03 ppml 2005 1 terelak (1)

Polski Przegląd Medycyny Lotniczej nr 1, tom 11, styczeń-marzec 2005 rok PRACE ORYGINALNE

Jan F. TERELAK, Adam RUDZKI

TEMPERAMENT A STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM

U KONTROLERÓW RUCHU LOTNICZEGO

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa Katedra Psychologii Pracy i Stresu,

STRESZCZENIE: Praca ma charakter empiryczny i dotyczy związków między strukturą temperamentu a preferencjami stylów radzenia sobie ze stresem u kontrolerów ruchu lotniczego. Podstawą teoretyczną pracy są Regulacyjna Teoria Temperamentu Jana Strelaua oraz Teoria Stylów Radzenia sobie ze stresem N.S. Endlera i J.D. Parkera. Na podstawie badania za pomocą FCZ-KT i CISS stwierdzono moderujący wpływ niektórych cech temperamentu na preferencje stylów radzenia sobie ze stresem.

SŁOWA KLUCZOWE: Stres zawodowy, temperament, kontrolerzy ruchu lotniczego, style radzenia sobie ze stresem.

Wstęp

Jednym z trudniejszych zawodów połączonym z dużą odpowiedzialnością i stresem jest praca kontrolera ruchu lotniczego. Uzyskanie licencji do wykonywania tego zawodu wymaga od kandydata odpowiedniej wiedzy i predyspozycji psychicz-nych. Są one warunkiem przebycia trzyletniego szkolenia przygotowującego do efektywnego wykonywania tej pracy.

Ośrodki szkoleniowe dla kontrolerów ruchu lotniczego tworząc coraz to nowsze procedury selekcji i przeprowadzania szkoleń, biorą pod uwagę najnowsze badania, w tym psychologiczne. Jednym z wielu problemów badawczych, będą-

cym w kręgu zainteresowań takich ośrodków, jest związek cech temperamentu ze stylami radzenia sobie ze stresem u kontrolerów ruchu lotniczego, jako podstawą doboru zawodowego i selekcji psychologicznej.

Adres do korespondencji: prof. dr hab. Jan F. Terelak, Katedra Psychologii i Stresu, Uniwersytet Kard. Stefana Wyszyńskiego, 01-815 Warszawa, ul. Dewajtis 5, email: tere-lak_uksw@gdnet.pl

J.F. Terelak, A. Rudzki – Temperament a style radzenia sobie ze stresem ...

Założenia teoretyczne pracy

Zgodnie z Regulacyjną Teorią Temperamentu J. Strelaua [1], która jest podstawą naszych badań, temperament jako względnie stała struktura osobowości człowieka wpływa modyfikująco na radzenie sobie ze stresem zawodowym. Na strukturę temperamentu składa się sześć następujących cech: „żwawość” (tendencja do szybkiego reagowania na zmiany w otoczeniu), „perseweratywność” (tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodź-

ca), „wrażliwość sensoryczna” (zdolność do reagowania na bodźce zmysłowe o ma-lej wartości stymulacyjnej), „reaktywność emocjonalna” (wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej), „wytrzymałość” (zdolność do adekwatnego reagowania w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej), „aktywność”

(tendencja do zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej) [2].

We współczesnej psychologii stresu wyodrębnia się trzy sposoby rozumienia radzenia sobie ze stresem: proces, strategia bądź styl [3]. Proces rozumiany jest jako całość aktywności podejmowanej przez człowieka w konfrontacji ze stresem.

Strategia zaś to określone działania, które w konkretnej sytuacji stresowej człowiek stosuje, a które stanowią część składową procesu radzenia sobie. Przez styl natomiast, rozumie się stałą tendencję jednostki do reagowania w określony sposób w sytuacjach stresowych.

Przedmiotem naszych badań jest styl radzenia sobie ze stresem w ujęciu N. Endlera i J. Parkera [4], którzy wyróżniają trzy rodzaje stylów: zorientowane na zadaniu, zorientowane na osobie oraz unikanie sytuacji stresowych.

Analiza wykorzystywania owych stylów radzenia sobie ze stresem jest intere-sująca poznawczo zwłaszcza w przypadku tzw. zawodów stresowych. Niewątpli-wie do takich można zaliczyć zawód kontrolera ruchu lotniczego.

Charakterystyka psychologiczna zawodu kontrolera ruchu lotniczego

Kontrola ruchu lotniczego zapewnia bezpieczny lot samolotom wewnątrz częś-

ci przestrzeni powietrznej, wydzielonej dla potrzeb lotnictwa cywilnego. Część ta nosi nazwę przestrzeni kontrolowanej i obejmuje drogi lotnicze, strefy kontrolowane portów lotniczych i rejony lotnisk lub węzłów lotnisk cywilnych i wojskowych.

