ROLA OJCA WE WSPÓŁCZESNEJ RODZINIE

Nowy model ojca w rodzinie.

„Na horyzoncie pojawia się nowy typ młodego

mężczyzny, który potwierdzenia i przeżycia

męskości poszukuje w rozwiniętej wra-

żliwości i uczuciowości, podobnej do

wrażliwości i uczuciowości kobiety...” (J. Wejroch)

Rodzina jako podstawowa komórka społeczna nie jest tworem hermetycznym, wyłączonym

z „obiegu” życia społecznego. Wręcz przeciwnie, jest bardzo ściśle powiązana z wszelkimi struktu-

rami społecznymi i podlega różnorodnym wpływom i naciskom, które docierają do niej „z ze-

wnątrz”. Zrozumiałe jest więc, że wszelkie zmiany: polityczne, społeczne, gospodarcze, kulturowe,

dokonujące się w społeczeństwie, dotykają bardzo istotnie samej rodziny, krystalizując jej nowy

model, a w ramach niego także nową pozycję ojca. Współczesna rodzina poddana jest szerokiej

gamie procesów zewnętrznych. Można je podzielić na te które pośrednio i bezpośrednio dotyczą

życia rodzinnego. Do tych pierwszych należy zaliczyć:

-industrializacje – zastąpienie sił ludzkich inną energią, powoduje zmiany techniczne, które

nie pozostają bez wpływu na sposób życia. Człowiek staje się zbędny. Jego praca nie jest już nieza-

stąpiona jak wcześniej. Ogromna ilość zawodów, specjalizacji, powoduje zanik tradycji społecz-

nych i zawodowych. Zawód nie przechodzi już, jak dotąd z ojca na syna.

-urbanizacje – wyludnianie się wsi, imigracja do miast, które stają się coraz bardziej prze-

ludnione. Proces ten wytwarza nowy sposób życia społecznego. Rodzina zaczyna się „kurczyć”

wskutek przesiedlania się jej członków. Ruchliwość miejska osłabia częstotliwość i intymność kon-

taktów rodzinnych.

W ramach drugiej grupy procesów, bezpośrednio wpływających na życie rodziny, jej struk-

turę i funkcje należy wyeksponować:

- demokratyzacje- wyraża się ona w zmianie stosunków wewnątrzrodzinnych, zmianie pozy-

cji kobiety w społeczeństwie, widocznej w ramach coraz większej aktywności zawodowej kobiet,

ich niezależności materialnej. Proces ten przekształca typ rodziny, gdzie kobieta była kreatorką at-

mosfery rodzinnej, a ojciec zapewniał rodzinie jej byt materialny.

- indywidualizacje – przejawiającej się w izolacji rodziny od innych rodzin i grup społecz-

nych (np.: szkoły), a także w autonomizacji życia, polegającej na przedkładaniu osobistego interesu

nad dobro rodziny.

Zarysowane wyżej procesy stanowią tło dla konkretnych przemian w ramach rodziny i sta-

tusu ojca. Dokonują się one szczególnie w zakresie jej modelu i funkcji.

Przez długi czas funkcjonował w rodzinie model patriarchalny. Był on niewątpliwie spuści-

zną kultury starożytnej Grecji i Rzymu, a także poprzez rozpowszechnianie się chrześcijaństwa,

również kultury hebrajskiej. Charakteryzował się on bardzo silną pozycją ojca, który był głową

rodziny ( pater familias), jej reprezentantem na zewnątrz, w życiu społecznym i publicznym, nato-

miast jego władza ( patria potestas) wewnątrz rodziny naznaczona była silnym autorytetem i nada-

wała mu funkcję sędziego w sprawach rodzinnych. Ojciec miał wpływ na przyszłe losy poszczegól-

nych członków rodziny. Zasadniczym zaś jego zadaniem było zabezpieczenie materialnego bytu

rodzinie1. Więzi ojca z dzieckiem miały charakter instrumentalny. W przeciwieństwie do matki,

która była piastunką „domowego ogniska”, którą łączyły z dziećmi związki uczuciowe, ojciec pre-

ferował autokratyczny styl wychowania, oparty na stosowaniu zakazów i kar. Nie wchodził on więc

w głębsze, ekspresyjne związki ze swoimi dziećmi. Stosunki między ojcem a dziećmi miały więc

charakter czysto rzeczowy2.

