DOI: 10.2478/v10111-010-0003-4 LeS
ne Prace Badawcze (Forest Research Papers), 2010, Vol. 71 (1): 51 59.
ORYGINALNA PRACA NAUKOWA
Oksana Mykhayliv1,Zbigniew Sierota2
Zagrożenie drzewostanów ze strony huby korzeni
w zależnoS
ci od temperatury gleby i opadów
Threat caused to forests by the root rot Heterobasidion annosum (Fr.) Bref.
in relation to soil temperature and precipitation
Abstract. The statistical analysis of the relationship between the area where the root rot (Heterobasidion annosum)
occurred and soil temperature and precipitation was performed for averaged values from all over Poland and
additionally, from three regions differing in terms of climate (the Regional Directorates of State Forests in Białystok,
Kraków and Poznań). The data used for comparison comprises occurrence of the root rot in years 1975-2007, divided
into the age category up to 20 years and over 20 years. The relationship between the area where the root rot occurs in an
n-year and the analysed weather components in years n-l (wherel =0, 1, 2, 3) was investigated with the use of multiple
regression analysis following the SAS Enterprise Guide 4 statistical package (2007).
In most cases the pattern of soil temperature changes in September, October and in December and precipitation
level in June had decisive effects on disease development. The relationship between the root rot and soil temperature
and humidity was of regional character and resulted from the tree stand age category under analysis. The obtained
values of determination coefficient indicate that the impact of the analysed climatic factors on root rot development was
stronger in tree stands over 20 years of age. The strongest correlation relationship was found between the root rot area in
tree stands and the analysed weather components in the previous year
Key words: area of occurrence of disease in forests, predisposition of disease
1. Wstęp proces chorobowy zachodzi w systemie korzeniowym,
bezpoS
rednim S
rodowiskiem zewnętrznym huby korzeni
Dotychczasowe badania nad wpływem czynników jest gleba, w której znajduje się inokulum patogenu oraz
S
rodowiska na przebieg huby korzeni, choroby powodo- rozwija się system korzeniowy roS
liny-gospodarza. Z
wanej przez Heterobasidion annosum (Fr.) Bref., wska- przeglądu literatury wynika, że analiza oddziaływania
zują na istotny wpływ temperatury powietrza dla kiełko- temperatury gleby na rozwój choroby nie była przedmio-
wania zarodników i wzrostu grzybni (Korhonen et Stenlid tem szerszego zainteresowania badaczy.
1998, Negrutskij 1973). Fedorov (1984), badając prze- Celem prezentowanych analiz jest okreS
lenie zależ-
bieg zarodnikowania Heterobasidion na terenie Białorusi, noS
ci pomiędzy przebiegiem choroby w drzewostanie a
wykazał, że S
rednia dobowa temperatura powietrza w gra- temperaturą i wilgotnoS
cią gleby na podstawie groma-
nicach 14-20�C stwarza optymalne warunki dla tworzenia dzonych przez nadleS
nictwa od 35 lat danych o występo-
i rozsiewu zarodników patogena. Interesujące jest rów- waniu huby korzeni w drzewostanach oraz na podstawie
nież to, że upalne lata z temperaturą powyżej 35�C wpły- przebiegu wybranych elementów pogody. Przyjęto przy
wają silnie ograniczająco na zakażanie pniaków przez tym hipotezę, że wpływ temperatury i wilgotnoS
ci jest
Heterobasidion annosum (Gording et al. 1966). Ponieważ statystycznie istotny.
1
National Forestry and Wood Technology University of Ukraine, 79057 Lviv, 103 Gen. Chuprynka str., Ukraine,
Fax: [phone]; e-mail [e-mail]
2
Instytut Badawczy LeS
nictwa, Zakład Ochrony Lasu, ul. Braci LeS
nej 3, Sękocin Stary, 05-090 Raszyn, Poland
52 O. Mykhayliv et Z. Sierota / LeS
ne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (1): 51 59.
Stosując się do zasad poprawnej konstrukcji modeli
2. Materiał i metody
regresji, przyjęto że:
1) w każdym modelu liczba obserwacji (lat) n jest
Z racji zróżnicowania geograficznego i klimatycz-
większa niż liczba szacowanych parametrów k, to jest:
nego obszaru Polski, jak również rejonizacji występo-
n e" k +1;
wania huby korzeni w drzewostanach na gruntach
2) żadna ze zmiennych niezależnych nie jest kombi-
porolnych, analizy statystyczne przeprowadzono dla
nacją innych zmiennych niezależnych;
obszaru całej Polski, a także dla trzech wybranych
3) reszty są nieskorelowane (w celu weryfikacji tego
regionów różniących się pod względem klimatycznym.
założenia stosowano test W Durbina-Watsona; wartoS
ć
Był to obszar regionalnych dyrekcji Lasów Państwo-
statystyki d bliska 2 wskazuje na brak autokorelacji);
wych w Białymstoku, w Krakowie i w Poznaniu, dla
4) reszty mają rozkład normalny (zgodnoS
ć reszt z
których  dzięki stałoS
ci ich granic administracyjnych 
rozkładem normalnym weryfikowano testem Shapiro-
dane dotyczące areału występowania huby są porówny-
Wilka; jeżeli ps-w > 0,05, nie ma podstaw do odrzucenia
walne dla całego badanego okresu.
hipotezy o normalnoS
ci rozkładu reszt).
