, bez adnotacji i abstraktów
oraz bazy bibliograficzne abstraktowe, zawierające w rekordach opisy bibliograficzne
z abstraktami. Ze względu na zasięg terytorialny występują bazy bibliograficzne polskie,
zagraniczne i międzynarodowe. Jeśli weźmiemy pod uwagę zakres, to wyróżnimy bazy
bibliograficzne

jednodziedzinowe

wielodziedzinowe.

Według

kryterium

zasięgu

chronologicznego istnieją bazy retrospektywne, bieżące i prospektywne. Ze względu na
metody i zasady korzystania z baz danych przez użytkownika końcowego rozróżniamy bazy
dostępne w trybie SDI (Selektywna Dystrybucja Informacji), dostępne poprzez serwisy online
oraz bazy bibliograficzne dostępne na dyskach optycznych lub dyskietkach. System SDI
umożliwia szybkie i ciągłe otrzymywanie bieżącej informacji bibliograficznej, przeznaczonej dla
konkretnego użytkownika. Wiele baz bibliograficznych udostępnianych jest na CD-ROM-ach.
Zalety tego nośnika informacji to: duża pojemność, trwałość, możliwość prezentacji różnych
rodzajów informacji oraz bogaty zestaw środków językowych. Z myślą o udostępnianiu baz na
CD-ROM-ach w sieciach lokalnych i rozległych opracowany został system ERL (Electronic
Reference Library), który pozwala na efektywne wykorzystanie sieci komputerowej. Serwer
ERL funkcjonuje jako urządzenie przeszukujące bazy oraz kontroluje dostęp użytkowników
do baz danych.

Serwisy online o zasięgu międzynarodowym udostępniają bazy danych typu

bibliograficznego, pełnotekstowego, faktograficznego i inne. Serwisy te spowodowały
unowocześnienie procesu tworzenia bibliografii, organizacji i form wyszukiwania oraz
rozpowszechniania informacji.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie dokumenty rejestrują bibliografie regionalne?
2. Jak rozumiesz pojęcie „bibliografia narodowa”
3. Jakie tytuły mają cztery człony bieżącej bibliografii narodowej?
4. Jakie druki rejestruje „Przewodnik Bibliograficzny”?
5. Na podstawie jakiego kryterium kwalifikuje się dokumenty do „Przewodnika

Bibliograficznego”?

6. Jakie są kolejne etapy ukazywania się bibliografii wydawnictw ciągłych?
7. Jakich informacji dostarcza „Bibliografia Zawartości Czasopism”?
8. Co to znaczy, że BZCz jest bibliografią selekcyjną?
9. Jakie indeksy zawiera BZCz?

10. Jakie wydawnictwa rejestrują „Polonika Zagraniczne”?
11. Co to jest baza danych?
12. Czym jest baza bibliograficzna?
13. Co to znaczy, że baza bibliograficzna jest bazą odsyłającą?
14. Jak dzielimy bazy bibliograficzne ze względu na sposób charakteryzowania dokumentu?
15. Jak dzielimy bazy bibliograficzne ze względu na zasięg terytorialny?
16. Jak dzielimy bazy bibliograficzne według kryterium zakresu?
17. Co oznacza pojęcie SDI?
18. Jakie zalety mają dyski optyczne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przejrzyj dowolny numer „Przewodnika Bibliograficznego” i sprawdź:

−

jaki jest układ tej bibliografii,

−

jakie rodzaje publikacji są w nim zamieszczane,

−

rodzaje indeksów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przejrzeć dowolny numer „Przewodnika Bibliograficznego”,
2) dokonać analizy treściowej tego numeru,
3) zapoznać się z układem, rodzajami publikacji i indeksem,
4) odszukać pozycje z dowolnego działu bibliografii.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dowolny numer „Przewodnika Bibliograficznego”.

Ćwiczenie 2

Na przykładzie wybranego przez Ciebie hasła porównaj indeks autorski z indeksem

przedmiotowym w „Bibliografii Zawartości Czasopism”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać przeglądu zawartości i struktury „Bibliografii Zawartości Czasopism”,
2) porównać indeksy autorski i przedmiotowy w danej bibliografii,
3) ustalić różnice między tymi indeksami na przykładzie konkretnego hasła.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

„Bibliografia Zawartości Czasopism”.

Ćwiczenie 3

Sprawdź, według jakich indeksów można wyszukiwać w bazie „Bibliografia Bibliografii

Polskich (1995–)” dostępnej online. Zanotuj dostępne indeksy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić komputer i przeglądarkę internetową,
2) wejść na stronę internetową Biblioteki Narodowej,
3) w bazach danych Biblioteki Narodowej uruchomić bazę „Bibliografia narodowa

i bibliografie specjalne”,

4) otworzyć bazę „Bibliografie bibliologiczne”,
5) uruchomić bazę „Bibliografie bibliografii polskich (1995-)”,
6) sprawdzić możliwości wyszukiwawcze (indeksy).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 4

Podaj, jakie druki obejmuje „Łódzka Bibliografia Regionalna”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) znaleźć w sieci internetowej stronę www.bg.am.lodz.pl/pl/wlbr.html,
2) w charakterystyce bazy sprawdzić, jakie druki obejmuje,
3) sprawdzić możliwości wyszukiwawcze bazy Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 5

Największa baza bibliografii zawartości czasopism w zakresie informacji edukacyjnej to

baza bibliograficzna Dolnośląskiej Biblioteki Pedagogicznej we Wrocławiu EDUKACJA.
Dokonaj charakterystyki (zawartość i możliwości wyszukiwawcze) tej bibliografii
dziedzinowej, dostępnej online.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odnaleźć w Internecie stronę www.dbp.wroc.pl,
2) przeszukać zawartość tej strony,
3) zapoznać się z charakterystyką bazy,
4) dokonać analizy informacji o zawartości i możliwościach wyszukiwawczych,
5) scharakteryzować tę bibliografię.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozróżnić pojęcia: bibliografia regionalna i bibliografia narodowa?

2) podać tytuły czterech członów bibliografii narodowej bieżącej?

3) określić rodzaje druków rejestrowanych w „Przewodniku

Bibliograficznym”?

4) określić wydawnictwa rejestrowane przez „Bibliografię Wydawnictw

Ciągłych”?

5) wyjaśnić, na czym polega selektywność „Bibliografii Zawartości

Czasopism”?

6) określić zadania bibliografii „Polonika Zagraniczne”?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7) podać definicję bazy danych?

8) określić, co to jest baza bibliograficzna?

9) dokonać podziału baz bibliograficznych ze względu na różne kryteria?

10) odszukać potrzebne informacje w bazach bibliograficznych dostępnych

online?

11) omówić zalety dysków optycznych?

12) odszukać wybrane bazy bibliograficzne online?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Bibliografia narodowa – automatyzacja z zastosowaniem

programu MARC

4.5.1. Materiał nauczania

Prace nad automatyzacją opracowania i udostępniania zbiorów Biblioteka Narodowa

rozpoczęła w latach 70. ubiegłego stulecia. Pierwszą bazą danych była eksperymentalna baza
Centralnego Katalogu Czasopism Zagranicznych, założona w 1971 roku. Rok później
rozpoczęto prace nad automatyzacją Centralnego Katalogu Książek Zagranicznych. Od 1986
roku prowadzi się bazę danych książek rejestrowanych w „Przewodniku Bibliograficznym”.
Automatyzację

„Przewodnika

Bibliograficznego”

Instytut

Bibliograficzny

Biblioteki

Narodowej realizował w dwóch etapach. Pierwszy etap realizowano w latach 1986–1992.
Polegał on na zapisywaniu danych bibliograficznych w formacie MARC-BN na specjalnych
formularzach przedmaszynowych. Następnie dane te wprowadzano do komputera w Ośrodku
Przetwarzania Danych. Drugi etap, zainicjowany w styczniu 1993 roku, realizowany był
w trybie online. Wykorzystano tu oprogramowanie w postaci pakietu MAK (Małe
Automatyczne Katalogi). Opracowanie „Przewodnika Bibliograficznego” w trybie
zautomatyzowanym zapewnia jego dystrybucję zarówno w formie tradycyjnych drukowanych
zeszytów, jak i w formie bazy danych rocznej, wieloletniej, bądź też w postaci pojedynczych
opisów.

Wraz z rozwojem systemu tekstowej obsługi baz danych MAK, stworzonego przez

specjalistów z Biblioteki Narodowej, zaczęto tworzyć bazy danych innych typów
dokumentów. Od 1996 roku automatyzacja objęła pozostałe człony bibliografii narodowej
bieżącej – „Bibliografię Zawartości Czasopism”, „Bibliografię Wydawnictw Ciągłych” oraz
„Polonika Zagraniczne”. Obecnie w Bibliotece Narodowej użytkownik ma dostęp do ponad
dwudziestu baz danych prowadzonych w systemie MAK, obejmujących przede wszystkim
bibliografię narodową. „Bibliografia Książek Polskich”, dostępna też w formacie MARC-21 to
elektroniczny zapis pozycji rejestrowanych w wydawnictwie „Przewodnik Bibliograficzny”.
Baza zawiera książki polskie od roku 1976 i aktualizowana jest na bieżąco.

„Bibliografia Poloników Zagranicznych” rejestruje polonika zagraniczne od roku 1993

oraz przekłady literatury polskiej od roku 1981. „Bibliografia Artykułów z Czasopism
Polskich” zawiera artykuły z czasopism polskich od roku 2005 w formacie MARC-21,
artykuły z czasopism polskich od 1996 do 2004 roku w formacie MARC-BN oraz artykuły
z gazet i czasopism polskich za lata 1996–2004, również w formacie MARC-BN.

Format MARC jest realizacją idei, polegającej na oznaczeniu wszystkich elementów opisu

odpowiednimi etykietami, tak, by bez względu na język, oprogramowanie i rodzaj komputera,
dany system mógł bez trudu rozpoznać cechy formalno-wydawnicze dokumentu. System
oznaczeń w tym formacie jest następujący: trzycyfrowe etykiety pól, odpowiadające strefom
opisu bibliograficznego książki; jednoznakowe wyróżniki podpól, odpowiadające elementom
opisu w danej strefie oraz jednoznakowych wskaźników, które w liczbie dwóch następują po
etykiecie pola i uszczegóławiają zawarte w nim informacje. MARC zawiera pola stałej
długości, potem występują pola zmiennej długości. MARC jest więc formatem
skomplikowanym, trudnym do oprogramowania.

Część tworzonych w BN baz obejmuje także zbiory specjalne: stare druki, rękopisy,

zbiory ikonograficzne. W 1997 roku uruchomiono główny katalog komputerowy Biblioteki
Narodowej, w systemie INNOPAC, w sieci lokalnej Biblioteki Narodowej oraz w Internecie.