Drogi lotnicze, którymi latają samoloty, zwane korytarzami powietrznymi, mają określoną szerokość i przedział wysokości. Nad lotniskami zbiegają się drogi powietrzne. Między drogami powietrznymi i pod nimi rozciąga się tak zwana przestrzeń operacyjna, obejmująca przestrzeń lotów swobodnych i strefy dla lotnictwa wojskowego. Z przestrzeni operacyjnej są wyłączone obszary niebezpieczne i za-kazane dla lotnictwa. Przestrzeń powietrzną kraju stanowi jeden lub więcej rejonów informacji lotniczej tzw. FIR (Flight Information Region).

Lot statku powietrznego przebiega po ustalonej trasie wewnątrz przestrzeni kontrolowanej. Przed startem osoba upoważniona przez dysponenta samolotu zgłasza plan lotu, opisujący trasę, typ i wyposażenie samolotu. Plan lotu musi dotrzeć do kontroli ruchu lotniczego w rejonach informacji lotniczej, nad którymi 12

Polski Przegląd Medycyny Lotniczej nr 1, tom 11, styczeń-marzec 2005 rok lot ma się odbyć. Trasa lotu jest opisana według punktów meldunkowych wyzna-czanych przez naziemne pomoce radionawigacyjne.

Zadaniem kontroli ruchu lotniczego jest zapewnienie bezpiecznych separacji, czyli odstępu w pionie i w poziomie między samolotami korzystającymi z przestrzeni kontrolowanej. Na to zadanie składa się udzielanie pilotom dyrektyw, dotyczących zmian kursu i wysokości (tzw. wektorowanie) oraz udzielanie informacji o sytuacji w powietrzu, warunkach meteorologicznych i ewentualnych ogranicze-niach. Bezwzględnym warunkiem utrzymania separacji jest właściwa identyfika-cja poszczególnych samolotów w przestrzeni i utrzymywanie aktualnej informacji o ich stanie lotu, kursie, wysokości oraz dalszej trasie.

Praca Kontrolera Ruchu Lotniczego jest przede wszystkim odpowiedzialna i wy-konywana pod naciskiem limitu czasu. Zaliczana jest więc do najtrudniejszych zawodów operatorskich pod względem wymagań stawianych funkcjom percep-cyjnym, decyzyjnym i emocjonalnym pracownika [5, 6, 7].

Bardziej szczegółowa charakterystyka pracy kontrolera ruchu lotniczego musi uwzględniać dwie podstawowe składowe obciążenia pracą: zewnętrzną i wewnętrzną. Z kolei składowa zewnętrzna zawiera dwa elementy wyznaczające poziom obciążenia: liniowy i nieliniowy [8]. Elementem liniowym wyznaczającym poziom obciążenia pracą jest liczba samolotów kontrolowanych w jednostce czasu. Element ten zmienia się w przebiegu dyżuru kontrolera – istnieją przedziały czasowe o znacznym i niewielkim natężeniu ruchu lotniczego. Element nieliniowy może być związany z pierwszym elementem – liczba prowadzonych samolotów –

lecz może pojawić się od niego niezależnie. Obciążenie pracą wzrasta nie tylko podczas wzrostu liczby kontrolowanych samolotów, ale także wraz ze stopniem trudności poszczególnych sytuacji w powietrzu i prawdopodobieństwem wystą-

pienia sytuacji awaryjnych i krytycznych [9]. Ważną rolę odgrywa tu czynnik su-biektywny, taki jak poziom odporności na stres, doświadczenie z rozwiązywaniem podobnych sytuacji, sposób reagowania na sytuacje trudne, fizjologiczne składowe procesów emocjonalnych [10, 11].

Cel pracy

Celem pracy jest próba odpowiedzi na pytanie: Czy istnieje związek między wymiarami temperamentu a stosowanymi sposobami radzenia sobie z trudnymi sytuacjami zawodowymi u kontrolerów ruchu lotniczego? Jeśli taki związek istnieje, to jak przejawia się w zakresie stylów radzenia sobie ze stresem u kontrolerów ruchu lotniczego?

Z danych piśmiennictwa wynika, że poszczególne cechy temperamentu kore-lują z określonymi stylami radzenia sobie ze stresem. I tak np. w badaniach B. Zawadzkiego i wsp. [12] stwierdzono wysoką, dodatnią korelację między „reaktywnością emocjonalną” a stylem radzenia sobie „skoncentrowanym na emocjach” i ujemną korelację między „wytrzymałością” a nasileniem tego stylu radzenia sobie ze stresem. W innych badaniach J. Korczyńska [13] stwierdziła korelację między stylem „unikowym” i stylem „skoncentrowanym na zadaniu”. Wykazano też zwią-

zek między niskim poziomem „wytrzymałości” i stylem radzenia sobie „skoncen-13

J.F. Terelak, A. Rudzki – Temperament a style radzenia sobie ze stresem ...

trowanym na emocjach” [14]. Badanie K. Bobrowskiej [15] wykazało związek „perseweratywności” ze stylem radzenia sobie „skoncentrowanym na emocjach” oraz

„aktywności” ze stylem „unikowym”. W badaniu własnym [16] stwierdzono, że osoby o wysokim poziomie „reaktywności” częściej wybierały styl skoncentrowany na „poszukiwaniu informacji o zagrożeniu”, a osoby o niskim poziomie „reaktywności” preferowały styl unikania informacji o stresie.