W badaniach analitycznych wykorzystano dane
W ostatnim etapie eliminacji zmiennych nieistotnych
wymienionych dyrekcji z lat 1975 2007 o powierzchni
uzyskuje się model ze zmiennymi istotnie wpływającymi
występowania huby korzeni, z podziałem na drzewo-
na zmienną zależną. JakoS
ć dopasowania tak uzyskanego
stany do 20 lat i powyżej 20 lat. ródłem informacji były
modelu jest okreS
lona wysoką wartoS
cią skorygowanego
coroczne krótkoterminowe prognozy występowania
współczynnika determinacji R2 (Adj R Sq) przy poziomie
ważniejszych szkodników i chorób infekcyjnych drzew
istotnoS
ci modelu p<0,05. WartoS
ć współczynnika de-
leS
nych w Polsce, opracowywane przez Instytut Badaw-
terminacji R2 opisuje stopień wyjaS
nienia zgodnoS
ci
czy LeS
nictwa na podstawie informacji z dyrekcji regio-
powierzchni występowania choroby za pomocą ujętych w
nalnych LP i zespołów ochrony lasu.
modelu zmiennych klimatycznych.
Jako elementy pogody do analiz wybrano S
rednią
Wybrane do analiz czynniki: temperatura gleby na
miesięczną temperaturę gleby na głębokoS
ci 5 cm,
głębokoS
ci 5 cm i opady atmosferyczne, zostały zgrupo-
gruboS
ć pokrywy S
nieżnej oraz miesięczną sumę
wane w dwa warianty:
opadów atmosferycznych, jako poS
redni wskax
nik
I wariant  S
redniomiesięczne temperatury gleby od
wilgotnoS
ci gleby. ródłem informacji dla założenia
stycznia do grudnia oraz miesięczne sumy opadów od
bazy danych o przebiegu warunków pogodowych były
marca do listopada bieżącego roku;
biuletyny państwowej służby hydrologiczno-meteoro-
II wariant  S
redniomiesięczne temperatury gleby od
logicznej z lat 1972 2007.
stycznia do sierpnia oraz miesięczne sumy opadów od
Oddziaływanie temperatury i opadów atmosferycz-
marca do sierpnia roku bieżącego, a także temperatura
nych na organizmy żywe ma charakter kompleksowy, a
gleby od wrzeS
nia do grudnia i suma opadów od
efekt jest niejednokrotnie synergistyczny, stąd zastoso-
wrzeS
nia do listopada roku poprzedniego.
wano metodę regresji wielokrotnej. W celu redukcji
Z uwagi na rolę inokulum patogenu (materiału za-
zmiennych w modelu posłużono się metodą tzw.
kax
nego) w inicjowaniu i rozwoju procesu chorobo-
eliminacji wstecznej (eliminacji poprzednich), za po-
wego, co podkreS
la Mańka (2005), do analizy wybrano
mocą pakietu statystycznego SAS Enterprise Guide 4
również wymienione czynniki pogodowe z 3 okresów
(2007). Dany model opiera się na ocenie istotnoS
ci
poprzedzających rozwój choroby: a) z roku poprzed-
wpływu kilku zmiennych niezależnych X na zmienną
niego n-1 (za okres 1974 2006), b) z roku n-2 (odpo-
zależną Y, eliminując z modelu kolejno te zmienne
wiednio za okres 1973 2005) oraz c) z roku n-3 (okres
niezależne, których wpływ na zmienną zależną jest
1972 2004).
nieistotny lub najmniej istotny statystycznie.
Związek pomiędzy powierzchnią występowania
Liniowym modelem regresji wielokrotnej jest
huby korzeni w n-tym roku a warunkami pogodowymi
równanie:
w latach n-l (gdzie l = 0, 1, 2, 3) badano za pomocą ana-
Y = � + � X + � X +...+ � X
lizy regresji. Do interpretacji wyników wybrano ele-
gdzie: i (i = 1, 2, & , k)  parametry modelu (współ-
menty pogody z takiego okresu n-l lat, dla którego
czynniki regresji) opisujące wpływ i-tej zmiennej
współczynnik determinacji R2 modelu wyjaS
niającego
(Stanisz A. Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem
powierzchnię występowania choroby za pomocą ujętych
STATISTICA PL na przykładach z medycyny. Tom 1,
w modelu zmiennych klimatycznych był najwyższy.
