BAJKI TERAPEUTYCZNE jako próba redukowania lęków dziecięcych

Chcąc mówić o lęku, powinniśmy najpierw zdefiniować dwa pojęcia, które często

traktowane są zamiennie, a mianowicie – strachu i lęku.

Przez strach będziemy rozumieli zachowanie wrodzone, którego rola polega na jak

najlepszym, skutecznym przystosowaniu do zmieniającego się i zagrażającego środowiska.

Już niemowlę reaguje strachem na silny dźwięk czy ból, głośno uzewnętrzniając emocje.

Później reakcje strachu rozszerzają się na inne, obojętne początkowo bodźce i sytuacje, także

na słowa, jeśli towarzyszą bodźcom pierwotnym. Strach jest więc reakcją na czynniki

zewnętrzne i bodziec wewnętrzny, jakim jest ból.

Lęk natomiast powstaje w momencie wyobrażenia sobie zagrożenia. Jest zatem procesem

wewnętrznym, który ma na celu ochronę przed potencjalnym niebezpieczeństwem.

Ustalając ich wzajemne relacje, możemy uznać, że ze strachu wyrasta lęk.

Rozważając problematykę lęku u dzieci należy przede wszystkim podkreślić, że może

on występować w formie stanu lękowego, określanego jako lęk realny, obiektywny, który

stanowi specyficzny sposób reagowania dziecka w konkretnej, obiektywnej sytuacji

zagrożenia wraz z towarzyszącymi przeżyciami psychicznymi i objawami fizjologicznymi

mianowicie zmianom w psychice (niepokój, napięcie emocjonalne, skupienie uwagi i myśli

na realnym zagrożeniu) towarzyszą zmiany fizjologiczne dotyczące głównie układów

krążenia i oddechowego, m.in. przyspieszenie akcji serca, wzrost ciśnienia krwi, zmiany

rytmu oddychania. Lęk taki jest wywołany przez dający się dokładnie określić obiekt lub

wydarzenie, a dziecko rzeczywiście boi się tego obiektu czy wydarzenia, które wywołało to

uczucie.

Ponadto u dzieci obserwujemy także elementy tzw. lęku subiektywnego, bezprzedmiotowego

w postaci dyspozycji do reagowania stanami lęku w sytuacjach obiektywnie niegroźnych,

przy czym dyspozycja ta może u dziecka przybierać na sile i częstości manifestowania się,

prowadząc do utrwalenia się lęku jako cechy osobowościowej. Manifestuje się ona u dzieci

studenci.pl

ogólną lękliwością, zachowaniami takimi jak trudności do przystosowania, zwłaszcza do

nowych sytuacji, nie podejmowanie trudniejszych zadań, unikanie obcych ludzi oraz

koncentrowanie się na próbach i zajęciach, które redukowałyby lęk.

Stany lękowe i lękliwość jako tendencję osobowościową, obserwujemy u dzieci w

różnym stopniu, zależnym od okresu rozwojowego, w jakim się aktualnie znajduje.

♦ U niemowląt, zwłaszcza starszych przeżywane są głównie stany lęku związane z hałasem,

obcymi ludźmi oraz nieznanymi przedmiotami i miejscami.

W tym okresie życia stan lękowy jest krótkotrwały, chociaż dość gwałtowny, na ogół

znika wraz z usunięciem przyczyny;

♦ W wieku poniemowlęcym mechanizmy stanu lękowego są już bardziej skomplikowane

oraz obserwuje się tendencje do utrwalania się lęku. Najbardziej znaczące w tym okresie

rozwojowym jest przeżywanie lęku związanego z opuszczeniem psychicznym (brak

czułości) lub fizycznym ze strony najbliższych, które zna (szczególnie matki) –

określanego jako lęk separacyjny. W tym okresie życia bardzo częste są lęki przed

nieznanym: przed ciemnością, przed obcymi miejscami, przed niektórymi zwierzętami.