Upadek tradycyjnego, patriarchalnego modelu rodziny przygotowywany był przez szereg

różnego rodzaju przemian historycznych, ale za punkt zwrotny tego zjawiska uważa się moment

zakończenia II wojny światowej. Właśnie po 1945 roku rozpoczął się bardzo szybki proces zmian

we wszystkich aspektach ojcostwa. Koniec wojny sprawił, że ojcowie powrócili do swoich domów

prawie jako obcy ludzie w stosunku do swoich dzieci, wychowywanych przez samotne matki. Oj-

ciec stanął nagle wobec nowych zadań. Musiał zmienić swój wizerunek z ojca-wojowniaka w ojca-

wychowawcę. Powojenne trudności z pracą, z przystosowaniem się do nowych warunków życia nie

ułatwiały mu tego. Proces upadku tradycyjnej władzy ojcowskiej pogłębiał się także w późniejszym

okresie. Ojciec stracił status „pater familias”, co zostało potwierdzone chociażby w prawodawstwie

francuskim. Ustawa z 4 czerwca 1970 roku zastąpiła termin „władza ojcowska” na „władza rodzi-

cielska”, burząc dotychczasowy model ojca jako głowy rodziny3.

Potrzebna była nowa koncepcja ojcostwa. Tworzyły ją różnorakie zjawiska współczesności,

wśród których na pierwszy plan wysunęły się przemiany w zakresie:

- form małżeństwa i typów rodzin - upadek instytucji małżeństwa ujawnił się w postaci zmian

typów rodzin. Obok tradycyjnych (ojciec, matka i dzieci), zaczęły pojawiać się rodziny „monoro-

dzicielskie”, czyli takie, w których jedno z rodziców zajmuje się wychowaniem dziecka, najczęściej

matka oraz rodziny założone ponownie o różnym składzie. Stan taki podważył zasadniczo status

ojca, którego rola w rodzinie została całkowicie wyeliminowana, albo podzielona między różnych

mężczyzn.

- prawa filiacji – ojcostwo straciło na znaczeniu także w aspekcie biologicznym. Dziś ojcem

może być nie tylko ten, który spłodził dziecko, ale także ten, który jest przy nim obecny i bierze

udział w jego wychowaniu.

- postępu w dziedzinie nauk biomedycznych - szybki rozwój w dziedzinie nauk biomedycz-

nych również wpłynął na zmianę koncepcji ojcostwa. Pojawienie się technik sztucznego zapłodnie-

nia wprowadziło nowe możliwości filiacji. Ojcem może stać się anonimowy dawca nasienia. Przy

wszelkich zastrzeżeniach moralnych stosowania tych technik, należy wyeksponować także, poja-

wiający się przy tym, problem rozumienia ojcostwa. Prawdziwym ojcem nie jest przecież ten, kto

przekazał życie nowej istocie, ale ten kto uczestniczy w jej rozwoju i wychowaniu. Natomiast w

ramach tych technik przewidziane są także formy biologicznego przekazania życia, pomijające

ważność obecności ojca w rodzinie. Możliwa jest więc sytuacja, kiedy dziecko nie ma ojca, a ten

biologiczny jest dla niego anonimowy4.

-statusu kobiety w społeczeństwie - coraz częstsza aktywność zawodowa kobiet poza domem

odebrała ojcu tradycyjną funkcję zabezpieczającą rodzinę. Ojciec nie jest już, jak dawniej jedynym

żywicielem rodziny. Jego zarobki są często porównywalne do zarobków kobiety. Stąd jego rola w

rodzinie musiała przybrać nowy wymiar.