2. Wyd. 3. StatSoft Polska, Kraków. 2007).
O. Mykhayliv et Z. Sierota / LeS
ne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (1): 51 59. 53
W okresie 1972 2007 (ryc. 2) rok 1982 okazał się
3. Wyniki
najbardziej suchy, gdyż suma opadów wyniosła jedynie
435 mm, przy czym na sezon wegetacyjny przypadło
W skali całego kraju, w badanym okresie
286 mm. Z kolei w latach 1974 i 2001 odnotowano
1975 2007, począwszy od roku 1993 r. następował
największą sumę opadów rocznych (odpowiednio 798 i
corocznie wzrost powierzchni występowania huby
741 mm) i w sezonie wegetacyjnym (odpowiednio 601 i
korzeni (ryc. 1). Największy udział tej choroby w
565 mm).
drzewostanach w wieku powyżej 20 lat stwierdzono w
Najniższą S
rednią roczną temperaturę gleby odnoto-
latach 2002 2003, kiedy to areał występowania wynosił
wano w 1980 r., najwyższą natomiast w latach 2000 i
211 214 tys. ha. Najmniejszą natomiast powierzchnię
2002; w analizowanym okresie jej wartoS
ci zawierały się
występowania korzeniowca wieloletniego w drzewosta-
w przedziale 7,1 10,5�C.
nach zarejestrowano w latach 1982 i 1985; zawierała się
ona w przedziale 71 75 tys. ha. W uprawach i młodni-
Tabela 1. R
rednie wieloletnie temperatury powietrza i
kach hubę korzeni rejestrowano na znacznie mniejszych
gleby (�C) oraz sumy opadów (mm)
powierzchniach, niemniej szczyt zagrożenia przypadał
Table 1. Multi-annual averages of air and soil temperatures
na lata 1982, 1984 i 1987, a powierzchnia drzewostanów
(�C) and total precipitation amounts (mm)
zagrożonych przez hubę korzeni wynosiła 23 24 tys. ha.
Wybrane do badań regiony różniły się warunkami
klimatycznymi (tab. 1). W analizowanym 40-letnim
okresie (lata 1968 2007) S
rednia roczna temperatura
Wyszczególnienie
powietrza na terenie RDLP w Białymstoku wynosiła
Specification
6,7�C i była o 1,1 stopnia niższa od S
redniej w skali
całego kraju. Natomiast na terenie RDLP w Poznaniu
wspomniana temperatura powietrza wynosiła 8,6�C i
Roczna suma 1968-2007 620 585 888 502
była wyższa o 0,8 stopnia niż w skali całego krajui o1,9
opadów atmo-
1968-1977 628 601 903 482
stopnia niż na terenie RDLP w Białymstoku. JeS
li chodzi
sferycznych
1978-1987 609 586 874 478
o roczną sumę opadów, to była ona największa na terenie
Annual total
1988-1997 596 580 839 510
RDLP w Krakowie. W analizowanym okresie S
rednia
precipitation
1998-2007 646 575 937 538
roczna suma opadów wyniosła 880 mm, co stanowiło amount
142% sumy opadów w skali całego kraju i 172% sumy
1968-2007 7,8 6,7 6,8 8,6
R
rednioroczna
opadów na terenie RDLP w Poznaniu. 1968-1977 7,5 6,4 6,5 8,2
temperatura
1978-1987 7,1 5,9 6,3 7,9
R
rednia roczna temperatura gleby w skali kraju była powietrza
Average annual 1988-1997 8,0 7,0 7,0 8,8
znacznie zróżnicowana w analizowanym okresie
air temperature
1998-2007 8,4 7,5 7,5 9,4
(ryc. 2). Wielomianowa linia trendu wykazała tendencję
1968-2007 8,9 8,3 9,1 9,6
wzrostową wartoS
ci S
redniej rocznej temperatury gleby.
R
rednioroczna
1968-1977 8,5 7,9 8,6 9,6
W przypadku rocznej sumy opadów wahania były doS
ć
temperatura
1978-1987 8,3 7,7 8,6 9,1
gleby
duże, a przebieg wielomianowej linii trendu wskazuje na
Average annual 1988-1997 9,0 8,4 9,3 9,6
falowy charakter zmian  po kolejnym wzroS
cie sumy
soil temperature
1998-2007 9,6 9,1 10,0 10,1
rocznych opadów następowało kolejne jej zmniejszenie.
* Regional Directorate of State Forests
Rycina 1. Powierzchnia występowania
huby korzeni w lasach Polski
Figure 1. Area of occurrence of the root
rot in Polish forests
W skali całego kraju
On the all-Poland scale
RDLP w Białymstoku
RDLP* in Białystok
RDLP w Krakowie
RDLP in Kraków
RDLP w Poznaniu
RDLP in Poznań
54 O. Mykhayliv et Z. Sierota / LeS
ne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (1): 51 59.