Powyższe dane pozwalają na sformułowanie następujących hipotez: 1. Istnieje związek między poszczególnymi wymiarami temperamentu a preferencją określonych stylów radzenia sobie ze stresem:

– osoby o wysokim nasileniu „żwawości” częściej stosują styl „skoncentrowany na zadaniu”;

– wysoki poziom „reaktywności emocjonalnej” i „perseweratywności” oraz niski poziom „wytrzymałości” implikują stosowanie stylu „skoncentrowanego na emocjach”;

– osoby charakteryzujące się dużym nasileniem „aktywności” częściej stosują styl radzenia sobie ze stresem „skoncentrowany na unikaniu”, zwłaszcza w zakresie poszukiwania kontaktów towarzyskich.

2. Założono, że kontrolerzy ruchu lotniczego w porównaniu do grupy kontrolnej charakteryzują się inną strukturą temperamentu: większym nasileniem „Żwa-wości”, „Wytrzymałości” i mniejszym natężeniem „Reaktywności emocjonalnej”, „Perseweratywności” w porównaniu do grupy kontrolnej – informatyków.

3. Kontrolerzy ruchu lotniczego preferują przede wszystkim styl radzenia sobie ze stresem „skoncentrowany na zadaniu” a unikają stylów skoncentrowanych „na emocjach” i „unikaniu”.

Badani i metody

Badani

W badaniu wzięło udział 62 mężczyzn, w tym 30 kontrolerów ruchu lotniczego (KRL) pracujących w Agencji Ruchu Lotniczego, Polskie Porty Lotnicze i 32 informatyków zatrudnionych w firmie Pekaes Multi-Spedytor Sp. z o.o. Wiek badanych zawierał się w przedziale 24–58 lat przy średnim wieku M = 33, 18 i odchyleniu standardowym (SD) wynoszącym 7,65. Wyróżniono dwie podgrupy: eksperymen-talną – kontrolerów ruchu lotniczego (KRL) liczącą 30 osób oraz kontrolną – informatyków liczącą 32 osoby. Wiek w grupie KRL zawiera się w przedziale 24– 58 lat a w grupie informatyków 25– 49 lat. Wszystkie osoby biorące udział w badaniu miały wyższe wykształcenie.

Metody badań

1. Kwestionariusz FCZ-KT

Do badania temperamentu zastosowano Kwestionariusz FCZ-KT (Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu), opracowany przez 14

Polski Przegląd Medycyny Lotniczej nr 1, tom 11, styczeń-marzec 2005 rok Zawadzkiego i Strelaua, oparty jest na twierdzeniach Regulacyjnej Teorii Temperamentu (RTT) autorstwa J. Strelaua [17]. W zastosowanej wersji kwestionariusza znajduje się sześć skal opisujących temperament za pomocą następujących cech: żwawość (ŻW), perseweratywność (PE), wrażliwość sensoryczna (WS), reaktywność emocjonalna (RE), wytrzymałość (WT), aktywność (AK).

Wartość psychometryczna poszczególnych skal FCZ-KT jest zadowalająca [2].

2. Kwestionariusz CISS.

Style radzenia sobie ze stresem badano za pomocą polskiej adaptacji kwestionariusza CISS (Coping Inventory of Stressful Situations), opracowanego w 1986 r.

przez Normana S. Endlera i Jamesa D. A. Parkera, który do warunków polskich został przystosowany przez P. Szczepaniaka, K. Wrześniewskiego oraz J. Strelaua

[19].

Polska wersja kwestionariusza CISS składa się z 48 stwierdzeń opisujących zachowania, których częstość występowania u siebie, ma ocenić badany na pię-

ciostopniowej skali (od „nigdy” – 1, do „bardzo często” - 5), gdy znajdzie się ona w sytuacji trudnej. Kwestionariusz CISS bada preferencje następujących trzech stylów radzenia sobie ze stresem: styl „skoncentrowany na Zadaniu” (SSZ), styl „skoncentrowany na emocjach” (SSE) i styl „skoncentrowany na unikaniu” (SSU). Ten ostatni styl może przybierać dwie formy: „angażowanie się w czynności zastęp-cze” (ACZ) i „poszukiwanie kontaktów towarzyskich” (PKT).

CISS spełnia podstawowe wymogi psychometryczne [18].

Wyniki

W celu ustalenia różnic między strukturą temperamentu kontrolerów ruchu lotniczego (KRL) a informatykami zastosowano test t Studenta dla grup niezależ-

nych. Wyniki przeprowadzonej analizy przedstawiono w tab. 1.