Automatyzacja zmieniła w sposób wyraźny funkcjonowanie służb informacyjno-

bibliograficznych. Zastosowanie komputerów do publikowania bieżącej bibliografii narodowej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wiązało się z koniecznością opanowania ogromnego wzrostu produkcji wydawniczej,
zapewnienia użytkownikowi efektywniejszego wyszukiwania potrzebnej informacji oraz
rozbudowania systemu spisów pomocniczych, których przygotowanie tradycyjnymi metodami
pochłaniało wiele czasu i wysiłku. Automatyzacja bieżącej bibliografii narodowej przyspieszyła
także budowę katalogów centralnych, ułatwiła prowadzenie statystki bieżącej produkcji
wydawniczej państw i przyczyniła się do rozwiązania problemów kompletności tego typu
bibliografii.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Kiedy rozpoczęto prace nad automatyzacją opracowania i udostępniania zbiorów?
2. Jaka instytucja rozpoczęła te prace w Polsce?
3. Jak przebiegał proces automatyzacji „Przewodnika Bibliograficznego”?
4. Jakie inne bazy danych tworzy Biblioteka Narodowa?
5. Jakie bazy danych dostępne są w formacie MARC-21?
6. Jak automatyzacja zmieniła funkcjonowanie służb informacyjno-bibliograficznych?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Znajdź w zasobach Internetu informacje dotyczące baz danych „Bibliografie narodowe

i bibliografie specjalne”. Dokonaj charakterystyki tych baz.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić komputer i przeglądarkę internetową,
2) odnaleźć stronę internetową Biblioteki Narodowej,
3) odszukać opcję „Katalogi i bazy danych”,
4) zapoznać się z wymienionymi w ćwiczeniu bazami danych,
5) omówić poszczególne bazy danych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Wyszukaj w bazach danych Biblioteki Narodowej dowolną książkę wydaną po roku 1976

i porównaj jej opisy w pakiecie MAK i formacie MARC-21.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odnaleźć stronę internetową Biblioteki Narodowej,
2) znaleźć określoną bazę danych,
3) za pomocą indeksów wyszukać wybraną książkę,
4) dokonać analizy jej opisu bibliograficznego w pakiecie MAK,
5) wyszukać tę pozycję w formacie MARC-21,
6) porównać opisy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać rok rozpoczęcia automatyzacji „Przewodnika Bibliograficznego”?

¨ ¨

2) podać tytuły bieżącej bibliografii narodowej, dostępne w wersji

zautomatyzowanej?

3) wyszukać w sieci Internet określoną bazę Biblioteki Narodowej?

¨ ¨

4) wyszukać w katalogu komputerowym Biblioteki Narodowej dowolną

książkę?

5) wyjaśnić, jak automatyzacja zmieniła działalność służb informacyjno-

bibliograficznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Współczesny rynek wydawniczy

4.6.1. Materiał nauczania

Prawdziwy rynek książki w Polsce zaczął się kształtować po roku 1989, czyli po

zniesieniu reglamentacji papieru przez państwo, po dopuszczeniu przez nie do istnienia
prywatnych drukarń, wydawnictw i księgarń. Szczególne znaczenie miało zniesienie cenzury
prewencyjnej w 1990 roku, której nie poddawały się tylko wydawnictwa nielegalne, zwane
podziemnymi, niezależnymi. Powstały one po roku 1976, a najbujniej rozwijały się w okresie
„Solidarności” i po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce, w 1981 roku.

Powstawanie i kształtowanie się rynku wydawniczego miało charakter żywiołowy. Skutki

tego odczuwa się do dziś w postaci lekceważenia przez część wydawców ustawy
o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych czy kompozycji wydawniczej książki.
Następstwem tego jest brak pełnej i pewnej wiedzy o wielkości i strukturze polskiej produkcji
wydawniczej.

Informacje o krajowym rynku wydawniczym gromadzi i aktualizuje Centrum Informacji

o Książce. W 2001 roku opracowany przez tę instytucję katalog wykazywał 1029
wydawnictw. Od 1979 roku do 2001 roku 17 tys. podmiotom przydzielono numery ISBN
(Międzynarodowy Znormalizowany Numer Książki). W 2006 roku baza „Wydawcy”,
prowadzona przez Centrum Informacji o Książce zawierała ponad 10000 polskich firm
wydających książki.

Ogromna większość wydawnictw polskich to firmy małe, głównie prywatne albo działy

wydawnicze instytucji, zajmujących się inną działalnością (uczelnie, instytuty naukowe,
towarzystwa, urzędy itp.). Według Biblioteki Narodowej, w 1999 roku tylko 67
samodzielnych oficyn wydało po więcej niż 30 tytułów. Ponad 400 wydawnictw uczestniczy
w miarę regularnie w krajowych i międzynarodowych targach książki, odbywających się
w Warszawie. Uważa się jednak, że decydującą na rynku rolę odgrywa najwyżej 80–100 firm
wydawniczych. W tej czołówce znajdują się wydawnictwa z wieloletnią tradycją, stanowiące
nadal własność państwową (np. „Bellona”, „Ossolineum”, Państwowy Instytut Wydawniczy,
„Wiedza Powszechna”), niegdyś państwowe a obecnie już sprywatyzowane („Arkady”,
„Iskry”, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne), wydawnictwa
katolickie („Znak”) oraz wydawnictwa nowe, powstałe jako firmy prywatne po 1989 roku
(„Muza”, „Amber”, „Da Capo”, „Prószyński i S-ka”, „Rebis”, „Wilga”). Są tu także
wydawnictwa, stanowiące własność zagraniczną (C.H. Beck, „Arlekin”, „Świat Książki”).
W Polsce dominują wydawnictwa publikujące literaturę piękną, ale duże znaczenie na rynku
mają też firmy, specjalizujące się w produkcji książek prawniczych, medycznych, religijnych,
ekonomicznych, technicznych, podręczników, słowników i encyklopedii. Większość
wydawnictw ma swą siedzibę w Warszawie, która jest w Polsce tradycyjnie głównym
ośrodkiem wydawniczym. Tu ukazuje się najwięcej tytułów wydawanych w kraju. Według
oficjalnej statystyki, w roku 1998 powyżej 100 tytułów wydało tylko 12 oficyn. Wśród
wydawców nie będących pod żadnym względem potentatami, jest kilkanaście takich, które są
znane i cenione w pewnych środowiskach ze względu na ambitny, daleki od komercyjności
program wydawniczy, staranny dobór tytułów i wysoki poziom edytorski książek. Należą do
nich m.in.: „słowo/obraz terytoria” z Gdańska, Wydawnictwo a5 z Krakowa, „Łuk”
z Białegostoku, „Czarne” z Wołowca, „Świat Literacki”, „Trio”, „Agawa”, „Rytm”,
Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, „Nor sur Blanc” z Warszawy.

W ostatnich latach rośnie liczba wydawnictw specjalizujących się w publikacjach

multimedialnych (np. „Young Digital Multimedia”, „Optimus Pascal”, „Fogra”, „Albion”) lub

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

traktująca je jako jeszcze jeden dział swej produkcji (np. „Wydawnictwo Naukowe PWN,
WSIP, C.H. Beck, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne). Zaobserwować można również
wzrost roli wydawnictw, które zainwestowały w Internet, budowę usług online i portali
Internetowych. Liderem tego rynku jest obecnie Pascal.

W Polsce odbywają się co roku Międzynarodowe Targi Książki oraz dwie duże krajowe

imprezy promocyjno-targowe (w Warszawie i Krakowie) oraz ogólnokrajowe, choć nierzadko
z udziałem wydawców zagranicznych, targi książki edukacyjnej, akademickiej, historycznej,
katolickiej i innych.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Kiedy nastąpił rozwój wydawnictw polskich?
2. Jaka instytucja gromadzi informacje o krajowym rynku wydawniczym?
3. Jakie wydawnictwa publikują literaturę piękną?
4. Jakie wydawnictwa specjalizują się w publikacjach multimedialnych?
5. W jaki sposób wydawnictwa promują swoją działalność?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie własnych doświadczeń (wizyta w księgarni, przegląd katalogów

wydawniczych, poszukiwania w sieci Internet) omów dorobek Wydawnictw Szkolnych
i Pedagogicznych w zakresie serii wydawniczych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z ofertą WSIP (dostępna w postaci katalogów i online),
2) dokonać podziału serii wydawniczych,
3) omówić dorobek wydawnictwa w tym zakresie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

katalogi WSiP,

−

strona internetowa wydawnictwa,

−

notatka z wizyty w księgarni.

Ćwiczenie 2

Przygotuj w formie pisemnej opracowanie, dotyczące literatury popularnonaukowej dla

uczniów szkoły podstawowej. Omów wydawnictwa specjalizujące się w takich publikacjach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przejrzeć oferty wydawnicze,
2) dokonać analizy tygodnika „Przewodnik Bibliograficzny”, wydawanego przez BN,
3) przeanalizować okazjonalne dodatki informacyjno-reklamowe do gazet i czasopism,
4) przejrzeć ofertę internetową wydawnictw,
5) przygotować pisemną wypowiedź na zadany temat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

katalogi wydawnicze,

−

strony internetowe wydawnictw,

−

aktualny numer „Przewodnika Bibliograficznego”,

−

dodatki na temat książek w prasie.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) omówić rozwój rynku wydawniczego w Polsce?

¨ ¨

2) przedstawić najważniejsze polskie wydawnictwa?

¨ ¨

3) zaprezentować wydawnictwa specjalizujące się w wydawaniu literatury

pięknej?

4) omówić wydawnictwa publikujące podręczniki?

¨ ¨

5) przedstawić wydawnictwa specjalizujące się w publikowaniu multimediów?

¨ ¨

6) omówić imprezy promujące książkę?

¨ ¨

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Archiwa, muzea, seminaria i konferencje jako źródła

informacji. Mass media jako źródła informacji

4.7.1 Materiał nauczania

Archiwa pojawiły się w Polsce w końcu XII wieku. Tworzyły je instytucje kościelne,

miasta, książęta dzielnicowi i możnowładcy. W okresie staropolskim ukształtowały się archiwa
sądowe, miejskie, kościelne i rodowe. Po odzyskaniu niepodległości, w listopadzie 1918 roku,
Dekretem z 7 lutego 1919 r. o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami,
powołane zostały archiwa państwowe Rzeczypospolitej Polskiej. Ich zadaniem było, i jest
obecnie, gromadzić, chronić i opracowywać oraz udostępniać narodowy zasób archiwalny.
Gromadzenie archiwaliów podlega dwóm podstawowym zasadom: zasadzie przynależności
terytorialnej, mówiącej o poszanowaniu związku zespołów archiwalnych z terenem, na którym
powstały oraz zasadzie przynależności zespołowej, mówiącej o niepodzielności zespołu
archiwalnego. Dlatego też poruszanie się po zasobach archiwalnych w poszukiwaniu
potrzebnych archiwaliów wymaga odpowiedniego przygotowania. Pomocą służą opracowania
z zakresu historii i archiwistyki, wydawnictwa źródłowe oraz drukowane pomoce archiwalne,
wśród których wyróżnia się: przewodniki, informatory o zasobie archiwów, inwentarze
archiwalne, przewodniki i informatory tematyczne. Większość polskich archiwów
państwowych posiada już własne strony internetowe, zawierające informacje o zasobie
archiwów państwowych na poziomie zespołu w postaci bazy danych. Udostępnianie
archiwaliów we wszystkich archiwach jest bezpłatne. Odbywa się ono w pracowniach
naukowych, w dniach i godzinach określanych indywidualnie przez każde archiwum. Materiały
archiwalne udostępniane są po 30 latach od ich wytworzenia. W uzasadnionych przypadkach
kierownik danej placówki może wyrazić zgodę na ich wcześniejsze udostępnianie. Reprografia
materiałów archiwalnych dokonywana jest odpłatnie. Obowiązującym obecnie aktem
prawnym, regulującym zasady istnienia archiwów jest Ustawa z dnia 16 maja 2006 roku
o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach.

Muzea zajmują ważne miejsce w dorobku kulturalnym społeczeństwa i w systemie prac

oświatowych. Dostępność, bogactwo zbiorów i ciekawe informacje, dotyczące twórców i ich
dzieł to tylko niektóre cechy zachęcające do odwiedzin muzeów i galerii. Zasady działania
muzeów w Polsce reguluje ustawa z dnia 21 listopada 1996 roku o muzeach. Określa ona
definicję „muzeum” i „muzealia” oraz wymienia zadania tej organizacji. Większość muzeów
udostępnia swe zbiory również wirtualnie, za pomocą sieci Internet. Dobrze opracowany
katalog adresów muzeów w Polsce, wraz z krótkim opisem zbiorów, prezentuje portal
Onet.pl. Znane muzea na świecie prezentuje witryna http://www.muzea.com.pl/.