Rycina 2. R
rednie dla kraju wartoS
ci rocznej temperatury gleby oraz sumy opadów
Figure 2. Multi-annual averages of soil temperature and total precipitation amount on the all-Poland scale
gdzie (legenda odnosi się do wszystkich algorytmów):
W wykonanych analizach regresji wielokrotnej wy-
soka wartoS
ć skorygowanego współczynnika determi-
Tgl(I) ... (XII)  S
rednia temperatura gleby w danym
nacji R2, a równoczeS
nie istotnego na poziomie p > 0,05,
miesiącu,
wskazuje, że niemal cała zmiennoS
ć powierzchni wystę- "
O(III)& (XI)  miesięczna suma opadów w danym
powania huby korzeni może być wyjaS
niona przebie- miesiącu
giem włączonych do modelu wartoS
ci temperatury gleby
Głęb.S
n.  S
rednioroczna głębokoS
ć S
niegu, mm;
oraz wilgotnoS
ci gleby, wyrażonej sumą opadów. Jest to
Licz_dni_O  liczba dni z opademi w sezonie
zrozumiałe, gdyż z fitopatologicznego punktu widzenia
wegetacyjnym,
proces chorobowy przebiega w S
rodowisku glebowym.
(n  0, 1, 2, 3)  liczba lat przed rokiem wykonania
Rozwój huby korzeni w drzewostanie musi być poprze- oceny występowania choroby
dzony silnym osłabieniem systemu korzeniowego
Według tego modelu wraz ze wzrostem temperatury
drzew, zwykle spowodowanym przez czynniki abio- gleby w maju i grudniu oraz wzrostem opadów atmosfe-
tyczne, co predysponuje korzenie do infekcji i ułatwia
rycznych w czerwcu następuje zwiększenie intensyw-
rozwój patogenu w zaatakowanych tkankach.
noS
ci choroby i areału jej występowania w drzewostanie.
Z kolei  ciepła zima , wyrażona wyższą temperaturą
Huba korzeni w uprawach i młodnikach
gleby w styczniu, wpływa ograniczająco na rozprze-
strzenianie się choroby w młodych drzewostanach na
RDLP w Białymstoku
tym terenie.
Przeprowadzone analizy (tab. 2) wykazały istotny,
RDLP w Krakowie
ale niezbyt silny związek (niskie wartoS
ci R2) między
Z analiz danych dla terenu RDLP w Krakowie wyni-
rozprzestrzenianiem się huby korzeni w uprawach i
ka, że model regresji wielokrotnej [2] opisuje zmiennoS
ć
młodnikach a temperaturą gleby i opadami atmosferycz-
występowania huby korzeni w drzewostanach w wieku
nymi. Najbardziej wiarygodny model regresji wielo-
do 20 lat z dokładnoS
cią 67%.
krotnej [1] opisuje oceniane zależnoS
ci z dokładnoS
cią
R2 = 0,67; p > 0,0001; (pS-W = 0,638; dD-W = 2,403)
40% i odnosi się do zmiennoS
ci występowania huby
korzeni i warunków meteorologicznych w roku poprze- Y = 821- 42,1Tgl - (VI) - 19,3Tgl (VIII) + 20,5Tgl - (IX) +
-
dzającym o 2 lata rok oceny choroby.
+ 35,9Tgl - (X) - 26,9Tgl (XII) -1,2 (III) +
"O
-
R2=0,40; p=0,0010; (pS-W = 0,941; dD-W = 1,641)
-11 (IV) + 0,6 (VI)-11 (VIII) +
,
"O "O , "O
Y = -2597 - 385,8Tgl - (I) + 183,1Tgl (V) + + 1,2 (X) - 14 Licz_ dni_ O
"O ,
-
[2]
+ 299,8Tgl - (XII) + 11,1 (VI)
"O
[1]
O. Mykhayliv et Z. Sierota / LeS
ne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (1): 51 59. 55
Tabela 2. Wybrane charakterystyki klimatyczne istotnie skorelowane z występowaniem huby korzeni w lasach na terenie
Polski oraz w wybranych regionach (RDLP)
Table 2. Selected climatic features significantly correlated with occurrence of the root rot in forests in Poland and in selected
regions (regionale directorates of State Forests)
Uprawy i młodniki Drzewostany w wieku powyżej 20 lat
Plantations and young tree stands Tree stands over 20 years of age
Wskax
nik
Index
Polska RDLP RDLP RDLP Polska RDLP RDLP RDLP
Poland Białystok Kraków Poznań Poland Białystok Kraków Poznań
Współczynnik determinacji R2 0,51 0,40 0,67 0,40 0,71 0,75 0,75 0,46
Coefficient of determination R2
p-wartoS
ci <0,0001 0,0010 <0,0001 0,0010 <0,0001 <0,0001 <0,0001 0,0004
p-value
GłębokoS
ć S
niegu (cm) +1 -1 -1
Snow depth (cm)
Liczba dni z opadami w okresie wegetacji -1 -1 -1
Number of days with precipitation in the
vegetation period
R
rednia miesięczna I -2 -1 -1
temperatura gleby (�C)
II -1 +0 -1 -1
Mean monthly soil temperature
III +1 -0
(�C)
IV +1 +1