- funkcji zabezpieczającej ojca - znaczna specjalizacja poszczególnych rodzajów wykonywa-

nej pracy sprawiła, że ojcowie nie mają możliwości, tak jak to było wcześniej, wprowadzenia

dziecka w arkana zawodu, spełniając jednocześnie swoje wychowawcze zadania. Funkcje zabezpie-

czająca i wychowawcza ojca zostały rozdzielone i zaczęły coraz bardziej kolidować ze sobą, tak że

jedna wypełniana jest kosztem drugiej.

- pozycji dziecka w rodzinie - wyeksponowanie w ostatnich latach praw dziecka w rodzinie

sprawiło, że dotychczasowy status ojca jako sędziego rodziny został znacznie podważony5.

Powyższe czynniki stanowią swoistą „sieć powiązań” i wzajemnie się warunkują na zasa-

dzie pewnego rodzaju „sprzężeń zwrotnych”. Jako takie zmieniły diametralnie status współczesne-

go mężczyzny – ojca rodziny.

Jaki jest więc ten współczesny model ojca? Kryzys tradycyjnego, patriarchalnego modelu

nie mógł przecież zamienić się w pustkę. Ojciec musiał znaleźć nowe, inne miejsce w rodzinie.

Skoro instrumentalne więzi łączące ojca z dziećmi, na skutek zjawisk współczesności, straciły na

ważności i nie mogły dalej funkcjonować w rodzinie, musiały znaleźć swoje odbicie w innego typu

relacjach. Relacje te przybrały charakter bardziej ekspresyjny, uczuciowy. Jak stwierdził w latach

70-tych na łamach publicystyki J. Wejroch: „Na horyzoncie pojawia się nowy typ młodego męż-

czyzny, który potwierdzenia i przeżycia męskości poszukuje w rozwiniętej wrażliwości i uczucio-

wości, podobnej do wrażliwości i uczuciowości kobiety...”, „Nowy wzór męskości, rozwijając

uczuciowo młodego mężczyznę i ucząc go wrażliwości, niesie ze sobą szansę rozwoju dojrzałych

ról męskich: męża i ojca, które nie były rozbudowane w tradycyjnym stereotypie”6

.Współczesnemu ojcu nie przypisuje się już roli autorytatywnej. Stoi on raczej na straży wewnętrz-

nej stabilności rodziny. Jego obecność w rodzinie, kierowanie krokami dziecka od momentu naro-

dzin, aż po usamodzielnienie się, wydaje się zmieniać całkowicie dotychczasowy porządek. Czyżby

ojciec zaczął przejmować funkcje matki, skoro do niej należało kreowanie uczuciowej atmosfery w

rodzinie? Zmiana instrumentalnej roli ojcowskiej, na bardziej uczuciową mogłaby prowadzić do

takiego wniosku. Nie byłby on jednak w żaden sposób uzasadniony, ponieważ stosunki między

ojcem a dzieckiem opierają się na jedynej, niepowtarzalnej, jakościowo odmiennej więzi i jako ta-

kie nie mogą być zestawiane z typem więzi między matką a dzieckiem.

Proces przekształcenia modelu ojca osiągnął już bardzo wyraźny poziom. O ile wcześniej

budził zdziwienie, nawet kpinę, widok ojca prowadzącego wózek, spacerującego z dzieckiem, kar-

miącego go mlekiem z butelki, czy trzymającego w troskliwych objęciach, o tyle dziś nie stanowi

on większego zainteresowania. Ojciec zaczyna przejmować, zastrzeżone dotychczas jedynie dla

kobiet, prace domowe. Coraz częściej opiekuje się dzieckiem, stosuje wobec niego demokratyczne

metody kontroli, wspomaga je w rozwiązywaniu różnych trudności, rozwijaniu umiejętności, przy-

gotowuje także do pełnienia przyszłych funkcji społecznych. Co więcej, ojciec coraz częściej jest