Materiały z konferencji, seminariów, kongresów i zjazdów należą do grupy dokumentów

niepublikowanych. Same konferencje czy seminaria zaliczamy do niedokumentalnych źródeł
informacji, natomiast referaty i komunikaty, przygotowywane na te konferencje, są źródłami
dokumentalnymi. W wyniku przygotowywania i przebiegu wszelkiego rodzaju zgromadzeń
powstaje wiele dokumentów określonych ogólnie jako materiały konferencyjne. W grupie tych
materiałów wyróżnia się materiały: przedkonferencyjne, wytworzone podczas trwania
konferencji i pokonferencyjne. Dwie pierwsze kategorie materiałów mają charakter
wewnętrzny, a ich adresatami są tylko uczestnicy konferencji. Materiały pokonferencyjne,
zawierające oprócz tekstów referatów wygłoszonych na zjeździe również sprawozdania
z przebiegu dyskusji oraz podjęte uchwały i wnioski są częściej publikowane. Jednym
z ośrodków rejestrującym dane o konferencjach jest Ośrodek Przetwarzania Informacji (OPI),
jednostka badawczo-rozwojowa, nadzorowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyższego. Zadaniem OPI jest ułatwienia szybkiego dostępu do aktualnej i kompleksowej
informacji o nauce polskiej. W swoich zasobach Ośrodek prowadzi bazę konferencji, która
zawiera informacje o krajowych i międzynarodowych imprezach organizowanych przez
krajowe jednostki naukowe i badawczo-rozwojowe. Baza powstała w 2001 r. i jest
aktualizowana na bieżąco. Drugą bazą jest prowadzona przez Bibliotekę Główną Politechniki
Warszawskiej baza SYMPOnet. Baza zawiera informacje o materiałach konferencyjnych,
przedkonferencyjnych i pokonferencyjnych znajdujących się w bibliotekach polskich. Rejestruje
materiały z konferencji, zjazdów, kongresów, sympozjów i innych spotkań naukowych
krajowych i zagranicznych.

W Polsce istnieje także krajowy system rejestracji prac naukowo-

badawczych z zakresu nauk technicznych – SYNABA, który ma za zadanie upowszechnianie
wyników badań naukowych, realizowanych obecnie i w latach poprzednich.

Termin mass media powstał w USA w latach czterdziestych XX wieku. Mass media to

urządzenia i instytucje za pomocą których kieruje się pewne treści do bardzo licznej
i zróżnicowanej publiczności. Inaczej nazywamy je środkami masowego przekazu, środkami
komunikowania masowego czy środkami masowej informacji i propagandy. Do mass mediów
zalicza się przede wszystkim wysokonakładową prasę, radio, telewizję, fonografię (płyty
i kasety), szeroko dystrybuowane filmy kinowe i wideokasety oraz wydawane w wielkich
nakładach książki. Wyróżniamy także tak zwane „nowe media”, czyli telegazetę, telewizję
satelitarną, Internet.

Środki masowego przekazu tworzą podstawę systemu komunikowania w kulturze

masowej i w wysokim stopniu określają jej charakter. Cechy mediów to: ponadregionalny,
ogólnokrajowy, zmierzający do globalnego charakter; publiczny charakter przekazywanych
treści; wysoki poziom produkcji, umożliwiający łatwy dostęp do nośników informacji;
natychmiastowość przekazu.

Masowymi środkami komunikowania stawały się kolejno: prasa (XIX w.), film (lata 20.

XX w.), radio (lata 30. XX w.), telewizja (lata 50. XX w.), Internet (lata 90. XX w.).

Generalnie zbiegło się to z ukształtowaniem społeczeństw przemysłowych, w których

masowej produkcji, dystrybucji i konsumpcji dóbr materialnych towarzyszyło zapotrzebowanie
na szybką informację, powszechną edukację oraz łatwo dostępną rozrywkę.

Media możemy podzielić na: tekstowe, wizualne, audialne, audiowizualne, elektroniczne.
W Polsce rozwój środków masowego przekazu z powodów politycznych i ustrojowych

podlegał innym mechanizmom niż w krajach zachodnich. Dopiero rok 1989 dokonał
zasadniczych zmian w zasadach masowej komunikacji. Od tego roku w Polsce buduje się
rynek mediów ale też wzrasta ekspansja zachodnich firm wydawniczych, telewizyjnych sieci
satelitarnych, agencji reklamowych oraz producentów nośników informacji.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są podstawowe zadania archiwów?
2. Ile lat trwa obostrzenie dotyczące udostępniania dokumentów w archiwum?
3. Jaki akt prawny reguluje pracę muzeów?
4. Co to są materiały pokonferencyjne?
5. Czym zajmuje się OPI?
6. Co to jest SYNABA?
7. Co to są mass media?
8. Co zaliczamy do „nowych mediów”?
9. Jakie są cechy mediów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10. Jakie są etapy rozwoju mediów?
11. Dokonaj podziału mediów.

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Obejrzyj zbiory dokumentów archiwalnych wybranych instytucji, których adresy znajdują

się w witrynie „Archiwa w Internecie”. Spośród nich wybierz tę, która, według Ciebie ma
szczególnie interesujące zbiory.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odnaleźć stronę www.archiwa.gov.pl,
2) przeszukać zasoby polskich archiwów państwowych,
3) dokonać analizy zbiorów wybranych archiwów,
4) odpowiedzieć na problem, zawarty w ćwiczeniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

adresy stron internetowych, dotyczące archiwów.

Ćwiczenie 2

Omów organizację muzeów na podstawie Ustawy z dnia 21 listopada 1996 roku

o muzeach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy podanej ustawy,
2) odszukać odpowiedni artykuł ustawy,
3) odpowiedzieć na problem, zawarty w ćwiczeniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tekst Ustawy z dnia 21 listopada 1996 roku o muzeach z późn. zm

Ćwiczenie 3

Podaj przykłady poszczególnych rodzajów mediów.

Tekstowe

Wizualne

Audialne

Audiowizualne

Elektroniczne

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie kryteria podziału mediów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) dokonać analizy poszczególnych rodzajów mediów,
3) podać przykłady rodzajów mediów na podstawie własnych doświadczeń.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

różne rodzaje mediów (książka, kaseta VHS, płyta CD, dyskietka, fotografia, plakat itp.).

Ćwiczenie 4

Uporządkuj podane media według kolejności rozwoju: telewizja, telewizja satelitarna,

gazeta, Internet, radio, film, magnetowid, DVD.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie etapy rozwoju mediów,
2) odwołać się do wiedzy zawartej w materiale nauczania i własnych doświadczeń,
3) uporządkować chronologicznie podane media.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

różne rodzaje mediów,

−

literatura z rozdziału 6.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić zadania archiwów?

¨ ¨

2) określić zadania muzeów?

¨ ¨

3) wykazać znaczenia konferencji i seminariów dla rozwoju nauki?

¨ ¨

4) podać zadania OPI?

¨ ¨

5) podać definicję mass mediów?

¨ ¨

6) określić cechy mediów?

¨ ¨

7) podać etapy rozwoju mediów?

¨ ¨

8) dokonać podziału mediów?

¨ ¨

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Zasoby informacyjne w sieciach lokalnych i rozległych.

Treści informacji pochodzących z sieci internetowej
w aspekcie wyszukiwania i wyselekcjonowania informacji
pożądanych

4.8.1 Materiał nauczania

W wyniku powszechnej komputeryzacji, kolejnym krokiem niezbędnym do szybkiej

wymiany danych, stały się sieci komputerowe. Konieczność komunikowania się między
komputerami i użytkowanie wspólnych baz, wymusiła powstawanie nowych specjalnych
programów i dodatkowych urządzeń tworzących sieci lokalne. Usprawniają one pracę
instytucji, firm, również bibliotek. Możliwe stało się powstanie zintegrowanych systemów
bibliotecznych i informacyjnych, które początkowo funkcjonowały w sieciach lokalnych,
następnie dzięki szybkiemu rozwojowi techniki, systemy te stały się dostępne w sieciach
rozległych, które łączą miasta, państwa, kontynenty. Globalną infrastrukturą sieciową jest
Internet rozwijający się początkowo do zastosowań specjalnych, potem akademickich,
a obecnie działający dla potrzeb wszystkich ludzi. Powstanie serwisu WWW (ang. World Wide
Web) spowodowało, że szybki przekaz informacji do milionów ludzi, bez względu na
odległość stał się faktem. Bardzo szybko Internet „wkroczył” do bibliotekarstwa i stał się
narzędziem do organizacji współpracy biblioteki i ośrodków informacji. Zapewnił szybką
wymianę informacji, dostęp do zasobów bibliotek niemal całego świata, a jednocześnie
znakomicie usprawnił warsztat bibliotekarski, np.: możliwość przejmowania opisów
bibliograficznych do lokalnych zasobów bibliotecznych. W ramach sieci komputerowych
biblioteki i ośrodki informacji mogą prowadzić wypożyczanie międzybiblioteczne, wspólne
katalogowanie, skoordynowaną politykę gromadzenia zbiorów i kontrolę obiegu dokumentów.
Można powiedzieć, że Internet to wielka cyberbiblioteka. Aby znaleźć konkretną informację
w tak ogromnym zasobie, koniecznością staje się znajomość narzędzi wyszukiwawczych.

W zależności od sposobu gromadzenia informacji narzędzia wyszukiwawcze dzieli się na:

−

wyszukiwarki, (np. www.google.pl; www.altavista.com.pl; www.szukacz.pl)

−

katalogi tematyczne, (np. www.sciseek.com)

−

multiwyszukiwarki, (np. www.emulti.pl) [6, s. 77

–

78].

Sieci

lokalne

pozwalają

instytucjom,

funkcjonować

sposób

ujednolicony

i kontrolowany. Sprawny przepływ informacji i dokumentów daje możliwość szybkiej analizy
np. kierownictwu instytucji o stanie finansów, prawidłowym obiegu dokumentów i bieżących
potrzebach, np. w zaopatrzeniu jednostki organizacyjnej. Szczególnie istotne znaczenie
w dostępności informacji ma system sieciowego rozpowszechniania baz danych zarówno
w sieciach lokalnych, jak i rozległych. Pierwsze próby wprowadzania baz danych do sieci
lokalnych miały miejsce kilka lat temu. Przy ich wprowadzaniu napotykano na liczne trudności,
np.: ograniczenie pracy tylko i wyłącznie do jednego stanowiska, utrudnienie równoczesnego
dostępu kilku użytkowników do tego samego krążka CD. Te i inne wady zostały
wyeliminowane w skutek dalszego rozwoju technologicznego.