V +2
VI -1 +1 -1
VII +1 +1
VIII -1 -1
IX +2 +2 -1 -2 -1 +1
X +2 +2 +1 -1
XI
XII +2 +3 -2 -1 -1
Miesięczna suma opadów III -1
atmosferycznych (mm)
IV -1 -1
Monthly total precipitation
V +1 +1
amount
VI +1 +2 +1 -1 +1
VII -1
VIII -1 -1
IX -1
X +2 +1 -1
XI +1 +1
Symbole / Symboles:
0, 1, 2, 3  liczba lat przed wystąpieniem zjawiska chorobowego / number of years before disease occurrence
 + /  -  pozytywny lub negatywny wpływ czynnika na występowanie huby korzeni / positive or negative impact on rot root occurrence
pogrubiona czcionka  zmienna istotna na poziomie p<0,05
bolded  variable significant at p<0,05
Najbardziej wiarygodny model zależnoS
ci występo- procesu chorobowego) wynikające z modelu 2 odnoszą
wania powierzchni choroby od warunków meteoro- się do warunków wilgotnego marca i kwietnia w roku
logicznych uzyskano w przypadku RDLP w Krakowie, poprzedzającym występowanie huby korzeni. Uzyskane
na co wpłynęła temperatura gleby oraz opady zarówno w wyniki potwierdzają, że dobre zaopatrzenie systemu
roku poprzedzającym wystąpienie choroby, jak i 2 lata korzeniowego w wodę, zwłaszcza na początku sezonu
wczeS
niej. Istotny, dodatni wpływ na wzrost areału huby wegetacyjnego, dodaje roS
linie witalnoS
ci i zwiększa jej
korzeni miała zwłaszcza wysoka temperatura gleby i opornoS
ć względem rozprzestrzeniającego się w
opady we wrzeS
niu i pax
dzierniku przed dwoma laty korzeniach patogenu.
Tgln-2 (IX) i (X). Negatywne oddziaływanie na wystą-
RDLP w Poznaniu
pienia patogenu w tym regionie miały: wyższe od prze-
ciętnej temperatura gleby i opady atmosferyczne wystę- Dla terenu RDLP w Poznaniu analiza wielokrotna
pujące w sierpniu. Podobne zależnoS
ci (spowolnienie wykazała niezbyt silną (R2=0,40), ale statystycznie
56 O. Mykhayliv et Z. Sierota / LeS
ne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (1): 51 59.
istotną zależnoS
ć pomiędzy areałem huby korzeni a tem- maju. Z kolei ujemny znak tej zależnoS
ci stwierdzono
peraturą gleby w okresie zimy (koniec roku poprzed- dla S
redniej miesięcznej temperatury gleby we wrzeS
niu,
niego i początek bieżącego). Według modelu opisu- grudniu i styczniu oraz dla sumy opadów w czerwcu i
jącego związki pomiędzy występowaniem korzeniowca we wrzeS
niu.
w tym regionie a wybranymi elementami pogody [3],
R2=0,75; p<0,0001 (pS-W =0,344; dD-W =1,930)
wzrost areału choroby jest stymulowany wysoką
Y = -9096,8 - 2503,1Tgl - (I) + 2351Tgl (IV) + 921,8Tgl (VII) +
temperaturą gleby w pax
dzierniku poprzedniego roku i
-1214,5Tgl (IX)-1836,6Tgl (XII)+ 86,3 (V) +
"O
w lutym w roku oceny. RównoczeS
nie wykazano, że
- 43,4 (VI) - 47,5 (IX)
"O "O
wpływ temperatury gleby wyższej niż przeciętna w
[5]
marcu i wrzeS
niu danego roku na hubę korzeni jest
negatywny.
RDLP w Krakowie
R2=0,40 ; p=0,0010; (pS-W = 0,327; dD-W = 1,422)
W drzewostanach RDLP w Krakowie również wyka-
Y = 1521,7 + 145,9Tgl - (II) - 89,3Tgl (III) +
zano istotne zależnoS
ci pomiędzy występowaniem cho-
- 102,7Tgl (IX) + 87,7Tgl (X)
[3]
roby a temperaturą gleby i opadami atmosferycznymi w
roku poprzednim (R2=0,75). W tym regionie wpływ na
Obszar całego kraju
występowanie choroby miała temperatura gleby w grud-
W wyniku analizy przeprowadzonej dla uS
rednio- niu, lutym i we wrzeS
niu Dodatnia wartoS
ć współczyn-
nika regresji w modelu [6] wskazuje, że rozwój huby
nych wartoS
ci w skali całego kraju skonstruowano
korzeni jest stymulowany zarówno poprzez wyższą
model [4], który wskazuje, że o rozwoju huby korzeni w
temperaturę gleby we wrzeS
niu, jak i większe opady
młodnikach i uprawach decyduje przede wszystkim
atmosferyczne w maju-czerwcu oraz pax
dzierniku-listo-
temperatura i wilgotnoS
ć gleby w okresie 1 2 lat przed
padzie. Jak wynika z modelu, wyższa temperatura gleby
wystąpieniem choroby (zależnoS
ci te w 51% wyjaS
niają
w okresie zimowym (grudzień, luty), utrzymująca się
zmiennoS
ć powierzchni tego zjawiska chorobowego).