Tab. 1. Porównanie cech temperamentu u kontrolerów ruchu lotniczego i informatyków Table 1. Comparison of temperament features in air traffic controllers and computer scientists.

Grupa

Test t równoci rednich

KRL

Informatycy

Istotno

Rónica

(dwustronna) rednich

7,03

5,44

3,503

0,001

1,60

3,83

5,00

-2,248

0,028

-1,17

6,13

5,94

0,362

0,718

0,20

3,37

5,00

-3,220

0,002

-1,63

5,97

4,72

2,764

0,008

1,25

5,87

5,34

1,114

0,270

0,52

Na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzono występowanie statystycznie istotnych różnic między kontrolerami ruchu lotniczego (KRL) a informatykami. W przypadku zmiennych „żwawość” (ŻW) oraz „wytrzymałość” (WT) KRL uzyskali istotnie wyższe wyniki (odpowiednio M = 7, 03 i M = 5, 97) niż informatycy (odpowiednio M = 5, 44 i M = 4, 72). Natomiast w przypadku zmiennych „perseweratywność” (PE) oraz „reaktywność emocjonalna” (RE) KRL uzyskali istotnie 15

J.F. Terelak, A. Rudzki – Temperament a style radzenia sobie ze stresem ...

niższe wyniki (odpowiednio M=3,83 i M=3,37) niż informatycy (odpowiednio M=5,00 i M=5,00).

Może to być spowodowane tym, że KRL w swojej pracy muszą podejmować decyzje szybko, ponadto cechują się wytrzymałością, co jest niezbędne do efektywnego wykonywania zadań. KRL cechują się ponadto niższym natężeniem „perseweratywności” (PE) w porównaniu do grupy kontrolnej, czyli nie przejawiają tendencji do kontynuacji powtarzania zachowań po wygaśnięciu bodźca.

Oczekiwano także różnic w preferencjach stylów radzenia sobie ze stresem między KRL i informatykami. Wyniki badań w tym zakresie przedstawiono w tab. 2.

Tab. 2. Porównanie preferencji stylów radzenia sobie ze stresem pomiędzy KRL a informatykami.

Table 2. Comparison of coping with stress style preference in air traffic controllers and computer scientists.

Grupa

Test t równoci rednich

KRL

Informatycy

Istotno

Rónica

(dwustronna) rednich

SSZ

65,50

59,16

3,716

0,000

6,34

SSE

34,47

43,63

-4,712

0,000

-9,16

SSU

44,13

43,63

0,213

0,832

0,51

ACZ

18,83

19,13

-0,205

0,839

-0,29

PKT

16,97

16,59

0,382

0,704

0,37

Na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzono występowanie istotnych różnic między KRL a informatykami. W przypadku zmiennych stylu „skoncentrowanego na zadaniu” (SSZ) KRL uzyskali istotnie wyższe wyniki (M=65,50) niż informatycy (M=59,16). Natomiast w przypadku zmiennych stylu „skoncentrowanego na emocjach” (SSE) KRL uzyskali istotnie niższe wyniki (M=34,47) niż informatycy (odpowiednio M=43,63).

Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że KRL preferują stosowanie stylu „skoncentrowanego na zadaniu” (SSZ) a rzadziej stosują styl „skoncentrowany na emocjach” (SSE) w porównaniu do grupy informatyków. Spowodowane jest to specyfiką pracy KRL, która wymaga rozwiązywania problemów i podejmowania szyb-kich decyzji, a nie koncentracji na własnej osobie i emocjach.

Pozwala to na potwierdzenie hipotezy dotyczącej nasilenia cech temperamen-talnych i preferowaniu określonych stylów radzenia sobie ze stresem w badanych grupach.

Aby umożliwić przeprowadzenie porównania stylów radzenia sobie ze stresem między osobami o niskim i wysokim nasileniu zmiennych temperamentu dokona-no podziału tych zmiennych na dwie podgrupy według mediany i odniesiono je do preferencji stylów radzenia sobie ze stresem. W przypadku, gdy jako zmienną grupującą wprowadzono „żwawość” (ŻW) wyniki analizy przedstawiono w tab. 3.

Na podstawie przeprowadzonej analizy nie udało się ustalić różnic w nasileniu stosowania różnych stylów radzenia sobie ze stresem między osobami charakteryzującymi się niskim i wysokim poziomem „żwawości” (ŻW).

Gdy jako zmienną grupującą wprowadzono „perseweratywność” (PE) otrzymano wyniki analizy, które przedstawiono w tab. 4.

Polski Przegląd Medycyny Lotniczej nr 1, tom 11, styczeń-marzec 2005 rok Tab. 3. Różnice między osobami z niskim i wysokim poziomem „żwawości” (ŻW) w stylach radzenia sobie ze stresem.

Table 3. Difference between the individuals of the low and high level of briskness in the style of coping with stress.