Stopniowo biblioteki powiększały liczbę elektronicznych baz danych, najczęściej

abstraktowych, potem coraz częściej pełnotekstowych z wybranych periodyków. Rozległe
sieci komputerowe gromadzą: katalogi lokalnych konsorcjów, zasoby internetowe (np. serwisy
informacyjne, witryny wydawców, księgarnie internetowe, archiwa, bazy bibliograficzne,
katalogi biblioteczne dostępne online). Bazy tekstowe zawierają, różnorodne informacje
tekstowe. Bazy te posiadają dostęp online lub na CD-ROM-ach. Wyróżnić w tej grupie
możemy: słowniki, encyklopedie, bazy teleadresowe, biznesowe, ustaw, norm, patentów itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Inną grupę tworzą bazy literaturowe. Zawierają one oprócz opisu bibliograficznego publikacji
dodatkowo streszczenie, czyli (abstrakt) coraz częściej pełen tekst artykułu lub całej publikacji.
Są to zazwyczaj bazy komercyjne. Korzystanie z nich jest kosztowne. Zbiory udostępniają
odpłatnie wyspecjalizowane instytucje komercyjne, tworzące konsorcja. Oferują one bazy
kompletnych artykułów z wielu dziedzin. Aby wejść do takiej bazy musimy posiadać swój
identyfikator i hasło [6, s. 45]. Biblioteki opłacają i organizują dla swoich użytkowników
licencjonowany sieciowy dostęp do wybranych zasobów informacyjnych, posadowionych na
odległych serwerach. Wymienić tu należy przede wszystkim możliwość sieciowego korzystania
z czasopism elektronicznych oraz niektórych baz danych. Ponadto ze stron domowych
bibliotek organizowany jest bezpłatny dostęp do innych serwisów komercyjnych, darmowych
lub pozostających w czasowej promocji – oferujących czasopisma naukowe w wersji
elektronicznej. Biblioteki korzystają z sieci rozległych, zarówno sieciowych systemów
informacyjnych, jak i całych zintegrowanych systemów bibliotecznych. Nie tylko korzystają, a
jednocześnie udostępniają w nich swoje zbiory w formie pełnotekstowej. Proces ten nazywamy
digitalizacją zbiorów. Oznacza wprowadzenie do komputerów tradycyjnych, drukowanych lub
rękopiśmiennych materiałów bibliotecznych w postaci danych cyfrowych metodą skanowania.
Procesem bardzo ważnym po uzyskaniu danych w wyniku skanowania jest obróbka cyfrowa,
pozwalająca publikować materiały jako biblioteki cyfrowe. Akademia Górniczo-Hutnicza
w Krakowie uruchomiła projekt Akademickiej Biblioteki Cyfrowej. Udostępnia w sieci
Internet elektroniczne zasoby wydane lub pozyskane przez Bibliotekę Główną AGH. Jej celem
jest wspomaganie procesów dydaktycznych i naukowo-badawczych realizowanych w uczelni.
Prezentowane są: wybrane skrypty uczelniane, monografie, materiały konferencyjne, artykuły
z czasopism naukowych AGH, rozprawy doktorskie (obecnie tylko spisy treści), druki XIX
i XX-wieczne oraz multimedialne katalogi wystaw organizowanych w BG AGH.

Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (WBC) jest ważnym projektem i inicjatywą

poznańskiego środowiska akademickiego. Uczestnikami projektu są biblioteki naukowe
i publiczne Poznania. Naczelnym założeniem WBC jest stworzenie dostępu poprzez Internet
do czterech typów zasobów: zasób edukacyjny (skrypty, podręczniki i monografie naukowe);
zasób dziedzictwa kulturowego (wybrane zabytki piśmiennictwa znajdujące się w bibliotekach
poznańskich); regionalia (piśmiennictwo dotyczące Poznania i Wielkopolski); muzykalia (nuty
i piśmiennictwo związane z muzyką). Wszystkie treści będące w zasobach sieciowych
lokalnych czy też rozległych muszą charakteryzować się przejrzystością opisu, jak również
sformalizowanymi kryteriami wyszukiwawczymi. Bazy tekstowe posiadają kilka indeksów,
które znacznie ułatwiają i przyspieszają przeszukiwanie zasobów. Inne bazy wymagają
stosowanie operatorów logicznych, tekstowych i maskowania końcówek.

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest sieć lokalna?
2. Co składa się na sieć rozległą ?
3. Jakie narzędzia wyszukiwawcze stosowane są w internecie?
4. Jakie rodzaju zasoby informacyjne przechowywane są w sieciach rozległych?
5. Co to są konsorcja ?
6. Co nazywamy bazą tekstową?
7. Co oznacza termin digitalizacja?
8. Jakie znasz polskie projekty dotyczące digitalizacji zbiorów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sprawdź internetowe zasoby Biblioteki Narodowej i podaj, z jakich bibliotek polskich

rejestrowane są druki „Druki XVI

–

XVIII w. Katalog mikrofilmów”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odnaleźć w Internecie stronę Biblioteki Narodowej,
2) zapoznać się z jej budową i zasobami,
3) przeszukać poszczególne bazy i katalogi,
4) odpowiedzieć na pytanie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

materiał nauczania.

Ćwiczenie 2

Ile publikacji rejestruje baza Akademickiej Biblioteki Cyfrowej Akademii Górniczo-

Hutniczej w Krakowie ?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odnaleźć w Internecie stronę Biblioteki Głównej Akademii Górniczo-Hutniczej

w Krakowie,

2) zapoznać się z jej budową i zasobami,
3) przeszukać zasoby Akademickiej Biblioteki Cyfrowej,
4) podać liczbę publikacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

materiał nauczania.

Ćwiczenie 3

Korzystając z zasobów biblioteki Politechniki Warszawskiej, sprawdź czy baza danych

BAZTECH jest bazą komercyjną, czy ogólnodostępną ?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odnaleźć stronę internetową Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej,
2) zapoznać się z jej budową i zasobami,
3) zapoznać się z opisem i strukturą bazy BAZTECH,
4) odpowiedzieć na pytanie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

materiał nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8.4 Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wykazać różnice między siecią lokalną a rozległą?

¨ ¨

2) podzielić zasoby sieciowe na komercyjne i ogólnodostępne?

¨ ¨

3) podać definicję konsorcjum?

¨ ¨

4) posługiwać się zasobami internetowymi Biblioteki Narodowej?

¨ ¨

5) podać definicję digitalizacji?

¨ ¨

6) wymienić cechy bazy tekstowych?
7) wymienić polskie duże wyszukiwarki internetowe?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Komputerowe systemy biblioteczne. Metody wyszukiwania

informacji w systemach zautomatyzowanych i tradycyjnych

4.9.1. Materiał nauczania

Oprogramowanie biblioteczne można podzielić na trzy grupy: zintegrowane systemy

biblioteczne, programy automatyzujące pojedyncze funkcje biblioteki i programy
wspomagające inne funkcje informacyjne [9, s. 35–36].

Zintegrowane systemy biblioteczne mają za zadanie skomputeryzowanie wszystkich

funkcji bibliotecznych. Spośród bardzo licznych zagranicznych programów kompleksowej
komputeryzacji biblioteki, w Polsce zakupiono ich tylko kilka. Kilkanaście bibliotek
uczelnianych zdecydowało się na wdrażanie amerykańskiego systemu VTLS (Virginia Tech
Library System). Program ma budowę modułową i obejmuje: gromadzenie, opracowanie,
prowadzenie kartotek haseł wzorcowych, katalog publiczny, obsługę wypożyczeń, kontrolę
wpływu czasopism, opracowanie zawartości czasopism oraz statystyki biblioteczne, obsługę
dokumentów multimedialnych i usługi dla społeczności lokalnych.

Zintegrowany system biblioteczny ALEPH firmy Ex Libris został zainstalowany w ponad

1500 instytucjach w 62 krajach. W Polsce obsługuje on m.in. Biblioteki Politechniki
w Warszawie i Wrocławiu, bibliotekę SGH, GUS i Sejmową. ALEPH jest niezwykle
elastyczny i może być przystosowany do potrzeb różnego typu instytucji, gdyż ma możliwość
zarządzania różnymi danymi: opisami książek, czasopism, materiałów audiowizualnych,
patentów, zbiorów specjalnych a także pełnymi tekstami dokumentów czy obrazami,
graficznymi, wczytywanymi za pomocą skanera. ALEPH jest systemem w pełni
zintegrowanym, co oznacza również, że każdy opis dokumentu, wprowadzony jest do zbioru
tylko raz, a następnie może być wykorzystywany w różnych modułach systemu.

Kompleksowy system zarządzania biblioteką PROLIB firmy Max Elektronik S.A. również

ma budowę modułową, której wszystkie elementy współpracują tak, aby uniknąć podwójnych
kartotek i wielokrotnego wprowadzania danych. Moduły podstawowe tego systemu to:
katalogowanie wydawnictw zwartych, ciągłych i czasopism, wypożyczanie, OPAC
i administrator. Rozszerzenie możliwości funkcjonalnych tego systemu stanowią moduły
dodatkowe, m.in.: gromadzenie dokumentów, opracowanie patentów i norm oraz moduły
obsługi baz Biblioteki Narodowej.

Budowa modułowa programu TINLIB (The Information Nawigator) firmy IME obejmuje:

gromadzenie zbiorów zwartych, obsługę prenumeraty czasopism i wydawnictw ciągłych,
katalogowanie i udostępnianie dokumentów, gromadzenie raportów i wymianę informacji
z innymi bazami.

Nowoczesnym systemem bibliotecznym jest też produkt firmy Dynix o nazwie Horizon.

Zapewnia on automatyzację prac związanych z gromadzeniem i katalogowaniem dokumentów,
śledzeniem wpływu wydawnictw ciągłych, wyszukiwaniem i udostępnianiem dokumentów,
pozwala generować różnorodne dane statystyczne i raporty. Został on wyposażony w wiele
opcji ułatwiających dostosowanie do potrzeb biblioteki, w której jest zainstalowany lub
użytkownika, który z nim współpracuje.

Politechnika Wrocławska zdecydowała się na wprowadzenie własnego systemu

bibliotecznego APIN, który automatyzuje procesy biblioteczno-informacyjne w następujących
podsystemach: tworzenie i obsługa baz, gromadzenie, opracowanie, obsługa magazynu,
wypożyczanie, OPAC, kontrola zbiorów, wydruki i analizy syntetyczne.

Opisane powyżej systemy zintegrowane przeznaczone są do dużych bibliotek.

W bibliotekach szkolnych Ministerstwo Edukacji Narodowej zaleca stosowanie programu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MOL Optivum. Za pomocą tego programu można: rejestrować wypożyczenia, opracowywać
nabytki, przeprowadzać skontrum, wyszukiwać informacje o książkach i innych materiałach
bibliotecznych, zbierać dane statystyczne, wykonywać sprawozdania, analizować zaległości.

LIBRA 2000 jest komputerowym programem przeznaczonym do kompleksowej obsługi

informatycznej bibliotek średnich i małych, w szczególności: bibliotek publicznych (miejskich,
miejsko-gminnych, gminnych), filii bibliotek pedagogicznych, niewielkich bibliotek
o charakterze naukowym (ośrodków informacji naukowo-technicznej, bibliotek zakładowych,
muzealnych, kościelnych) oraz bibliotek akademickich. LIBRA 2000 nie posiada ograniczeń
dotyczących wielkości obsługiwanych baz.

Patron 2 jest systemem przeznaczonym do kompleksowej obsługi informatycznej dużych i

średnich bibliotek. Szczególnie polecany jest dla bibliotek, charakteryzujących się
rozbudowaną strukturą filialną, tworzących katalog centralny dla wszystkich filii. Polecany jest
dużym bibliotekom, posiadającym rozbudowane działy opracowania i gromadzenia zbiorów.

System biblioteczny SOWA firmy Sokrates jest pakietem programów wspomagającym

działalność biblioteki. Umożliwia zautomatyzowanie wielu procesów bibliotecznych, takich
jak: gromadzenie, katalogowanie, wyszukiwanie i zestawianie informacji o posiadanych
zbiorach, ewidencja zbiorów oraz ich udostępnianie.

Biblioteka Narodowa proponuje bibliotekom zautomatyzowany system MAK. Pakiet

MAK jest szczególnie przydatny do prowadzenia baz o charakterze katalogów i kartotek
w bibliotekach. W pakiecie można wyróżnić trzy części, zwane modułami: obsługi bazy,
drukowania (edycji) i wypożyczeń. Oprócz wymienionych modułów istnieją programy
udostępniające bazy pakietu MAK na CD ROM oraz w Internecie. W 2006 roku MAK
obsługiwał już 1497 instytucji, w tym ponad 850 bibliotek publicznych, około 120 kościelnych
i 200 uczelnianych [7, s. 101].