Dodatni znak zależnoS
ci występowania choroby od tem- pokrywa S
niegu, a także częste opady w okresie
peratury gleby był znamienny dla wartoS
ci tego wskax
- wegetacji spowalniają rozwój choroby.
R2=0,75; p<0,0001 (pS-W =0,636; dD-W =2,343)
nika we wrzeS
niu, pax
dzierniku i grudniu oraz w marcu,
ujemny natomiast dla S
redniej temperatury gleby w lu-
Y = -6230 -1775Tgl - (II) + 938Tgl (IX) -1868Tgl (XII) +
tym i sierpniu, a także dla opadów atmosferycznych w
+ 56 (IV) + 32 (V) + 29 (VI) - 11 (VII) +
"O "O "O "O
sierpniu.
+ 29 (X) +156 (XI) - 467 (IV)Głęb.S
n. +
"O "O "O
R2=0,51 ; p=0,0012; (pS-W = 0,033; dD-W = 1,963)
- 98Licz_ dni_ O
Y = -0,87 - 2,64Tgl - (II) + 2,11Tgl (III) -1,52Tgl (VIII) +
[6]
+ 1,45Tgl (IX) + 2,48Tgl (X) -181Tgl (XII) +
,
RDLP w Poznaniu
+ 0,05 (VI) - 010 (VIII) + 0,27Głęb.S
n.
"O , "O
Dla terenu RDLP w Poznaniu analiza wielokrotna
[4]
wykazała niezbyt silną (R2=0,46), ale statystycznie
istotną korelację pomiędzy areałem występowania huby
Huba korzeni w drzewostanach w wieku
korzeni a temperaturą gleby i opadami w roku poprzed-
powyżej 20 lat
nim. Według uzyskanego modelu [7] rozwój huby ko-
rzeni jest spowalniany przez wysoką temperaturę gleby
Wyniki analizy regresji wielokrotnej wskazują, że w
w czerwcu i wrzeS
niu, częste opady w sezonie wegeta-
drzewostanach w wieku powyżej 20 lat zależnoS
ci
cyjnym, a także obfite opady w pax
dzierniku.
korelacyjne między rozwojem choroby a temperaturą
gleby i opadami atmosferycznymi są silniejsze niż w R2=0,46, p=0,0004; (pS-W =0,609; dD-W =1,125)
przypadku upraw i młodników.
Y = 25874 - 244 Głęb.S
n. -559Tgl - (VI) - 861Tgl (X) +
- 716 (X) + 63 (XI)
"O "O
RDLP w Białymstoku [7]
Jak wynika z przeprowadzonych analiz, między po-
Obszar całego kraju
wierzchnią występowania huby korzeni a temperaturą
W skali całego kraju, między powierzchnią wystę-
gleby i opadami z roku poprzedniego istnieje istotny
powania choroby i temperaturą i wilgotnoS
cią gleby
związek korelacyjny (R2=0,75). W modelu [5] zwraca
stwierdzono zależnoS
ć doS
ć silną i istotną statystycznie
uwagę dodatnia wartoS
ć współczynników regresji w
(R2=0,71). Według modelu [8] rozwój huby korzeni jest
przypadku zależnoS
ci pomiędzy areałem choroby a tem-
peraturą gleby w kwietniu i lipcu oraz sumą opadów w
O. Mykhayliv et Z. Sierota / LeS
ne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (1): 51 59. 57
Rycina 3. Rzeczywista i prognozowana według modelu [2] powierzchnia występowania huby korzeni w uprawach i młod-
nikach na terenie RDLP w Krakowie (R2=0,67, p<0,0001)
Figure 3. Actual and predicted (basing on the model [2]) area of rot root occurrence in plantations and young tree stands in
RDLP in Kraków (R2=0,67, p<0,0001)
Rycina 4. Rzeczywista i prognozowana według modelu [5] powierzchnia występowania huby korzeni w drzewostanach w
wieku powyżej 20 lat na terenie RDLP w Białymstoku (R2=0,75, p<0,0001)
Figure 4. Actual and predicted (basing on the model [5]) area of rot root occurrence in tree stands over 20 years of age in RDLP
in Białystok (R2=0.67, p<0.0001)
determinowany wzrostem temperatury gleby w kwiet- poszczególnych latach pomiędzy powierzchnią
niu, czerwcu i lipcu. obserwowaną i obliczoną były pewne niezgodnoS
ci, lecz
pomimo tych odchyleń trend zagrożeń obliczonych
R2=0,71 ; p<0,0001; (pS-W =0,102; dD-W =1,831)
według zaproponowanych wzorów w dużym stopniu
Y = -162 - 21,26Tgl - (I) - 8,13Tgl (III) + 15,13Tgl (IV) +
-
odpowiadał powierzchni zagrożenia rzeczywistego.
+ 13,59Tgl (VI) + 10,33Tgl (VII) - 14,26Tgl (IX) +
- 5,34 Głęb.S
n.