Test t równoci rednich

Niska

Wysoka

Istotno

Rónica

(dwustronna) rednich

SSZ

61,77

62,68

-0,478

0,634

-0,90

SSE

41,23

37,16

1,837

0,071

4,06

SSU

42,68

45,06

-1,009

0,317

-2,39

ACZ

18,45

19,52

-0,750

0,456

-1,06

PKT

16,65

16,90

-0,264

0,792

-0,26

Tab. 4. Różnice między osobami z niskim i wysokim poziomem „perseweratywności” (PE) w stylach radzenia sobie ze stresem.

Table 4. Difference between the individuals of the low and high level of "preseverativity" in the style of coping with stress.

Test t równoci rednich

Niska

wysoka

Istotno

Rónica

(dwustronna) rednich

SSZ

63,00

61,34

0,878

0,383

1,66

SSE

34,73

44,28

-4,983

0,000

-9,55

SSU

41,64

46,41

-2,068

0,043

-4,78

ACZ

17,85

20,28

-1,741

0,087

-2,43

PKT

16,21

17,41

-1,244

0,218

-1,20

W przypadku stylu „skoncentrowanego na emocjach” (SSE) wynik analizy okazał

się istotny statystycznie. Osoby o niskim poziomie „perseweratywności” (PE) istotnie rzadziej wybierają styl „skoncentrowany na emocjach” (SSE) niż osoby o wysokim poziomie „perseweratywności” (PE). Podobną zależność stwierdzono w odniesieniu do stylu „skoncentrowanego na unikaniu” (SSU). W tym przypadku wynik analizy również okazał się istotny statystycznie. W odniesieniu do pozostałych zmiennych, wyniki przeprowadzonej analizy nie przekroczyły progu istotności statystycznej.

Wyniki analizy, gdy zmienną grupującą była „wrażliwość sensoryczna” (WS) przedstawiono w tab. 5.

Tab. 5. Różnice między osobami z niskim i wysokim poziomem „wrażliwości sensorycznej”

(WS) w stylach radzenia sobie ze stresem.

Table 5. Difference between the individuals of the low and high level of sensory susceptibility in the style of coping with stress.

Test t równoci rednich

Niska

wysoka

Istotno

Rónica

(dwustronna) rednich

SSZ

61,09

63,52

-1,297

0,200

-2,43

SSE

39,18

39,21

-0,011

0,991

-0,03

SSU

43,18

44,66

-0,618

0,539

-1,47

ACZ

19,12

18,83

0,206

0,838

0,29

PKT

16,18

17,45

-1,313

0,194

-1,27

J.F. Terelak, A. Rudzki – Temperament a style radzenia sobie ze stresem ...

Wyniki przeprowadzonej analizy nie przekroczyły progu istotności statystycznej. Na podstawie przeprowadzonego badania nie udało się ustalić różnic w nasileniu stosowania różnych stylów radzenia sobie ze stresem, między osobami o niskim a wysokim poziomie „wrażliwości sensorycznej” (WS).

W sytuacji, gdy jako zmienną grupującą wprowadzono „reaktywność emocjonalną” (RE) otrzymano wyniki analizy, które przedstawiono w tab. 6.

Tab. 6. Różnice między osobami z niskim i wysokim poziomem „reaktywnością emocjonalną” (RE) w stylach radzenia sobie ze stresem.

Table 6. Difference between the individuals of the low and high level of emotional reactivity in the style of coping with stress.

Test t równoci rednich

Niska

wysoka

Istotno

Rónica

(dwustronna) rednich

SSZ

62,95

61,16

0,933

0,355

1,79

SSE

35,81

44,20

-4,095

0,000

-8,39

SSU

43,11

45,00

-0,782

0,437

-1,89

ACZ

18,46

19,76

-0,901

0,371

-1,30

PKT

16,70

16,88

-0,178

0,859

-0,18

W przypadku stylu „skoncentrowanego na emocjach” (SSE) wynik analizy okazał

się istotny statystycznie. Osoby o niskim poziomie „reaktywności emocjonalnej”

(RE) istotnie rzadziej wybierają styl „skoncentrowany na emocjach” (SSE) niż osoby o wysokim poziomie „reaktywności emocjonalnej” (RE). W odniesieniu do pozostałych zmiennych wyniki przeprowadzonej analizy nie przekroczyły progu istotności statystycznej.

Jeżeli jako zmienną grupującą wprowadzono „wytrzymałość” (WT) wyniki analizy przedstawiono w tab. 7.

Tab. 7. Różnice między osobami z niskim i wysokim poziomem „wytrzymałości” (WT) w stylach radzenia sobie ze stresem.

Table 7. Difference between the individuals of the low and high level of endurance in the style of coping with stress.