Wyszukiwanie informacji polega na wybraniu ze zbioru dokumentów lub ich opisów

(dokumentów pochodnych) tych, które odpowiadają instrukcji wyszukiwawczej. W systemie
tradycyjnym do dokumentu możemy dotrzeć za pośrednictwem nazwiska autora lub
współtwórcy, tytułu, haseł przedmiotowych lub symboli klasyfikacji. W zależności od
wybranego sposobu poszukiwania korzystamy z katalogu alfabetycznego lub rzeczowego.
Możemy też skorzystać z odpowiedniej bibliografii, gdzie opisy bibliograficzne są
uporządkowane według kryteriów formalnych lub rzeczowych. W systemach tradycyjnych
ograniczone są możliwości dotarcia do dokumentów według innych kryteriów, np.: liczby
stron, kryterium nazwy wydawcy czy ISBN, gdyż takich katalogów się nie prowadzi.
Wyszukiwanie informacji według takich kryteriów metodami tradycyjnymi jest możliwe, ale
byłaby to czynność bardzo pracochłonna i długotrwała. Systemy tradycyjne decydują się na
kilka wybranych, najbardziej ważnych z informacyjnego punktu widzenia, kryteriów.

W systemie zautomatyzowanym opis bibliograficzny wyrażony w formacie, sporządzony

jest tylko raz i zachowany w pamięci komputera. Opis ten jest tak skonstruowany, że do
każdego elementu jest dostęp przez odpowiednie oznakowanie. Można go odszukać w zbiorze
innych opisów przez każdy element zapisany w polu lub podpolu. W praktyce wyszukiwanie
ogranicza się do kilku najbardziej przydatnych elementów: autor, współtwórca, tytuł, język,
ISBN, hasło przedmiotowe, symbol klasyfikacyjny, rok wydania (jest to wyszukiwanie proste).
Kryteria przyjęte w wyszukiwaniu mogą być odpowiednio łączone, tak by od razu
wyeliminować dokumenty nierelewantne, czyli takie, które nie odpowiadają na pytanie
użytkownika (jest to wyszukiwanie złożone, zaawansowane). Podczas wyszukiwania
złożonego można korzystać ze znaków logicznych: i, i nie, lub. Wybór opcji i sposób
konstruowania zapytań podawany jest w podpowiedziach.

Najprostszym sposobem wyszukiwania treściowego są słowa kluczowe. Istnieją sposoby

identyfikacji słów na podstawie tylko ich fragmentów. Sposoby te są bardzo ważne, ponieważ

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nie zawsze wiemy i możemy przewidzieć, jaką formę ma dane słowo w opisie dokumentu. Do
wyszukiwania zautomatyzowanego nadają się wszystkie języki informacyjno-wyszukiwawcze,
ale najbardziej akceptowane przez użytkownika są te, które bazują na słownictwie języków
naturalnych.

W związku z możliwością wieloaspektowego wyszukiwania informacji wzrasta rola

rzeczowego opracowania zbiorów. Istotne jest tu, aby system dawał możliwość
kontynuowania używanego dotychczas języka wyszukiwawczego. Korzystanie z UKD
w systemie zautomatyzowanym pociąga za sobą konieczność innego, w stosunku do
pozostałych danych, sortowania symboli klasyfikacji. Jednocześnie systemy komputerowe
dostarczają zwykle dodatkowych możliwości opisania treści dokumentów, np. poprzez
automatyczny wybór jednowyrazowych słów kluczowych z różnych pól.

Katalog komputerowy jest łatwy w obsłudze i zapewnia czytelnikowi szybki i pełny dostęp

do poszukiwanego dokumentu. Większe biblioteki udostępniają swoje katalogi w Internecie.
Uprawnieni czytelnicy mogą również zamówić książkę drogą elektroniczną. Potrzebna jest do
tego autoryzacja czytelnika, polegająca na wpisaniu identyfikatora i PIN-u, który otrzymuje się
przy zapisywaniu do biblioteki.

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak można podzielić oprogramowanie biblioteczno-informacyjne?
2. Jakie zadanie mają zintegrowane systemy biblioteczne?
3. Jakie moduły posiada system VTLS?
4. Jakimi danymi może zarządzać system ALEPH?
5. Czym charakteryzuje się system PROLIB?
6. Jaki program stosuje się w bibliotekach szkolnych?
7. Do jakich bibliotek przeznaczone są programy: LIBRA 2000 i Patron 2?
8. Z jakich elementów zbudowany jest pakiet MAK Biblioteki Narodowej ?
9. Jakie są możliwości wyszukiwacze tradycyjnych katalogów bibliotecznych?
10. Kiedy korzysta się z katalogu rzeczowego?
11. Na czym polega wyszukiwanie proste w systemach zautomatyzowanych?
12. Co to jest wyszukiwanie zaawansowane?

4. 9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj tabelarycznego zestawienia komputerowych systemów bibliotecznych według

kryterium wielkości biblioteki. Wykorzystaj informacje zawarte w materiale nauczania.

Duże biblioteki

Średnie i małe biblioteki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy poszczególnych systemów bibliotecznych,
2) dostosować dany program do wielkości biblioteki,
3) uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

informacje producentów oprogramowania.

Ćwiczenie 2

Wskaż, czy w zbiorach dowolnej biblioteki znajdują się książki Nicholasa Sparksa. Jeśli

tak, wypisz ich tytuły i nazwę wydawcy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać się do dowolnej biblioteki lub odnaleźć w Internecie katalog komputerowy,
2) przejrzeć opisy katalogowe według kryterium autora,
3) przeszukać poszczególne opisy w celu odnalezienia odpowiedzi na pytanie ćwiczebne,
4) wybrać opisy odpowiadające zapytaniu, spisać lub wydrukować tytuły książek Nicholasa

Sparksa.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

zbiory dowolnej biblioteki,

−

katalog alfabetyczny tradycyjny bądź zautomatyzowany.

Ćwiczenie 3

W zbiorach dowolnej biblioteki szkolnej wyszukaj książki „Hobbit, czyli tam i powrotem”,

posługując się komputerowym systemem bibliotecznym „MOL Optivum”. Sprawdź nazwisko
autora oraz możliwość wypożyczenia książki w danej chwili.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z możliwościami programu „MOL Optivum”,
2) poznać moduł „typ dokumentu”,
3) korzystając z katalogu tytułowego, odszukać odpowiednią książkę,
4) sprawdzić nazwisko autora książki,
5) uzyskać informacje na temat dostępności danej pozycji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

komputerowy katalog tytułowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

W bazie Biblioteki Narodowej „Artykuły z czasopism polskich (1996–)” znajdź 5

artykułów na temat wycieczek szkolnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) otworzyć bazę „Artykuły z czasopism polskich (1996

–

)”,

2) wybrać indeks przedmiotowy i wpisać w oknie wyszukiwarki hasło „wycieczki szkolne”,
3) obejrzeć opisy bibliograficzne artykułów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

katalog Biblioteki Narodowej.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) dokonać podziału oprogramowania biblioteczno-informacyjnego?

¨ ¨

2) omówić zintegrowane systemy biblioteczne?

¨ ¨

3) zaprezentować program komputerowy przeznaczony do bibliotek

szkolnych?

4) podzielić systemy w zależności od wielkości biblioteki?

¨ ¨

5) odnaleźć w zasobach Internetu strony producentów oprogramowania

bibliotecznego?

6) wyszukać informacje w katalogu kartkowym?

¨ ¨

7) ocenić przydatność kartotek w bibliotekach?

¨ ¨

8) wyszukać potrzebną informację w katalogach komputerowych?

¨ ¨

9) odczytać informacje o książce z komputerowej karty katalogowej?

¨ ¨

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Bazy danych na nośnikach CD-ROM. Typologia baz

danych na dyskach optycznych

4.10.1. Materiał nauczania

Dyskiem optycznym nazywamy nośnik danych, który do odczytu wykorzystuje światło

lasera. Istnieje wiele rodzajów dysków optycznych. Pojawiły się one w latach osiemdziesiątych
XX wieku. Początkowo były to płyty CD. W 1985 roku opublikowano definicję (opis) dysku
Compact Disc – Read Only Memory (CD-ROM), czyli dysku kompaktowego z pamięcią tylko
do odczytu, przeznaczonego do zapisu typowych plików komputerowych. Pojedynczy dysk
ma średnicę 12 cm i mieści się na nim ok. 300 000 zapisanych arkuszy formatu A4. W procesie
zapisu za pomocą promienia laserowego wypalane są wgłębienia o wymiarach 0,12 mikrona
głębokości i 0,6 mikrona szerokości. Pojedyncza płyta zawiera 16 tysięcy wypalonych ścieżek.
Na dysku CD-ROM zapis informacji dokonywany jest jednorazowo. Aktualizacja tak zapisanej
bazy dokonuje się poprzez wymianę dysków. Największe zalety CD-ROM to:

−

ogromna pojemność (680 MB),

−

duża oszczędność miejsca w porównaniu z np. odpowiednikami drukowanymi baz danych,

−

niska cena w stosunku do pojemności,

−

możliwość użycia w zastosowaniach multimedialnych; na dysku optycznym zapisać można

informacje tekstowe, dźwiękowe, graficzne (zdjęcia lub ruchomy film),

−

łatwość dostępu,

−

standardowy format; dane na wszystkich dyskach zapisywane są w tym samym formacie

(ISO 9660),

−

krótki czas dostępu, chociaż urządzenia do odczytu danych z CD-ROM nie dorównują

szybkością działania najszybszym dyskom twardym [5, s. 115].

Główne zastosowanie CD-ROM to obszary, w których występuje duża liczba informacji

niewymagających stałych modyfikacji. Jest to zatem idealne narzędzie do takich zastosowań,
jak: katalogi, słowniki, encyklopedie, wydawnictwa typu atlasów i innych katalogów map oraz
zastosowań multimedialnych. Również ze względu na wyraźnie niższe koszty zakupu dysków
optycznych od kosztów zdalnego dostępu online do zagranicznych baz danych, CD-ROM
skutecznie konkurują z systemami, oferującymi dostęp online.

Inne rodzaje dysków optycznych to: CD-R, CD-RW, DVD i DVD-ROM.
Jak napisano w rozdziale czwartym, baza danych to uporządkowany zbiór informacji

z pewnej dziedziny, który jest zapisany w sposób ułatwiający dostęp do danych i posługiwanie
się nimi za pomocą określonych poleceń. Każda pozycja bazy danych składa się z rekordów,
które z kolei składają się z pól. Najbardziej rozpowszechnione są bazy tekstowe zawierające
różnego rodzaju słowniki, poradniki i encyklopedie oraz bazy teleadresowe, turystyczne,
biznesowe, ustaw, norm itp. Dużą wartość dla użytkowników potrzebujących szybkiego
dostępu do informacji tekstowych mają bazy danych, zawierające treść popularnych czasopism.
Kolejną grupę stanowią bazy literaturowe, wykorzystywane głównie przez środowiska
naukowe. Zawierają one dane o publikacjach z wielu dziedzin nauki i szeroko rozumianej
wiedzy. W bazach tych, oprócz danych bibliograficznych dotyczących publikacji, coraz częściej
są zawarte również streszczenia, utworzone przez autorów i wydawnictwa oraz pełne teksty
artykułów, a nawet wierne obrazy publikacji z elementami grafiki i zdjęciami. Wiele bibliotek
zakupuje bazy danych będące odpowiednikami poprzednio prenumerowanych drukowanych
wydawnictw abstraktowych, co często jest rozwiązaniem tańszym, a jednocześnie dającym
znacznie większe możliwości wyszukiwawcze. Rozwój technologii informacyjnej doprowadził
do powstania multimedialnych baz danych, zawierających, oprócz informacji tekstowej, także

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

informację graficzną czy dźwiękową. Do najciekawszych multimedialnych baz, dostępnych
przeważnie na płytach CD, należą encyklopedie i słowniki.

Bazy danych na dyskach optycznych mają też zastosowanie jako narzędzia wspomagające

pracę bibliotekarzy. Są to różnego rodzaju katalogi, zwłaszcza wydawnicze. Tworzone są
także zbiory będące odpowiednikami katalogów bibliotecznych, zwłaszcza dużych bibliotek,
narodowych czy uniwersyteckich, a także katalogów centralnych. Podobnie przedstawia się
sprawa z bibliografiami narodowymi.