Ponadto dziecko przeżywa lęk związany z percepcją intensywnych bodźców wizualnych

tj. duże obrazy, obrazy w TV, itp. W tym okresie dziecko, gdy się lęka, trwa często w

bezruchu lub się chowa, płacze lub krzyczy

♦ W okresie przedszkolnym uważa się na ogół, że występuje stosunkowo najwięcej reakcji

mających charakter lękowy. W tym okresie bowiem dziecko staje się z jednej strony –

zdolne do rozpoznawania niebezpieczeństwa, z drugiej zaś nie posiada zbyt dużo

doświadczenia, które pozwalałoby mu na rozróżnianie przedmiotów i sytuacji, których nie

należy się bać. Dzieci przedszkolne przeżywają lęk w zetknięciu z dość tajemniczymi dla

nich zjawiskami przyrody, takimi jak szum wody, kołysanie drzew, cień, itp. Nasila się w

wieku przedszkolnym przeżywanie lęku związanego z rozłąką z najbliższymi osobami

oraz lęku ciemnych pomieszczeń utrudniających orientację w otoczeniu.

Reakcje lękowe tego okresu mogą przejawiać się zarówno przez fazy znieruchomienia jak

i przez zachowanie ucieczkowe, towarzyszą im często zaburzenia czynnościowe

przewodu pokarmowego, objawiające się bólami brzucha.

♦ W okresie szkolnym obserwuje się proces zmniejszania roli tych źródeł lęku, które mają

charakter przedmiotów oraz konkretnych zjawisk fizycznych i przyrodniczych. Bardzo

intensywnie natomiast wzrasta przeżywanie lęku związanego z różnorodnymi sytuacjami

społecznymi oraz z interakcjami z dorosłymi i rówieśnikami w rodzinie i szkole. Z

większym natężeniem występują w tym okresie lęki oparte na wyobrażeniach i fantazji,

których podłożem są przeczytane książki, obejrzane filmy zawierające elementy

fantastyki, sensacji czy horroru.

♦ Pod koniec okresu szkolnego i w okresie dorastania pojawiają się różnice pomiędzy

dziewczętami i chłopcami dotyczące sytuacji wywołujących lęk oraz sposób przeżywania

lęku. Dziewczęta częściej niż chłopcy przeżywają stany lęku, chłopcy zaś częściej cechują

się lękliwością. Wiele osób wśród dorastającej młodzieży odczuwa lęk przed

niepowodzeniem, wyśmianiem, utratą prestiżu, kompromitacją, dezaprobatą społeczną.

Współczesne dzieci panicznie zatem boją się złego czarownika, pogryzienia przez

przygodnego psa czy potwora rodem z telewizji, który może dopaść i zabić, przed którym nie

ma ucieczki. Ciemność, burza, bestie, duchy, sytuacje poniżenia i osamotnienia to tylko

niektóre czynniki wywołujące u dzieci niepokój. Jeśli niepokój ten jest silnie doznawany, to

zwykle prowadzi do zahamowania lub wzmożenia aktywności. Dzieci stają się bierne,

apatyczne, „porażone” lękiem – lub też nadmiernie pobudzone, chaotyczne w działaniu, co

również nie sprzyja rozwiązaniu trudnej sytuacji. Lęk niweczy próby skupienia się na czymś

innym, a przez to obniża sprawność intelektualną. Dziecko jest skoncentrowane tylko na tych

studenci.pl

przykrych bodźcach, skutkiem czego mniej sprawnie działa, a w szkole uzyskuje gorsze

wyniki w nauce. Lęki, jakie przeżywają dzieci często są dla nich koszmarem i mogą

pozostawić trwały ślad, bliznę na osobowości.

Bajka terapeutyczna jako metoda obniżania poziomu lęku w psychoterapii jest zupełną

nowością!

Bajki to najbliższe dziecku utwory, w którym świat realny miesza się z fantastycznym i

razem tworzą zrozumiałą rzeczywistość. Dziecko zapoznaje się w nim z sytuacjami

wzbudzającymi niepokój oraz znajduje cudowne rozwiązanie problemów. W świecie bajek

może znaleźć przyjaciół, przeżyć wspaniałe przygody, a przede wszystkim pozbyć się lęku.

W bajkowym świecie rządzą reguły dobra i ono zawsze zwycięża. Szczęśliwe zakończenie

daje dziecku, które już na początku czuło się bohaterem albo uczestnikiem zdarzeń,

przyjemne uczucie sukcesu.