[8]
Dodatnia temperatura gleby w styczniu oraz marcu i 4. Dyskusja
wrzeS
niu, jak również wysoka pokrywa S
nieżna, wywie-
ra odwrotny wpływ, ograniczając areał występowania Przeprowadzone analizy regresji wielokrotnej poz-
choroby. woliły wyróżnić te miesięczne wartoS
ci temperatury
Otrzymane wzory modeli zostały wykorzystane do gleby i sumy opadów atmosferycznych, które są istotnie
obliczenia powierzchni występowania huby korzeni skorelowane z przebiegiem procesu chorobowego po-
przy wystąpieniu odpowiednich warunków meteorolo- wodowanego przez patogen w systemach korzenio-
gicznych gleby. Dane rzeczywiste porównano z danymi wych. W tabeli 2 zestawiono parametry, dla których
obliczonymi według modelu dla wybranych RDLP i uzyskano statystycznie istotne wartoS
ci współczynnika
kategorii wieku drzewostanów (ryc. 3 i 4). W determinacji w analizie regresji wielokrotnej.
58 O. Mykhayliv et Z. Sierota / LeS
ne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (1): 51 59.
Z analiz wynika, że w większoS
ci przypadków decy- Sprzyja to infekcji korzeni w tak osłabionych drzewach i
dujący wpływ na rozwój choroby ma przebieg tempe- ich zamieraniu, co wpływa na rozprzestrzenianie się
ratury gleby we wrzeS
niu, pax
dzierniku i grudniu oraz choroby w drzewostanie. Okres 2 lat okazuje się być
suma opadów w czerwcu. ZależnoS
ć występowania optymalnym dla rozwoju patogenu w systemach
huby korzeni w lasach Polski od przebiegu temperatury i korzeniowych i znacznego wzrostu areału choroby.
wilgotnoS
ci gleby w dużym stopniu ma charakter regio- Jedynie w uprawach i młodnikach na terenie RDLP w
nalny i zależy od dominującego typu klimatu danego Poznaniu (region obniżonych opadów) istotny wpływ na
regionu, a także od wieku drzewostanów. rozwój choroby miała temperatura gleby już jesienią
Otrzymane wartoS
ci współczynnika determinacji roku poprzedniego, a nawet wiosną roku bieżącego.
wskazują, że wpływ wybranych czynników klimatycz- Wynikać może to z faktu, że w tym regionie spory jest
nych na rozwój huby korzeni jest większy w drzewo- udział upraw i młodników założonych na glebach
stanach w wieku powyżej 20 lat niż w drzewostanach porolnych1, w których większą rolę w rozwoju choroby
młodszych. R
wiadczyć to może o tym, że w drzewo- mogą odgrywać infekcje pierwotne. W takiej sytuacji
stanach starszych temperatura gleby i opady wpływają temperatura i wilgotnoS
ć gleby może mieć bezpoS
rednio
na rozwój choroby przede wszystkim poS
rednio, przez większy wpływ na żywotnoS
ć systemów korzeniowych i
zaburzenia w funkcjonowaniu systemów korzeniowych. proces ich zakażania, niż na przemieszczanie się grzybni
Najsilniejszą zależnoS
ć korelacyjną stwierdzono pomię- pomiędzy systemami korzeniowymi (infekcje wtórne).
dzy areałem huby korzeni w drzewostanach a tempera- Korhonen i in. (1998) podają, że dla wzrostu grzybni
turą gleby i opadami w roku poprzednim w warunkach laboratoryjnych optymalne warunki
Z doS
wiadczeń Fedorova (1984) wynika, że w temperatury powietrza to 20-22�C, w których dobowy
warunkach Białorusi zarodnikowanie patogenu zaczyna przyrost grzybni może osiągać 6,5-9 mm. Temperatura
się już w końcu kwietnia - na początku maja, kiedy gleby, zwłaszcza w okresie wegetacji, jest w znacznym
S
rednia dobowa temperatura gleby, nagrzewającej się po stopniu wprost proporcjonalna do temperatury po-
okresie zimy, osiąga 5 8�C; wysiew zarodników ustaje z wietrza. Prezentowane tu badania dotyczące wielkoS
ci
nastaniem trwałych mrozów. Maksymalna aktywnoS
ć zagrożenia upraw i młodników nie potwierdziły
wytwarzania zarodników osiągana jest w lipcu  statystycznie istotnych zależnoS
ci z temperaturą gleby w
sierpniu. Wyniki te w warunkach Polski zostały okresie wegetacji. Z dodatnich wartoS
ci współczynnika
poS
rednio potwierdzone przez prezentowane tu analizy regresji wynika, że rozwój huby w uprawach i młodni-
statystyczne. Wzrost temperatury gleby w kwietniu i kach jest stymulowany raczej przy stosunkowo wysokiej
lipcu związany ze wzrostem aktywnoS
ci patogenu temperaturze gleby pod koniec okresu wegetacji
zwiększa areał występowania huby korzeni (dodatnia (wrzesień-pax
dziernik) i na początku zimy (w grudniu),
wartoS
ć współczynnika regresji), ciepła natomiast a także w warunkach opadów atmosferycznych w
pogoda we wrzeS
niu, grudniu i styczniu wyrażą się czerwcu. I odwrotnie - w warunkach ciepłej i wilgotnej
spowolnieniem rozwoju procesu chorobowego. gleby w sierpniu stwierdza się zahamowanie rozwoju
Uzyskane wyniki wskazują również na dodatni huby korzeni w drzewostanie. Może to oznaczać, że na
wpływ obfitych opadów w maju i w listopadzie na skutek opadów atmosferycznych wysoka wilgotnoS
ć
rozwój choroby w drzewostanach starszych klas wieku. gleby sprzyja dobremu zaopatrzeniu korzeni w wodę i
Z kolei częste opady w okresie wegetacyjnym i głęboka substancje pokarmowe z gleby, a tym samym zwiększa
pokrywa S
nieżna zimą zwiększają opornoS
ć aktywnoS
ć reakcji odpornoS
ciowych na atak patogenu.