Obecnie można znaleźć bazy danych praktycznie z każdej dziedziny wiedzy. Ich spisy

wraz z krótką charakterystyką dostępne są u producentów i dystrybutorów tych baz. Jest wielu
producentów baz danych. Zwykle jeden producent stosuje to samo oprogramowanie
i strukturę danych do wszystkich oferowanych baz, dzięki czemu wyszukiwanie prowadzone
w obrębie tego samego producenta jest identyczne, mimo różnego zakresu tematycznego baz.

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co nazywamy dyskiem optycznym?
2. Jakie znasz rodzaje dysków optycznych?
3. Jakie są zalety CD-ROM?
4. Co oznacza termin „baza danych”?
5. Co to są bazy tekstowe?
6. Jakie dane zawierają bazy literaturowe?
7. Scharakteryzuj multimedialne bazy danych.

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeczytaj poniższe zdania dotyczące dysków CD-ROM. Jeżeli są prawdziwe, to podkreśl

słowo PRAWDA, jeśli nie, to podkreśl słowo FAŁSZ.

a) Dysk CD-ROM ma pojemność 680 MB.

PRAWDA

FAŁSZ

b) Na dysku optycznym nie można zapisać informacji tekstowych ani graficznych.

PRAWDA

FAŁSZ

c) Dyski CD-ROM posiadają standardowy format.

PRAWDA

FAŁSZ

d) Na dysku CD-ROM zapis informacji może być dokonywany wielokrotnie.

PRAWDA

FAŁSZ

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z materiałem nauczania,
3) dokonać charakterystyki dysku CD-ROM.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Dokonaj tabelarycznego zestawienia rodzajów baz danych. Wypisz co zawierają

poszczególne bazy.

Bazy tekstowe

Bazy literaturowe

Bazy multimedialne

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) dokonać analizy poszczególnych baz danych,
2) dostosować rodzaj danych do poszczególnych baz,
3) uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

informacje producentów baz danych.

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać definicje dysku optycznego?

¨ ¨

2) omówić rodzaje dysków optycznych?

¨ ¨

3) wymienić zalety CD-ROM?

¨ ¨

4) podać definicję bazy danych?

¨ ¨

5) dokonać podziału baz danych?

¨ ¨

6) odnaleźć w zasobach Internetu strony producentów baz danych?

¨ ¨

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11. Programy

multimedialne

jako

źródła

informacji.

Wydawnictwa elektroniczne

4.11.1. Materiał nauczania

Elektronicznym nośnikiem informacji nazywamy nośnik, na którym utrwalenie danych

odbywa się poprzez transformację odpowiedniego układu elektronów odwzorowującego
różnego rodzaju komunikaty – teksty języków naturalnych w subkodach akustycznych
i graficznych oraz innych komunikatów graficznych, jak: obrazy, wykresy, animacje, filmy,
muzyka. W piśmiennictwie naukowym z zakresu nauk bibliologicznych i edytorstwa występuje
wiele terminów określających publikacje utrwalone na elektronicznych nośnikach informacji –
dokumenty elektroniczne, publikacje elektroniczne, wydawnictwa elektroniczne czy
edytorstwo elektroniczne. Elektroniczne źródła informacji mogą być zapisane na CD-ROM-
ach, taśmach magnetycznych, dyskach twardych, kompaktowych dyskach optycznych lub
udostępniane w rozległej sieci komputerowej. Ze względu na typ publikacji wyróżnia się
następujące kategorie wydawnictw elektronicznych:

−

publikacje elektroniczne o charakterze wydawnictw zwartych (encyklopedie, słowniki,

literatura naukowa, popularnonaukowa i beletrystyczna, materiały konferencyjne),

−

czasopisma elektroniczne – jako wydawnictwa samodzielne lub towarzyszące swoim

wersjom drukowanym,

−

bibliografie.

Cechy charakterystyczne cyfrowych publikacji można wyodrębnić na podstawie analizy:

−

medium, które pośredniczy w przekazywaniu informacji od nadawcy do odbiorcy; inaczej

niż w przypadku tradycyjnych książek, aby przekaz dotarł do czytelnika, niezbędne jest
użycie sprzętu umożliwiającego zarówno przetwarzanie informacji, jak i jej odbiór,

−

rodzaju informacji – podstawę elektronicznych książek jest tradycyjnie rozumiany tekst,

chociaż może być on wzbogacony o ilustracje, dźwięk, zdjęcia, animacje oraz fragmenty
filmów,

−

funkcji elektronicznych wydawnictw – cyfrowe wydawnictwa informacyjne spełniają

szczególną funkcję poznawczą ze względu na multimedialne i wyszukiwawcze możliwości
systemów komputerowych, stanowiących integralną część elektronicznych wydawnictw.
Umożliwiają one wielokrotne, aktywne korzystanie z różnych form przekazu,
zintegrowanych w logiczną całość.

Z pojęciem książek elektronicznych wiążą się różne koncepcje ich postaci oraz sposobu

prezentacji danych na ekranie. Większość tych rozwiązań nawiązuje jednak do książki
papierowej jako modelu dla elektronicznej. Elementy stanowiące punkt odniesienia dla
elektronicznych wydawnictw to forma oraz struktura drukowanej książki.

Czasopisma elektroniczne ze względu na formę wydawniczą dzieli się na dwie grupy:

elektroniczne wersje tytułów ukazujących się w formie drukowanej; kompletne, lub
zawierające tylko informacje o periodyku, spisy treści lub archiwa wcześniejszych numerów
oraz czasopisma istniejące tylko w wersji elektronicznej.

Jednymi z najpopularniejszych obecnie publikacji elektronicznych są wydawnictwa

informacyjne typu encyklopedycznego. Zazwyczaj nośnikiem elektronicznych encyklopedii jest
dysk optyczny typu CD ROM, ale dostępne są one również w trybie online. Popularność
encyklopedii multimedialnych wynika z kilku względów. Encyklopedie te są tańsze od
encyklopedii w wersji książkowej. Można się nimi łatwiej posługiwać – system hipertekstowy
odsyłaczy umożliwia prostą nawigację wśród ogromnej liczby haseł. Atrakcyjność
komputerowych wydawnictw podnoszą animacje, dźwięk i zdjęcia panoramiczne. Standardem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w encyklopediach obcojęzycznych jest dołączenie słownika językowego. Atutem encyklopedii
elektronicznych jest możliwość dokonywania aktualizacji za pośrednictwem Internetu.

W postaci elektronicznej wydawane są także bibliografie bieżące (opisane w innym

rozdziale), encyklopedie tematyczne oraz słowniki (wydawnictwo PWN oferuje „Słownik
Języka Polskiego”). Największą ich zaletą jest łatwość wyszukiwania dowolnych haseł.
Wystarczy wpisać słowo, a po chwili na ekranie monitora wyświetla się jego wyjaśnienie.

Technologie elektroniczne zmieniły zupełnie świat informacji. Powszechność dostępu do

globalnych sieci komputerowych i rozwój ich systemów informacyjno-wyszukiwawczych,
a także możliwość teleportacji informacji dzięki poczcie elektronicznej i nowoczesnym
urządzeniom kopiującym zupełnie odmieniły proces transferu informacji, także z biblioteki do
użytkownika.

Pierwsze oryginalne programy na rynku polskim pojawiły się w 1994 roku. Były to

nagrania do nauki języków obcych wprowadzone przez gdańską firmę Young Digital Poland,
poznańską Super Memo oraz warszawską Premiere Training Company. Obecnie programy
multimedialne zaistniały na naszym rynku na stałe, stając się w pewien sposób konkurencją dla
tradycyjnych wydawnictw informacyjnych. Obecna oferta rynkowa w zakresie programów
multimedialnych jest coraz bogatsza. Dotyczy ona encyklopedii, słowników, programów
edukacyjnych i gier komputerowych. Korzystanie z multimediów wymaga jedynie
podstawowych wiadomości z zakresu obsługi komputera, gdyż większość programów
uruchamia się automatycznie po włożeniu płyty CD do czytnika. Wśród dostępnych
w sprzedaży programów multimedialnych coraz więcej miejsca zajmują programy edukacyjne,
które są przydatną pomocą dydaktyczną w procesie nauczania i uczenia się. Pozwalają na
większą aktywizację na skutek wielotorowego oddziaływania na percepcję ucznia. Oprócz
dobrych i potrzebnych programów dydaktycznych lawinowo pojawiają się programy
komputerowe z elementami brutalności i okrucieństwa. Mogą one wywoływać u dzieci stany
lękowe i uczucie strachu oraz

przyczyniać się do wzrostu przestępczości i deprawacji

nieletnich, dla których obserwowana na ekranie fikcja zlewa się z realnym życiem. Ujmując
programy komputerowe w perspektywie wartości wychowawczych, należy podkreślić ich rolę
wspomagającą rożne sfery osobowości dziecka i rolę edukacyjną, jako źródło wiedzy,
zainteresowań, wartości. Biorąc pod uwagę wady i zalety multimediów należy zwrócić
szczególną uwagę na celowość ich użycia i nieprzypadkowość wykorzystania.

4.11.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co nazywamy elektronicznym nośnikiem informacji?
2. Czy znasz inne określenie tego terminu ?.
3. Jak dzielimy elektroniczne wydawnictwa ze względu na typ publikacji?
4. Na jakiej podstawie wyodrębnimy cechy charakterystyczne publikacji cyfrowych?
5. Jak dzielimy czasopisma elektroniczne ze względu na formę wydawniczą?
6. Jakie są wady i zalety encyklopedii multimedialnych?
7. Jakie znasz przykłady publikacji elektronicznych?
8. Jaki wpływ mają komputerowe programy edukacyjne na rozwój dzieci?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

W elektronicznym biuletynie EBIB zapoznaj się z treścią artykułu pod tytułem „Ranking

programów multimedialnych, czyli jak wybrać, żeby nie żałować”. Artykuł zamieszczony jest
w numerze 4 z 1999 roku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odnaleźć w Internecie stronę www.ebib.oss.wroc.pl,
2) skorzystać z opcji archiwum,
3) odszukać numer 4 z 1999 roku,
4) w spisie treści odszukać podany artykuł,
5) zapoznać się z treścią polecanego artykułu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Zapoznaj się z możliwościami wyszukiwawczymi Wielkiej Internetowej Encyklopedii

Multimedialnej WIEM. Odszukaj dowolne hasło i zapoznaj się z jego treścią.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odnaleźć w Internecie stronę www.bn.uni.torun.pl/wiem.htm,
2) uruchomić opcję „Jak szukać?” ,
3) zapoznać się z treścią instrukcji,
4) skorzystać z opcji: „Wyszukaj po literze”,
5) odszukać dowolne hasło w encyklopedii i zapoznać się z jego treścią.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 3

Zapoznaj się z ofertą wydawniczą multimedialnych programów edukacyjnych,

dotyczących nauki języka hiszpańskiego. Wybierz program, który zakupiłbyś dla 10-letniego
ucznia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odwiedzić odpowiednie sklepy,
2) przejrzeć prasę komputerową,
3) zapoznać się z ofertą wydawnictw również w Internecie,
4) wyszukać odpowiednie programy,
5) wymienić doświadczenia z innymi uczniami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

prasa komputerowa,

−

oferta handlowa.

4.11.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać definicję elektronicznego nośnika informacji?

¨ ¨

2) podzielić elektroniczne wydawnictwa ze względu na typ publikacji?

¨ ¨

3) podzielić czasopisma elektroniczne ze względu na formę wydawniczą?

¨ ¨

4) skorzystać z archiwalnego numeru elektronicznego czasopisma?

¨ ¨

5) podać wady i zalety wydawnictw elektronicznych?

¨ ¨

6) odnaleźć w zasobach Internetu encyklopedie multimedialne?