Wszystkie bajki terapeutyczne mają pewne stałe elementy dotyczące; głównego tematu,

głównego bohatera, innych postaci bajkowych oraz tła opowiadania. Przy wykorzystaniu tego

stałego schematu realizowane są w bajkach założone cele (konkretyzowanie i

racjonalizowanie lęku, zastępcze wzmacnianie poczucia własnej wartości, uczucie

pozytywnego myślenia, kształtowanie pozytywnego nastroju emocjonalnego i

odwrażliwianie).

1. Główny temat – bohater opowiadania przeżywa sytuacje emocjonalnie trudne, które

wyzwalają lęk. Określony jest rodzaj doznawanych uczuć. W każdej bajce dominuje inna

sytuacja wyzwalająca lęk, np. lęk przed separacją od matki, przed bólem, ciemnością,

kompromitacją, utratą kontroli nad własnym ciałem, śmiercią czy amputacją;

2. Główny bohater – to dziecko lub zwierzątko, z którym mały pacjent mógłby się

identyfikować. Radzi on sobie ze wszystkimi pojawiającymi się trudnymi sytuacjami przy

pomocy innych postaci bajkowych, które pomagają mu zracjonalizować problem,

ukierunkowywują jego aktywność i uczą adekwatnych sposobów zachowania. W efekcie

bohater postrzega siebie pozytywnie i każda bajka kończy się skutecznym rozwiązaniem

trudnej sytuacji, a tym samym uwalnia go od lęku. Główna postać zdobywa nowe

umiejętności radzenia sobie w trudnej emocjonalnie sytuacji, ponieważ nie tylko zna

sposoby postępowania, ale i potrafi pozytywnie myśleć o sytuacji uprzednio wzbudzającej

wyłącznie lęk.

3. Inne wprowadzone postacie – pomagają zwerbalizować lęk, uczą skutecznych sposobów

zachowań, umożliwiają głównemu bohaterowi osiągnięcie sukcesu, uczą pozytywnego

myślenia w sytuacjach lękotwórczych w kategoriach: mogę, chcę, nie boję się, potrafię,

poszukuję rozwiązań. Postacie te kierują nastrój emocjonalny pełen miłości, serdeczności

i zrozumienia, stymulują głównego bohatera do mówienia o swoich problemach, do

otwierania się;

4. Tło opowiadania – jest tak skonstruowane, by bajka rozgrywała się w miejscach znanych

dziecku, np. szpital, ulica. Miejsca te są tak przedstawione, że wywołują u postaci

bajkowych pogodny nastrój.

Fabuła takiego fantastycznego opowiadania dotyczy różnych sytuacji wzbudzających lęk. W

opowiadaniu terapeutycznym stosuje się następujące sposoby oddziaływania na bajkowego

bohatera: konkretyzację i racjonalizację doznawanych lęków, wzmacnianie poczucia własnej

wartości, uczenie pozytywnego myślenia, powtarzanie i łączenie bodźców lękotwórczych z

takimi, które wywołują pozytywną reakcję emocjonalną.

Dzięki bajce dziecko może w sposób zastępczy zaspokoić swoje potrzeby psychiczne –

poczuć się kochane, akceptowane, bezpieczne. Bajka daje mu wsparcie, poczucie siły i

nadzieję.

studenci.pl

Istotnym mechanizmem powodującym obniżanie lęku u dziecka jest wzbudzanie niepokoju

poprzez opis niebezpiecznej sytuacji, w jakiej bohater się znajduje, a jednocześnie i dziecko,

rozpoznając ją, nie doznaje realnej szkody. Wówczas takie bodźce tracą zdolność wzbudzanie

strachu, a później lęku, zwłaszcza że dzieci wielokrotnie proszą o czytanie tej samej bajeczki

dzięki czemu zjawisko to utrwala się. Dlatego właśnie terapeuci stosują różne formy pracy z

użyciem bajek.

Konkretyzacja lęku dokonuje się poprzez pokazanie dziecku, jakie osoby, przedmioty czy

sytuacje go wywołują. Umożliwia to wypracowanie strategii pomocy bądź zapobiegania

lękowi. Uświadomienie przyczyn i skutków wpływa na racjonalność działania i nieuleganie

panice. Bajki terapeutyczne mają też na celu poszerzanie wiedzy dziecka o inne wzory, dotąd

mu nie znane. W ten sposób może ono rozszerzyć swoje kompetencje w radzeniu sobie w

nowej, trudnej sytuacji.