Test t równoci rednich

Niska

wysoka

Istotno

Rónica

(dwustronna) rednich

SSZ

60,75

63,80

-1,647

0,105

-3,05

SSE

42,06

36,13

2,768

0,007

5,93

SSU

44,81

42,87

0,820

0,416

1,95

ACZ

19,94

17,97

1,404

0,166

1,97

PKT

16,75

16,80

-0,051

0,959

-0,05

W przypadku stylu „skoncentrowanego na emocjach” (SSE) wynik analizy okazał

się istotny statystycznie. Osoby o niskim poziomie „wytrzymałości” (WT) istotnie częściej wybierają styl „skoncentrowany na emocjach”(SSE) niż osoby o wysokim 18

Polski Przegląd Medycyny Lotniczej nr 1, tom 11, styczeń-marzec 2005 rok poziomie „Wytrzymałości” (WT). W odniesieniu do pozostałych zmiennych, wyniki przeprowadzonej analizy nie przekroczyły progu istotności statystycznej.

Wyniki analizy, gdy zmienną grupującą była „aktywność” (AK) przedstawiono w tab. 8.

Tab. 8. Różnice między osobami z niskim i wysokim poziomem „aktywności” (AK) w stylach radzenia sobie ze stresem.

Table 8. Difference between the individuals of the low and high level of activity in the style of coping with stress.

Test t równoci rednich

Niska

Wysoka

Istotno

Rónica

(dwustronna) rednich

SSZ

61,71

62,65

-0,492

0,625

-0,93

SSE

40,00

38,53

0,646

0,521

1,47

SSU

41,57

45,76

-1,795

0,078

-4,19

ACZ

18,18

19,65

-1,034

0,305

-1,47

PKT

15,75

17,62

-1,964

0,054

-1,87

Wyniki przeprowadzonej analizy nie przekroczyły progu istotności statystycznej. Na podstawie przeprowadzonego badania nie udało się ustalić różnic w nasileniu stosowania różnych stylów radzenia sobie ze stresem między osobami o niskim a wysokim poziomie „aktywności” (AK)

W celu ustalenia związku między cechami temperamentu a stylami radzenia sobie ze stresem w grupach badawczych przeprowadzono analizę korelacji. W ana-lizie zastosowano współczynnik korelacji liniowej r Pearsona. Macierz korelacyjną dla grupy kontrolerów ruchu lotniczego przedstawiono w tab. 9.

Tab. 9. Współczynniki korelacji między cechami temperamentu a stylami radzenia sobie ze stresem w grupie KRL (N=30)

Table 9. Correlation between temperament features and the style of coping with stress in the group of air traffic controllers.

SSZ

SSE

SSU

ACZ

PKT

Korelacja Pearsona

-,058

-,291

,164

,191

-,039

Istotno (dwustronna)

,760

,118

,387

,313

,836

Korelacja Pearsona

-,132

,484

-,112

-,060

-,129

Istotno (dwustronna)

,488

,007

,556

,751

,497

Korelacja Pearsona

-,013

-,002

,153

,192

-,047

Istotno (dwustronna)

,945

,990

,421

,310

,805

Korelacja Pearsona

-,087

,357

-,156

-,049

-,258

Istotno (dwustronna)

,649

,052

,412

,796

,168

Korelacja Pearsona

,183

-,513

-,144

-,200

-,032

Istotno (dwustronna)

,333

,004

,447

,288

,865

Korelacja Pearsona

,112

-,117

,205

,062

,285

Istotno (dwustronna)

,554

,539

,276

,745

,126

Korelacja - istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie).

Na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzono pozytywną korelację mię-

dzy „perseweratywnością” a stylem radzenia sobie ze stresem „skoncentrowanym na emocjach” (SSE). Uwzględniając uzyskane wcześniej wyniki świadczące o ni-19

J.F. Terelak, A. Rudzki – Temperament a style radzenia sobie ze stresem ...

skim poziomie „perseweratywności” u KRL można powiedzieć, że im niższe wyniki uzyskiwali w skali „perseweratywności”, tym przejawiali niższą preferencję stylu

„skoncentrowanego na emocjach” (SSE). Stwierdzono również ujemną korelację między „wytrzymałością” a stylem radzenia sobie ze stresem „skoncentrowanym na emocjach” (SSE). Uwzględniając uzyskane wcześniej wyniki świadczące o wysokim poziomie wytrzymałości u KRL, można powiedzieć, że im wyższe wyniki uzyskiwali w skali „wytrzymałości”, tym przejawiali niższą preferencję stylu „skoncentrowanego na emocjach” (SSE).

Omówienie

Szczegółowe analizy uzyskanych w badaniach wyników, które zostały zapre-zentowane, dają podstawę do potwierdzenia istnienia zakładanych zależności w przeważającej części. Dotyczy to w pierwszej kolejności związku „perseweratywności” stylem radzenia sobie ze stresem „skoncentrowanym na emocjach”, sugerującemu, że osoby o wysokim poziomie „perseweratywności” preferują styl

„skoncentrowany na emocjach”. Uzyskane dane potwierdziły wcześniejsze wyniki badań [15, 19].