obecny przy porodzie swojej żony i po narodzinach ma tak, jak matka bezpośredni kontakt z dziec-

kiem. Patrząc wstecz, wydaje się, że zmiany te przybierają charakter rewolucyjny. Skąd ta wrażli-

wość ojcowska? Czy potrzeba było upadku patriarchatu, aby uwolniła się w mężczyźnie, dotąd tak

mało eksponowana sfera uczuciowości?. Nie wydaje się by nagle „zrodziła się” ona w jego wnę-

trzu. Być może wcześniej była ona przysłaniana, zewnętrznymi konwenansami, które nie pozwalały

ojcu na obnażanie swojej skrytej natury.

Z psychologicznego punktu widzenia wrażliwość ojcowska w stosunku do dziecka ujawnia

się bardzo wcześnie, bo w momencie uświadomienia sobie faktu stania się ojcem. Świadomość ta

uruchamia w mężczyźnie szereg mechanizmów psychologicznych. W pierwszym rzędzie pobudza

wyobraźnię, wywołuje wspomnienia i marzenia. Przyjście dziecka na świat ukierunkowuje te ma-

rzenia w zależności od płci dziecka. W końcu pierwsze przejawy więzi między ojcem a dzieckiem

stanowią trzeci ważny element w procesie kształtowania się świadomości ojcowskiej. Przejawy te

wyrażają się w wykonywaniu przez ojca podstawowych zajęć związanych z dzieckiem. Podczas

nich rodzi się jedyna i niepowtarzalna więź między nim a dzieckiem, niewątpliwie nie tak silna na

początku jak więź matki z dzieckiem, ale bez wątpienia nie dająca się do niej porównać7.

Czy współczesny ojciec jest nadal „ojcem rodziny”?. Na pewno nie w takim znaczeniu jak

dawniej. W pojęciu tym kryją się nowe treści. Ojciec ma być przede wszystkim wychowawcą, ma

on analogicznie do biologicznego zrodzenia dziecka przez matkę, „rodzić” je jako nową istotę przez

wychowanie. Jego zadaniem jest wytwarzanie w rodzinie atmosfery bezpieczeństwa, partycypacja

we wszelkich trudach życia rodzinnego. Współczesny obraz ojca odpowiada bardziej prawdzie wy-

rażonej w sztuce Pagola „Fanny” „Ojcem jest ten, kto kupował butelki mleka.... Gdy się urodził,

ważył cztery kilo – cztery kilogramy ciała swej matki. Dzisiaj natomiast waży dziewięć kilo i

wiesz, czym jest te pięć kilogramów więcej? Jest to pięć kilogramów miłości”... „Ojcem jest ten,

kto kocha”. ( Fanny, akt III, scena X)8.

MGR SŁAWOMIR BARAN – NAUCZYCIEL RELIGII

W V LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCYM

W RZESZOWIE,

DOKTORANT WNS KUL (PEDAGOGIKA

RODZINY).

RYSUNEK

OJCIEC DZIECKO

MATKA DZIECKO OJCIEC MATKA

Tradycyjny, patriarchalny model rodziny Współczesny, egalitarny model rodziny

Przypisy

1 K. Pospiszyl, Ojciec a rozwój dziecka, Warszawa 1980, s.63.

2M. Wolicki, Podstawowe koncepcje i rodzaje ról ojca w rodzinie, „Homo Dei” 1982 nr 4, s.184.

3 J. Delumeau, D. Roche, Historia ojców i ojcostwa, Warszawa 1995, s. 373-377.

4 Tamże, s. 387-392.

5 K. Pospiszyl, Czy zmierzch rodziny patriarchalnej?, „Problemy Rodziny” 1996 nr 6, s.17.

6 K. Pospiszyl, tamże, cyt. za M. Sokołowską, Płeć a przemiany obyczaju, w: Przemiany rodziny polskiej, pod. Red J.

Konopnickiej, Warszawa 1975.

7 J. Delumeau,..., tamże, s.399.

8 Tamże, s. 390.