¨ ¨

7) odszukać dowolne hasła w encyklopedii multimedialnej?

¨ ¨

8) znaleźć w Internecie programy multimedialne do nauki języków obcych?

¨ ¨

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.12. Środki językowe stosowane do opisu informacji

i formułowania pytań w systemach informacyjno-
wyszukiwawczych. Zasady tworzenia instrukcji
wyszukiwawczych. Języki wyszukiwawcze w bazach danych.
Operatory logiczne i tekstowe.

4.12.1 Materiał nauczania

Nowoczesne zautomatyzowane systemy biblioteczne pozwalają na wyszukiwanie

informacji wieloma sposobami, dotychczas niedostępnych w katalogach tradycyjnych.
Oceniając efektywność wyszukiwania, należy brać pod uwagę: kompletność i dokładność. Do
tworzenia opisów bibliograficznych i formułowania pytań wykorzystywane są specjalne środki
językowe. Pozwalają ona na prezentację leksyki języków w postaci indeksów poszczególnych
baz danych, ewentualnie słowników (tezaurusów, słowników jph) online [1, s. 201]. Do
przeszukiwania baz danych wykorzystujemy m.in. języki informacyjno-wyszukiwawcze,
z których najbardziej znane to:

•

Język słów kluczowych – warunkiem szybkiego dotarcia do informacji jest precyzyjne
opracowanie rzeczowe. W czasie opracowania zbiorów należy precyzyjnie i adekwatnie
określić treść dokumentowanej pozycji. Budowa słownika słów kluczowych musi
odpowiadać z góry przyjętym kryteriom indeksowania. Wówczas słowa kluczowe
posiadają dużą wartość wyszukiwawczą w bazie. System wyszukiwawczy baz oferujący
użytkownikom język słów kluczowych jest często uzupełniany przez język haseł
przedmiotowych.

•

Język haseł przedmiotowych – język informacyjno-wyszukiwawczy o notacji
paranaturalnej, którego jednostki słownika nazwane są tematami i określnikami zaś
gramatykę stanowią reguły budowy haseł przedmiotowych, ich łączenia oraz transformacji
[3, s. 59].

•

Język kwerend – język wyszukiwawczy, sztuczny. Jego słownik tworzą nazwy operacji
wykonywanych przez komputer w celu wyszukania w zbiorze informacji na zapytanie
informacyjne. Gramatyka oparta jest na regułach gramatyki pozycyjnej. Może byś
stosowany w połączeniu z językami informacyjno-wyszukiwawczymi różnych baz danych
oraz z operatorami logicznymi i operatorami tekstowymi [3, s. 61].

•

Język deskryptorowy – język informacyjno-wyszukiwawczy, najczęściej o notacji
paranaturalnej, z określoną w tezaurusie paradygmatyką, którego jednostki słownika
nazwane są deskryptorami. Gramatykę stanowią najczęściej reguły indeksowania
współrzędnego [3, s. 58].
Przeszukiwanie katalogu komputerowego należy rozpocząć od wybrania kategorii

wyszukiwawczej: autora, tytuł, hasła przedmiotowe itp. oraz określić termin wyszukiwawczy.
Termin wyszukiwawczy można obcinać stosując w dowolnym miejscu znaki maskujące „*”,
terminy wyszukiwawcze można łączyć również operatorami logicznymi.

Operatory Boole’a – „and” czyli „i”, „or” czyli „lub” i „not” czyli „nie” są operatorami

logicznymi. Są używane do łączenia wyrażeń prostych. Wyrażają działania na zbiorach.
Używane w systemach informacyjno-wyszukiwawczych stają się elementami instrukcji
wyszukiwawczej:

−

and (i) jest „prawdą”, jeżeli (i tylko wówczas gdy) wszystkie zdania połączone
w wyrażeniu są prawdziwe. Rekord musi spełniać jednocześnie wszystkie postawione
warunki, aby został wybrany;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

or (lub) jest prawdą jeśli kiedykolwiek (lub wszystkie) ze zdań połączonych w wyrażeniu
jest prawdziwe. Rekord musi spełnić jeden z postawionych warunków, aby był wybrany,
może też spełnić niektóre lub wszystkie warunki;

−

not (nie) jest prawdą jeżeli zdanie zawarte w wyrażeniu jest fałszywe. Rekord jest
wybrany, jeżeli nie spełnia warunku zawartego w wyrażeniu poprzedzonym operatorem
not.
Innymi operatorami używanymi w wyszukiwaniu informacji są operatory tekstowe.

Używane są przy wyszukiwaniu pełnotekstowym w systemie informacyjno-wyszukiwawczym
online. Wyrażenie języka kwerend, określające, jakie warunki muszą spełnić wyrażenia
występujące w pełnym tekście wskazane w instrukcji wyszukiwawczej, aby mogły być uznane
za spełniające warunki relewancji technicznej. Do warunków tych należą np.: rodzaj
kontekstu, odległości w tekście. Operatory tekstowe określają również warunki stosowania
operacji maskowania [3, s. 110].

Używając operatorów logicznych i tekstowych, jak również funkcji maskowania

końcówek, mamy możliwość budowania złożonych kryteriów wyszukiwawczych. Funkcja
maskowania, czyli obcinania, polega na neutralizacji co najmniej jednej cechy dystynktywnej
wyrażeń pełniących funkcję wyszukiwawczą, np. liter „a”, „ych” w wyrażeniach: „dana”,
„dane”, „danych”. Stosowana w celu zwiększenia kompletności wyszukiwania informacji za
pomocą słów kluczowych [3, s. 91].

Wyszukiwanie może być również: proste, złożone oraz zaawansowane. Wyszukiwanie

proste – możliwe jest według ustalonych kategorii: np. autor, tytuł, hasło przedmiotowe,
sygnatura.

Wyszukiwanie

złożone

–

wykorzystuje

słowa

kluczowe występujące

w indeksowanych polach opisu bibliograficznego. Wyszukiwanie zaawansowane –
wykorzystuje słowa kluczowe występujące w indeksowanych polach opisu bibliograficznego,
zapytanie składa się ze słów kluczowych i operatorów logicznych i nawiasów okrągłych.
W bibliotecznych katalogach online formułowanie instrukcji wyszukiwawczej odbywa się
również metodą indeksowania. Selekcjonowanie sformułowań wyszukiwawczych odbywa się
po wskazaniu za pomocą komend: jednej lub kilku baz danych; przez wskazanie ich numerów;
przez polecenie wyboru bazy według kryteriów przedmiotowych. Polecenie wybierz pozwala
stawiać pytania do bazy danych. Pozwala wybierać rekordy i obiekty ze zbioru na podstawie
danych kryteriów.

4.12.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie środki językowe stosuje się do opisu informacji?
2. Co to jest język dyskryptorowy?
3. Co oznacza termin „maskowanie końcówek”?
4. Jaka gramatyka stosowana jest w budowie języka kwerend?
5. Jaką funkcję pełni operator logiczny „and”?
6. Co to są operatory tekstowe?
7. Co to jest wyszukiwanie złożone?
8. Jakie elementy składają się na zapytanie w wyszukiwaniu zaawansowanym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.12.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Korzystając zasobów internetowych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, znajdź

i zapisz pozycję: Fryderyk Chopin: Korespondencja Fryderyka Chopina z George Sand i z jej
dziećmi. T. 1 / oprac. Krystyna Kobylańska; teksty franc. przeł. Julia Hartwig. Warszawa:
Państ. Instytut Wydawniczy, 1981.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odnaleźć w Internecie stronę www.buw.edu.pl,
2) wejść do katalogu bibliotecznego,
3) uruchomić funkcję wyszukiwania złożonego,
4) zaznaczyć kryterium autor, tytuł,
5) do połączenia terminów wyszukiwawczych użyj operatora logicznego „and”,
6) odszukać poszukiwaną pozycję.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

materiał nauczania.

Ćwiczenie 2

Podaj tytuł czasopisma, w którym opublikował swój artykuł Dubowski A. Wiemy, że

słowo kluczowe w języku angielskim opisujące artykuł brzmi: electronic system.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odnaleźć w Internecie dowolną stronę biblioteki technicznej, posiadającą dostęp do bazy

BAZTECH,

2) zapoznać się z zasobami bazy,
3) zaznaczyć znane kryteria wyszukiwawcze,
4) skorzystać przy budowie zapytania z operatora logicznego „and”,
5) odszukać poszukiwaną pozycję,
6) podać odpowiedź na postawione pytanie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 3

Podaj, ile pozycji książkowych na temat „eksploatacji maszyn” posiada Biblioteka Główna

Politechniki Warszawskiej?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odnaleźć stronę internetową Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) zapoznać się z kryteriami wyszukiwawczymi w bazie: Katalog Centralny PW,
3) zaznaczyć znane kryterium wyszukiwawcze,
4) podać odpowiedź na zadane pytanie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

4.12.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić języki informacyjno-wyszukiwawcze?

¨ ¨

2) wymienić rodzaje gramatyk stosowane w poszczególnych językach?

¨ ¨

3) zdefiniować operatory logiczne Boole’a?

¨ ¨

4) opisać funkcję znaków maskujących?

¨ ¨

5) podać definicję operatorów tekstowych?

¨ ¨

6) podać zastosowanie operatorów tekstowych?

¨ ¨

7) omówić, na czym polega wyszukiwanie zaawansowane?

¨ ¨

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.13. Terminologia zawodowa w języku polskim i języku

angielskim dotycząca procesu wyszukiwania informacji

4.13.1 Materiał nauczania

Terminologia specjalistyczna w języku polskim i angielskim dotycząca procesu

wyszukiwania informacji na podstawie Normy PN-ISO 5127:2005. Informacja i dokumentacja.
Terminologia.

Terminologia w j. polskim

Terminologia i definicja w j. angielskim

Baza danych

Database – set of related data sufficient for a given purpose
or for a given data processing system

Bibliografia

Bibliography – bibliographic retrieval system allowing access
to data which describe and uniquely identify documents

Bibliograficzna baza danych

Bibliographic database – bibliographic retrieval system in the
form of a database

Cisza informacyjna

Silence – absence of relevant documents

Dokument elektroniczny

Electronic record – record stored in a machine-readable
medium

Funkcja zgodności

Matching function – mathematical function measuring the
similarity between documents and queries

Historia wyszukiwania

Search history – record of searches made in a query or
session of queries

Indeks

Index – ordered list or part of a retrieval system allowing
access to an otherwise organized part of it, to the document
address or to the documents itself

Indeks przedmiotowy

Subject index – alphabetical index of subject headings
showing their location in the tables of a retrieval system

Informacja

Information – knowledge that is communicated

Język informacyjno-
wyszukiwawczy

Indexing language – artificial language established to
characterize the content or form of a document

Język sztuczny

Artificial language – language whose rules are explicitly
established prior to its use

Język wyszukiwawczy

Search language – artificial language used to carry out
searches and which is often a combination of an indexing
language with menus or commands of a given software system

Kartoteka

File – standardized listing of access points including names in
a vocabulary

Katalog

Catalogue – ordered list or bibliographic retrieval system
allowing access addresses of documents in one or several
collections

Katalog alfabetyczny

Author catalogue – catalogue with only author and title
entries as access points

Katalog przedmiotowy

Subject catalogue – catalogue where the entries taken from a
list of subject headings or an authority file are filed by
subjects either in alphabetical or in classified order

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Katalog systematyczny

Classified catalogue – catalogue with entries based on a
classification system and a subject index

Komenda

Command – instruction given to the retrieval system in a
search language

Kompletność

Recall – ratio of relevant hits to all relevant documents

Maskowanie

Masking – search technique to combine words that have the
same word stem

Ocena wyszukiwania

Search evaluation – investigations of the efficiency of retrieval
systems an results achieved with the search strategy

Odpowiedź poprawna

Hit – relevant answer from a retrieval system matching a
search formulation

Pomoc informacyjna

Finding aid – system allowing access to representations of
documents, their addresses in a collection and the documents
themselves