Otrzymane wyniki pozwalają także na potwierdzenie hipotezy dotyczącej związ-ku między „reaktywnością emocjonalną” a stylem radzenia sobie „skoncentrowanym na emocjach”. Zgodnie z rozumieniem Regulacyjnej Teorii Temperamentu ten wymiar określany jest jako tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej. Zgodne jest to z założeniami teoretycznymi określającymi styl „skoncentrowany na emocjach”, jako charakterystyczny dla osoby skłonnej do koncen-trowania się na sobie i swoich doznaniach emocjonalnych między innymi takich, jak poczucie winy, złość, napięcie. Osoby te mają również tendencję do myślenia życzeniowego i fantazjowania. Te działania okresowo, wprawdzie chwilowo, obni-

żają napięcie emocjonalne, jednak dłuższe ich stosowanie może pogłębiać poczucie stresu. Wyniki te znajdują potwierdzenie w badaniu na studentach [19] oraz w badaniu na bezrobotnych [20] i w badaniach przeprowadzonych na osobach, które przeżyły ekstremalne sytuacje stresowe [21], czy wreszcie w badaniach Korczyńskiej [13].

Potwierdzona hipoteza dotycząca związku „wytrzymałości” ze stylem radzenia sobie „skoncentrowanym na emocjach” wskazuje, że osoby o niskim poziomie

„wytrzymałości” częściej stosują styl „skoncentrowany na emocjach” niż osoby

„wytrzymałe”. Jest to zgodne z założeniami teoretycznymi Regulacyjnej Teorii Temperamentu J. Strelaua [17], w której wymiar „wytrzymałość” jest rozumiany jako zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności i w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej.

Badanie Szczepaniaka, Strelaua i Wrześniewskiego [19] oraz Zawadzkiego i wsp.

[12] potwierdzają także tę zależność empirycznie. Podobne wyniki uzyskała K. Siwak [14], badająca grupę kobiet.

Uzyskane przez nas wyniki nie pozwoliły na potwierdzenie hipotezy dotyczącej związku wysokiego nasilenia „Żwawości” i stosowania stylu radzenie sobie „skon-20

Polski Przegląd Medycyny Lotniczej nr 1, tom 11, styczeń-marzec 2005 rok centrowanego na zadaniu”. Spowodowane to zostało specyfiką grupy KRL, któ-

rzy w procesie selekcji są odpowiednio dobrani pod względem osobowościowym predysponującym ich do wykonywania tego zawodu. Trzyletnie szkolenie przygo-towawcze przed podjęciem aktywnej pracy i powtarzające się, co kilka miesięcy, szkolenia mają istotny wpływ na efektywność wykonywanych przez nich zadań.

Nie została potwierdzona także hipoteza dotycząca związku między dużym nasileniem „aktywności” a stylem radzenia „skoncentrowanym na unikaniu”, szczególnie w aspekcie „poszukiwania kontaktów towarzyskich”. Wyniki uzyskane na granicy istotności statystycznej sugerują, że spowodowane jest to małą liczebno-

ścią grupy badawczej.

Analiza porównawcza między badanymi grupami potwierdza założenie, że grupa KRL charakteryzuje się większym nasileniem „żwawości” i „wytrzymałości”

oraz mniejszym natężeniem takich wymiarów temperamentu, jak: „reaktywność emocjonalna” i „perseweratywność”, w porównaniu do grupy kontrolnej – informatyków.

Dodatkowo wyniki wskazują na istotnie częstszą preferencję w stosowaniu stylu radzenia sobie ze stresem „skoncentrowanego na zadaniu” w grupie KRL i rzad-sze w tej grupie stosowanie stylu „skoncentrowanego na emocjach” w porównaniu z informatykami.

Wnioski

Wyniki uzyskane na podstawie badań „Formalną Charakterystyką Zachowania – Kwestionariuszem Temperamentu” (FCZ-KT) i „Inwentarzem Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych” (CISS) pozwalają na sformułowanie następujących wniosków:

1. Istnieje związek między wymiarami temperamentu a skłonnością do stosowania określonych stylów radzenia sobie ze stresem oraz występowanie różnic w preferowanych stylach radzenia sobie w zależności od nasilenia wymiarów.

2. Osoby cechujące się wysokim poziomem „reaktywności emocjonalnej”, du-

żym nasileniem „perseweratywności” i niskim „wytrzymałości” preferują styl

„skoncentrowany na emocjach”.

3. Kontrolerzy ruchu lotniczego charakteryzują się większym nasileniem „żwawoś-

ci” i „wytrzymałości” oraz mniejszą „reaktywnością emocjonalną” w stosunku do informatyków.

4. Wyniki badań mogą być wykorzystane w doborze i selekcji kandydatów na kontrolerów ruchu lotniczego.

Piśmiennictwo

1. Strelau J.: Temperament a stres: Temperament jako czynnik moderujący stre-sory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem, W: Heszen-Niedojek J., Ratajczak Z. (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i me-todologiczne. WUS Katowice1996.