drzewostanów na rozprzestrzenianie się choroby.
W uprawach i młodnikach choroba jest powodowana
przede wszystkim w wyniku infekcji pierwotnej przez
5. Wnioski
zarodniki obecne w glebie oraz przez infekcje wtórne
pomiędzy korzeniami zainfekowanych drzew. Na
Z przeprowadzonych badań wynikają następujące
istotny statystycznie wzrost powierzchni występowania
wnioski:
choroby najsilniejszy wpływ miały temperatura gleby i
1. ZależnoS
ć występowania huby korzeni w lasach
opady występujące w drzewostanach 2 lata wczeS
niej.
Polski od przebiegu temperatury i wilgotnoS
ci gleby ma
Taka odległoS
ć czasowa jest przesłanką do stwierdzenia,
charakter regionalny i jest uwarunkowana kategorią
że anomalie temperatury gleby i opadów mają w
wieku drzewostanów.
pierwszej kolejnoS
ci wpływ na osłabienie fizjologiczne
drzew (np. przemrożenie czy wysuszenie korzeni).
1
Z. Sierota (red.) Wpływ chorób infekcyjnych na gospodarkę leS
ną  aspekt ekologiczny, ekonomiczny, granice ryzyka.
Dokumentacja. Warszawa IBL, 2006
O. Mykhayliv et Z. Sierota / LeS
ne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (1): 51 59. 59
2. Wpływ wybranych wskax
ników meteorologicz-
Literatura
nych na rozwój huby korzeni jest większy w drzewo-
stanach w wieku powyżej 20 lat.
Fedorov N.I. 1984. Kornevyje gnili hvojnyh porod. Moskva,
3. Najsilniejszą zależnoS
ć korelacyjną uzyskano Lesnaja promya
lennost.
Cooding G.V., Hodges C.S., Ross E.W. 1966. Effect of
pomiędzy areałem huby korzeni w drzewostanach
temperature on growth and survival of Fomes annosus.
starszych a temperaturą gleby i opadami atmosferycz-
Forest Science, 12, 325 333.
nymi w roku ubiegłym.
Korhonen K. & Stenlid J. 1998. Biology of Heterobasidion
4. Rozwój huby w uprawach i młodnikach jest sty-
annosum [w:] Woodward S., Stenlid J., Karjalainen R. &
mulowany przy stosunkowo wysokiej temperaturze
H�ttermann A. (eds). Heterobasidion annosum. Biology,
gleby pod koniec okresu wegetacji (wrzesień-pax
dzier-
ecology, impact and control. CABI International, ISBN
nik) i na początku zimy (w grudniu), a także przy
9780851992754; 43 70.
wystarczających opadach w czerwcu. W warunkach
Mańka, K. 2005. Fitopatologia leS
na. Wyd. 6. PWRiL, War-
ciepłej i wilgotnej gleby w sierpniu stwierdza się szawa.
Mozolevskaja, E.G., Davidenko, M.V. 1987. Prognoz odpada
natomiast zahamowanie rozwoju huby korzeni w
sosny w oŁagah kornevoj gubki. Lesnoe hozjajstvo, 3:
drzewostanie.
61 62.
5. W drzewostanach w wieku powyżej 20 lat wzrost
Niegrutskij, S.F. 1973. Kornevaja gubka. Moskva, Lesnaja
temperatury gleby w kwietniu i lipcu powoduje wzrost
promya
lennost, 200.
aktywnoS
ci huby korzeni, natomiast ciepła pogoda we
wrzeS
niu, grudniu i styczniu spowalnia proces cho-
robowy.
6. Znaczący wpływ na rozwój choroby w większoS
ci
przypadków ma temperatura gleby we wrzeS
niu,
pax
dzierniku i grudniu oraz suma opadów w czerwcu.
Praca została złożona 14.08.2009 r. i po recenzjach przyjęta 14.09.2009 r.
� 2009, Instytut Badawczy LeS
nictwa