Precyzja

Precision – ratio of relevant hits to all hits

Przeglądanie

Browsing – methods to search data by looking through a
collection of documents or through records in a file in a
general rather than in a specific way in order to meet a query

Pytanie wyszukiwawcze

Query – search in one or more steps to obtain an answer in
the form of references or other data from a retrieval system

Strategia wyszukiwawcza

Search strategy – general feature of the search procedure
from a range of options to meet information needs

Swobodne wyszukiwanie
tekstowe

Free-text search – search where natural language is used to
scan a document, entirely or in part, for possible matching

System informacji

Information system – communication system enabling the
communication and processing of information

System wyszukiwawczy

Retrieval system – system allowing access to representations
of documents, their addresses in a collection and the
documents themselves

Szum informacyjny

Noise – non-relevant items or documents retrieved as answers
to a query

Trafność (relewancja)

Relevance – quality of a document produced as a successful
hit in relations to the request profile

System informacyjno-
wyszukiwawczy

Information retrieval system -

Wyszukiwanie

Search and retrieval – active process of selectively recovering
stored data

Wyszukiwanie boolowskie

Boolean search – search formulation using logical operators

Wyszukiwanie interakcyjne

Interactive search – search method allowing a change of the
search strategy adopted while interacting online with a
retrieval system

Wyszukiwanie przez terminy
indeksowe

Term entry system – post coordinate indexing system where
the object represented by index terms, is the access point

Zarządzanie informacją

Information management – planning, control and exploitation
of information sources within an institution

Zarządzanie zbiorem

Collection management – planning and execution of
operations required to implement the collection

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.13.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznacza termin „Source of information”?
2. Jaka jest definicja terminu „Search strategy”?
3. Co oznacza termin „Indexing language”?
4. Jak w języku angielskim brzmi definicja terminu „Search and retrieval”?
5. Co oznacza termin „Bibliographic database”?

4.13.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Połącz definicje z właściwymi terminami.

Definicja

Termin

Bibliograficzny system wyszukiwania w formie bazy danych

Artificial language

Materiał, z którego czerpane są informacje zaspakajające określone
potrzeby informacyjne

Bibliographic database

Główna cecha procedury wyszukiwawczej z wielu opcji
odpowiadająca zapotrzebowaniu na informację

Source of information

Język, którego reguły używania są dawno ustalone

Search strategy

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z treścią definicji,
2) sprawdzić w słowniku nieznane słowa,
3) przyporządkować termin i jego definicję.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

słownik angielsko-polski,

−

norma PN- ISO 5127:2005 Informacja i dokumentacja. Terminologia.

Ćwiczenie 2

Porównaj definicje w języku angielskim z podanymi terminami w języku polskim. Sprawdź,

czy podane terminy odpowiadają definicjom. Zaznacz znakiem „X” prawdę lub fałsz.

Termin

Definicja

Prawda Fałsz

Baza danych

Search where natural language is used to scan a
document, entirely or in part, for possible matching

System
wyszukiwawczy

System allowing access to representations of
documents, their addresses in a collection and the
documents themselves

Swobodne
wyszukiwanie
tekstowe

Database – set of related data sufficient for a given
purpose or for a given data processing system

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Katalog
przedmiotowy

Catalogue where the entries taken from a list of subject
headings or an authority file are filed by subjects either
in alphabetical or in classified order

Język informacyjno-
-wyszukiwawczy

Indexing language – artificial language established to
characterize the content or form of a document

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z treścią definicji,
2) sprawdzić w słowniku nieznane słowa,
3) przyporządkować termin i jego definicję.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

słownik angielsko-polski,

−

norma PN- ISO 5127:2005 Informacja i dokumentacja. Terminologia.

4.13.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować termin „wyszukiwanie” w języku angielskim?

¨ ¨

2) podać angielskie odpowiedniki polskich terminów:

−

pytanie wyszukiwawcze,

−

system informacji,

−

cisza informacyjna?

3) określić w języku angielskim różnicę pomiędzy terminami:

index; subject index?

4) podać w języku angielskim definicje terminu „wyszukiwanie przez terminy

indeksowe”?

¨ ¨

5) podać polskie odpowiedniki angielskich odpowiedników:

−

noise,

−

information management,

−

bibliography?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Sprawdź, czy test zawiera 20 zadań.
4. Uważnie czytaj wszystkie polecenia.
5. Tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa. Wybierz ją i zaznacz „X”.
6. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi.
7. Staraj się nie popełniać błędów przy zaznaczaniu odpowiedzi, ale jeśli się pomylisz, błędne

zaznaczenie otocz kółkiem i zaznacz inną odpowiedź.

8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
9. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

10. Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Termin informatologia oznacza:

a) informację przeznaczoną dla informatyków,
b) specjalistyczną wiedzą elektroniczną,
c) prakseologiczną naukę o informacji naukowej,
d) badanie wpływu informatyki na naukę.

2. W celu prowadzenia jednolitej działalności bibliotecznej oraz informacyjnej,

umożliwiającej korzystanie z materiałów bibliotecznych i innych źródeł informacji, tworzy
się ogólnokrajową sieć biblioteczną. Który z aktów prawnych określa, jakie biblioteki
wchodzą w skład tej sieci?
a) Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach,
b) Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 19 marca 1998 r. w sprawie zasad

i trybu zaliczania bibliotek do bibliotek naukowych oraz ustalania ich wykazu,

c) Rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z dnia 24 listopada 1998 r. w sprawie

ustalenia wykazu bibliotek, których zbiory tworzą narodowy zasób biblioteczny,
określania organizacji tego zasobu oraz zasad i zakresu jego szczególnej ochrony,

d) Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności

kulturalnej.

3. Katalog krzyżowy to taki katalog, w którym:

a) podstawę opisu tworzą cechy formalno-wydawnicze dokumentów, zawarte

w tytulaturze,

b) łączy w jednym układzie abecadłowym opisy dokumentów opartych na cechach

formalno-wydawniczych i treściowych,

c) podstawę opisu są cechy treściowe,
d) zawiera spis książek bibliotek filialnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. Ze względu na zasięg chronologiczny bibliografie dzielimy na:

a) międzynarodowe, narodowe i regionalne,
b) prospektywne, ogólne i lokalne,
c) bieżące, retrospektywne i prospektywne,
d) specjalne, narodowe i bieżące.

5. Polskiej bieżącej bibliografii narodowej nie tworzy:

a) „Bibliografia Śląska”,
b) „Przewodnik Bibliograficzny”,
c) „Bibliografia Zawartości Czasopism”,
d) „Bibliografia Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych”.

6. Eksperymentalna baza Centralnego Katalogu Czasopism Zagranicznych powstała

w Bibliotece Narodowej w roku:
a) 1971,
b) 1972,
c) 1981,
d) 1991.

7. Wśród polskich wydawnictw są takie, które realizują ambitny, daleki od komercyjności,

program wydawniczy, staranny dobór tytułów i wysoki poziom edytorski. Należą do nich:
a) „Znak”, „Pascal”,
b) „Świat Książki”, „Bellona”,
c) „Rytm”, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe,
d) „Fogra”, Państwowy Instytut Wydawniczy.

8. Do archiwum wpłynęły mapy i fotografie terenu. Który z aktów prawnych określa, czy są

one materiałami archiwalnymi wchodzącymi do narodowego zasobu archiwalnego?
a) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 16 września 2002 r. w sprawie postępowania

z dokumentacją, zasad jej klasyfikowania oraz zasad i trybu przekazywania
materiałów archiwalnych do archiwów państwowych,

b) Rozporządzenie ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 13 grudnia 2000

r. w sprawie określania szczególnych wypadków i trybu wcześniejszego udostępniania
materiałów archiwalnych,

c) Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym,
d) Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach.

9. Do tak zwanych „nowych mediów” zaliczamy:

a) telegazetę, radio, prasę,
b) telewizję, telegazetę, radio,
c) książki, czasopisma, fonografię,
d) telegazetę, telewizję satelitarną, Internet.

10. Globalną infrastrukturą sieciową nazywamy:

a) przestrzeń wirtualną,
b) serwisy informacyjne,
c) Internet,
d) Konsorcja.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11. Najlepszym systemem komputerowym, przeznaczonym do biblioteki szkolnej, jest:

a) MOL Optivum,
b) ALEPH,
c) LIBRA 2000+,
d) PROLIB.

12. W tradycyjnych systemach bibliotecznych nie prowadzi się katalogów według kryterium:

a) autora,
b) tytułu,
c) klasyfikacji UKD,
d) numeru ISBN.

13. Dysk optyczny to nośnik danych, który do odczytu wykorzystuje:

a) głowicę magnetofonową,
b) głowicę magnetowidową,
c) światło lasera,
d) igłę adaptera.

14. Bazy danych na CD-ROM dzielimy na :

a) wydawnicze, tematyczne i literaturowe,
b) tekstowe, literaturowe i multimedialne,
c) tekstowe, graficzne i multimedialne,
d) multimedialne, bibliograficzne i tematyczne.

15. Popularne, istniejące tylko w wersji elektronicznej, czasopismo dla bibliotekarzy to:

a) EBIB,
b) SYNABA,
c) OPI,
d) WIEM.

16. Które z wyrażeń nie jest operatorem logicznym:

a) and,
b) +,
c) or,
d) not.

17. Reguły indeksowania współrzędnego tworzą gramatykę języka:

a) kwerend,
b) naturalnego,
c) deskryptorowego,
d) jhp.

18. Symbol „*” stosowany jest do:

a) kodowania,
b) maskowania,
c) indeksowania,
d) selekcjonowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19. Termin „file” oznacza:

a) kartotekę
b) indeks,
c) katalog,
d) trafność.

20. Definicja: Search and retrieval – active process of selectively recovering stored data –

oznacza:
a) relewancję,
b) przeglądanie,
c) wyszukiwanie,
d) ciszę informacyjną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ................................................................................................

Wyszukiwanie informacji

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Artowicz E.: Reprezentacja wiedzy w systemie informacyjno-wyszukiwawczym. Wydaw.

SBP, Warszawa 1997.

2. Batorowska H., Czubała B.: Wybrane zagadnienia nauki o informacji i technologii

informacyjnej. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2000

3. Bojar B. (red.): Słownik encyklopedyczny terminologii języków i systemów informacyjno-

wyszukiwawczych. Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, 1993

4. Chmielewska-Gorczyca E., Sosińska-Kalata B.: Informacja naukowa z elementami

naukoznawstwa. WSiP, Warszawa 1991.

5. Maj J., Nahotko M., Szczęch W.: Zastosowania komputera w bibliotece. Wydaw. SBP,

Warszawa 1996.

6. Mirecka E: Wyszukiwanie, selekcjonowanie i gromadzenie informacji: źródła informacji,

wyszukiwanie i selekcjonowanie informacji Cz. 1. Wydaw. Szkolne i Pedagogiczne,
Warszawa 2003

7. Narodowe i regionalne serwisy bibliograficzne. Wydaw. SBP, Warszawa 1999.
8. PN-ISO 5127:2006 Informacja i dokumentacja. Terminologia.
9. Radwański A.: Komputery biblioteki systemy. Wydaw. SBP, Warszawa 1996.
10. Słownik terminologiczny informacji naukowej. Zakład Narodowy im. Ossolińskich,

Wrocław 1979.

11. Sordylowa B.: Z problematyki bibliotek i informacji naukowej. PAN, Warszawa 1997
12. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 roku o bibliotekach.
13. Ustawa z dnia 16 maja 2006 roku o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach.
14. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 roku o muzeach.
15. Żmigrodzki z. (red): Bibliografia metodyka i organizacja. Wydaw. SBP, Warszawa 2000.
16. Żmigrodzki Z. (red): Bibliotekarstwo. Wydaw. SBP, Warszawa 1994.