J.F. Terelak, A. Rudzki – Temperament a style radzenia sobie ze stresem ...

2. Zawadzki B., Strelau J.: Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT). Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 1997.

3. Terelak J.F.: Psychologia stresu. Oficyna Wydawnicza BRANTA, Bydgoszcz 2001.

4. Endler N.S., Parker J.D.A.: Multidimensional assessment of coping: a critical evaluation. J. Pers. Soc. Psychol. 1990, 58(5), 844-854.

5. Crump J.H., London T. F.: Review of stress in air traffic controll: it’s measure-ment and effects. Aviat. Space Environ. Med. 1979, 50(3), 243-248.

6. Stammers R. B.: Human factors in airfield air traffic control. Ergonomics 1978, 21(6), 483-488.

7. Weston R.C.: Human factors in air traffic control. Intern. J. Aviat. Safety 1983, 1, 94-104.

8. Costa G., Battisti S., Pinchera E.: Stress and performance of air traffic controllers. Ergonomia 1989, 12(1), 93-100.

9. McKinley J. B., Jago R. J.: Area en rute controller skills requirements. Sys-tems control technology. Inc. for Martin Marietta ATC division.1984, Sep-tember 18.

10. Hopkin D.. V.: Human Factors in Air Traffic Control. Taylor & Francis, Great Britain, London 1995.

11. Isaac A., Ruitenberg B.: Air Traffic Control: Human Performance Factors.

Ashgate Great Britain 1999.

12. Zawadzki B., i wsp.: Diagnoza zespołu stresu pourazowego: charakterystyka psychometryczna wersji czynnikowej i wersji klinicznej kwestionariusza PTSD.

W: Strelau, J. (red.): Osobowość a ekstremalny stres. GWP, Gdańsk 2004.

13. Korczyńska J.: Temperamentalny czynnik ryzyka wypalenia zawodowego na przykładzie pracowników służby więziennej, W: Strelau, J (red.) Osobowość a ekstremalny stres. GWP Gdańsk 2004.

14. Siwak K.: Interakcja cech temperamentu i stylów radzenia sobie ze stresem u kobiet z nowotworem piersi. Nie opublikowana praca magisterska Uniwersytetu Warszawskiego 1999.

15. Bobrowska K.: Charakterystyka temperamentu a sposób radzenia sobie ze stresem u osób z chorobą nowotworową. Nie opublikowana praca magisterska Uniwersytetu Warszawskiego 1997.

16. Terelak J.F.: Studia z psychologii stresu. ATK Warszawa1997

17. Strelau J.: Psychologia temperamentu. PWN, Warszawa 2001.

18. Borkowski J.: Radzenie sobie ze stresem a poczucie tożsamości. Dom Wy-dawniczy ELIPSA, Warszawa 2001.

Polski Przegląd Medycyny Lotniczej nr 1, tom 11, styczeń-marzec 2005 rok 19. Szczepaniak P., Strelau J., Wrześniewski K.: Diagnoza stylów radzenia sobie ze stresem za pomocą polskiej wersji kwestionariusza CISS Endlera i Parkera. Przegl. Psychol. 1996, 39(1/2), 187-210.

20. Kozak B.: Temperament a stres: charakterystyka temperamentalna osób pracujących i bezrobotnych. Nie opublikowana praca magisterska Uniwersytetu Śląskiego 1996.

21. Strelau J. Zawadzki B., Oniszczenko W., Sobolewski A., Pawłowski P.: Temperament i style radzenia sobie ze stresem jako moderatory zespołu stresu pourazowego w następstwie przeżytej katastrofy, W: Strelau, J.(red.) Osobowość a ekstremalny stres. GWP Gdańsk 2004.

Nadesłano: 20.09.2004 r.

Zaakceptowano do publikacji: 30.11.2004 r.

Jan F. TERELAK, Adam RUDZKI

TEMPERAMENT AND COPING WITH STRESS IN AIR

TRAFFIC CONTROL

Cardinal Stefan Wyszynski University, Warsaw Department of the Occupational Psychology and Stress SUMMARY: This study has an empirical character and aims at assessing a relationship between temperament and preferred pattern of coping with stress in air traffic control. It has been based on the theoretical works:

"Regulatory Temperament Theory" by Jan Strelau, and "Multidimensional assessment of coping: a critical evaluation" by N.S. Endler and J.D.A. Parker. Individuals included into the study have responded two questionna-ires: CISS (Coping Inventory of Stressful Situation) and FCZ-KT (Formal Characteristics of Behavior - Temperament Questionnaire) elaborated by Zawadzki and Strelau. The obtained results indicate a moderating effect of certain temperamental features on the preference of coping patterns in stressful situations.

KEY WORDS: Occupational stress, temperament, air traffic controllers, coping with stress patterns.