„Odwrażliwianie” poprzez bajki terapeutyczne dokonuje się przez oswojenie z osobami,

przedmiotami czy sytuacjami wzbudzającymi lęk, tak że po jakimś czasie przestają te reakcje

wywoływać.

Inna technika zastosowana w bajkach polega na kojarzeniu bodźców poznanych jako

lękotwórcze z przyjemnymi emocjami, co w efekcie prowadzi do wyobrażania sobie bodźców

uprzednio lękotwórczych – bez doznawania lęku.

Cechą charakterystyczną wszystkich bajek terapeutycznych jest to, że bohater bajkowy

znajduje się w trudnej sytuacji i przeżywa lęk, a wprowadzone postacie i rozwój zdarzeń

umożliwiają redukcję tego lęku – bohater uczy się różnych sposobów jego przezwyciężania,

natomiast nabycie nowych kompetencji zmienia sytuację psychiczną i zachowanie bohatera.

Taki schemat ma ułatwić dziecku „przeniesienie” doświadczeń bohatera i ich zasymilowanie.

Bohater bajkowy wyposażony jest w cechy upodabniające go do małego czytelnika (zbliżony

wiek, znalezienie się w podobnej sytuacji lękotwórczej).

Inną charakterystyczną cechą sposobu przedstawienia świata w bajkach terapeutycznych jest

eksponowanie bodźców wyodrębnionych jako lękotwórcze i łączenie ich z bodźcami

pozytywnymi tak, by ułatwić proces oswajania, wygaszania i przewarunkowywania lęku u

dziecka.

Bajki terapeutyczne należy stosować, gdy dziecko jest w sytuacji lękotwórczej i doświadcza

lęku. Ale nie tylko! Także wtedy, gdy objawia niepokój, bądź w celach profilaktycznych.

Poprzez kontakt z taką bajką dziecko w sytuacji, gdy doświadcza lęku (np. jest

hospitalizowane), otrzymuje wsparcie, uczy się pozytywnego myślenia o sytuacji, w której się

znalazło, zastępczo zaspokaja potrzeby, jak również uświadamia sobie własne uczucia, ich

objawy i przyczyny.

Bajka, która dotyczy problemów odczuwanych przez dziecko, pomaga uporać się z przeżytym

doświadczeniem, z zalegającymi emocjami, pozwalają nadać im odpowiednie znaczenie.

Umożliwiając powtórne przeżycie sytuacji lękowej, pomaga usunąć lęk, lub przynajmniej go

obniżyć. W profilaktyce bajki te oswajają z potencjalnym zagrożeniem, przygotowują do

racjonalnego, pozytywnego myślenia i działania. Poza tym bajki sprzyjają rozwojowi

osobistemu w aspekcie tzw. inteligencji emocjonalnej.

Przedstawienie stanów emocjonalnych bohatera, zarówno tych pozytywnych, jak i

negatywnych, sprzyja rozwojowi empatii, rozumieniu siebie i innych, ułatwia komunikację,

skłania do niesienia pomocy.

Bajka terapeutyczna może ułatwić obniżenie poziomu lęku poprzez dostarczenie

odpowiedniej wiedzy o osobach, przedmiotach, zdarzeniach wywołujących lęk oraz

umożliwiać racjonalizację lęku poprzez informację, jak należy postępować w sytuacji go

wywołującej.

Redukcja lęku dokonać się może przede wszystkim dzięki mechanizmom naśladowania i

modelowaniu wzorca, jakim jest bohater bajkowy. Dzięki temu procesowi dziecko może

studenci.pl

otrzymać zastępcze wzmocnienie poczucia własnej wartości, utrwalić skuteczne sposoby

działania, myśleć pozytywnie.

W świetle powyższych rozważań stwierdzić można, że bajki terapeutyczne są

szczególnie dobrą metodą zmniejszania bądź usuwania lęku i wzbogacania osobowości

dziecka – co potwierdziły również badania dzieci hospitalizowanych, wobec których je

stosowano.

Bibliografia

1. Molicka Maria, Bajki terapeutyczne, Poznań 1999;

2. Ranchburg Jenö, Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1993, WSiP;

3. Shaw Mary Ann, Dziecięce lęki, Poznań 1999, wyd. Moderski i S-ka;

4. Lęk. Różnorodność przeżywania, red. W. Tłokiński, Warszawa 1993